Diploma Research Thesis: "Τhe evolution of the urban fabric of Eleusis, during the 20th century" by Lazaros Panagiotidis

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔ. ΕΤΟΣ 2018-2019

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ο ΑΙΩΝΑ ΜΙΑ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΕΝΟΣ ΑΣΤΙΚΟΥ ΙΣΤΟΥ

ΠΑΝΑΓΙΩΤΙΔΗΣ ΛΑΖΑΡΟΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ

ΚΟΥΦΟΠΟΥΛΟΣ ΠΕΤΡΟΣ

ΠΑΤΡΑ, 18 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2019

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ Μία διαδικασία εκβιομηχάνισης και αποβιομηχάνισης ενός αστικού ιστού

Ερευνητική Εργασία

Φοιτητής: Παναγιωτίδης Λάζαρος Επιβλέπων Καθηγητής: Κουφόπουλος Πέτρος

Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ακαδημαϊκό Έτος 2018-2019

Στη μνήμη του πατέρα μου, Γιάννη

Περίληψη Στην παρούσα ερευνητική εργασία, εξετάζεται η εξέλιξη της Ελευσίνας από τη δημιουργία της πρώτης βιομηχανίας στην περιοχή, το 1875, έως τις δύο πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα. Την περίοδο αυτών των περίπου 150 ετών άλλαξε δραστικά ο χαρακτήρας της πόλης, καθώς από ένα χωριό ήσσονος σημασίας μετατράπηκε σε μία από τις μεγαλύτερες βιομηχανικές περιοχές της Ελλάδας. Αρχικά πραγματοποιείται μια διαδικασία εκβιομηχάνισης του παραλιακού μετώπου και των περιχώρων της, μέχρι και τη δεκαετία του 1970. Από εκείνο το χρονικό σημείο και έπειτα ξεκινά μια διαδικασία αποβιομηχάνισης, κυρίως του αστικού ιστού της Ελευσίνας, η οποία ολοκληρώνεται μέσα σε λιγότερο από δύο δεκαετίες. Στη συνέχεια αναλύεται ο τρόπος που οι δύο αυτές αντικρουόμενες διαδικασίες επηρέασαν την πόλη και διαφωτίζεται το αποτύπωμα που της άφησαν. Η περιοχή συνεχίζει να αναπτύσσεται βιομηχανικά, πλέον μονάχα στα περίχωρα, αφήνοντας μεγάλα αστικά κενά στην πόλη, λόγω της εγκατάλειψης των χώρων των παλιών εργοστασίων. Στόχος της παρούσας ερευνητικής εργασίας είναι η εξαγωγή συμπερασμάτων για τον τρόπο με τον οποίο η Ελευσίνα θα μπορούσε να αναδείξει τον ιστορικό της πλούτο και ταυτόχρονα να εξυπηρετήσει τις σύγχρονες ανάγκες των κατοίκων της.

Abstract In this research, the evolution of Eleusis from the creation of the first industry in the region, in 1875, to the first two decades of the 21st century is examined. During this period of about 150 years the character of the city changed drastically as it was transformed from a minor village into one of the largest industrial areas of Greece. Initially, a process of industrialization of the coastal front and its outskirts took place, until the 1970s. From that point onwards, a process of de-industrialization began, mainly of the urban fabric of Eleusis, which was completed in less than two decades. It is then analyzed how these two conflicting processes influenced the city and illuminates the footprint they left. The area continues to grow industrially, now only on the outskirts, leaving major urban gaps in the city, due to the abandonment of old factory sites. The purpose of this research work is to draw conclusions about how Eleusis could highlight her historical wealth and at the same time serve the modern needs of the inhabitants.

Προοίμιο Έναυσμα για την επιλογή του θέματος της εργασίας είναι η καταγωγή μου από την Ελευσίνα. Μεγαλώνοντας σε αυτή την πόλη πάντα εντυπωσιαζόμουν από τη συνύπαρξη των βιομηχανιών και του αρχαιολογικού χώρου, σε τόσο μικρή έκταση. Βασικός λοιπόν στόχος αυτής της ερευνητικής εργασίας είναι να αποτελέσει τη βάση για μία πιο εμπεριστατωμένη και αναλυτική μελέτη της βιομηχανίας και το πως επηρεάζει τις περιοχές που την φιλοξενούν. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω τα πρόσωπα που με διαφορετικό τρόπο το καθένα, με βοήθησαν στο εγχείρημά μου αυτό. Πρώτα και κύρια θέλω να πω ένα μεγάλο ευχαριστώ στην οικογένεια μου, που με στήριξε με κάθε τρόπο, καθ’ όλη την διάρκεια εκπόνησης αυτής της μελέτης. Καταλυτική ήταν η συνεισφορά φίλων και συναδέλφων, που αφιέρωσαν μεγάλο κομμάτι του χρόνου τους για συνδράμουν με τις παρατηρήσεις και τις συμβουλές τους στην ολοκλήρωση της έρευνας. Πολύ σημαντική ήταν η συμβολή των υπηρεσιών του Δήμου Ελευσίνας, οι οποίες μου παραχώρησαν υλικό από το αρχείο τους, συμβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο καθοριστικά στην εξέλιξη της μελέτης. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή μου, κύριο Πέτρο Κουφόπουλο, για την καθοδήγησή του κατά την διάρκεια της έρευνάς μου, καθώς και για τις συζητήσεις μας κατά τα πρώτα στάδια της μελέτης. Ειδικά αυτές οι συζητήσεις έπαιξαν καθοριστικό ρόλο για την κατανόηση θεμελιακών ζητημάτων γύρω από το θέμα της εργασίας, αλλά και το τρόπο που έπρεπε να αντιμετωπίσω την ιστορική εξέλιξη της Ελευσίνας. Η συμβολή του όμως δεν περιορίστηκε μόνο σε αυτά, καθώς η ηθική του στήριξη και η υπομονή του κατά τη διάρκεια της εργασίας αποτέλεσαν για μένα κινητήρια δύναμη.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ • ΠΕΡΙΛΗΨΗ

• ΠΡΟΟΙΜΙΟ

• ΕΙΣΑΓΩΓΗ

• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α’: Ιστορικά Στοιχεία 1. Από την αρχαία Ελληνική Περίοδο έως τους Ρωμαϊκούς Χρόνους 2. Από το Βυζάντιο έως την Οθωμανική Αυτοκρατορία 3. Η περίοδος του νέου Ελληνικού Κράτους • ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β’: Πρώτη φάση εκβιομηχάνισης του αστικού ιστού της Ελευσίνας 1875 – 1900: Από την πρώτη βιομηχανία έως τη δημιουργία της τσιμεντοβιομηχανίας «ΤΙΤΑΝ» 1. Η πόλη της Ελευσίνας στα τέλη του 19ου αιώνα 2. Η εμφάνιση της πρώτης βιομηχανίας και η προετοιμασία της Ελευσίνας για την υποδοχή της βιομηχανικής ζώνης 3. Η μορφή της Ελευσίνας 4. Οι πρώτες ανασκαφές στον αρχαιολογικό χώρο 5. Οι λόγοι που οδήγησαν στην βιομηχανοποίηση της πόλης • ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ’: Δεύτερη φάση εκβιομηχάνισης του αστικού ιστού της Ελευσίνας 1900 – 1922: Από τη δημιουργία του ΤΙΤΑΝ έως τη Μικρασιατική Καταστροφή 1. Αρχή της εισροής των κεφαλαίων 2. Οι βιομηχανίες στο δυτικό άκρο της πόλης 3. Η περίπτωση της τσιμεντοβιομηχανίας ΤΙΤΑΝ 4. Οι συνθήκες πριν τη Μικρασιατική καταστροφή • ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ’: Τρίτη φάση εκβιομηχάνισης του αστικού ιστού της Ελευσίνας 1922 – 1945: Από τη Μικρασιατική Καταστροφή έως το τέλος το Β’ Παγκοσμίου Πολέμου 1. Η είσοδος των προσφύγων και οι νέες συνθήκες που δημιουργήθηκαν στην Ελευσίνα 2. Εργατική – Προσφυγική Κατοικία στην Ελευσίνα 3. Βιομηχανική ανάπτυξη κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου (1920-1940) 4. Οι βιομηχανίες «ΚΡΟΝΟΣ» και «ΙΡΙΣ» 5. Το ειδικό παράδειγμα της πολεμικής βιομηχανίας ΠΥΡΚΑΛ 6. Η ανάπτυξη των κατοικιών και των υποδομών της Ελευσίνας στο Μεσοπόλεμο 7. Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος 5

65 • ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε’: Τέταρτη φάση εκβιομηχάνισης του αστικού ιστού της Ελευσίνας 1945 – 1970: Από το τέλος του Β’ ΠΠ έως την έναρξη της αποβιομηχάνισης 1. Η οικονομική ενίσχυση από το σχέδιο Μάρσαλ και οι κατευθύνσεις της βιομηχανικής ανάπτυξης στην Ελευσίνα μετά τον εμφύλιο πόλεμο 2. Οι λόγοι της εγκατάστασης των νέων βιομηχανικών μονάδων στα περίχωρα της Ελευσίνας 3. Οι βιομηχανίες που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή μετά από το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο 4. Επέκταση του αστικού ιστού το 1962 και το φαινόμενο της εσωτερικής μετανάστευσης 5. Εργατικές κατοικίες Μάνδρας στα σύνορα με την Ελευσίνα • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ’: Η αποβιομηχάνιση του αστικού ιστού της Ελευσίνας 83 1970 – 1990: Από την έναρξη της αποβιομηχάνισης έως την ολοκλήρωσή της 1. Η ενιαία βιομηχανική ζώνη του ελευσινιακού κόλπου και ο ρόλος των βιομηχανιών του αστικού ιστού της Ελευσίνας σε αυτή 2. Αλλαγή της μορφολογίας του ελευσινιακού κόλπου, λόγω της δημιουργίας των λιμενικών εγκαταστάσεων 3. Η έναρξη της διαδικασίας αποβιομηχάνισης του αστικού ιστού της Ελευσίνας 4. Οι λόγοι της αποβιομηχάνισης του αστικού ιστού της Ελευσίνας και τα αποτελέσματά της 5. Η κατοίκηση μετά το πέρας της διαδικασίας αποβιομηχάνισης του αστικού ιστού • ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ’: Ο επαναπροσδιορισμός του αποβιομηχανοποιημένου τοπίου 97 της Ελευσίνας 1990 – 2019: Από την επικράτηση της αποβιομηχάνισης του αστικού ιστού έως το σήμερα 1. Η βιομηχανική ζώνη στο σήμερα και ο κλάδος των logistics 2. Η τελική όψη της Ελευσίνας μετά το πέρας των αντιφατικών διαδικασιών 3. Η σημερινή κατάσταση των δύο τμημάτων της πόλης και η σχέση της κατοικίας με τη βιομηχανία 105

• ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

109

• ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Εισαγωγή

“Η Ελευσίνα είναι μία από εκείνες τις πόλεις που μοιάζουν με παλίμψηστα χειρόγραφα”1, καθώς οι διάφορες φάσεις κατοίκησης και χρήσεις του χώρου διαδέχονται η μία την άλλη και οι νεότερες καλύπτουν τις αρχαιότερες.

Εικ.1. Διάγραμμα τοποθεσίας ελευσινιακού κόλπου στην Ελλάδα (πηγή: ιστότοπος της Πολεοδομίας, http://gis.epoleodomia.gov.gr/v11/index.html#/24.1177/38.5401/7)

Η Ελευσίνα αποτέλεσε το κέντρο όλων των οικισμών που αναπτύχθηκαν στην περιοχή του Θριασίου Πεδίου, από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι και τα τέλη του 19ου αιώνα. Ιδρύθηκε στον ανατολικότερο από τους λόφους, μιας χαμηλής λοφοσειράς που εκτείνεται στη βορειοδυτική παρυφή του Θριασίου Πεδίου, χωρίζοντας την πεδιάδα από τη θάλασσα, δημιουργώντας φυσική οχύρωση2. 1. Παπαγγελή Κ.[2008], εισαγωγικό σημείωμα 2. Παπαγγελή Κ.[2008], ό.π.

Συνεπώς η θέση της Ελευσίνας ήταν ένας από τους βασικούς λόγους που ευνοήθηκε η ανάπτυξή της κατά τη διάρκεια της ιστορίας, ιδιαίτερα την περίοδο της αρχαιότητας. Το ίδιο ίσχυσε και στα νεότερα χρόνια, για διαφορετικούς λόγους, με την επιλογή της από κράτος και βιομηχάνους για να αποτελέσει έναν από τους πρώτους και εν τέλει σημαντικότερους βιομηχανικούς τόπους της Ελλάδας. Η παρούσα ερευνητική εργασία έχει ως βασικό στόχο τη μελέτη της εξέλιξης της Ελευσίνας από την περίοδο της εγκατάστασης της πρώτης βιομηχανικής μονάδας στα τέλη του 19ου αιώνα έως και τις πρώτες δεκαετίες μετά την ολοκλήρωση της αποβιομηχάνισης του αστικού της ιστού. Το μέσο για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος είναι η ανάλυση δύο βασικών «αξόνων» της πόλης, της βιομηχανικής ζώνης και του οικιστικού συνόλου, μέσα από τους οποίους γίνεται προσπάθεια εξαγωγής συμπερασμάτων για την εξέλιξη της πόλης, για τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσε να αναδειχθεί ο ιστορικός της πλούτος και ταυτόχρονα να εξυπηρετηθούν οι σύγχρονες ανάγκες των κατοίκων της. Το τελευταίο είναι πολύ σημαντικό, καθώς οι πολίτες αποτελούν το πιο βασικό «δομικό» στοιχείο των πόλεων. Αν συνυπολογιστεί ότι οι κάτοικοι αντιλαμβάνονταν τη ζωή και την καθημερινότητά τους στις πόλεις μέσα από την εργασία και την κατοίκησή τους, τότε γίνεται αντιληπτός ο λόγος που επιλέχθηκαν αυτοί οι δύο «άξονες» (βιομηχανίες – κατοικίες) ως μέσο. Συνεπώς κατά κύριο λόγο θα αναζητηθούν οι σχέσεις μεταξύ βιομηχανικής ζώνης και οικιστικού συνόλου και τον τρόπο που επέδρασε το ένα πάνω στο άλλο. Η μέθοδος που ακολουθήθηκε, έτσι ώστε να δημιουργηθεί μία λογική συνέχεια στην εξέλιξη της Ελευσίνας, είναι να χωριστεί η ερευνητική εργασία ανά δεκαετίες, ανάλογα με την πρόοδο των βιομηχανιών της πόλης και τα ιστορικά γεγονότα που συνέβησαν εκείνες τις περιόδους. Σε κάθε κεφάλαιο περιγράφονται οι αλλαγές που πραγματοποιούνταν στην πόλη και επιχειρείται τα κεφάλαια να περιέχουν τουλάχιστον δύο δεκαετίες. Τα πρώτα κεφάλαια καταπιάνονται με τη διαδικασία της εκβιομηχάνισης του αστικού ιστού και των περιχώρων της πόλης, η οποία επιλέγεται από την παρούσα εργασία, να χωριστεί σε τέσσερις φάσεις, ανάλογα με το χώρο και το χρονικό σημείο που εγκαθίστανται οι βιομηχανικές μονάδες την Ελευσίνα. Ταυτόχρονα αναλύεται το πως εξελίσσεται το οικιστικό σύνολο, ανάλογα με τις αλλαγές και τις επεκτάσεις στο σχέδιο πόλης. Στο τελευταίο κεφάλαιο αναλύεται η διαδικασία αποβιομηχάνισης του αστικού ιστού της Ελευσίνας, το που έχουν κατευθυνθεί οι παραγωγικές μονάδες και πως είναι η σημερινή όψη της πόλης. Στο τέλος γίνεται προσπάθεια να συνοψιστούν τα βασικά στοιχεία των γεγονότων που επηρέασαν την εξέλιξη της Ελευσίνας. Μέσα από αυτή τη σύνοψη επιχειρείται να βγουν συμπεράσματα για τις παρεμβάσεις που πρέπει να γίνουν, ώστε η πόλη να αποκτήσει ένα καινούργιο χαρακτήρα, καλύπτοντας ταυτόχρονα τις καθημερινές και πολιτιστικές ανάγκες των πολιτών της.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α’ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ

Εικ.2. Άποψη της Ελευσίνας, με τα κτίσματα στον αρχαιολογικό χώρο, το 1842 (πηγή: https://elefsinacityguide.gr/ item/%CF%83%CF%8D%CE%BD%CF%84%CE%BF%CE%BC%CE%B7-%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1/)

1. Από την αρχαία Ελληνική Περίοδο έως τη Ρωμαϊκούς Χρόνους Η Ελευσίνα οφείλει την ιδιαίτερη αίγλη της στην ίδρυση και ανάπτυξη εκεί του Ιερού της Δήμητρος. Οι λατρευτικές τελετές προς τη Θεά, σε αντίθεση με άλλες παγανιστικές θρησκευτικές τελετουργίες δεν ήταν ανοιχτές προς το ευρύ κοινό, με τους «μυημένους» να απαγορεύεται να μιλούν για αυτές. Συνεπώς η λατρεία της Δήμητρας κατέληξε γνωστή ως Μυστήρια της Δήμητρας ή Ελευσίνια Μυστήρια. Κατά τον 8ο αιώνα π.Χ. άρχισε να αποκτά διευρυμένο χαρακτήρα, να απολαμβάνει πανελλήνιο σεβασμό, ενώ ακόμα και σήμερα υπάρχει άγνοια πάνω στις λεπτομέρειες των πρακτικών της λατρείας4. Η Ελευσίνα, όμως, δεν αποτελούσε μόνο ένα από τα πιο σεβάσμια θρησκευτικά κέντρα της αρχαιότητας, αλλά και έναν από τους σημαντικότερους δήμους της πόλεως-κράτους των Αθηνών. Πολλοί παράγοντες επηρέασαν την ακμή και την ευημερία της. Πρώτος ήταν η στρατηγική της θέση σε κομβικό σημείο, από όπου διέρχονταν οι κύριες οδικές αρτηρίες, οι οποίες συνέδεαν το άστυ των Αθηνών με την υπόλοιπη Ελλάδα. Ακόμη ο Ελευσινιακός κόλπος, ο οποίος ήταν «προστατευμένος» από τους δυνατούς ανέμους, λόγω της ύπαρξης του γειτονικού νησιού της Σαλαμίνας, προσέφερε ιδανικό αραξοβόλι για τα ιστιοφόρα πλοία της εποχής εκείνης. Η εκμετάλλευση της εύφορης γης της πεδιάδας, η οποία περιέβαλε την πόλη αποτελούσε ακόμα μία σημαντική πηγή πλούτου4. Εξάλλου, δεν ήταν οικονομικά αμελητέα και η εκμετάλλευση των λατομείων του λεγόμενου «ελευσινιακού λίθου», ενός γκριζογάλανου ασβεστόλιθου, εξαιρετικής ποιότητας. Οι ίδιοι, περίπου, παράγοντες που οδήγησαν την πόλη στην αρχαία ακμή της επηρέασαν και τη διαμόρφωσή της κατά τους νεότερους χρόνους, όπως θα παρατηρήσουμε και αργότερα. Κατά την περίοδο των Ρωμαϊκών χρόνων, η φήμη του Ιερού της Δήμητρας εξαπλώθηκε σε όλη την αυτοκρατορία, με αποτέλεσμα να αυξηθεί τόσο η οικοδομική δραστηριότητα στο ιερό, όσο και προσέλευση των πιστών. Δικαίωμα συμμετοχής και μύησης αποκτούν όλοι οι πολίτες της αυτοκρατορίας. Οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες και οι πλούσιοι τιτλούχοι σπεύδουν επίσης να μυηθούν στα μυστήρια και να χρηματοδοτήσουν μία περισσότερο μεγαλοπρεπή όψη του ιερού χώρου. Ταυτόχρονα η πόλη επεκτείνεται σε ακόμη μεγαλύτερη ακτίνα γύρω από το ιερό και πέρα από το λόφο5.

3. Μυλωνάς Γ.[2010], σελ. 29-30 4. Παπαγγελή Κ. και Φλώρου Κ., από ιστότοπο Υπουργείου Πολιτισμού. 5. Παπαγγελή Κ. και Φλώρου Κ., ό.π.

2. Από το Βυζάντιο έως την Οθωμανική Αυτοκρατορία Από την μεταφορά της πρωτεύουσας του ρωμαϊκού κράτους στην Κωνσταντινούπολη, το 324 μ.Χ., μέχρι και την οριστική εγκατάλειψη του ιερού της Δήμητρας, μικρή είναι η οικοδομική δραστηριότητα στην πόλη. Η Ελευσίνα φαίνεται να είναι πλέον ένας οργανωμένος εκτεταμένος οικισμός, πάνω και γύρω από το λόφο, με το ιερό να καταλαμβάνει μέγιστο χώρο και σημασία. Τα χρόνια του Ιουλιανού του Αποστάτη (361-363 μ.Χ.) και ενώ ο χριστιανισμός θεωρείται επίσημη θρησκεία του Βυζαντίου, θα παρατηρηθεί μικρή δραστηριότητα στο ιερό. Το «τέλος» του θα αρχίσει με την θέσπιση από τον Θεοδόσιο Μέγα (379-395 μ.Χ.) απαγορευτικών νόμων για την τέλεση μυστηριακών θρησκειών, το 392 μ.Χ. Το οριστικό τέλος θα επέλθει με την καταστροφή της πόλης, το 395 μ.Χ., από τους Βησιγότθους και τον Αλάριχο, οι οποίοι θα αφήσουν το Ιερό της Δήμητρος και την πόλη σε ερείπια6. Για τους επόμενους αιώνες, από τον 6ο ως το 13ο, ουσιαστικά τα ίχνη της Ελευσίνας χάνονται. Ενδεικτικό είναι ότι συγγραφείς της βυζαντινής εποχής την αναφέρουν ως “μικρό χωρίον”, ενώ πριν την Τουρκική κατάκτηση, κατά τους 14ο και 15ο αιώνα η πόλη είχε ερημώσει λόγω συνεχών πολέμων, επιδρομών και αιχμαλωσιών του τοπικού πληθυσμού7. Κατά την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι ευρωπαίοι περιηγητές και συγγραφείς περιγράφουν την Ελευσίνα ως ένα ασήμαντο μικρό χωριό. Οι ελάχιστοι κάτοικοί της εκείνη την περίοδο βιοπορίζονταν κυρίως ως ψαράδες και αγρότες, ενώ από τις τότε αναφορές γίνεται ξεκάθαρο ότι έχουν ανακαλυφθεί πολλά αρχαία ερείπια8. 3. Η περίοδος του νέου Ελληνικού Κράτους Με την απελευθέρωση της Ελλάδας από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, η Ελευσίνα, όπως και η υπόλοιπη Ελλάδα, ήταν καθημαγμένη. Εκείνη την περίοδο, η Ελευσίνα δεν ήταν παρά ένα ασήμαντο χωριό με πλινθόκτιστα σπίτια, χτισμένα πάνω στα ερείπια της αρχαίας πόλης. Για τη στοιχειώδη μεταποίηση αγροτικών προϊόντων υπήρχαν δύο ανεμόμυλοι και δύο-τρεις οικοτεχνίες9. Όμως κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, αρχίζει η μεταμόρφωση της περιοχής. Τα γεωγραφικά και γεωφυσικά πλεονεκτήματα της θέσης προσελκύουν μία ομάδα επιχειρηματιών που έχουν μείνει στην ιστορία της βιομηχανίας ως «Κύκλος της Ζυρίχης», επειδή οι περισσότεροι έχουν σπουδάσει στο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης. Αυτοί ιδρύουν μια σειρά εργοστασίων κοντά στο θαλάσσιο μέτωπο της πόλης, διαβλέποντας τις προοπτικές που διέθετε ο τόπος10, όπως θα αναλυθεί παρακάτω στο κείμενο. 6. Παπαγγελή Κ.[2008], ό.π. 7. Αλεξοπούλου Π.[2005], σελ. 23 8. Αλεξοπούλου Π.[2005], σελ. 25-26 9 Παπαγγελή Κ.[2008], ό.π. 10. Μπελαβίλας Ν., Σαΐτη Τ., Ψαριώτη Κ.[2011], σελ. 11

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β’ ΠΡΩΤΗ ΦΑΣΗ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΙΣΤΟΥ ΤΗΣ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ 1875 – 1900: Από την πρώτη βιομηχανία έως τη δημιουργία της τσιμεντοβιομηχανίας «ΤΙΤΑΝ»

Εικ.3. Άποψη του δυτικού λόφου με τον Φράγκικο πύργο, το 1905 (πηγή: Παπαγγελή Κ., Χλέπα Ε.[2011], σελ. 31)

1. Η πόλη της Ελευσίνας στα τέλη του 19ου αιώνα Μέχρι και τα μέσα του 19ου αιώνα ο κυρίως όγκος του πληθυσμού της πόλης της Ελευσίνας απασχολούταν σε αγροτικές εργασίες στις μεγάλες εκτάσεις γης που βρίσκονταν περιμετρικά της πόλης. Συγκεκριμένα το 50% του πληθυσμού εργαζόταν ως εργάτες γης σε χωράφια που γινόταν καλλιέργεια πεύκων, συλλέγοντας ρετσίνα (ρετσινάδες). Ακόμα ένας σημαντικός όγκος του πληθυσμού βιοποριζόταν μέσω αλιευτικών εργασιών, καθώς η πόλη είναι παραθαλάσσια.

Εικ.4. Χάρτης της περιοχής της Ελευσίνας (1817). Σχέδιο του William Gell. Χαράκτης J. Walker - Society of Dilettani “The Unedited Antiquities of Attica (London 1917)”, πηγή: https://docplayer.gr/7576366-Yliko-gia-tin-eleysina.html

Η Ελευσίνα είχε ουσιαστικά εγκαταλειφθεί για αρκετούς αιώνες, όμως από τη δημιουργία του ελληνικού κράτους κατά το 1830, υπήρξε η συνειδητοποίηση της σημασίας που είχε αυτή η πόλη για να νοηματοδοτηθεί μια συσχέτιση με την περίοδο της αρχαίας Ελλάδας, να δημιουργηθεί μια νοηματική συνέχεια μεταξύ τους. Αυτή η πρόθεση γίνεται εμφανής από τα πρώτα χρόνια κιόλας του νεοσύστατου κράτους.

Το 1835 στο πρώτο πολεοδομικό σχέδιο της Ελευσίνας, που εκπόνησε τότε ο αρχιτέκτονας του Δήμου Αθηναίων Friedrich Stauffert, γίνεται η πρώτη προσπάθεια πολεοδομικής οργάνωσης του οικισμού, έτσι ώστε να καταστεί «λειτουργική» η πόλη και να αναδειχθεί, ενώ δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην αποτύπωση των τότε ορατών αρχαίων λειψάνων. Κατά τις επόμενες δεκαετίες, όπως θα αναπτυχθεί και παρακάτω στο κεφάλαιο, λαμβάνεται πρόνοια για την ανάδειξη, την προφύλαξη και την προσβασιμότητα του αρχαιολογικού χώρου11.

Εικ.5. Τοπογραφικό διάγραμμα για την Ελευσίνα, συνταγμένο από τον γεωμέτρη C. Mitteregger, τον αρχιτέκτονα του δήμου Αθηναίων Friedrich Stauffert και τον γεωμέτρη H. Ebert (πηγή: Έκθεση: «Οι Μεταμορφώσεις του Ελευσινιακού Τοπίου. Αρχαιότητες και Σύγχρονη Πόλη», επιμέλεια Καλλιόπη Παπαγγελή και Ελένη – Άννα Χλέπα, Πολιτιστικό Κέντρο Δήμου Ελευσίνας «Λεων. Κανελλόπουλος», Ελευσίνα 2011, σελ. 17).

Στα τέλη της δεκαετίας του 1870 η Ελευσίνα (ή Λεψίνα όπως λεγόταν την εποχή εκείνη) ήταν μία μικρή παραθαλάσσια κοινότητα, η οποία είχε κτιστεί ανάμεσα στα ερείπια του παλιού ιερού της Δήμητρας, στον ανατολικό λόφο τμίας σειράς υψωμάτων. Οι περισσότερες κατοικίες ήταν κυρίως παλιές αγροικίες κατασκευασμένες από ευτελή υλικά και σε πολύ κακή κατάσταση. Με την εξαίρεση της παραθαλάσσιας 11. Παπαγγελή Κ., Χλέπα Ε.[2011], σελ. 12

οδού, οι δρόμοι στα ενδότερα της πόλης είχαν ακανόνιστη οργάνωση, χωρίς σχεδιασμένες χαράξεις, ενώ ήταν χωμάτινοι και γεμάτοι πέτρες από τους μισογκρεμισμένους τοίχους στα δεξιά και στα αριστερά τους. Παρόλα αυτά, η Ελευσίνα επρόκειτο να γινόταν σημαντικός κόμβος στο μέλλον λόγω της κατασκευής του σιδηροδρόμου, ο οποίος θα συνέδεε τον Πειραιά με την Πάτρα. Η κοινότητα θα αποτελούσε σημαντικό σιδηροδρομικό σταθμό και είχε αποκτήσει το ανάλογο κτίριο. Ακόμη το κράτος είχε πάρει κάποια μέτρα για να βελτιώσει τις συνθήκες ζωής και βιοπορισμού των κατοίκων της πόλης. Σημαντική ήταν η αναδιανομή των εθνικών γαιών στους αγρότες, η οποία είχε οδηγήσει σε σημαντική αύξηση την παραγωγή. Οι πιο αξιόλογες πηγές εισοδήματος για τους φτωχούς γεωργούς έγιναν οι καλλιέργειες σταφίδων, καπνού και βαμβακιού, ενώ η εξαγωγή του πλεονάσματος βελτίωσε και τα δημόσια οικονομικά μέσω των τελωνειακών εσόδων. Το κράτος έλαβε επίσης μέτρα για την ενθάρρυνση της βιομηχανικής ανάπτυξης με την επιβολή προστατευτικών δασμών στα εισαγόμενα προϊόντα με εξαίρεση τον μηχανολογικό εξοπλισμό και τις πρώτες ύλες. Τέλος, η κυβέρνηση φαινόταν αποφασισμένη να βελτιώσει το εθνικό μεταφορικό δίκτυο, παράλληλα με τον σιδηρόδρομο, ο οποίος ήταν το πρώτο απαραίτητο βήμα, ενώ είχαν δρομολογηθεί και άλλα μεγάλα έργα όπως η διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου12.

Εικ.6. Άποψη της Ελευσίνας, περίπου το 1840, από Theodore du Moncel (πηγή: http://eng.travelogues.gr/travelogue. php?view=87&creator=967780&tag=8852)

12. https://proseleusis.com/sapoyni-eleysinas/

2. Η εμφάνιση της πρώτης βιομηχανίας και η προετοιμασία της Ελευσίνας για την υποδοχή της βιομηχανικής ζώνης Tο 1875 συντελείται ένα γεγονός που θα σήμαινε την αρχή της αλλαγής του χαρακτήρα της πόλης της Ελευσίνας. Τα αδέρφια, Λύσανδρος και Εμμανουήλ Χαρίλαος, ιδρύουν το πρώτο εργοστάσιο στην Ελευσίνα, το σαπωνοποιείο Χαριλάου, το μοναδικό στην Αττική εκείνη την εποχή, το οποίο το 1895 μετονομάζεται σε Ελαιουργείο. Το εργοστάσιο εγκαταστάθηκε στο δυτικό άκρο της πόλης της Ελευσίνας, μεταξύ του παράκτιου μετώπου και του λόφου του αρχαιολογικού χώρου. Η πρώτη μικρή μονάδα, λειτουργούσε με 20 περίπου εργαζόμενους13.

Εικ.7. Ρυμοτομικό διάγραμμα Ελευσίνας, 1877, τεχνική υπηρεσία Υπουργείου Εσωτερικών, (πηγή: Τεχνική υπηρεσία Δήμου Ελευσίνας)

13. https://artlocus.wordpress.com/locations/eleysina/

Οι αλλαγές στον χαρακτήρα και τη γενικότερη μορφή της πόλης δεν θα γίνουν με ραγδαίο και βίαιο τρόπο. Μέχρι και τις αρχές του 20ου αιώνα δεν θα εγκατασταθεί κάποιο άλλο βιομηχανικό συγκρότημα στην περιοχή, και κατά τις πρώτες δύο δεκαετίες λειτουργίας του Ελαιουργείου, δεν θα απασχολήσει παρά κάποιες δεκάδες εργαζομένους. Προϋπόθεση για την προοπτική μετατροπής της πόλης από ένα μικρό χωριό ρετσινάδων και ψαράδων, σε βιομηχανικό κέντρο της χώρας, ήταν η υλοποίηση αποφάσεων για κάποιες γενικότερες αλλαγές, ώστε να είναι πετυχημένη η εκβιομηχάνισή της, με αποτέλεσμα να παράγεται το μέγιστο δυνατό κέρδος. Για αυτό το λόγο, αρχίζει να δίνεται μεγαλύτερη προσοχή στο πως θα μετατραπεί η Ελευσίνα, από Οθωμανικό χωριό σε πόλη που θα μπορεί να φιλοξενήσει βιομηχανικές εγκαταστάσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της προσπάθειας αναβάθμισης της περιοχής είναι ότι για πρώτη φορά το Ελληνικό Κράτος συνέταξε ένα διάγραμμα ρυμοτομίας για την Ελευσίνα, το 1877. Σε αυτό το σχεδιάγραμμα παρατηρείται η προσπάθεια του κράτους να πολεοδομηθεί με τον τότε σύγχρονο τρόπο η Ελευσίνα και να απαλείψει τα Οθωμανικά κατάλοιπα πολεοδομίας. Όλο το οικιστικό σύνολο της πόλης περιοριζόταν χωρικά στο σημερινό αρχαιολογικό χώρο και περιμετρικά αυτού, ενώ στην πλειοψηφία τους ήταν κτίρια της Οθωμανικής εποχής, αλλά και των πρώτων χρόνων του νέου Ελληνικού κράτους14, ενώ διακρίνεται και η ύπαρξη του τεχνητού λιμενοβραχίονα στη μέση του παραλιακού μετώπου της Ελευσίνας, ο οποίος αναφέρεται από την αρχαία περίοδο και διατηρείται μέχρι και σήμερα15. Στο διάγραμμα φαίνεται ξεκάθαρα η πρόταση για δημιουργία ενιαίου τεχνητού μετώπου προς τη θάλασσα με σκοπό τη δημιουργία λιμανιού στην παραλία της Ελευσίνας. Αυτός είναι ο λόγος που διακρίνονται δύο διαφορετικές γραμμές ορίων που χωρίζουν στεριά και θάλασσα, από τη μία η φυσική απόληξη της θάλασσας στη στεριά με την καμπύλη γραμμή και από την άλλη η πρόταση για το τεχνητό παραλιακό μέτωπο με την ευθεία γραμμή. Στο σχέδιο επίσης διακρίνονται ως αποτύπωμα τα περισσότερα από αυτά τα παλιά κτίρια που υπήρχαν, όμως από τον τρόπο που έχει διαμορφωθεί το διάγραμμα παρατηρείτε ότι μόνο τα κτίσματα εντός των ορίων του σημερινού αρχαιολογικού χώρου έχουν αποτυπωθεί με λεπτομέρεια, πολύ πιθανώς για να απαλλοτριωθούν και να ξεκινήσουν οι ανασκαφές, όπως πράγματι συνέβη μερικά χρόνια αργότερα. Σαν αποτύπωμα φαίνεται στο δυτικό άκρο της πόλης και το τότε νεοσύστατο εργοστάσιο Ελαιουργείο, το όποιο στο σχέδιο διέθετε ιδιωτικό λιμενίσκο δημιουργημένο με επιχωμάτωση, ενώ παρατηρείται ότι ακολουθείται ξεχωριστή ρυμοτόμηση στο συγκεκριμένο οικοδομικό τετράγωνο καθώς είναι διαφορετικού σχήματος και διαφορετικού προσανατολισμού. 14. Παπαγγελή Κ.[2008], ό.π. 15. Αναφορά του ιστότοπου του Δήμου Ελευσίνας στον αρχαίο λιμενοβραχίονα (https://www.elefsina. gr/el/content/%CE%BB%CE%B9%CE%BC%CE%AC%CE%BD%CE%B9)

Ακόμα έχει ενδιαφέρον το γεγονός ότι ο αρχαιολογικός χώρος στο συγκεκριμένο διάγραμμα αποτελεί δυτικό όριο για το οικιστικό σύνολο, καθώς πέρα από αυτόν και προς τα δυτικά δεν υπάρχει πρόβλεψη για συνέχιση της πόλης. Κρίνοντας από την εξέλιξη της ιστορίας της Ελευσίνας κατά τις επόμενες δεκαετίες συμπεραίνεται ότι ο χώρος στο παραλιακό μέτωπο νότια των λόφων προοριζόταν για την φιλοξενία των εργοστασίων που θα εισέρχονταν στην πόλη. Ταυτόχρονα σχεδιάζεται η ανάπτυξη της πόλης περιμετρικά του ανατολικότερου λόφου, τον «Ιερό Βράχο», και με κατεύθυνση προς τα ανατολικά. Η πρόταση προβλέπει για την επέκταση της Ελευσίνας στο μεγαλύτερο κομμάτι της ορθογώνια οικοδομικά τετράγωνα, χωρίς να γίνεται πρόβλεψη για συγκεκριμένες χρήσεις και λειτουργίες σε αυτά. Όλα αυτά τα ακαθόριστα στοιχεία στην πρόταση του κράτους για τον εκσυγχρονισμό της Ελευσίνας δείχνουν την πρόθεση να προετοιμασθεί η πόλη να φιλοξενήσει λειτουργίες για τις οποίες ήταν απαραίτητες οι εξελιγμένες υποδομές, αλλά ταυτόχρονα αποδεικνύεται ότι δεν είχε απόλυτα έτοιμο σχέδιο για το ποιες ακριβώς θα ήταν αυτές οι λειτουργίες. Η πρώτη βιομηχανία έδειξε ότι η πρόθεση ήταν να δημιουργηθεί μια βιομηχανική ζώνη στα περίχωρα Αθήνας – Πειραιά, όμως το είδος, το μέγεθος και την ακριβή τοποθεσία στον αστικό ιστό θα τα καθόριζαν οι ιδιοκτήτες των εταιρειών, όπως θα αναλυθεί στη συνέχεια. 3. Η μορφή της Ελευσίνας Ακόμα εκείνη την περίοδο δεν έχει ξεκινήσει η εσωτερική μετανάστευση για να επανδρωθούν οι βιομηχανίες, έτσι ώστε να υπάρξει και η ανάγκη δημιουργίας κατοικίας για τους εργάτες, όπως συνέβη κατά τις επόμενες δεκαετίες. Στην πλειοψηφία τους οι υπάρχουσες κατοικίες είναι τοποθετημένες περιμετρικά του «ιερού βράχου», όπου σήμερα βρίσκεται ο αρχαιολογικός χώρος. Τα περισσότερα από αυτά τα κτίσματα είναι Οθωμανικά και ως πρώτη ύλη για την κατασκευή τους έχουν χρησιμοποιηθεί κυρίως κομμάτια από τους αρχαίους ναούς και υπολείμματα κατοικιών, που βρίσκονταν θαμμένα στην περιοχή. Οι μόνες αλλαγές που συμβαίνουν από το 1860 και μετά, όσον αφορά την κατοίκιση, είναι η κατασκευή κάποιων νεοκλασικών κτιρίων από εμπόρους, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν σταδιακά στην πόλη. Το 1900 ο αριθμός των κατοίκων ήταν περίπου 135016.

16. Ζ’ Συμπόσιο Ιστορίας και Λαογραφίας[1999], σελ. 118

Το παραλιακό μέτωπο, στο μεγαλύτερο κομμάτι του, παραμένει ελεύθερο από βιομηχανικές και εμπορικές χρήσεις, τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Το λιμάνι αρκούσε για να καλύψει τις ανάγκες για τη μεταφορά πρώτων υλών και γενικότερα του εμπορίου, και δεν κρινόταν αναγκαίο να υπάρξει επέκτασή του, αφήνοντας έτσι ταυτόχρονα χώρο στους ψαράδες να αλιεύουν. Χωρικά η Ελευσίνα εκτεινόταν βόρεια έως τις σιδηροδρομικές γραμμές. Δυτικά το όριο ήταν ο «ιερός» λόφος, όπου βρίσκεται ο αρχαίος τόπος λατρείας των Ελευσίνιων, ενώ ανατολικά οριοθετούνταν έως την περιοχή, που ονομάζεται σήμερα Καλυμπάκι. Περιμετρικά αυτών των ορίων υπάρχουν μεγάλες εκτάσεις καλλιεργήσιμης γης, αλλά και φυσικής βλάστησης. 4. Οι πρώτες ανασκαφές στον αρχαιολογικό χώρο Ταυτόχρονα εκείνη την περίοδο συντελείται ένα ακόμα γεγονός που σηματοδοτεί μια σημαντική αλλαγή στο χαρακτήρα της πόλης. Αυτό είναι η πρώτη οργανωμένη προσπάθεια συστηματικών ανασκαφικών εργασιών εκεί που σήμερα υπάρχει ο αρχαιολογικός χώρος. Όμως, το ενδιαφέρον για το τι παραμένει θαμμένο στην πόλη για αρκετούς αιώνες, υπήρχε από πιο νωρίς. Ήδη από το 1860 είχαν ξεκινήσει οι πρώτες ανασκαφικές εργασίες, από τον Γάλλο αρχαιολόγο Fr. Lenormant, με άδεια της ελληνικής κυβέρνησης, οι οποίες ήταν περιορισμένης διάρκειας και έκτασης, καθώς η πρόοδος των εργασιών εμποδιζόταν από την ύπαρξη ιδιωτικών κατοικιών πάνω από τα μνημεία17. Μόνο όταν ολοκληρώθηκε ένα πρόγραμμα εκτεταμένων απαλλοτριώσεων, στα 1882, άρχισαν από την Αρχαιολογική Εταιρεία οι πρώτες συστηματικές ανασκαφές, στο χώρο του ιερού της Ελευσίνας, με πρώτο διευθυντή τους τον Φίλιο Δημήτρη18. Οι εργασίες αυτές θα πραγματοποιούνταν για ολόκληρο τον 20ο αιώνα και θα συνεχιστούν ακόμα και σήμερα, ταυτόχρονα με όλη την διαδικασία εκβιομηχάνισης – αποβιομηχάνισης, του αστικού ιστού της πόλης δημιουργώντας μία συνθήκη συνεχούς πάλης για το ποια γραμμή θα υπερισχύσει, όσον αφορά το χαρακτήρα της πόλης. Η Ελευσίνα, η οποία μέσα στους «κόλπους» της θα φιλοξενούσε ένα πολύ μεγάλο κομμάτι της βαριάς βιομηχανίας της χώρας, θα γινόταν ένα σύγχρονο και πολύ σημαντικό βιομηχανικό κέντρο. Ταυτόχρονα, όμως, η τοπική κοινωνία, που έχει έντονη την ανάγκη για τη συνειδητοποίηση και τη γνώση του παρελθόντος, δεν θα σταματήσει να προσπαθεί να φέρει στο φως τη χαμένη αίγλη της αρχαίας πόλης, αναδεικνύοντας όλο αυτό τον πολιτιστικό πλούτο, ο οποίος υπήρχε «παγιδευμένος» μέσα στο έδαφος. Αυτές οι δύο διαδικασίες έρχονταν η μία συνεχώς σε αντίθεση με την άλλη και πάντα έθεταν το δίλλημα, του ποια πορεία θα ακολουθήσει η πόλη, καθιστώντας την ένα «πεδίο μάχης» για τις δύο αντικρουόμενες απόψεις. 17. Τραυλός Ι.[1963], σελ. 44-45 18. Παπαγγελή Κ.[2008], ό.π.

Εικ.8. Απόσπασμα της χαρτογραφικής αποτύπωσης «Karten von Attika” του 1894 με τον οικισμό του 19ου αιώνα, το αποτύπωμα των αρχαιοτήτων και τις πρώτες μικρές βιομηχανικές μονάδες παραγωγής σάπωνα (πηγή: J.A.Kaupert, Karten von Attika Eleusis, 1:25.000, ct 11.8 [XXVI], 1891).

5. Οι λόγοι που οδήγησαν στην βιομηχανοποίηση της πόλης Η γεωγραφική θέση της πόλης ανάμεσα σε Αθήνα και Πελοπόννησο την καθιστούσε κόμβο ανάμεσα στην πρωτεύουσα, η οποία καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα βρισκόταν σε συνεχή ανάπτυξη και στην περιοχή η οποία συγκέντρωνε ένα από τα μεγαλύτερα κομμάτια της αγροτικής παραγωγής και της κτηνοτροφίας του τότε Ελληνικού Κράτους.

Η άφιξη του σιδηροδρομικού δικτύου στα 1884, θα έδινε τη δυνατότητα στις βιομηχανίες να μεταφέρουν τα εμπορεύματά τους με μέσα σταθερής τροχιάς στην ηπειρωτική Ελλάδα, μειώνοντας τους χρόνους μεταφοράς, αυξάνοντας τις ποσότητες που μπορούσαν να μεταφερθούν, μειώνοντας ταυτόχρονα και το κόστος της όλης διαδικασίας19. Η διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου στα 1893, θα μείωνε το χρόνο μεταφοράς των πρώτων υλών και προϊόντων από τη Δυτική Ελλάδα στην Αττική20. Όλα τα παραπάνω εκτόξευσαν τις παραγωγικές δυνατότητες της περιοχής και δημιούργησαν ένα ακόμα πιο ελκυστικό σύνολο, για την εισρροή επενδυτικών κεφαλαίων. Ενδιαφέρον έχει και το γεγονός ότι ο χώρος που επιλέχθηκε για την εγκατάσταση των βιομηχανιών στην πόλη ήταν το παραλιακό μέτωπο. Μία τακτική που ακολουθήθηκε όχι μόνο στην Ελευσίνα, αλλά σε όλες τις πόλεις του ελευσινιακού κόλπου. Βασικός λόγος ήταν η δυνατότητα δημιουργίας ιδιωτικών λιμανιών, τα οποία εξυπηρετούσαν αμιγώς τις ανάγκες των εργοστασίων και διευκόλυναν την μεταφορά εμπορευμάτων μέσω των θαλάσσιων οδών. Ακόμα αυτό το κομμάτι της πόλης ήταν αραιοκατοικημένο, με τον κύριο όγκο του οικισμού να είναι τοποθετημένος στην ενδοχώρα, λόγω της μη εύφορης γης στην παραλία της Ελευσίνας. Συνεπώς το κόστος εγκατάστασης ήταν πολύ χαμηλό. Στο Θριάσιο Πεδίο υπήρχε αφθονία φυσικών πόρων. Τα εργοστάσια μπορούσαν να προμηθεύονται τις πρώτες ύλες για την παραγωγή τους, χωρίς υπέρογκα έξοδα μεταφοράς, μειώνοντας με αυτό τον τρόπο το κόστος της παραγωγής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι λόγω της ύπαρξης κοιτασμάτων αργίλου στην περιοχή, βασικό συστατικό στην παραγωγή πηλού, δημιουργήθηκαν στην περιοχή Καλυμπάκι κάποια κεραμοποιεία. Επίσης την εποχή εκείνη η κύρια βιομηχανική ζώνη της χώρας, η ζώνη του Πειραιά, έδειχνε σημάδια χωρικού κορεσμού δημιουργώντας μία ανάγκη για επιλογή ενός καινούργιου βιομηχανικού κέντρου, ενώ η ρύπανση των νέων χημικών βιομηχανιών απαιτούσε τη χωροθέτησή τους εκτός των πόλεων, με το απομονωμένο παραλιακό μέτωπο της Ελευσίνας να είναι ο ιδανικός προορισμός21. Συνδυάζοντας όλους αυτούς τους παράγοντες, η Ελευσίνα θα γινόταν πόλος έλξης για το βιομηχανικό κεφάλαιο της χώρας. Όμως αυτή η είσοδος επενδυτικών κεφαλαίων δεν έγινε μέχρι και τις αρχές του 20ου αιώνα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, παρόλο που είχε παρθεί η απόφαση και είχε γίνει το πρώτο βήμα εκβιομηχάνισης, να μην γίνει η αλλαγή στην όψη της πόλης με γρήγορους ρυθμούς.

19. https://proseleusis.com/o-sidirodromikos-stathmos-eleysinas/ 20. Στούκας Μ.[2017], άρθρο στον ιστότοπο της εφημερίδας Πρώτο Θέμα. 21. Μπελαβίλας Ν., Σαΐτη Τ., Ψαριώτη Κ.[2011], σελ. 5

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ’ ΔΕΥΤΕΡΗ ΦΑΣΗ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΙΣΤΟΥ ΤΗΣ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ 1900-1922: Από τη δημιουργία του ΤΙΤΑΝ έως τη Μικρασιατική Καταστροφή

Εικ.9. Εργάτης της τσιμεντομεντοβιομηχανίας ΤΙΤΑΝ (πηγή: Τσάκος Βαγγέλης)

1. Αρχή της εισρροής των κεφαλαίων Τα πρώτα χρόνια του 20ου αιώνα αποτελούν το «σημείο καμπής» της νεότερης ιστορίας της Ελευσίνας. Είναι η στιγμή, κατά την οποία ξεκινάει η αλλαγή του χαρακτήρα της πόλης. Βασικός παράγοντας σε αυτή την εξέλιξη είναι η στρατηγική απόφαση ενός κομματιού της αστικής τάξης να «εγκατασταθεί» στην πόλη, δηλαδή να επενδύσουν τα κεφάλαια τους στην Ελευσίνα, ιδρύοντας τις βιομηχανικές μονάδες μέσα στον αστικό ιστό της πόλης. Συγκεκριμένα, οι πρώτοι αυτοί επιχειρηματίες, ονομάστηκαν «Κύκλος της Ζυρίχης», λόγω των σπουδών τους στο πολυτεχνείο της Ζυρίχης22. Εγκατέστησαν λοιπόν τα εργοστάσια τους στην ελεύθερη γη που προσφερόταν στην αραιοκατοικημένη τότε Ελευσίνα, δημιουργώντας εντέλει μια από τις σημαντικότερες βιομηχανικές ζώνες της χώρας. Ένας ακόμα παράγοντας που λειτούργησε καταλυτικά στο να παρθεί αυτή η απόφαση είναι ότι ο χώρος εγκατάστασης είχε πρόσβαση στο παραλιακό μέτωπο. Αυτό ήταν ίσως ένα από το σημαντικότερα πλεονεκτήματα που είχε η πόλη και για παραπάνω από έναν λόγους. Από τη μία το λιμάνι, αλλά και η δυνατότητα δημιουργίας ιδιωτικών λιμανιών για κάποια από τα εργοστάσια, έδινε μεγάλο πλεονέκτημα στον ανταγωνισμό με τα υπόλοιπα εργοστάσια. Οι απαραίτητες πρώτες ύλες μπορούσαν να παραδοθούν εύκολα χωρίς μεγάλο κόστος μεταφοράς, καθώς δεν χρειαζόταν να μεταφερθούν οδικώς, ενώ από το λιμάνι της Ελευσίνας τα εμπορεύματα πρακτικά μπορούσαν να φτάσουν σε οποιαδήποτε πόλη, η οποία διέθετε λιμάνι. Αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι πραγματοποιούνταν εξαγωγές, απευθείας από την πόλη, σε χώρες του εξωτερικού, μέσω των θαλάσσιων οδών. Παράλληλα, οι κλάδοι της βιομηχανίας που αναπτύχθηκαν στην πόλη ήταν απόλυτα προσανατολισμένοι στο τι μπορούσε να παρέχει η γενικότερη περιοχή του Θριασίου Πεδίου. Η ύπαρξη άφθονων πρώτων υλών στην περιοχή υπαγόρευσε και το είδος της βιομηχανικής δραστηριότητας. Το λάδι από τους ελαιώνες του Θριασίου παρείχε την πρώτη ύλη για ελαιουργεία και σαπωνοποιεία, ο ορυκτός πλούτος και η καλή ποιότητα του ασβεστόλιθου της περιοχής αποτέλεσαν την ιδανική πηγή για το εργοστάσιο τσιμέντου, η γειτνίαση με τις ρητινοπαραγωγικές περιοχές (Μάνδρα, Μαγούλα, Βίλια) που εκμεταλλεύονταν τις πευκόφυτες πλαγιές του Κιθαιρώνα, του όρους Πάστρα και του Πατέρα, έδινε την προοπτική ανάπτυξης εργοστασίων ρητίνης και βερνικοχρωμάτων, ενώ το πηλώδες έδαφος της Ελευσίνας ευνόησε την εγκατάσταση κεραμοποιείων23. Ακόμα, όσον αφορά, το είδος των βιομηχανιών που αναπτύχθηκαν, σημαντικό ρόλο διαδραμάτισαν και οι συνολικότερες οικονομικές εξελίξεις στην Ελλάδα.

22. Πουρνάρα Μ.[2016], άρθρο στην ιστοσελίδα της εφημερίδας Καθημερινή. 23. Μπεγέτης Π.[2016], σελ. 10

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι η συγκυρία της αγροτικής κρίσης εκείνης της εποχής στη χώρα, γνωστή και ως «σταφιδικό ζήτημα», έδωσε το έναυσμα για τη δημιουργία εργοστασίων οίνου και οινοπνευμάτων, καθώς η πρώτη ύλη (σταφίδα) ήταν σε αφθονία και σε πολύ χαμηλό κόστος24. 2. Οι βιομηχανίες στο δυτικό άκρο της πόλης Συγκεκριμένα η «έκρηξη» στην εισρροή κεφαλαίων στην πόλη ξεκινάει κατά τα πρώτα χρόνια του 20ου αιώνα. Σε αυτή την περίοδο θα εγκατασταθούν δύο από τα πιο εμβληματικά βιομηχανικά συγκροτήματα της πόλης. Το 1902 ξεκινά η οικοδόμηση του βιομηχανικού συγκροτήματος ΤΙΤΑΝ, του πρώτου εργοστασίου παραγωγής τσιμέντου στην Ελλάδα, το οποίο ολοκληρώνεται το 1906 . Την ίδια περίοδο, το 1906, συστήνεται η Ελληνική Εταιρεία Οίνων και Οινοπνευμάτων «ΒΟΤΡΥΣ». Τοποθετούνται στο δυτικό άκρο της πόλης παραπλήσια του Ελαιουργείου, με το ΒΟΤΡΥΣ να χωροθετείται ενδιάμεσα των άλλων δύο εργοστασίων, συνορεύοντας ανατολικά με το ΤΙΤΑΝ και δυτικά με το Ελαιουργείο . Τα τρία αυτά εργοστάσια θα εξελίσσονταν σε ένα τοπόσημο για την πόλη. Στο διάστημα που βρίσκονταν σε λειτουργία, δηλαδή για περισσότερο από έναν αιώνα, έχουν καταφέρει να επηρεάσουν τον χαρακτήρα της, ενώ το ΤΙΤΑΝ είναι η μοναδική βιομηχανική μονάδα, η οποία συνορεύει με τον αστικό ιστό και συνεχίζει την παραγωγή της μέχρι σήμερα. Καθ’ όλη τη διάρκεια της λειτουργίας τους αυτά τα τρία βιομηχανικά συγκροτήματα απασχόλησαν ένα σημαντικό όγκο του πληθυσμού της πόλης, επηρεάζοντας το πως αντιλαμβάνονται την πόλη οι εργάτες και οι οικογένειές τους. Το στίγμα του δυτικού βιομηχανικού άκρου της Ελευσίνας (Ελαιουργείο, ΤΙΤΑΝ, ΒΟΤΡΥΣ) θα μείνει χαραγμένο στη συνείδηση των κατοίκων, αλλά και στο αποτύπωμα της πόλης. Από τη μία αποτέλεσε την πρώτη φάση εκβιομηχάνισης του αστικού ιστού, δημιουργώντας τις συνθήκες για να αναπτυχθεί η βιομηχανική ζώνη και στο υπόλοιπο παραλιακό μέτωπο. Από την άλλη, το βιομηχανικό κεφάλαιο «συστήθηκε» στην τοπική κοινωνία μέσω του συμπλέγματος αυτών των τριών εργοστασίων, συνεπώς στη συλλογική συνείδησή της το συγκεκριμένο κομμάτι της πόλης θα έχει πάντα μία ιδιαίτερη σημασία. Αποτελεί το όριο της πόλης και λειτουργεί ως ένα ενιαίο βιομηχανικό άκρο καθώς πέρα από εκεί δεν υπάρχει χώρος για τους κατοίκους. Ενώ θα μπορούσε να ειπωθεί ότι τα εργοστάσια της πόλης ταυτόχρονα είναι και δεν είναι κομμάτι της, αφού πρόσβαση σε αυτά έχουν μόνο οι εργαζόμενοι κατά τη διάρκεια της βάρδιας τους. Θα είναι όμως το σημείο που ουσιαστικά ξεκίνησε η νεότερη ιστορία της Ελευσίνας, μιας πόλης που στέκει στο ίδιο σημείο εδώ και τέσσερις χιλιετίες. 24. Τσίχλη Κ.[2008], άρθρο στον ιστότοπο της εφημερίδας το Βήμα. 25. Μαργαρίτη Σ.[2017], σελ. 46 26. Μαργαρίτη Σ.[2017], σελ. 41

Εικ.10. Διάγραμμα θέσης βιομηχανιών στο δυτικό άκρο της πόλης (πηγή: Ο χάρτης που χρησιμοποιήθηκε ως βάση για το διάγραμμα είναι από τον ιστότοπο της πολεοδομίας, http://gis.epoleodomia.gov.gr/v11/index.html#/24.1177/38.5401/7)

Εικ.11. Αεροφωτογραφία βιομηχανιών στο δυτικό άκρο της Ελευσίνας σε φάση πλήρους ανάπτυξής τους, (πηγή: Δήμος Ελευσίνας)

3. Η περίπτωση της τσιμεντοβιομηχανίας ΤΙΤΑΝ Αρκετοί από τους εργάτες που απασχολούσε η βιομηχανία ΤΙΤΑΝ, οι οποίοι δεν κατοικούσαν στην πόλη, «ωθήθηκαν» από τις δυσκολίες της καθημερινής μετακίνησης τους να εγκατασταθούν στην Ελευσίνα μαζί με την οικογένεια τους, ερχόμενοι από τις γύρω περιοχές. Μέσω αυτής της διαδικασίας κατά τις επόμενες δεκαετίες άλλαξε, έως ένα βαθμό, η πληθυσμιακή σύνθεση της πόλης. Το φαινόμενο, ένα κομμάτι του εργατικού δυναμικού να διαμένει σε άλλες πόλεις κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, δεν παρατηρείται μόνο στο ΤΙΤΑΝ αλλά είναι διαδεδομένο και στα άλλα εργοστάσια της Ελευσίνας. Όμως το συγκεκριμένο εργοστάσιο λόγω των διευρυμένων ωραρίων εργασίας, της σκληρής φύσης της εργασίας παραγωγής τσιμέντου και της συνεχούς παραγωγής, «απαιτούσε» ακόμα πιο έντονα την κατοίκηση των εργατών σε χώρο που θα ήταν κοντά στο βιομηχανικό συγκρότημα. Αυτή η ανάγκη αρχικά καλύφθηκε με την εγκατάσταση των οικογενειών σε οικήματα μέσα στην πόλη, αλλά ήταν μία βραχυπρόθεσμη λύση. Όταν η παραγωγή των εργοστασίων διογκώθηκε από τις αρχές της δεκαετίας του ’2027, συνεπώς και ο αριθμός των εργαζομένων που απασχολούνταν σε αυτά, θα δινόταν μια πολύ πιο δραστική λύση που θα άλλαζε άρδην τον αστικό ιστό, τον τρόπο κατοίκησης και γενικά το χαρακτήρα της πόλης.

27. Μαργαρίτη Σ.[2017], σελ. 46-47

Όμως οι αλλαγές που προκάλεσε η λειτουργία κυρίως του ΤΙΤΑΝ στην πόλη δεν ήταν μόνο πληθυσμιακές. Οι βασικές ήταν στην τοπογραφία της ίδιας της πόλης και συγκεκριμένα στο τότε δυτικό άκρο της. Σε εκείνο το σημείο υπάρχει ένα σύμπλεγμα λόφων το οποίο στην αρχαιότητα υπήρξε ιδιαίτερης σημασίας. Ο βασικός λόγος είναι η φυσική οχύρωση που προσέφερε σε περιπτώσεις επιδρομών είτε από στεριά είτε από θάλασσα, ενώ η ύπαρξη ενός ασβεστόλιθου υψηλής ποιότητας είχε ευνοήσει τη δημιουργία αρχαίων λατομείων για την εξόρυξή του28. Για αυτό το λόγο όλοι οι αρχαίοι οικισμοί που αναπτύχθηκαν ανά τους αιώνες είχαν ως σημείο αναφοράς αυτούς τους λόφους και ιδιαίτερα τον ανατολικότερο, στον οποίο υπάρχει σήμερα ο αρχαιολογικός χώρος της Ελευσίνας. Συνεπώς γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι το συγκεκριμένο σημείο είχε αποκτήσει ιδιαίτερο αρχαιολογικό αλλά και τοπογραφικό ενδιαφέρον. Το εργοστάσιο για να εγκατασταθεί στο σημείο που είναι σήμερα, αλλά και για όλες τις επεκτάσεις που έκανε μέσα στον 20ο αιώνα, εκτός από τις επιχωματώσεις στο παραλιακό μέτωπο για τη δημιουργία λιμανιού, χρειάστηκε να πραγματοποιήσει εκσκαφές στους λόφους που βρίσκονται δυτικά του αρχαιολογικού χώρου.

Εικ.12. Αεροφωτογραφία των λόφων της Ελευσίνας, στη σημερινή τους μορφή (πηγή: Η αεροφωτογραφία που χρησιμοποιήθηκε ως βάση για το διάγραμμα είναι από την εφαρμογή χαρτών του ιστότοπο της Google)

28. Ζιρώ Δ.[1991], σελ. 5

Η διαδικασία εγκατάστασης του ΤΙΤΑΝ δεν ήταν η βασική επέμβαση της εταιρείας στους λόφους της Ελευσίνας. Η βασική επέμβαση είναι η χρήση των λόφων για το σκοπό της εξόρυξης. Για την παραγωγή τσιμέντου για σιδηροπαγή κονιάματα ή οπλισμένο σκυρόδεμα είναι απαραίτητη η χρήση πετρωμάτων. Αυτό δείχνει ότι δεν ήταν καθόλου τυχαία η επιλογή της θέσης του εργοστασίου, καθώς βορειοδυτικά συνόρευε με αστείρευτα «αποθέματα» πρώτης ύλης όπου δεν είχε κανένα κόστος μεταφοράς, ενώ νότια με τη δημιουργία του ιδιωτικού λιμανιού μπορούσε να μεταφέρει τα εμπορεύματά του οπουδήποτε ήθελε. Η εξόρυξη όμως δεν ήταν απλή διαδικασία, ούτε μπορούσε να γίνει με λεπτεπίλεπτο τρόπο ώστε να διασωθούν οι αρχαιότητες που βρίσκονταν εκεί θαμμένες.

Εικ.13. Διάγραμμα χώρου εγκατάστασης του ΤΙΤΑΝ έως και την τελευταία χρονικά επέκταση του εργοστασίου (πηγή: Ο χάρτης που χρησιμοποιήθηκε ως βάση για το διάγραμμα είναι από τον ιστότοπο της πολεοδομίας)

Το ΤΙΤΑΝ κατά τη διάρκεια λειτουργίας του χρησιμοποίησε αναρίθμητους τόνους δυναμίτη για την παραγωγή χαλικιών, καταστρέφοντας ταυτόχρονα όσες σήραγγες διασώζονταν από τα αρχαία λατομεία ελευσινιακού λίθου29, ενώ δεν είναι δυνατόν να υπολογιστεί η καταστροφή αρχαίων αντικειμένων και κτισμάτων που πιθανόν να παρέμεναν εγκλωβισμένα στο έδαφος, καθώς δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ αρχαιολογική ανασκαφή εκτός των ορίων του αρχαιολογικού χώρου. 4. Οι συνθήκες πριν τη Μικρασιατική καταστροφή Στις πρώτες δύο δεκαετίες του 20ου αιώνα, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, πραγματοποιήθηκε μία παραγωγική «εκτόξευση» στην Ελευσίνα. Η είσοδος των πρώτων εργοστασίων στη ζωή της πόλης, η παραγωγή πρωτοπόρων εμπορευμάτων για την εποχή (τσιμέντο, σαπούνια, κ.λπ.) και η αλλαγή στην όψη του παραλιακού μετώπου κάνουν πλέον εμφανές ότι κάτι έχει αρχίσει να αλλάζει στην πόλη. Παρ’ όλα αυτά ακόμα δεν μπορεί να ειπωθεί ότι έχει αλλάξει ριζικά ο χαρακτήρας της πόλης. Δεν παύει να ισχύει ότι οι βιομηχανίες είναι περιορισμένες χωρικά στο δυτικό άκρο της πόλης και η παραγωγή εμπορευμάτων σε ποσότητα δεν έχει πλησιάσει τα επίπεδα των επόμενων δεκαετιών. Το μεγαλύτερο κομμάτι του πληθυσμού συνεχίζει να βιοπορίζεται μέσω αγροτικών και αλιευτικών εργασιών και τα οικιστικά όρια της πόλης δεν έχουν αλλάξει, καθώς ακόμα οι κατοικίες εκτείνονται ως τις σιδηροδρομικές γραμμές. Επίσης, ένα δείγμα της σχετικής στατικότητας της πόλης είναι η μικρή αύξηση του πληθυσμού των κατοίκων, οι οποίοι προς το τέλος της δεκαετίας του 1920 ανέρχονται σε περίπου 1500 . Όλα τα παραπάνω οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ενώ οι αποφάσεις είχαν παρθεί από το κεφάλαιο και είχε ξεκινήσει η διαδικασία εκβιομηχάνισης της πόλης, έλειπε κάτι σημαντικό για την περαιτέρω και ταχεία ανάπτυξη της παραγωγής. Αυτό ήταν το φθηνό εργατικό δυναμικό που απαιτούνταν, έτσι ώστε να καλυφθούν επαρκώς οι θέσεις στην παραγωγική διαδικασία. Το γεγονός που ήρθε να λύσει αυτή την καθυστέρηση, που θα αναλυθεί παρακάτω, είναι η Μικρασιατική Καταστροφή το 1922 και ο ερχομός των προσφύγων στην περιοχή κατά χιλιάδες, δημιουργώντας έτσι ένα εργατικό δυναμικό εξαθλιωμένο και αναγκασμένο να δεχτεί συνθήκες εργασίας, που σε άλλη περίπτωση δεν θα αποδεχόταν. Εν είδει παραδείγματος μπορούν να χρησιμοποιηθούν οι βιομηχανικές μονάδες «Ελαιουργείο» και «ΤΙΤΑΝ», που η πρώτη το 1900 απασχολούσε ενενήντα εργάτες ενώ το 1928 το εργατικό δυναμικό του εργοστασίου απαριθμούσε διακόσιους πενήντα εργάτες και η δεύτερη το 1910 απασχολούσε περίπου εβδομήντα με ογδόντα εργάτες ενώ το 1928 η εταιρεία απασχολούσε περίπου τετρακόσιους εργάτες . Επίσης από το 1922 ξεκινούν και οι επεκτάσεις σε αυτές τις βιομηχανικές μονάδες. 29. Παπαγγελή Κ.[2008],ό.π. 30. Σιέττος Γ.[1993], σελ. 11 – 14 31. Μαργαρίτη Σ.[2017], σελ. 38 και 46

Εικ.14. Διάγραμμα ορίων της Ελευσίνας έως το 1922 (πηγή: Ο χάρτης που χρησιμοποιήθηκε ως βάση για το διάγραμμα είναι από τον ιστότοπο της πολεοδομίας)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ’ ΤΡΙΤΗ ΦΑΣΗ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΙΣΤΟΥ ΤΗΣ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ 1922-1945: Από τη Μικρασιατική καταστροφή έως το τέλος του Β’ Παγκοσμίου πολέμου

Εικ.15. Άποψη του προσφυγικού συνοικισμού της Ελευσίνας, το 2016 (πηγή: http://www.pontos-news.gr/article/151724/ viomatikos-peripatos-stin-eleysina-ton-mikrasiaton)

1. Η είσοδος των προσφύγων και οι νέες συνθήκες που δημιουργήθηκαν στην Ελευσίνα Το 1922, με το τέλος του Ελληνοτουρκικού Πολέμου (1918-1922), την ήττα των ελληνικών δυνάμεων στην Μικρασιατική εκστρατεία και με στιγμή αναφοράς την καταστροφή της Σμύρνης, το Σεπτέμβρη εκείνου του έτους, στον Ελλαδικό χώρο δημιουργείται μια ιδιαίτερη συνθήκη για την κοινωνία. Χιλιάδες πρόσφυγες από τα παράλια της Μικράς Ασίας, αναγκασμένοι να εγκαταλείψουν τις πόλεις που κατοικούσαν, πρέπει να εγκατασταθούν στις ελληνικές πόλεις. Ο κύριος όγκος τους καταφθάνει με καράβια στα νησιά του βορείου Αιγαίου και τα Δωδεκάνησα, στα λιμάνια του Πειραιά, του Βόλου και της Θεσσαλονίκης, ενώ αρκετοί εισέρχονται στην Ελλάδα πεζοί, μέσω της Θράκης32. Αυτή η πρωτόγνωρη κατάσταση θα οδηγήσει τις αρχές να δημιουργήσουν εφήμερους και διάσπαρτους προσφυγικούς καταυλισμούς στους τόπους που κατέφθαναν οι πρόσφυγες. Όλοι αυτοί οι καταυλισμοί ήταν ο προάγγελος των προσφυγικών συνοικιών που γνωρίζουμε σήμερα, οι οποίοι θα αναπτυχθούν ως ένας δεύτερος πυρήνας κατοίκησης μέσα στις πόλεις και συγκεκριμένα στα όρια τους. Το κράτος επέλεξε συνειδητά να εγκατασταθούν οι πρόσφυγες σε απόσταση από τους τοπικούς πληθυσμούς, αλλά ταυτόχρονα να υπάρχει εγγύτητα με τα αστικά και βιομηχανικά κέντρα. Βασικοί λόγοι για να καταλήξει σε αυτή την απόφαση ήταν οι δύο αντικρουόμενες συνθήκες που είχαν διαμορφωθεί στις τοπικές κοινωνίες. Από τη μία πλευρά η δυσπιστία των κατοίκων προς τους πρόσφυγες, ενώ από την άλλη η ανάγκη των εταιρειών και των βιομηχανιών για φθηνό εργατικό δυναμικό33. Αυτή η διαδικασία αντιπαράθεσης οδήγησε στις συνθήκες εγκατάστασης που παρατηρήθηκαν κατά τη δεκαετία του 1920. Οι βασικοί πυρήνες εγκατάστασης των προσφύγων ήταν οι πόλεις της Θράκης, η Θεσσαλονίκη και οι γύρω περιοχές της Κεντρικής Μακεδονίας στη βόρεια Ελλάδα, οι περιοχές γύρω από το Βόλο στην κεντρική Ελλάδα και η Αττική στη νότια Ελλάδα.

32. Πασιάς Β.[2017], άρθρο στον ιστότοπο της εφημερίδας Πρώτο Θέμα. 33. Θεολογίτης Γ.[2016], άρθρο στη διαδικτυακή εφημερίδα Ημεροδρόμος.

Εικ.16. Διάγραμμα περιοχών εγκατάστασης των προσφύγων (πηγή: Χάρτης από την ιστοσελίδα της πολεοδομίας)

Η Ελευσίνα ήταν από τις πόλεις που επιλέχθηκαν αρχικά να φιλοξενήσουν και στη συνέχεια να εντάξουν ένα κομμάτι του πληθυσμού των προσφύγων. Η επιλογή αυτή ανήκε σε ένα συλλογικό πρόγραμμα εγκατάστασης προσφύγων σε περιοχές της Αττικής που κατά τις προηγούμενες δεκαετίες είχαν αναπτύξει βιομηχανική δραστηριότητα, όπως σε περιοχές με έντονη βιομηχανική και βιοτεχνική δραστηριότητα στον Πειραιά (Δραπετσώνα) και στα περίχωρα της Αθήνας (Καισαριανή, νέα Φιλαδέλφεια). Συγκεκριμένα το κράτος αποφάσισε να επεκτείνει το οικιστικό όριο της Ελευσίνας, βόρεια των σιδηροδρομικών γραμμών, για να καλύψει τις ανάγκες εγκατάστασης των προσφύγων.

Εικ.17. Τοπογραφική μελέτη για τη δημιουργια προσφυγικής συνοικίας το 1929 (πηγή: Τεχνική Υπηρεσία Δήμου Ελευσίνας)

Η συγκεκριμένη απόφαση αποσκοπούσε στην ομαλή ένταξη του προσφυγικού στοιχείου στον υπάρχοντα πληθυσμό. Άλλωστε με τον ερχομό των 2000 προσφύγων ο συνολικός αριθμός των κατοίκων σχεδόν διπλασιάστηκε34. Η αύξηση των κατοίκων ήταν τόσο μεγάλη που το ζήτημα της εγκατάστασης δεν γινόταν να λυθεί με άλλο τρόπο εκτός από την επέκταση της πόλης. Χωρικά επιλέχθηκε το βόρειο τμήμα της πόλης καθώς το παραλιακό μέτωπο μπορεί να ήταν αραιοκατοικημένο, αλλά υπήρχε η διάθεση να το εκμεταλλευθούν οι βιομηχανίες που επρόκειτο να εγκατασταθούν στην Ελευσίνα τις επόμενες δεκαετίες. Η απόφαση να μην αναμειχθούν χωρικά ο πληθυσμός των προσφύγων με τον ντόπιο πληθυσμό, αλλά και να μην απομονωθούν σε μεγάλη απόσταση από την πόλη της Ελευσίνας αποδείχθηκε επιτυχημένη. Με αυτό τον τρόπο δόθηκε ο απαραίτητος χρόνος να συνδιαλλαχτούν οι δύο πληθυσμοί, με τη διαδικασία αυτή να εξελίσσεται ομαλά και να εξαλείφεται κάθε είδους δυσπιστία από τη μία πλευρά προς την άλλη. Έτσι η τοπική κοινωνία δεν αισθάνθηκε ότι της επιβάλλεται να συνυπάρξει στον ίδιο χώρο με ανθρώπους που δεν γνώριζε έως τότε και είχαν αρκετά διαφορετικά ήθη και έθιμα με τα οποία δεν ήταν εξοικειωμένη35. Ενώ και ο πληθυσμός των προσφύγων δεν απομονώθηκε κάπου μακριά στα περίχωρα, καταφέρνοντας να μη γκετοποιηθεί και να αναμειχθεί με επιτυχία. Είναι δείγμα επιτυχίας ότι το συγκεκριμένο κομμάτι της πόλης πλέον είναι πλήρως ενταγμένο στον υπόλοιπο αστικό ιστό, η πόλη συνέχισε να αναπτύσσεται πέρα από το όριο της προσφυγικής συνοικίας, ενώ δεν παρατηρείται υποβάθμιση των υποδομών στα συγκεκριμένα οικοδομικά τετράγωνα ούτε διαφορά στην κοινωνική σύνθεση των κατοίκων σε σχέση με τις υπόλοιπες περιοχές της πόλης.

34. Ζ’ Συμπόσιο Ιστορίας και Λαογραφίας[1999], σελ. 118 35. Θεολογίτης Γ.[2016], άρθρο στη διαδικτυακή εφημερίδα Ημεροδρόμος.

Εικ.18. Τροποποίηση του βόρειου τμήματος της προσφυγικής συνοικίας, τοπογραφική μελέτη του 1958, Υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας (πηγή: Τεχνική Υπηρεσία Δήμου Ελευσίνας)

Προσπαθώντας να αναλυθεί η οικοδομική λογική που επιλέχθηκε στην Ελευσίνα για τη μόνιμη στέγαση των προσφύγων, παρατηρείται ότι η αντιμετώπιση ήταν ενιαία σε όλο το νέο οικιστικό σύνολο και για αυτό το λόγο έχει ακολουθηθεί η λογική της επανάληψης. Το τελικό αποτέλεσμα αυτής της τακτικής ήταν να «χαραχτούν» ορθογώνια οικοδομικά τετράγωνα όμοια μεταξύ τους, τα οποία χωρίζονταν στη μέση της μεγαλύτερης πλευράς τους από έναν στενό πιθανώς ιδιωτικό δρόμο. Από αυτούς τους ιδιωτικούς δρόμους πραγματοποιούνταν η κύρια είσοδος για τις ξεχωριστές κατοικίες, μέσω των κοινόχρηστων εσωτερικών αυλών που διέθεταν. Σε αυτά τα οικοδομικά τετράγωνα κατασκευάστηκαν πέτρινες μονώροφες κατοικίες και αυτές σε επανάληψη, η μία δίπλα στην άλλη χωρίς να δημιουργείται κενό μεταξύ των οικημάτων. Μόνο ανά κάποιο αριθμό οικημάτων δημιουργούνταν ένα άνοιγμα που λειτουργούσε ως δεύτερη είσοδος προς τις εσωτερικές αυλές και μέσω αυτών στις κατοικίες. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργήθηκε μία ενιαία όψη προς τον δημόσιο δρόμο στο όριο της ρυμοτομικής γραμμής, σε κάθε μία από τις δύο μεγαλύτερες πλευρές των ορθογώνιων οικοδομικών τετραγώνων. Σε αυτές τις ενιαίες όψεις αρχικά δεν είχε προβλεφθεί είσοδος για τις κατοικίες και σε μερικά σημεία μονάχα ανοίγματα για τον αερισμό και τον φυσικό φωτισμό των κτιρίων. Από τη σημερινή κατάσταση όσων κτισμάτων έχουν διατηρηθεί, παρατηρούνται διαφοροποιήσεις σε σχέση με την αρχική κατασκευή καθώς έχουν ενοποιηθεί ιδιοκτησίες, έχουν αλλαχθεί τα σημεία των εισόδων, έχουν ανοιχθεί επιπλέον ανοίγματα για την βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης μέσω του καλύτερου αερισμού και φυσικού φωτισμού, ενώ αρκετά έχουν κατεδαφιστεί και στη θέση τους έχουν κατασκευασθεί πολυκατοικίες. Ακόμα στο βορειοδυτικό άκρο του διαγράμματος για την Ελευσίνα διακρίνουμε 12 οικοδομικά τετράγωνα, τετραγωνικού σχήματος και με μικρές αποκλίσεις στο μέγεθός του ενός από το άλλο. Στο κάθε ένα από αυτά είχε σχεδιαστεί να κατασκευασθούν στο όριο της ρυμοτομικής γραμμής τέσσερα μονώροφα οικήματα κάτοψης σχήματος «Γ», τα οποία θα μοιράζονταν μία κοινόχρηστη αυλή στο κέντρο του οικοδομικού τετραγώνου. Γενικώς οι κατασκευές αυτές ήταν εύκολες και γρήγορες στην υλοποίηση, ενώ είναι χαρακτηριστικό ότι η τυπολογία του προσφυγικού οικισμού της Ελευσίνας που συναντάται συνήθως σε επαρχιακές περιοχές, μαζί με το παράδειγμα της προσφυγικής πολυκατοικίας που συναντάται στην Αθήνα και στα άλλα μεγάλα αστικά κέντρα της εποχής ήταν οι δύο βασικές λογικές κατασκευής γενικά στους προσφυγικούς οικισμούς της Ελλάδας της δεκαετίας του 192036.

36. Ψαρομήλιγκος Α., Λάζου Β.[2011], σελ. 102-104

Εικ.19. Διάταγμα ΦΕΚ 89-Α-1932, Πολεοδομικό σχέδιο Ελευσίνας του 1932, θεωρημένο από τον Υπουργό Συγκοινωνιών, (πηγή: Πολεοδομική Υπηρεσία Δήμου Ελευσίνας)

Όσον αφορά το χρονικό διάστημα που μεσολάβησε για να ολοκληρωθούν οι εγκαταστάσεις που θα διέμεναν μόνιμα οι πρόσφυγες, συνεπώς και η επέκταση της πόλης δεν απαιτήθηκε μεγάλο χρονικό διάστημα, παρά μόνο μερικά χρόνια. Οι αρμόδιες υπηρεσίες του κράτους προσπάθησαν να ενεργήσουν με γρήγορους ρυθμούς για τον σχεδιασμό και την ολοκλήρωση των απαραίτητων μελετών για να αποπερατωθεί ένα έργο μεγάλης έκτασης και υψηλών απαιτήσεων για τη δεδομένη χρονική περίοδο, καθώς το 1929 έγινε η πολεοδομική μελέτη για την προσφυγική συνοικία της Ελευσίνας, το 1932 εγκρίθηκε η επέκταση της πόλης37 και το Γενάρη του 1936 πραγματοποιήθηκε η διανομή των κλήρων από το Υπουργείο Πρόνοιας. Αυτή η γρήγορη αποπεράτωση συνέβη λόγω των έντονων πιέσεων που ασκήθηκαν στην κυβέρνηση από διάφορους φορείς και κυρίως από την τοπική κοινωνία, όπως είχε διαμορφωθεί τη δεδομένη στιγμή. Δύο υπήρξαν οι βασικοί λόγοι για τις έντονες πιέσεις που αναφέρθηκαν παραπάνω και ασκήθηκαν στο ελληνικό κράτος κατά τα πρώτα χρόνια μετά την εισρροή των προσφύγων. Αυτοί οι λόγοι χωρίζονταν ανάλογα από το πως επηρεαζόταν το κάθε κομμάτι της τοπικής κοινωνίας από την νέα συνθήκη που είχε διαμορφωθεί στην Ελευσίνα. Από τη μία οι πιέσεις των προσφύγων και των κατοίκων, που ήδη ζούσαν στην περιοχή, για τη βελτίωση των συνθηκών ζωής στους πρόσκαιρους καταυλισμούς που είχαν στηθεί, καθώς οι ελλείψεις που υπήρχαν σε βασικές ανάγκες, όπως μόνιμη κατοικία, ύδρευση, αποχέτευση, ηλεκτροδότηση δεν μπορούσαν να καλύπτονται πλέον με εφήμερες λύσεις. Από την άλλη οι πιέσεις των εταιρειών που δραστηριοποιούνταν στην πόλη και παρατηρούσαν ότι η παραγωγικότητα των εργατών να μην βρίσκεται στα απαραίτητα επίπεδα. Η σκληρή καθημερινότητα των εργαζομένων που στην πλειοψηφία τους ήταν πρόσφυγες, οι συνθήκες εξαθλίωσης που βίωναν στη προσωπική τους ζωή, έξω από το εργοστάσιο, επηρέαζε την αποδοτικότητα τους μέσα στο εργοστάσιο. Αν συνυπολογιστεί και το γεγονός ότι τα δικαιώματα των εργατών εκείνη την περίοδο ήταν ελλιπή, το συμπέρασμα που εξάγεται είναι ότι δύσκολα έμεναν οι εργάτες σε μία «σειρά» για να κρατηθεί η παραγωγή στα επίπεδα που έπρεπε για να έχουν οι εταιρείες το μέγιστο κέρδος. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός ότι στα τέλη της δεκαετίας (1929-30) πραγματοποιήθηκαν κάποιες από τις μεγαλύτερες και μακροβιότερες απεργιακές κινητοποιήσεις που έχουν γίνει ποτέ στην Ελευσίνα μέχρι και σήμερα, ενώ είχαν συμπέσει χρονικά με τις μεγάλες απεργιακές κινητοποιήσεις στο Λαύριο38. Εύκολα γίνεται κατανοητό ότι η βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των πολιτών ήταν καθολική απαίτηση όλης της τοπικής κοινωνίας και ας υπήρχαν διαφορετικοί λόγοι και κίνητρα από κάθε πλευρά. 37. Διάταγμα ΦΕΚ 89-Α-1932, για την Ελευσίνα. 38. Αρθρογραφία από την εφημερίδα Ριζοσπάστης, στις 18, 19, 24, 27 Φεβρουαρίου, 2, 6, 14 Μαρτίου 1929.

Εικ.20. Διάγραμμα επέκτασης της Ελευσίνας το 1932 (πηγή: Ο χάρτης που χρησιμοποιήθηκε ως βάση για το διάγραμμα είναι από τον ιστότοπο της πολεοδομίας)

2. Εργατική – Προσφυγική Κατοικία στην Ελευσίνα Στην περίπτωση της Ελευσίνας διακρίνεται μια ειδική κατάσταση που αξίζει ιδιαίτερης αναφοράς. Την περίοδο που εγκαταστάθηκε το κύμα των προσφύγων στην πόλη, τους «προσδόθηκε» μία ακόμα ιδιότητα, αυτή του εργάτη των βιομηχανικών μονάδων της Ελευσίνας. Συγκεκριμένα την ίδια περίοδο με την εγκατάστασή τους, ήδη από τους πρώτους εφήμερους καταυλισμούς, οι εταιρείες έκαναν τις απαραίτητες ενέργειες για να προσλάβουν το μεγαλύτερο κομμάτι του νέου πληθυσμού, δημιουργώντας μέσω αυτής της διαδικασίας μία συνθήκη που δεν συναντάται σε τόσο εκτεταμένο βαθμό σε κάποια άλλη πόλη. Σε καμία άλλη περίπτωση οι πρόσφυγες δεν υπήρξαν τόσο εξαρτημένοι από την τοπική βιομηχανία, καταφέρνοντας να αποβάλλουν την ιδιότητα του πρόσφυγα μέσα σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα.

Μέσα στη δεκαετία του 1930 οι πρόσφυγες που πλέον εργάζονταν ως συσκευαστές τσιμέντου ή σαπουνιών και τοποθετούσαν δυναμίτη στα ορυχεία που βρίσκονται λόφους βορειοδυτικά του ΤΙΤΑΝ, στην συνείδηση της τοπικής κοινωνίας έπαψαν να είναι οι «ξένοι» ή οι «νεοφερμένοι», αλλά έγιναν οι «συνάδελφοι»39. Αυτή η συνθήκη αποτυπώθηκε και στους όρους κατοίκησης, όπου η ανάγκη για μαζική κατοίκηση ήταν πρωτόγνωρη για την Ελευσίνα. Οι λύσεις που προτάθηκαν και τελικά υλοποιήθηκαν δεν ακολούθησαν την ίδια τυπολογία σε όλη την έκταση των καινούργιων κατοικιών. Η πρώτη λύση που τέθηκε σε εφαρμογή αποτελούταν από ιδιωτική πρωτοβουλία και για αυτό το λόγο δεν αποτυπώνεται στο ρυμοτομικό σχέδιο της επέκτασης της πόλης του 1932, παρόλο που διέμειναν σε αυτά τα ιδιωτικά οικήματα πολλοί πρόσφυγες αρχικά, αλλά και τοπικός πληθυσμός αργότερα40.

Εικ.21. Διάγραμμα για Οικήματα Χαριλάου (πηγή: Ο χάρτης που χρησιμοποιήθηκε ως βάση για το διάγραμμα είναι από τον ιστότοπο της πολεοδομίας)

39. Σιδεράς Γ.[1998}, σελ. 2 40. Σιδεράς Γ.[1998}, σελ. 3

Οικήματα ΒΟΤΡΥΣ Το εργοστάσιο Βότρυς αποφασίζει να κατασκευάσει πιθανόν κατά το 19231924 εργατικό οικισμό, στον οποίο όμως κατά τα πρώτα χρόνια ύπαρξής του θα διαμείνουν εξ ολοκλήρου πρόσφυγες, οι οποίοι βεβαίως εργάζονταν στην εταιρεία οίνων και οινοπνευμάτων Βότρυς. Ο συγκεκριμένος οικισμός παρέμεινε στην μνήμη της τοπικής κοινωνίας ως “Οικήματα Χαριλάου”, λόγω του ιδιοκτήτη του εργοστασίου ο οποίος είχε επιτελέσει Πρόεδρος της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων την περίοδο οικοδόμησης του συγκεκριμένου οικισμού41.

Εικ.22. Τα οικήματα “Χαριλάου” στην Ελευσίνα, αμέσως μετά την ανέγερση τους, στις αρχές της δεκαετίας του 1920. Διακρίνονται τα διώροφα κτίρια Α και Β όπως και το διώροφο με τις κατοικίες των στελεχών. (πηγή: Μπελαβίλας Ν.[2012], σελ 13)

Συνεπώς ήταν αναγκαστικό να επιλεχθεί κάποιο άλλο οικόπεδο για το συγκεκριμένο έργο. Ακόμα μία ιδιαιτερότητα του οικισμού είναι ο χώρος που επιλέγεται για την οικοδόμησή του. Συνήθης πρακτική για τέτοιου είδους συγκροτήματα κατοίκησης ήταν να κατασκευάζονται εντός των ορίων της βιομηχανικής μονάδας. 41. Μπελαβίλας Ν.[2012], σελ. 12

Όμως το Βότρυς είχε αντικειμενικές δυσκολίες να ακολουθήσει την «πεπατημένη», καθώς ήταν πρακτικά αδύνατο να φιλοξενηθεί ένα τόσο μεγάλο έργο σε ένα μακρόστενο οικόπεδο 17 στρεμμάτων, στο οποίο υπήρχαν επίσης και οι βιομηχανικές εγκαταστάσεις42. Τελικά γίνεται μία στρατηγική επιλογή να οικοδομήσουν τον οικισμό σε οικόπεδο ιδιοκτησίας της εταιρείας στην άνω Ελευσίνα παραπλήσια των εφήμερων καταυλισμών, στη θέση των οποίων κατασκευάσθηκε η προσφυγική συνοικία. Με αυτή την απόφαση εξασφαλιζόταν ότι δεν θα υπήρχαν αντιδράσεις από τους πρόσφυγες εργάτες, καθώς από τη μία θα βελτίωνε η εταιρεία τις συνθήκες διαβίωσης των εργαζομένων της και των οικογενειών τους, ενώ από την άλλη θα συνέχιζαν οι εργάτες να διαμένουν πρακτικά μαζί με τους συγγενείς τους και τους υπόλοιπους Μικρασιάτες που δεν εργάζονταν στο εργοστάσιο Βότρυς.

Εικ.23. Τα διώροφα κτίρια Α, Β και το ισόγειο κτίριο Γ των οικημάτων “Χαριλάου” στην Ελευσίνα, ακατοίκητα με φθορές πριν την κατεδάφισή τους στις αρχές της δεκαετίας του 1980. (πηγή: Μπελαβίλας Ν.[2012], σελ 13)

42. Μπελαβίλας Ν.[2012], σελ. 12

Οικήματα ΤΙΤΑΝ Ένα ακόμα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το συγκρότημα οικημάτων ΤΙΤΑΝ. Το 1930 κατασκευάστηκε ένας από τους ελάχιστους γνωστούς βιομηχανικούς οικισμούς της Ελλάδας για να καλύψει της στεγαστικές ανάγκες των εργαζομένων της εταιρείας και των οικογενειών τους43. Σε αυτή την περίπτωση εργατικής κατοίκησης έχουμε διαφορετική προσέγγιση στην επιλογή τοποθεσίας εγκατάστασης του νέου οικισμού. Φυσικά σε αντίθεση με την ειδική περίπτωση του Βότρυς, το ΤΙΤΑΝ διαθέτει ελεύθερες εκτάσεις προς τα δυτικά. Ο χώρος αυτός προσφερόταν για την οικοδόμηση νέου οικισμού, ο οποίος θα εντασσόταν στο γενικό βιομηχανικό συγκρότημα όπως και στους περισσότερους ιδιωτικούς εργατικούς οικισμούς. Ακόμη επιλέχθηκε να πραγματοποιηθεί επιχωμάτωση ώστε να εξασφαλιστεί μεγαλύτερη έκταση για την υλοποίηση το συγκρότημα κατοικίας.

Εικ.24. Πανοραμική φωτογραφία του συγκροτήματος των οικημάτων ΤΙΤΑΝ από καρτ-ποστάλ με χειρόγραφη ημερομηνία στην πίσω πλευρά, 12 Μαΐου 1958. Στο βάθος διακρίνεται το εργοστάσιο και οι προβλήτες φόρτωσης τσιμέντου. (πηγή: Μπελαβίλας Ν.[2012], σελ. 11)

Το συγκρότημα κτίστηκε στη δυτική άκρη του βιομηχανικού οικοπέδου του ΤΙΤΑΝ, στους πρόποδες του λόφου, έξω από την πόλη επάνω από την ακτή. Τα οικήματα αναπτύχθηκαν γραμμικά σε ένα μακρόστενο οικόπεδο. Η επικοινωνία με την πόλη γινόταν μέσω του εργοστασίου44.

43. Μπελαβίλας Ν.[2012], σελ. 10 44. Μπελαβίλας Ν.[2012], σελ. 10-11

Εικ.25. Διάγραμμα για Οικήματα ΤΙΤΑΝ (πηγή: Ο χάρτης που χρησιμοποιήθηκε ως βάση για το διάγραμμα είναι από τον ιστότοπο της πολεοδομίας)

Ταυτόχρονα με την πληθυσμιακή αύξηση που συνέβη κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1920, για τους λόγους που έχουν αναφερθεί πιο πάνω, που επέφερε την οικιστική ανάπτυξη, συνεχίστηκε και η ανάπτυξη των εργοστασίων. Για την ακρίβεια η καινούργια αυτή συνθήκη ευνόησε την περαιτέρω ανάπτυξη της βιομηχανικής παραγωγής και της επένδυσης κεφαλαίων στην πόλη, λόγω της δημιουργίας ενός περιβάλλοντος στο οποίο υπήρχε πληθώρα φθηνού εργατικού δυναμικού.

3. Βιομηχανική ανάπτυξη κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου (1920-1940) Την περίοδο του Μεσοπολέμου, παρά τις οικονομικές κρίσεις και την πολιτική αστάθεια που ήταν συχνές στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς, η ανάπτυξη των εργοστασίων υπήρξε έντονη σε αυτές τις δύο δεκαετίες. Τα εργοστάσια στο δυτικό άκρο πραγματοποίησαν επεκτάσεις, αύξησαν τις ποσότητες παραγωγής τους, αλλά και τον αριθμό των εργαζομένων που απασχολούσαν45.

Εικ.26. Διάγραμμα ανατολικού και δυτικού πυρήνα βιομηχανικής παραγωγής, κατά τη δεκαετία του 1930 (πηγή: Ο χάρτης που χρησιμοποιήθηκε ως βάση για το διάγραμμα είναι από τον ιστότοπο της πολεοδομίας)

45. Μπελαβίλας Ν., Σαΐτη Τ., Ψαριώτη Κ.[2011], σελ. 5

Στο δυτικό άκρο της πόλης όμως ο χώρος για τη δημιουργία νέων εργοστασιακών μονάδων είχε εξαντληθεί και έπρεπε να επιλεχθεί καινούργιο σημείο για το νέο βιομηχανικό πυρήνα. Εκείνη την περίοδο υπήρχαν δύο επιλογές για την εγκατάσταση των νεοϊδρυθέντων εταιρειών. Η μια ήταν να συνεχιστεί η επέκταση των παραγωγικών μονάδων προς τα δυτικά, μετά τα όρια του οικοπέδου του ΤΙΤΑΝ, απομακρύνοντας το βιομηχανικό κέντρο από τον αστικό ιστό. Η άλλη, η οποία επιλέχθηκε τελικά, ήταν να εγκατασταθούν στο ανατολικό άκρο της Ελευσίνας κρατώντας την εγγύτητα με την πόλη και τον αστικό ιστό. Ο πρακτικός λόγος για την επιλογή αυτή ήταν ότι το λιμάνι υπήρχε ήδη σε εκείνο το σημείο και τυχόν μετακίνηση της εγκατάστασης θα αύξανε κατά πολύ το κόστος, καθώς θα ήταν αναγκαία η δημιουργία νέων λιμενικών υποδομών. Υπήρξαν όμως και θεωρητικοί λόγοι που καθόρισαν αυτή την απόφαση, καθώς εκείνη την περίοδο το βιομηχανικό κεφάλαιο έκανε τα τελευταία αποφασιστικά βήματα για να καθιερωθεί ως ο σημαντικότερος και ο πιο καθοριστικός παράγοντας στη λήψη αποφάσεων για την εξέλιξη της πόλης. Αυτή η προσπάθεια ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την εικόνα και την παρουσία που είχαν οι παραγωγικές μονάδες μέσα στον αστικό ιστό. Ήταν απαραίτητο στην συνείδηση της τοπικής κοινωνίας να καθιερωθεί το βιομηχανικό κεφάλαιο ως ο βασικός «εργοδότης» του πληθυσμού της ευρύτερης περιοχής, ότι είναι ο κυριότερος παράγοντας βιοπορισμού, συνεπώς και επιβίωσης των κατοίκων της Ελευσίνας. Με αυτό τον τρόπο είχε δημιουργηθεί ένα κλίμα ότι η ύπαρξη των εργοστασίων ήταν απαραίτητη για την πόλη, ότι ήταν η κινητήρια δύναμη για την εξέλιξη της πόλης και εάν οι βιομηχανίες ανέστειλαν την λειτουργία τους τότε και η ίδια η Ελευσίνα θα σταματούσε να αναπτύσσεται και θα συρρικνωνόταν. Από την άλλη πλευρά της πόλης λοιπόν, στο ανατολικό της άκρο, ξεκίνησε η διαδικασία εγκαθίδρυσης των καινούργιων βιομηχανιών. Η πρακτική που ακολουθήθηκε από τους μετόχους των εταιρειών ήταν η εξαγορά των μικρών βιοτεχνιών που είχαν αναπτυχθεί τις προηγούμενες δεκαετίες σε εκείνο το σημείο, η ενοποίηση των οικοπέδων και η κατεδάφιση των μικρών εγκαταστάσεων που προϋπήρχαν και έπειτα η οικοδόμηση των νέων παραγωγικών μονάδων46.

46. Μπελαβίλας Ν., Σαΐτη Τ., Ψαριώτη Κ.[2011], σελ. 8

4. Οι βιομηχανίες «ΚΡΟΝΟΣ» και «ΙΡΙΣ» Τα δύο βασικά εργοστάσια που κατασκευάσθηκαν εκείνη την περίοδο και υπήρξαν εμβληματικά για την όψη της πόλης ήταν το οινοπνευματοποιείο με την επωνυμία «ΚΡΟΝΟΣ», του οποίου η κατασκευή ξεκίνησε το 1922 και η πρώτη σύγχρονη βιομηχανία βερνικιών και χρωμάτων στην Ελλάδα, με την επωνυμία Χημικόν Εργοστάσιον Χρωμάτων και Βερνικιών ΙΡΙΣ, της οποίας η κατασκευή ξεκίνησε το 192547. Τα δύο αυτά εργοστάσια υπήρξαν εξίσου σημαντικά για τη νεότερη ιστορία της πόλης, όσο και οι πρώτες βιομηχανίες της πόλης στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα. Αρχικά αποτέλεσαν ιστορικά το δεύτερο βιομηχανικό όριο της πόλης, στην ανατολική πλευρά της Ελευσίνας, καθορίζοντας εν τέλει την πολεοδομική της ανάπτυξη σε ότι έχει να κάνει με τα οικιστικά συγκροτήματα. Μέσα από αυτό το γεγονός δημιουργήθηκε μία συνθήκη αρκετά σπάνια για τα δεδομένα της χώρας. Σε μία παραλιακή πόλη, ιδιαίτερα μέσα σε κόλπο, να μην έχουμε ρυμοτομική ανάπτυξη του οικιστικού συνόλου κατά μήκος του παραλιακού μετώπου, αλλά να αναπτυχθεί σε έναν άξονα που ορίζεται μεταξύ βορρά – νότου και είναι κάθετος στο παραλιακό μέτωπο48.

Εικ.27. Φωτογραφία του ΚΡΟΝΟΥ κατά τη διάρκεια της λειτουργίας του, με τα φουγάρα του ΙΡΙΣ στο βάθος, (πηγή: Δήμος Ελευσίνας)

Το εργοστάσιο οινοπνευματοποιίας ΚΡΟΝΟΣ υπήρξε το πιο εμβληματικό βιομηχανικό συγκρότημα της Ελευσίνας, όσον αφορά στην όψη των κτιρίων προς την πόλη και των καινοτομιών που υπήρξαν στην κατασκευή του και στον σύγχρονο τρόπο παραγωγής για την εποχή.

47. Μαργαρίτη Σ.[2017], σελ. 54 48. Μπελαβίλας Ν., Σαΐτη Τ., Ψαριώτη Κ. [2011], σελ. 4

Ήταν το πρώτο εργοστάσιο στο οποίο οι βασικές εγκαταστάσεις του ήταν εξολοκλήρου κατασκευασμένες από φέροντα οργανισμό οπλισμένου σκυροδέματος, δηλαδή από το κτίριο διοίκησης και τα κτίρια παραγωγής έως και τις αποθήκες του. Σε αυτό ευνόησε ένα εργοστάσιο που προϋπήρχε και παρήγαγε τσιμέντο, το ΤΙΤΑΝ, καθώς η πρόσβαση σε αυτό το νέο υλικό ήταν άμεση και εύκολη. Ένα ακόμα ιδιαίτερο στοιχείο, που συναντάται για πρώτη φορά σε οικοδομική κατασκευή της εποχής, είναι η στήριξη των δεξαμενών σε μυκητοειδή υποστυλώματα, έργο του Π. Σαντορίνη49. Γενικά οι αναφορές της εποχής για το εργοστάσιο το χαρακτηρίζουν ως το πιο επαρκές του είδους του στην Ανατολική Ευρώπη από άποψη δόμησης, εγκαταστάσεων και μηχανολογικού εξοπλισμού και πραγματικά εφάμιλλο των αντίστοιχων παραγωγικών μονάδων της Κεντρικής Ευρώπης50.

Εικ.28. Πρωτοποριακά μυκητοειδή υποστυλώματα στις δεξαμενές του “ΚΡΟΝΟΣ”, κατασκευασμένα το 1922, (πηγή: N.Kalogeras, “The constructional environment in Greece over the last 100 years”, in Savvas Condaratos and Wilfried Wang (editors), Greece, 20th century architecture. Deutsches Architektur Museum, Frankfurt and Main, 1999, σελ. 75-78.)

49. Μπελαβίλας Ν., Σαΐτη Τ., Ψαριώτη Κ.[2011], σελ. 8 50. Μαργαρίτη Σ.[2017], σελ. 50-53

Η έναρξη της λειτουργίας του συμπίπτει χρονικά με την εισρροή των προσφύγων στην πόλη, συνεπώς το εργατικό δυναμικό του αποτελούταν κατά πλειοψηφία από πρόσφυγες, όπως και στα περισσότερα εργοστάσια της περιοχής. Ορισμένα από τα κτίρια και τις εγκαταστάσεις της μονάδας αποτελούν εξαίρετα δείγματα της μεσοπολεμικής βιομηχανικής αρχιτεκτονικής και το συγκρότημα διασώζει ακέραια την εικόνα του βιομηχανικού τοπίου της μεσοπολεμικής φάσης λειτουργίας του51.

Εικ.29. Η ανατολική όψη του εργοστασίου ΚΡΟΝΟΣ, (πηγή: Δήμος Ελευσίνας)

Το εργοστάσιο χρωμάτων και βερνικιών ΙΡΙΣ ήταν το δεύτερο εργοστάσιο αυτού του μεγέθους που κατασκευάστηκε στο ανατολικό άκρο της πόλης και επηρέασε την όψη της πόλης, αλλά και το χαρακτήρα της. Έως και την υλοποίηση του εργοστασίου ΚΡΟΝΟΣ με την περίτεχνη αρχιτεκτονική και το νεογοτθικό στυλ, που είχαν κατασκευαστεί τα δύο βασικά κτίρια του συγκροτήματος και αποτελούσαν την «όψη» της βιομηχανίας52, το βιομηχανικό ανατολικό άκρο της Ελευσίνας δεν είχε την τυπική όψη μίας βιομηχανικής περιοχής. Ιδίως η συνείδηση της τοπικής κοινωνίας, η οποία δεν είχε συνηθίσει τέτοιου είδους αρχιτεκτονήματα, δυσκολευόταν να αποδεχτεί αυτό το συγκρότημα ως βιομηχανική μονάδα. 51. Μαργαρίτη Σ.[2017], ό.π. 52. Μαργαρίτη Σ.[2017], ό.π.

Εικ.30. Φωτογραφία των εργοστασίων ΚΡΟΝΟΣ και ΙΡΙΣ, κατά την περίοδο λειτουργίας τους, (πηγή: Δήμος Ελυσίνας)

Με την έναρξη των εργασιών του ΙΡΙΣ το 1925 υπήρξε μία νέα συνθήκη για την πόλη, η οποία όρισε και την τελική βιομηχανική όψη της. Από τη μία τα μεγάλα φουγάρα του εργοστασίου έδωσαν έναν τυπικό χαρακτήρα, που είχαν εκείνη την περίοδο τα εργοστασιακά συγκροτήματα, διαμορφώνοντας την όψη της πόλης στο ανατολικό άκρο και δημιουργώντας ένα ενιαίο χαρακτηριστικό στην βιομηχανική ζώνη. Στην Ελευσίνα ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα υπήρχε μία εξόχως βιομηχανική εικόνα με ψηλά και στενά φουγάρα, λόγω των πολλών κεραμοποιείων και των φούρνων που τα διέθεταν, αλλά και της εντυπωσιακής «συστάδας» καμινάδων του ΤΙΤΑΝ, με την ενιαία αυτή εικόνα να ολοκληρώνεται με την καμινάδα του ΙΡΙΣ. Από την άλλη ένας περίπατος στο παραλιακό μέτωπο της Ελευσίνας καταδεικνύει ότι όλη η περιοχή είχε καταληφθεί από τέτοιες βιομηχανικές μονάδες, μεγαλύτερων ή μικρότερων παραγωγικών δυνατοτήτων53. Όλα τα παραπάνω γεγονότα με την πλήρη εκβιομηχάνιση του παραλιακού μετώπου της Ελευσίνας στα όρια του αστικού ιστού, η ίδρυση δυο τόσο σύγχρονων εργασιών, όπως ο ΚΡΟΝΟΣ και το ΙΡΙΣ στο ανατολικό όριο και οι επεκτάσεις των εργοστασίων στο δυτικό όριο, ιδίως του ΤΙΤΑΝ, οδηγούν στα μέσα της δεκαετίας του 1930, όπου μπορεί να βγει το συμπέρασμα ότι είχαν γίνει πλέον τα βασικά βήματα για να ολοκληρωθεί η πρώτη φάση εκβιομηχάνισης της Ελευσίνας.

53. Σε φωτογραφίες από την περίοδο του Μεσοπολέμου φαίνεται το παράκτιο μετωπο της Ελευσίνας να έχει βιομηχανοποιηθεί πλήρως, βλ. εικ. 11, 27

5. Το ειδικό παράδειγμα της πολεμικής βιομηχανίας ΠΥΡΚΑΛ Κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου ιδρύθηκε ένα βιομηχανικό συγκρότημα αρκετά διαφορετικό από τα υπόλοιπα στην περιοχή. Η πολεμική βιομηχανία με την ονομασία Εταιρεία Ελληνικού Πυριτιδοποιείου και Καλυκοποιείου, η οποία καθιερώθηκε ως ΠΥΡΚΑΛ, ιδρύθηκε το 190854. Όμως το βιομηχανικό συγκρότημα της εταιρείας εγκαθίσταται στην Ελευσίνα περίπου δύο δεκαετίες αργότερα, στα μέσα του 192055.

Εικ.31. Διάγραμμα ΠΥΡΚΑΛ και σχέσης του με την πόλη (πηγή: Ο χάρτης που χρησιμοποιήθηκε ως βάση για το διάγραμμα είναι από τον ιστότοπο της πολεοδομίας)

54. https://eleusis2021.eu/designation-of-pyrkal-as-a-monument/ 55. Μπελαβίλας Ν., Σαΐτη Τ., Ψαριώτη Κ.[2011], σελ. 8

Η βασική διαφορά σε σχέση με τις υπόλοιπες βιομηχανίες παρατηρείται στην επιλογή της θέσης του εργοστασίου, καθώς υπήρξε το πρώτο βιομηχανικό συγκρότημα το οποίο δεν αναπτύχθηκε μέσα ή κοντά στον αστικό ιστό της πόλης, αλλά σε απόσταση από την Ελευσίνα. Το ΠΥΡΚΑΛ, στην κορύφωση των παραγωγικών του δυνατοτήτων, αποτελούνταν από 134 κτίρια56, κάτι που σημαίνει ότι υπήρχε ανάγκη για μεγάλη έκταση ώστε να οικοδομηθεί ένα τόσο μεγάλο σε αριθμό κτιρίων συγκρότημα. Συνεπώς ήταν πρακτικά αδύνατο να βρεθεί ένα τόσο μεγάλο οικόπεδο στον αστικό ιστό που θα μπορούσε να φιλοξενήσει την πολεμική βιομηχανία. Από την άλλη η παραγωγή στρατιωτικού υλικού ήταν μια επικίνδυνη διαδικασία η οποία έπρεπε να τοποθετηθεί μακριά από κατοικημένες περιοχές, καθώς σε περίπτωση μεγάλου εργατικού ατυχήματος να μην βρεθούν οι κάτοικοι σε κίνδυνο. Ο συνδυασμός αυτών των δύο παραμέτρων οδήγησε στην τελική απόφαση η εγκατάσταση του εργοστασίου να γίνει δυτικά του ΤΙΤΑΝ και επί του παραλιακού μετώπου. Με τη δημιουργία του ΠΥΡΚΑΛ υπήρξε μια καινούργια συνθήκη που λειτούργησε ως προάγγελος του πως θα εξελισσόταν η πόλη κατά τις επόμενες δεκαετίες, ιδίως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο αστικός ιστός είχε κατακλυστεί από τις βιομηχανικές χρήσεις, ενώ ταυτόχρονα αυξανόταν συνεχώς η ανάγκη για κτίρια κατοίκησης καθώς άρχισαν να συρρέουν εργάτες στην πόλη προς εύρεση εργασίας στα νεοσύστατα εργοστάσια. Συνεπώς η πόλη μέσα στον αστικό ιστό της είχε πλέον περιορισμένες δυνατότητες για να φιλοξενήσει νέες εγκαταστάσεις και για αυτό το λόγο οι ιδιοκτήτες των βιομηχανιών άρχισαν να στρέφονται προς τα περίχωρα και τις ανεκμετάλλευτες εκτάσεις γύρω από την Ελευσίνα.

56. https://eleusis2021.eu/designation-of-pyrkal-as-a-monument/

6. Η ανάπτυξη των κατοικιών και των υποδομών της Ελευσίνας στο Μεσοπόλεμο Παρατηρώντας την πόλη μέσα από τον Ελευσινιακό κόλπο διακρινόταν πλέον ένα πλήρως βιομηχανοποιημένο τοπίο, έβλεπες τα εργοστάσια μαζί με τους παραπλήσιους χώρους, που εξυπηρετούσαν τις λειτουργίες των εργοστασίων όπως το λιμάνι, να διαδραματίζουν τον πρωταγωνιστικό ρόλο στην όψη της. Ο υπόλοιπος αστικός ιστός που περιλάμβανε τα δημόσια κτίρια, τις κατοικίες και τους κοινόχρηστους χώρους, παρέμενε κρυμμένος στο υπόβαθρο ουσιαστικά υπάρχοντας για να εξυπηρετεί τις ανάγκες που δημιουργούνταν στη βιομηχανική ζώνη. Όμως εκείνη την περίοδο ήταν η πρώτη φορά που ήταν ξεκάθαρο ότι η Ελευσίνα αναπτυσσόταν βιομηχανικά με τέτοιο ρυθμό, οδηγώντας σε μία συνθήκη όπου η πλειοψηφία των κατοίκων της πλέον απασχολούνταν ως εργαζόμενοι στα εργοστάσια, ιδίως έπειτα από τον ερχομό των προσφύγων. Έτσι άλλαξε η κοινωνική σύνθεση της πόλης μετατρέποντας του εργάτες γης σε βιομηχανικούς εργάτες, άρα και τις ανάγκες κατοίκησης, ευνοώντας την ανάπτυξη της εργατικής κατοικίας σε αντιδιαστολή με την κατοίκηση σε ευτελείς μονοκατοικίες που συνηθιζόταν στην περιοχή του Θριασίου Πεδίου γενικότερα. Ακόμα στην περίπτωση των υποδομών υπάρχει προσπάθεια για αναβάθμιση και προσθήκη καινοτομιών, καθ’ όλη τη διάρκεια αυτών των δύο δεκαετιών. Η αρχή γίνεται στα μέσα του 1920, με κύριο παράδειγμα την έλευση του ηλεκτροφωτισμού στην πόλη συγκεκριμένα το 1924 και την τοποθέτηση 40 λαμπτήρων σε όλη την Ελευσίνα57. Εκτός όμως από τις αλλαγές στο κομμάτι της πόλης που κατοικούταν, εξελίξεις έχουμε και στον αρχαιολογικό χώρο. Οι εργασίες ανασκαφής συνεχίζονται από τα τέλη του προηγούμενου αιώνα, φτάνοντας σε ένα σημείο όπου ένα μεγάλο μέρος της αρχαίας πόλης πάνω στο βράχο να έχει αποκαλυφθεί. Όμως οι εργασίες που πραγματοποιούνταν μέσα στον αρχαιολογικό χώρο δεν είναι μόνο για την ανακάλυψη αρχαιοτήτων. Γίνεται προσπάθεια να αποδοθεί και το στίγμα της σύγχρονης κοινωνίας σε έναν τόπο, ο οποίος ξεκίνησε να κατοικείται πριν από περίπου τρεις χιλιετίες, άρα έχει πολύ έντονο ιστορικό πλαίσιο. Από τα τέλη του 19ου αιώνα με τις επεμβάσεις που έγιναν στη μεταβυζαντινή εκκλησία Παναγίτσα η Μεσοσπορίτισσα, η οποία είναι αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου58 και είναι τοποθετημένη στο ψηλότερο σημείο του λόφου, έγινε προσπάθεια να νοηματοδοτηθεί μια συνέχεια μεταξύ του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και την τότε σύγχρονη Ελλάδα. Ένα ακόμα τέτοιο στοιχείο, το οποίο αποτελεί τοπόσημο για την Ελευσίνα ακόμα και στον 21ο αιώνα είναι η τοποθέτηση του πύργου με το ρολόι δίπλα στο εκκλησάκι στην κορυφή του λόφου την ίδια χρονιά με την ηλεκτροδότηση, το 192459. 57. Παπαγγελή Κ.[2008], ό.π. 58. http://odysseus.culture.gr/h/3/gh352.jsp?obj_id=2373, ιστότοπος του Υπουργείου Πολιτισμού 59. Παπαγγελή Κ.[2008], ό.π.

Τέλος ένα σημαντικό γεγονός που δημιουργεί μια επιπλέον ιδιαίτερη συνθήκη για την πόλη είναι η εγκατάσταση του στρατιωτικού αεροδρομίου βόρεια της πόλης το 193860. Αυτή η απόφαση από το κράτος υπήρξε αρκετά ενδιαφέρουσα, δημιουργώντας καινούργια δεδομένα για την πόλη και την ανάπτυξή της. Αρχικά δεν ήταν άμεσα συνδεδεμένη η τοποθέτηση του αεροδρομίου με την παραγωγική ανάπτυξη που είχε συντελεστεί στην Ελευσίνα κατά τις προηγούμενες δεκαετίες, αλλά ούτε θα λειτουργούσε βοηθητικά προς τις βιομηχανίες μονάδες, για παράδειγμα στην μεταφορά εμπορευμάτων. Το αεροδρόμιο της Ελευσίνας ήταν αμιγώς στρατιωτικό, αφού και εκείνη την περίοδο η μεταφορά εμπορευμάτων με αεροπορικά μέσα δεν ήταν διαδεδομένη αφού δεν είχε αναπτυχθεί η τεχνολογία σε αυτό τον κλάδο πέρα από στρατιωτικούς σκοπούς. Σίγουρα ρόλο σε αυτή την απόφαση έπαιξε η ύπαρξη της πολεμικής βιομηχανίας ΠΥΡΚΑΛ, η οποία είχε και συναφή χρήση με τη λειτουργία στρατιωτικού αεροδρομίου, καθώς βασικό κομμάτι της παραγωγής του εργοστασίου μεταξύ άλλων ήταν η παρασκευή αντιαεροπορικών βλημάτων61. Μια ακόμα πιθανή εξήγηση της επιλογής αυτής είναι η εγγύτητα που είχε με βιομηχανικές ζώνες στην Αττική (Ελευσίνα, Πειραιά, Λαύριο, και άλλα), και η προσπάθεια του κράτους να παρέχει προστασία σε όλα αυτά τα εργοστάσια, καθώς ήδη διαφαινόταν πόσο έντονες ήταν οι αντιθέσεις μεταξύ των κρατών και των αστικών τους τάξεων που τελικά οδήγησαν στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ακόμα οι τεράστιες και ανεκμετάλλευτες εκτάσεις βόρεια της πόλης ευνόησαν ένα τέτοιο εγχείρημα. Η εγκατάσταση όμως του στρατιωτικού αεροδρομίου είχε σημαντικές επιρροές και στη μετέπειτα ανάπτυξη του αστικού ιστού της Ελευσίνας. Το βασικότερο απ’ όλα ήταν ότι διατήρησε το συντελεστή δόμησης στα οικόπεδα της πόλης πολύ χαμηλότερα σε σχέση με άλλες περιοχές62. Αυτό συμβαίνει σε όλα τα οικιστικά σύνολα και πόλεις που συνορεύουν με αερολιμένες και αεροδρόμια, καθώς για την απογείωση και την προσγείωση των αεροσκαφών απαιτούνται συγκεκριμένα ύψη κτιρίων για την αποφυγή ατυχημάτων, αλλά και για τη διευκόλυνση των εργασιών που συντελούνται σε αυτούς τους χώρους.

60. Παπαγγελή Κ.[2008], ό.π. 61. Μπελαβίλας Ν., Σαΐτη Τ., Ψαριώτη Κ.[2011], σελ. 8 62. ΦΕΚ τεύχος τέταρτο, αρ. φύλλου 73, 4/2/2004, όπου αναφέρονται τα μέγιστα ύψη σε όλες τις ζώνες δόμησης της πόλης της Ελευσίνας, συμπεριλαμβανομένων και των τελευταίων επεκτάσεων, http://gis.epoleodomia.gov.gr/epol3f/epolfekd/FEK/083009FT000073XXD-2004.pdf

Εικ.32. Διάγραμμα θέσης αεροδρομίου (πηγή: Ο χάρτης που χρησιμοποιήθηκε ως βάση για το διάγραμμα είναι από τον ιστότοπο της πολεοδομίας)

Ακόμα μία πολύ ενδιαφέρουσα συνθήκη που δημιουργήθηκε με την εγκατάσταση του αεροδρομίου βόρεια της πόλης είναι οι αναλογίες μεταξύ των χώρων κατοίκησης – δημόσιων χώρων και των βιομηχανικών εγκαταστάσεων – στρατιωτικού αεροδρομίου. Στις περισσότερες πόλεις οι οποίες έχουν μέσα στα διοικητικά τους όρια βιομηχανικές ζώνες είναι συχνό φαινόμενο τα εργοστάσια να καταλαμβάνουν ένα μεγάλο κομμάτι του ιστού τους. Όμως η περίπτωση της Ελευσίνας στις αρχές της δεκαετίας του 1940 είναι αξιοσημείωτη καθώς ο χώρος που καταλάμβαναν οι βιομηχανίες και το αεροδρόμιο ήταν πολλές φορές μεγαλύτερος σε σχέση με τον αντίστοιχο που καταλάμβαναν οι κατοικίες και οι δημόσιοι χώροι. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα το κομμάτι της πόλης που κατοικούσαν οι πολίτες να διαδραματίζει δευτερεύοντα ρόλο στην εξέλιξη της πόλης. Η όποια ανάπτυξη γινόταν είχε πάντοτε ως επίκεντρο τη βιομηχανική περιοχή και οι αλλαγές στο οικιστικό σύνολο να συμβαίνουν ανάλογα με τις απαιτήσεις και τις ανάγκες που δημιουργούνταν στους ιδιοκτήτες των εργοστασίων, όπως φάνηκε από την εξέλιξη της Ελευσίνας κατά τις δύο δεκαετίες του Μεσοπολέμου.

Εικ.33. Διάγραμμα αναλογιών πόλης και βιομηχανιών – αεροδρομίου (πηγή: Ο χάρτης που χρησιμοποιήθηκε ως βάση για το διάγραμμα είναι από τον ιστότοπο της πολεοδομίας)

7. Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος Η Ελευσίνα κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν από τις πόλεις που δέχθηκαν αρκετά πλήγματα καθώς υπήρξαν αρκετοί βομβαρδισμοί, μεγάλη έλλειψη φαγητού και αρκετές αγριότητες από τα στρατεύματα κατοχής. Ιδίως η ύπαρξη του στρατιωτικού αεροδρομίου έκανε ακόμα πιο έντονους τους βομβαρδισμούς, έως να γίνει η κατάληψη της πόλης από τις δυνάμεις του άξονα και λόγω αυτής της κατάστασης υπήρξαν μεγάλες καταστροφές στον αρχαιολογικό χώρο και στις κτιριακές υποδομές της πόλης63. Στα χρόνια της κατοχής, αλλά και τα πρώτα του εμφυλίου, η Ελευσίνα έμεινε στατική όπως και ολόκληρη η χώρα. Οι βιομηχανίες της πόλης είτε ήταν κατεστραμμένες είτε λειτουργούσαν για να εξυπηρετούν τα κατοχικά στρατεύματα, τα δημόσια κτίρια είχαν επιταχθεί. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της ΠΥΡΚΑΛ, όπου οι γερμανικές δυνάμεις το παρέλαβαν άθικτο και παρήγαγαν πυρομαχικά για το στρατό τους, ενώ με την αποχώρησή τους άφησαν τις εγκαταστάσεις του εργοστασίου ερείπια64. Έπρεπε να φτάσουμε στο τέλος της δεκαετίας του 1940 για να μπορέσει το κράτος να διασφαλίσει ένα σταθερό περιβάλλον για να αναπτυχθεί ξανά η πόλη συνολικά, αλλά και πιο συγκεκριμένα οι βιομηχανίες που φιλοξενούνταν σε αυτή, για να επενδυθούν ξανά κεφάλαια.

Εικ.34. Τμήμα της Αγγλικής Πολεμικής Αεροπορίας RAF (Royal Air Force) το 1941, στο στρατιωτικό αεροδρόμιο Ελευσίνας (πηγή: https://gr.pinterest.com/pin/836614068248742047/?lp=true)

63. Παπαγγελή Κ.[2008], ό.π. 64. https://archive.ert.gr/26670/, οπτικοακουστικό αρχείο της ΕΡΤ.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε’ ΤΕΤΑΡΤΗ ΦΑΣΗ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΙΣΤΟΥ ΤΗΣ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ 1945 – 1970: Από το τέλος του Β’ ΠΠ έως την έναρξη της αποβιομηχάνισης

Εικ.35. Φωτογραφία από την ημέρα των εγκαινίων της υψικαμίνου της Χαλυβουργικής Α.Ε., της πρώτης που κατασκευάστηκε στην Ελλάδα, στις 27 Ιουλίου 1963 (πηγή:https://www.tovima.gr/2008/11/24/finance/o-patriarxis-tis-ellinikis-biomixanias/)

1. Η οικονομική ενίσχυση από το σχέδιο Μάρσαλ και οι κατευθύνσεις της βιομηχανικής ανάπτυξης στην Ελευσίνα μετά τον εμφύλιο πόλεμο Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον εμφύλιο πόλεμο οι συνθήκες που διαμορφώθηκαν στην Ελλάδα ήταν ευνοϊκές για την επένδυση κεφαλαίων. Με την επικράτηση της εξουσίας της αστικής τάξης οι βιομήχανοι είχαν ελεύθερο όλο το πεδίο για να επενδύσουν τα κεφάλαιά τους, να ανοικοδομήσουν ότι είχε καταστραφεί κατά τα προηγούμενα χρόνια και γενικώς να εκτοξεύσουν την κερδοφορία τους. Ειδικότερα κατά τα πρώτα χρόνια μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η χώρα αντιμετώπιζε τεράστιες δυσκολίες λόγω του εμφυλίου πολέμου (1946-1949) και η ανοικοδόμησή της γινόταν με αργούς ρυθμούς, καθώς ακόμα δεν είχε ξεκαθαρίσει ποιο κομμάτι της κοινωνίας θα έπαιρνε την εξουσία, δηλαδή θα κατείχε τα μέσα παραγωγής. Αυτό το ζήτημα δεν λύθηκε παρά μόνο μέχρι το τέλος του εμφυλίου το 1949 και την ολοκληρωτική νίκη της αστικής τάξης, με χαρακτηριστικό παράδειγμα ότι μέχρι εκείνο το χρονικό σημείο σε βοήθεια της αστικής κυβέρνησης και των βιομηχάνων στον ελλαδικό χώρο εδράζονταν ξένα στρατεύματα, κατά τα πρώτα χρόνια αγγλικά και στη συνέχεια και των ΗΠΑ65. Η πραγματική ανοικοδόμηση ξεκινά κατά τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1950, μία κατάσταση που επηρεάστηκε σε πολύ έντονο βαθμό από τις διεθνείς εξελίξεις στον κόσμο εκείνη την περίοδο. Οι οικονομικές διεργασίες των κρατών εκείνη την περίοδο μπορούν να συμπτυχθούν σε δύο συγκεκριμένες αποφάσεις της κυβέρνησης των ΗΠΑ, αρχικά με το «δόγμα Τρούμαν» που έθετε τις βάσεις για τον τρόπο και τον σκοπό που θα γίνονταν οι επενδύσεις στην Ευρώπη από το Αμερικάνικο κεφάλαιο και μετέπειτα το «σχέδιο Μάρσαλ» με το οποίο έγιναν συγκεκριμένα τα ποσά που θα επενδύονταν, σε ποιες χώρες και σε ποιους κλάδους66. Η Ελευσίνα και η βιομηχανική της ζώνη ήταν από τους τόπους που δέχθηκαν σημαντική οικονομική βοήθεια μέσω αυτού του προγράμματος και απέκτησαν τη δυνατότητα οι ιδιοκτήτες των εργοστασίων στην περιοχή να πραγματοποιήσουν τις απαραίτητες επενδύσεις κεφαλαίων για την επαναλειτουργία, την επέκταση και τη δημιουργία νέων εργοστασίων. Συνεπώς γίνεται κατανοητό ότι η Ελευσίνα δεν έπαψε να είναι ένας τόπος ο οποίος φάνταζε ιδανικός για τη βιομηχανική παραγωγή και δεν σταμάτησε να προσελκύει νέες βιομηχανίες στην πόλη. Παράδειγμα αυτής της οικονομικής συνδιαλλαγής είναι η βοήθεια μέσω δανείου ύψους εκατό χιλιάδων αμερικανικών δολαρίων στο εργοστάσιο Ελαιουργείο, για την επαναλειτουργία του το 194867, στρατηγική η οποία ακολουθήθηκε και στις άλλες βιομηχανίες της περιοχής. 65. Άρθρο στον ιστότοπο της εφημερίδας Ριζοσπάστης στις 28/10/2003. 66. Απατάγγελος Α.[2011], σελ. 69-73 67. https://proseleusis.com/sapoyni-eleysinas/

2. Οι λόγοι της εγκατάστασης των νέων βιομηχανικών μονάδων στα περίχωρα της Ελευσίνας Όπως τελικά αποδείχθηκε οι επόμενες δύο δεκαετίες υπήρξαν οι πιο σημαντικές στην εκβιομηχάνιση, πλέον όχι μόνο της Ελευσίνας, αλλά ολόκληρου του παραλιακού μετώπου του Ελευσινιακού κόλπου. Τα πρώτα δείγματα ότι η «βιομηχανική εξάπλωση» δεν θα περιοριστεί στα όρια του αστικού ιστού της Ελευσίνας είχαν φανεί ήδη από το Μεσοπόλεμο και συγκεκριμένα με την πολεμική βιομηχανία ΠΥΡΚΑΛ η οποία εγκαταστάθηκε δυτικά των λόφων, όμως εκείνη τη περίοδο υπήρξε και δεύτερο παράδειγμα εξίσου σημαντικό με την τσιμεντοβιομηχανία ΧΑΛΥΨ, στον Ασπρόπυργο αυτή τη φορά, στα μέσα της δεκαετίας του 192068. Και αν αυτά τα δύο παραδείγματα του Μεσοπολέμου ήταν η αρχή, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1950 η εγκατάσταση βιομηχανιών στα περίχωρα της Ελευσίνας εξελίχθηκε σε συνηθισμένη πρακτική.

Εικ.36. Διάγραμμα έναρξης εξάπλωσης των βιομηχανικών εγκαταστάσεων (πηγή: Ο χάρτης που χρησιμοποιήθηκε ως βάση για το διάγραμμα είναι από τον ιστότοπο της πολεοδομίας)

68. Μπελαβίλας Ν., Σαΐτη Τ., Ψαριώτη Κ.[2011], σελ. 8

Η βασική αιτία που οδήγησε σε αυτή τη στρατηγική απόφαση ήταν ότι ο αστικός ιστός της πόλης ήταν κορεσμένος από τις βιομηχανίες, καθώς το παραλιακό μέτωπο μπροστά από την πόλη είχε γεμίσει από αυτές. Βέβαια εκτός από την έλλειψη χώρου υπήρχε και ένα δεύτερο σοβαρό ζήτημα που οδήγησε τους ιδιοκτήτες των εργοστασίων να πάρουν την απόφαση για εγκατάσταση στα περίχωρα, το οποίο ήταν το είδος της παραγωγής των νέων αυτών εργοστασίων. Όπως θα δούμε παρακάτω στην περιοχή εγκαταστάθηκαν χαλυβουργίες, διυλιστήρια και ναυπηγεία. Καθένα από αυτά τα εργοστάσια χρειαζόταν εκατοντάδες στρέμματα για τις εγκαταστάσεις του, άμεση γειτνίαση και πρόσβαση στη θάλασσα, αλλά και μεγάλη απόσταση από κατοικημένες περιοχές καθώς η παραγωγή τους επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό το περιβάλλον και την ατμόσφαιρα με αυξημένο κίνδυνο να δημιουργηθούν προβλήματα υγείας στους κατοίκους. Επίσης ο φόβος για την πιθανότητα ενός ατυχήματος μεγάλης κλίμακας έκανε υποχρεωτική την δημιουργία απόστασης των νέων εργοστασίων από την κατοικημένη περιοχή. 3. Οι βιομηχανίες που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή μετά από το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο Όπως αναλύθηκε παραπάνω, προς το τέλος του εμφυλίου πραγματοποιήθηκε μια έκρηξη εισροής κεφαλαίων και επενδύσεων στην Ελλάδα που δεν άφησε ανεπηρέαστο το τοπίο της Ελευσίνας. Εκείνη την περίοδο ξεκίνησε το τελευταίο στάδιο της εκβιομηχάνισης της Ελευσίνας69, με μεγάλες βιομηχανίες να ιδρύονται κατά κύριο λόγο στα περίχωρα της πόλης. Αυτό οδήγησε στο να διογκωθεί η βιομηχανική ζώνη της περιοχής και να καταληφθεί για να εξυπηρετηθεί η βιομηχανική παραγωγή σχεδόν ολόκληρο το παραλιακό μέτωπο του ελευσινιακού κόλπου. Με αυτό τον τρόπο είχαμε το αποτέλεσμα να δημιουργηθεί μία από τις σημαντικότερες βιομηχανικές περιοχές της χώρας, καθώς ένα μεγάλο ποσοστό του Α.Ε.Π. της Ελλάδας παραγόταν στα εργοστάσια του Θριασίου Πεδίου70. Σε αυτές τις δύο δεκαετίες όμως η ανάπτυξη δεν υπήρξε ενιαία και είναι χρήσιμο να εξετάσουμε τα εργοστάσια που ιδρύθηκαν μέσα σε αυτή την περίοδο από διαφορετικές οπτικές γωνίες, ανάλογα με την χρονολογία ίδρυσής τους, με την τοποθεσία τους και το είδος παραγωγής τους. Για το τελευταίο χρειάζεται ειδική αναφορά καθώς έχουμε μια αλλαγή στους κλάδους που επενδύονται κεφάλαια. Στην Ελευσίνα κατά τις προηγούμενες δεκαετίες ευδοκίμησαν οινοποιεία, ρητινοποιεία – χρωματοποιεία, σαπωνοποιεία, τσιμεντοπαραγωγικές μονάδες και άλλα, λόγω των άφθονων πρώτων υλών που παρείχε η ευρύτερη περιοχή. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο όμως παρατηρείται μία μεταστροφή προς μια πιο εξειδικευμένη παραγωγή και σε πιο τεχνολογικά εξελιγμένα προϊόντα. 69. Μπελαβίλας Ν., Σαΐτη Τ., Ψαριώτη Κ.[2011], σελ. 9 70. Ματραπάζης Α.[2003], σελ. 52-53

Στην περιοχή θα εγκατασταθούν χαλυβουργία, διυλιστήρια, εργοστάσια αποθήκευσης και διανομής καυσίμων, ναυπηγεία. Αυτή η εξέλιξη δείχνει ότι συλλογικά οι ιδιοκτήτες των εταιρειών στράφηκαν σε άλλους κλάδους της οικονομίας που εκείνη την περίοδο ήταν πιο επικερδείς71, παρόλο που δεν είχαν το ίδιο άμεση πρόσβαση πλέον στις απαραίτητες πρώτες ύλες. Αυτό το πρόβλημα υπερβλήθηκε μέσω της περαιτέρω ανάπτυξης του λιμανιού της Ελευσίνας, της δημιουργίας ιδιωτικών λιμενοβραχιόνων στο κάθε εργοστάσιο, όπως και η ανάπτυξη του λιμανιού στο Σκαραμαγκά, κάνοντας ευκολότερη και λιγότερο κοστοβόρα την μεταφορά εμπορευμάτων και πρώτων υλών. Η άλλη παράμετρος που πρέπει να εξεταστεί στα νεοσύστατα αυτά εργοστάσια είναι η τοποθεσία τους. Συνολικά στο τέλος αυτής της περιόδου θα έχει εξαπλωθεί η βιομηχανική ζώνη και δυτικά και ανατολικά του αστικού ιστού της Ελευσίνας, καταλαμβάνοντας μεγάλη έκταση του ελευσινιακού κόλπου. Αυτή η εξέλιξη άλλαξε κατά πολύ το τοπίο στην περιοχή του Θριασίου Πεδίου, η οποία συνέχιζε στο σύνολό της όλες τις προηγούμενες δεκαετίες να διατηρεί τα χαρακτηριστικά του χωριού. ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΕΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ • ΧΑΛΥΒΟΥΡΓΙΚΗ Α.Ε. Η αρχή γίνεται το 1948, καθώς εκείνη τη χρονιά εγκαθίσταται η πρώτη χαλυβουργία της περιοχής μετά το ανατολικό άκρο της πόλης στην ευρύτερη περιοχή που ονομάζεται Καλυμπάκι, στην ακτή μεταξύ Ελευσίνας και Σκαραμαγκά72. Το εργοστάσιο με την επωνυμία «Χαλυβουργική Α.Ε.», η οποία αποτελεί τη συνέχεια μίας βιομηχανίας στον Ταύρο, κάνει την έναρξη των εργασιών του το 1953. Το 1961 θεμελιώνει την πρώτη υψικάμινο του εργοστασίου, η οποία αποτελεί και την πρώτη της Ελλάδας στο είδος της73. Το εργοστάσιο συνέχιζε τη λειτουργία του μέχρι τη σημερινή εποχή, παρά τις οικονομικές δυσκολίες και της μείωσης του μέρους της αγοράς του μετάλλου που ήλεγχε, όμως στα τέλη του 2018 ανέστειλε ολοκληρωτικά τη λειτουργία του, με τη ΔΕΗ να «κόβει» το ρεύμα λόγω των υπέρογκων χρεών74.

71. Ματραπάζης Α.[2003], σελ. 52 72. Μπελαβίλας Ν., Σαΐτη Τ., Ψαριώτη Κ.[2011], σελ. 9 73. Μπελαβίλας Ν., Σαΐτη Τ., Ψαριώτη Κ.[2011], σελ. 9 74. Λιάγγου Χ.[2018], άρθρο στον ιστότοπο της εφημερίδας Καθημερινή.

Εικ.37. Ένταξη Χαλυβουργίας στη βιομηχανική ζώνη του ελευσινιακού κόλπου (πηγή: Ο χάρτης που χρησιμοποιήθηκε ως βάση για το διάγραμμα είναι από τον ιστότοπο της πολεοδομίας)

•ΝΑΥΠΗΓΕΙΑ ΣΚΑΡΑΜΑΓΚΑ, ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΕΤΡΕΛΑΙΑ και οι υπόλοιπες βιομηχανίες στα ανατολικά της Ελευσίνας Το 1951 ιδρύεται στην περιοχή το δεύτερο μεγάλο εργοστάσιο μεταλλουργίας της περιοχής στον Ασπρόπυργο, με την επωνυμία «Ελληνική Χαλυβουργία»75. Το 1955 η Ελληνική κυβέρνηση αποφασίζει να υπογραφεί η σύμβαση κατασκευής του διυλιστηρίου Ασπροπύργου, του πρώτου διυλιστηρίου πετρελαίου στην Ελλάδα. Η κατασκευή ξεκινάει το 1956 και δυο χρόνια αργότερα το 1958, εγκαινιάζεται το νέο διυλιστήριο, με την επωνυμία «Ελληνικά Διυλιστήρια Πετρελαίου», το οποίο μετεξελίχθηκε στη σημερινή εταιρεία Ελληνικά Πετρέλαια (ΕΛ.ΠΕ)76. Το 1958 ιδρύεται στο νότιο άκρο της ακτής Σκαραμαγκά νέα εγκατάσταση, στη θέση των παλαιότερων ναυπηγείων του Πολεμικού Ναυτικού, τα οποία είχαν αχρηστευθεί από τους βομβαρδισμούς του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, με την επωνυμία «Ελληνικά Ναυπηγεία Α.Ε.»77. Ακόμα το 1961 εγκαινιάζεται η μονάδα αποθήκευσης και διανομής υγραερίου της εταιρείας ΠΕΤΡΟΓΚΑΖ, ανάμεσα σε Ελληνική Χαλυβουργία και Ελληνικά Πετρέλαια78. 75. Μπελαβίλας Ν., Σαΐτη Τ., Ψαριώτη Κ.[2011], σελ. 10 76. https://www.helpe.gr/the-group/from-past-to-present/ 77. Μπελαβίλας Ν., Σαΐτη Τ., Ψαριώτη Κ.[2011], σελ. 10 78. https://www.petrogaz.gr/πετρογκάζ/εταιρεία/

Εικ.38. Οι βιομηχανίες ανατολικά της Ελευσίνας (πηγή: Ο χάρτης που χρησιμοποιήθηκε ως βάση για το διάγραμμα είναι από τον ιστότοπο της πολεοδομίας)

• ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΕΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΙΣΤΟ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ Σε αυτό το τελευταίο στάδιο εκβιομηχάνισης της Ελευσίνας, η διαδικασία αυτή πλέον δεν περιορίζεται στον αστικό ιστό της πόλης, αλλά «καταναλώνει» το μεγαλύτερο κομμάτι του παραλιακού μετώπου του ελευσινιακού κόλπου. Μοναδική εξαίρεση, από τα εργοστάσια που δημιουργήθηκαν μέσα σε αυτές τις δύο δεκαετίες και άφησαν το στίγμα τους στην περιοχή, είναι η βιομηχανία επεξεργασίας ελαιόκαρπου με την επωνυμία Ελαιουργική – Κεντρική Συνεταιριστική Ένωσις Ελαιοπαραγωγών Ελλάδος ΣΥΝ.Π.Ε., η οποίο εγκαθίσταται στο ανατολικό άκρο του αστικού ιστού της πόλης το 1955, σε γειτνίαση με τα μεσοπολεμικά εργοστάσια ΚΡΟΝΟΣ και ΙΡΙΣ. Η Ελαιουργική δεν έκανε τη διαφορά σε σχέση με τα υπόλοιπα που ήταν εγκατεστημένα στον αστικό ιστό της Ελευσίνας και ανέστειλε τη λειτουργία του μερικές δεκαετίες αργότερα το 1980, με τα κτίρια του να κατεδαφίζονται και να διατηρείται μόνο ένα, που πιθανώς στέγαζε διοικητικές χρήσεις79. 79. Μαργαρίτη Σ.[2017], σελ. 60

Εικ.39. Χώρος εγκατάστασης του εργοστασίου Ελαιουργική (πηγή: Ο χάρτης που χρησιμοποιήθηκε ως βάση για το διάγραμμα είναι από τον ιστότοπο της πολεοδομίας)

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΕΣ ΔΥΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ Η ανάπτυξη των βιομηχανιών δυτικά των λόφων της Ελευσίνας ήταν η πρώτη απόπειρα διεύρυνσης της βιομηχανικής ζώνης στα περίχωρα της Ελευσίνας κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, με το παράδειγμα της πολεμικής βιομηχανίας ΠΥΡΚΑΛ80. Όμως έπρεπε να περάσουν δύο δεκαετίες από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο για να εγκατασταθεί σε εκείνη την περιοχή κάποια άλλη μεγάλη βιομηχανική μονάδα, καθώς όπως αναλύθηκε παραπάνω προτιμήθηκε η επέκταση προς τα ανατολικά και συγκεκριμένα ο χώρος του παραλιακού μετώπου μεταξύ της Ελευσίνας και Ασπροπύργου.

80. https://eleusis2021.eu/designation-of-pyrkal-as-a-monument/

• ΝΑΥΠΗΓΕΙΑ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ – ΝΑΥΠΗΓΕΙΑ ΣΑΒΒΑ Το 1969 στη δυτική πλευρά του ελευσινιακού κόλπου δημιουργούνται τα Ναυπηγεία Ελευσίνας, ενώ την ίδια δεκαετία δημιουργήθηκαν και τα ναυπηγεία Σάββα δυτικά του χώρου εξόρυξης του ΤΙΤΑΝ στους λόφους και συνορεύοντας με την πολεμική βιομηχανία ΠΥΡΚΑΛ στα ανατολικά, στην περιοχή Βλύχα81.Και τα δύο ναυπηγεία έχουν αντιμετωπίσει οικονομικά προβλήματα, έχουν δημιουργήσει αντιδράσεις για τη ρύπανση που έχουν προκαλέσει στον κόλπο, κυρίως το διαλυτήριο στο χώρο των ναυπηγείων Σάββα82. Συγκεκριμένα τα ναυπηγεία Ελευσίνας έχουν μεγάλες δυσκολίες να συνεχίσουν την εδώ και καιρό μειωμένη παραγωγή τους83 και βρίσκονται συνεχώς σε αναζήτηση επενδυτή για να μπορέσουν να αναγεννήσουν τον κύκλο εργασιών τους84. Από την άλλη τα ναυπηγεία Σάββα έχουν αναστείλει τη λειτουργία τους κατά τη δεκαετία του 2000 και προσπαθούν από το 2015 να λάβουν άδεια επαναλειτουργείας υπό άλλη διεύθυνση85. • ΠΕΤΡΟΛΑ Το 1969 δημιουργείται, από τον εφοπλιστή Ιωάννη Λάτση, η εταιρεία ΠΕΤΡΟΛΑ με σκοπό τη δημιουργία βιομηχανικής μονάδας η οποία θα λειτουργεί ως εξαγωγικό διυλιστήριο, στην περιοχή της Ελευσίνας86. Το 1972, την περίοδο που η Ελλάδα τελούσε υπό στρατιωτική δικτατορία, πραγματοποιείται υποχρεωτική απαλλοτρίωση 2000 στρεμμάτων στην ακτή ενδιάμεσα της βιομηχανίας ΠΥΡΚΑΛ και των ναυπηγείων Ελευσίνας για την εγκατάσταση της βιομηχανικής μονάδας, αλλά και ταυτόχρονη δωρεά 900 στρεμμάτων θάλασσας από το κράτος στην εταιρεία για τη δημιουργία λιμενοβραχιόνων87. Η εταιρεία συνεχίζει την παραγωγή της και αυξάνει τα κέρδη της με γρήγορους ρυθμούς κατά τις επόμενες δεκαετίες και προσπαθεί να επεκταθεί στα ανατολικά της προς την πλευρά της πόλης, φτάνοντας τελικά μέχρι τα όρια του εργοστασίου παραγωγής και αποθήκευσης εκρηκτικών υλών και πολεμοφοδίων της ΠΥΡΚΑΛ. Αυτή η πρακτική ήταν αρκετά ριψοκίνδυνη για το σύνολο της πόλης, καθώς λόγω του είδους της παραγωγής και των εμπορευμάτων των δύο βιομηχανικών συγκροτημάτων σε περίπτωση γενικευμένου ατυχήματος η έκρηξη που θα προκαλούνταν θα ήταν σε τέτοια κλίμακα που θα έθετε σε κίνδυνο τη σωματική ακεραιότητα όχι μόνο των εργαζομένων στα δύο εργοστάσια, αλλά όλων των κατοίκων της Ελευσίνας και των γύρω περιοχών. 81. Μπελαβίλας Ν., Σαΐτη Τ., Ψαριώτη Κ.[2011], σελ. 10 82. https://ecoeleusis.org/2015/01/ole-ligo-prin-fygoun-xanadinoun-adia-sto-dialytirio-savva-stinvlycha/ 83. Τσιμπλάκης Α.[2019], άρθρο στον ιστότοπο της εφημερίδας Ναυτεμπορική. 84. Μπέλλος Η.[2019], άρθρο στον ιστότοπο της εφημερίδας Καθημερινή. 85. Λιάκος Ε.[2015], άρθρο στον ιστότοπο της εφημερίδας Θριάσιο. 86. Μπελαβίλας Ν., Σαΐτη Τ., Ψαριώτη Κ.[2011], σελ. 10 87. Φωτεινάκης Κ.[2015], άρθρο στον ιστότοπο http://www.ipolimas.gr/

Αυτή η ανησυχία επιβεβαιώθηκε καθώς το Σεπτέμβρη του 1992 μετά από διαρροή υγραερίου προκλήθηκε έκρηξη και στη συνέχεια εξαπλώθηκε πυρκαγιά στο εργοστάσιο, όπου στο δυστύχημα αυτό έχασαν τη ζωή τους 14 εργαζόμενοι και τραυματίστηκαν σοβαρά άλλοι 2488. Αυτός ήταν και από τους βασικούς λόγους που η τοπική κοινωνία εναντιώθηκε στις επεκτάσεις που προσπάθησε να υλοποιήσει η εταιρεία σε συνεργασία με το κράτος, στις εγκαταστάσεις του εργοστασίου αρχικά στα τέλη της δεκαετίας του 1990 και στη συνέχεια στα τέλη της δεκαετίας του 200089. Το 2003 αποφασίζεται η σταδιακή συγχώνευση της εταιρείας με τα Ελληνικά Πετρέλαια Α.Ε.90 και τελικά το 2009 συγχωνεύονται οριστικά οι δύο εταιρείες91, ενοποιώντας το ιδιοκτησιακό καθεστώς των δύο διυλιστηρίων ανατολικά και δυτικά της Ελευσίνας.

Εικ.40. Οι βιομηχανίες δυτικά της πόλης (πηγή: Ο χάρτης που χρησιμοποιήθηκε ως βάση για το διάγραμμα είναι από τον ιστότοπο της πολεοδομίας)

88. Μπελαβίλας Ν., Σαΐτη Τ., Ψαριώτη Κ.[2011], σελ. 10 89. https://www.helpe.gr/the-group/from-past-to-present/ 90. Μπελαβίλας Ν., Σαΐτη Τ., Ψαριώτη Κ.[2011], σελ. 10 91. https://www.petrogaz.gr/πετρογκάζ/εταιρεία/

Συμπερασματικά παρατηρείται ότι μέσα σε 20 χρόνια εγκαταστάθηκαν στο παραλιακό μέτωπο του ελευσινιακού κόλπου πολλαπλάσιες βιομηχανίες μεγάλης κλίμακας και «βαριάς» παραγωγής από αυτές που είχαν ιδρυθεί τα προηγούμενα 75 χρόνια, από το 1875 έως το 1950. Σε αυτή την τρίτη φάση εκβιομηχάνισης γίνεται η μεγαλύτερη «έκρηξη» επενδύσεων κεφαλαίων, όπως και παραγωγής προϊόντων, ένα γεγονός που κάνει ξεκάθαρο ότι ο κύκλος παραγωγής των βιομηχανιών συνολικά στην περιοχή αυξήθηκε κατακόρυφα. Η επένδυση κεφαλαίων στα περίχωρα της Ελευσίνας και η στροφή σε άλλους τομείς της παραγωγής δεν άφησαν ανεπηρέαστες τις βιομηχανίες που είχαν εγκατασταθεί στην πόλη μεσοπολεμικά. Όπως αποδείχθηκε από την εξέλιξη της ιστορίας η απόφαση των ιδιοκτητών των εταιρειών, αλλά και του κράτους, ήταν να απομακρυνθούν οι βιομηχανικές χρήσεις από τον αστικό ιστό της πόλης και να διοχετευθούν στα περίχωρα. Αυτή η συνθήκη δεν διαμορφώθηκε μόνο για τις μεγάλες χημικές βιομηχανίες, τα ναυπηγεία και τις τσιμεντοβιομηχανίες, αλλά και για τις βιομηχανικές μονάδες και βιοτεχνίες, μικρότερης κλίμακας. Με την εξάπλωση της βιομηχανίας στα περίχωρα της Ελευσίνας παρατηρείται γενικά στην ενδοχώρα του Θριασίου, μεταξύ Ελευσίνας, Μάνδρας και Ασπροπύργου, όπου λειτούργησαν κατά τη δεκαετία του 1960 μία σειρά από μικρότερες μονάδες γαλακτοκομικών, ρητίνης, γεωργικών προϊόντων, χημικών, κεραμικών και άλλων που σχετίζονταν με τις πρώτες ύλες που παρείχε η ευρύτερη περιοχή92. 4. Επέκταση του αστικού ιστού το 1962 και το φαινόμενο της εσωτερικής μετανάστευσης Ταυτόχρονα με αυτή την παραγωγική εκτόξευση αυξάνονταν μαζί και οι ανάγκες σε εργατικό δυναμικό για όλες αυτές τις νεοσύστατες βιομηχανίες. Οι ανάγκες αυτές αρχικά καλύφθηκαν από τους κατοίκους της Ελευσίνας, των γύρω περιοχών Ασπροπύργου, Μάνδρας και Μαγούλας, αλλά και από κατοίκους περιοχών της Αθήνας και του Πειραιά, οι οποίοι ερχόντουσαν αυθημερόν από τις πόλεις διαμονής τους στα εργοστάσια για να ξαναγυρίσουν το βράδυ πίσω . Όμως όπως συνέβη και κατά την περίοδο του μεσοπολέμου, οι βιομηχανίες είχαν ανάγκη ένας κρίσιμος αριθμός εργαζομένων να κατοικεί κοντά στη βιομηχανική ζώνη και να βρίσκεται πάντα σε εγρήγορση. Βασικοί λόγοι αυτής της ανάγκης ήταν η συνεχής παραγωγή, η εξειδίκευση της παραγωγής και των απροόπτων καταστάσεων που μπορούσαν να συμβούν σε εργοστάσια με τόσο βαριές χρήσεις. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι από την περίοδο που άρχισαν να εγκαθίστανται οι βιομηχανίες στην Ελευσίνα έχουν συμβεί ουκ ολίγα εργατικά ατυχήματα . 92. Μπελαβίλας Ν., Σαΐτη Τ., Ψαριώτη Κ. [2011], σελ. 11 93. Καλομενίδης Γ.[2006], από διάφορες αφηγήσεις εργατών. 94. Φωτεινάκης Κ.[2015], άρθρο στον ιστότοπο http://www.ipolimas.gr/

Κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου το πρόβλημα της εύρεσης εργατικού δυναμικού «πλησίον» των εργοστασίων λύθηκε με την εισροή των προσφύγων του 1922 και την εγκατάστασή τους στην προσφυγική συνοικία. Στην περίπτωση της περιόδου μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η λύση θα δινόταν και πάλι με μεταφορά πληθυσμού προς την Ελευσίνα, όχι όμως με βίαιο τρόπο όπως την προηγούμενη φορά, αλλά μέσω της εσωτερικής μετανάστευσης. Κατά τις δύο δεκαετίες των 1950, 1960 υπήρξε μεγάλο μεταναστευτικό κύμα από την Ελλάδα και κυρίως από τις επαρχιακές περιοχές της, προς χώρες του εξωτερικού, αλλά και τα μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας εκείνη την εποχή95. Συγκεκριμένα για την Ελευσίνα, λόγω και της ανάπτυξης των βιομηχανιών, η πόλη προσέλκυσε αρκετά μεγάλο αριθμό εσωτερικών μεταναστών από τις ορεινές περιοχές της Ηπείρου, της Μακεδονίας, της Πελοποννήσου και των νησιών του Αιγαίου. Όλες αυτές οι περιοχές ήταν άγονες, δεν είχαν αναπτύξει τη βιομηχανία, πολλές από αυτές είχαν υποστεί μεγάλες καταστροφές την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και του Εμφυλίου Πολέμου (1946-1949), ενώ μετά το τέλος του επικρατούσε ένα κλίμα φόβου που καθιστούσε αδύνατη την διαβίωση για αρκετές οικογένειες των περιοχών αυτών. Γενικά μπορεί να ειπωθεί ότι οι συγκεκριμένες περιοχές διέθεταν περιορισμένες δυνατότητες για να προσφέρουν τις κατάλληλες συνθήκες έτσι ώστε να μπορεί να συντηρηθεί ο πληθυσμός τους, οδηγώντας τον στην εξωτερική ή εσωτερική μετανάστευση. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι ο πληθυσμός της πόλης της Ελευσίνας αυξήθηκε κατά 4300 άτομα τη δεκαετία του 1950 και κατά 3000 άτομα τη δεκαετία του 196096. Η αύξηση αυτή του πληθυσμού δημιούργησε την ανάγκη για τη στέγαση όλων αυτών των καινούργιων οικογενειών που άρχισαν να εγκαθίστανται στην Ελευσίνα. Όμως το κομμάτι του αστικού ιστού που εμπεριείχε το οικιστικό σύνολο ήταν κορεσμένο, ήδη από την περίοδο της ένταξης των προσφύγων και την επέκταση της πόλης το 1932. Για αυτό το λόγο το 1962 αναθεωρείται και επεκτείνεται το σχέδιο πόλης της Ελευσίνας. Σε αυτό εντάσσονται οικοδομικά τετράγωνα που εμπεριέχουν στο μεγαλύτερο ποσοστό τους κατοικίες και τα οποία δημιουργούνται κατά μήκος ολόκληρου του ορίου της υφιστάμενης πόλης και την «περικυκλώνουν» δυτικά, βόρεια και ανατολικά. Βόρεια η πόλη εκτείνεται πλέον έως τη σημερινή εθνική οδό Αθηνών-Κορίνθου, ανατολικά εκτείνεται έως την περιοχή Καλυμπάκι. Τέλος το υπόλοιπο τμήμα της επέκτασης του οικιστικού συνόλου θα αναπτυχθεί δυτικά της περιοχής όπου βρισκόταν ο προσφυγικός συνοικισμός, στο φυσικό και τυπικό όριο μεταξύ Ελευσίνας και Μάνδρας, το ρέμα Σούρες το οποίο εκβάλλει στον ελευσινιακό κόλπο97. 95. Μαχαιρά Α.[2003], σελ. 81 96. https://proseleusis.com/to-deytero-kyma/ 97. https://www.iefimerida.gr/news/376485/mandra-attikis-mia-poli-htismeni-pano-se-mpazomena-remata-eikones

Εικ.41-42. Τμήματα του ρυμοτομικού σχεδίου της Ελευσίνας του 1962, στα οποία φαίνονται τα τότε βορειοδυτικά όρια της πόλης, το ρέμα Σούρες, αλλά και τμήμα των σιδηροδρομικών γραμμών (πηγή: ιστότοπος της Πολεοδομίας)

Στο βόρειο τμήμα της επέκτασης το οικιστικό σύνολο αναπτύχθηκε περιμετρικά των οικημάτων Χαριλάου, των εργατικών κατοικιών που είχαν κατασκευασθεί για τους Μικρασιάτες πρόσφυγες το 1924, όπως αναφέρεται παραπάνω. Αυτό το τμήμα της επέκτασης του 1962 όμως δεν αναπτύχθηκε τόσο προς το βορρά, φτάνοντας μόλις μέχρι την εθνική οδό Αθηνών – Κορίνθου, καθώς η πόλη θα αναπτυσσόταν βόρεια της Εθνικής και θα εντάσσονταν οι εκτάσεις αυτές στο σχέδιο της σε επέκταση επόμενης δεκαετίας. Η «πρόθεση» του ρυμοτομικού σχεδίου του 1962 ήταν να προεκταθεί η πόλη και ανατολικά, έτσι ώστε οι κατοικίες των εργαζομένων στις βιομηχανίες εντός του αστικού ιστού, οι οποίες κατά τις δεκαετίες 1950 και 1960 ακόμα «ανθούσαν» παραγωγικά98, να έχουν χωρική εγγύτητα με αυτά τα βιομηχανικά συγκροτήματα.

Εικ.43. Διάγραμμα επέκτασης Ελευσίνας το 1962 (πηγή: Ο χάρτης που χρησιμοποιήθηκε ως βάση για το διάγραμμα είναι από τον ιστότοπο της πολεοδομίας)

98. Μαργαρίτη Σ.[2017]. Όπως αναφέρουν τα στοιχεία οι βιομηχανίες διατηρούσαν την παραγωγή τους.

Παρατηρώντας το είδος των κατοικιών που εντάχθηκαν το 1962 στο σχέδιο πόλης διακρίνουμε ότι δεν ακολουθείτε σε όλη την έκταση της επέκτασης η ίδια σχεδιαστική λογική. Γι’ αυτό το λόγο μπορεί να χωριστεί η επέκταση του 1962 χωρικά σε δύο τμήματα, αυτό που εκτείνεται βόρεια του υπάρχοντος αστικού ιστού και αυτό που εκτείνεται ανατολικά. Μεταξύ τους χωρίζονται από την σιδηροδρομική γραμμή, με το βόρειο τμήμα να αναπτύσσεται περιμετρικά του προσφυγικού συνοικισμού και το ανατολικό να συνορεύει με τις βιομηχανίες στο ανατολικό άκρο της Ελευσίνας και να αναπτύσσεται βόρεια τους. Το πρώτο τμήμα της επέκτασης στα βόρεια της πόλης «περικύκλωνε» τον προσφυγικό οικισμό λειτουργώντας ως συνέχειά του, όμως δεν ακολουθεί την ίδια οικοδομική λογική με αυτό το τμήμα της πόλης και είχε προτιμηθεί την περίοδο της εγκατάστασης των προσφύγων τη δεκαετία του 1920, με τις πέτρινες μονώροφες κατοικίες και τις κοινόχρηστες αυλές99. Το 1960 οι ανάγκες για στέγαση είχαν διαφοροποιηθεί σε σχέση με κάποιες δεκαετίες παλαιότερα, όπως και τα υλικά που χρησιμοποιούνταν πλέον στην οικοδομή. Από τη μία ο αριθμός των ανθρώπων που έπρεπε να στεγαστούν ήταν πολύ μεγαλύτερος, ενώ ταυτόχρονα και οι ανάγκες για την ποιότητα κατοίκησης είναι αυξημένες σε σχέση με 40 χρόνια νωρίτερα. Από την άλλη λόγω της εξειδίκευσης και βελτιστοποίησης στη χρήση του οπλισμένου σκυροδέματος στις οικοδομές και της αφθονίας στα υλικά αυτά με τις δύο μεγάλες τσιμεντοβιομηχανίες και χαλυβουργίες της περιοχής, έγιναν αλλαγές και στην προτίμηση των υλικών κατασκευής με την οικοδομή πέτρινων κτισμάτων να εγκαταλείπεται. Όλες αυτές οι συνθήκες είχαν ως αποτέλεσμα από τη δεκαετία του 1960 και έπειτα να κατασκευασθούν πολυκατοικίες τριών ή τεσσάρων ορόφων (χαμηλό ύψος λόγω του στρατιωτικού αεροδρομίου, όπως έχει αναφερθεί και παραπάνω) στα πρότυπα τις αστικής πολυκατοικίας της Αθήνας του Μεσοπολέμου. Αυτή η συνθήκη ευνοήθηκε ακόμα περισσότερο από το νομοθετικό πλαίσιο που είχε διαμορφωθεί πάνω στην οριζόντια ιδιοκτησία και τους νόμους για το θεσμό της αντιπαροχής οικοπέδων με διαμερίσματα, ήδη από το νόμο 3741/1929 και τις μετέπειτα βελτιώσεις για την ευνοϊκότερη οικονομική εκμετάλλευση της γης με τον Γενικό Οικοδομικό Κώδικα του 1955100.

99. Όπως φαίνεται στην εικ.17-18, με το ρυμοτομικό σχέδιο του συνοικισμού των προσφύγων, στο Διάταγμα ΦΕΚ 89-Α-1932. 100. Στον ΓΟΚ του 1955 εισάγεται η έννοια του συντελεστή δόμησης (Άρθρο 5), ορίζεται η έννοια των οικοδομικών συστημάτων (Άρθρο 6), αλλάζουν οι όροι ηλιασμού και αερισμού (Άρθρο 33) κ.ά., πηγή: https://www.expo-koinoxrista.com/new2/n3741.pdf και http://www.argohellas.net/gok1955.pdf

Εικ.44. Διάγραμμα τμημάτων επέκτασης του 1962 (πηγή: Ο χάρτης που χρησιμοποιήθηκε ως βάση για το διάγραμμα είναι από τον ιστότοπο της πολεοδομίας)

Το δεύτερο τμήμα της επέκτασης του 1962, στα ανατολικά της πόλης, συνορεύει με τις βιομηχανίες στο ανατολικό άκρο. Αυτή η συνθήκη θα ήταν λογικό να έχει επηρεάσει και τις κατοικίες που κατασκευάσθηκαν και να δημιουργηθούν μεγάλα συγκροτήματα κατοικιών για να στεγαστούν οι εργαζόμενοι των εργοστασίων, αφού ο αριθμός τους συνεχώς αυξανόταν. Όμως στην περίπτωση των κατοικιών του ανατολικού τμήματος της επέκτασης δεν ακολουθήθηκε αυτή η τακτική. Σε αντίθεση με τα κτίρια της ίδιας εποχής στο βόρειο τμήμα της επέκτασης, εδώ επιλέχθηκε από τους ιδιοκτήτες των οικοπέδων σε αυτό το κομμάτι της πόλης να κατασκευασθούν μονώροφες και διώροφες κατοικίες είτε με οπλισμένο σκυρόδεμα είτε με πέτρα, σε μια κατασκευαστική λογική που παραπέμπει περισσότερο στις αποφάσεις που λήφθηκαν τη δεκαετία του 1920 για την προσφυγική κατοικία.

5. Εργατικές κατοικίες Μάνδρας στα σύνορα με την Ελευσίνα Την ίδια περίοδο με την επέκταση του σχεδίου πόλεως της Ελευσίνας κατασκευάζονται στη Μάνδρα, στα όρια των δύο πόλεων δυτικά του ρέματος Σούρες, εργατικές κατοικίες από τον Οργανισμό Εργατικής Κατοικίας101 και με τη συμβολή της εταιρείας ΤΙΤΑΝ102.

Εικ.45. Διάγραμμα εργατικών κατοικιών Μάνδρας του 1960 (πηγή: Ο χάρτης που χρησιμοποιήθηκε ως βάση για το διάγραμμα είναι από τον ιστότοπο της πολεοδομίας)

101. ΦΕΚ 195Α/24-8-1954, Νομοθετικό Διάταγμα 2963/1954, Περί Ιδρύσεως Αυτόνομου Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας. 102. Ο χώρος εξορύξεων του εργοστασίου στους λόφους της Ελευσίνας συνορεύει με το χώρο εγκατάστασης των εργατικών κατοικιών, συνεπώς στις εργατικές κατοικίες στεγάστηκε σημαντικός αριθμός εργαζομένων της τσιμεντοβιομηχανίας ΤΙΤΑΝ.

Στην αρχή κατασκευάζονται μονώροφες κατοικίες στα πρότυπα του προσφυγικού οικισμού της Ελευσίνας, με κάποιες βασικές διαφορές στα υλικά κατασκευής καθώς σε αυτές χρησιμοποιείτε οπλισμένο σκυρόδεμα, αλλά και στη χωροταξία τους αφού η κάθε μία κατοικία διέθετε την ιδιωτική της αυλή. Η κατασκευή τους τελειώνει τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1960 και η κλήρωση για τη διανομή τους στις οικογένειες των εργαζομένων συντελείται την ίδια περίοδο με την ολοκλήρωσή τους. Οι τελευταίες οικογένειες εγκαθίστανται το 1965 και η περιοχή εντάσσεται στο σχέδιο πόλης της Μάνδρας το 1966103. Το παράδοξο με αυτή την περιοχή είναι ότι πρακτικά είναι η συνέχεια της πόλης της Ελευσίνας, στη συνείδηση των κατοίκων της «ανήκει» στην Ελευσίνα κάτι που ισχύει και για τους ίδιους τους κατοίκους της Ελευσίνας. Όμως διοικητικά ανήκει στο δήμο Μάνδρας παρόλο που απέχει χωρικά από τον αστικό ιστό της.

Εικ.46. Διάγραμμα σχέσης Εργατικών Κατοικιών Μάνδρας με τα οικιστικά σύνολα των πόλεων Ελευσίνας και Μάνδρας (πηγή: Ο χάρτης που χρησιμοποιήθηκε ως βάση για το διάγραμμα είναι από τον ιστότοπο της πολεοδομίας)

103. Στοιχεία από πολεοδομία Ελευσίνας για τις αναθεωρήσεις των σχεδίων πόλης Ελευσίνας και Μάνδρας, ΦΕΚ 89Δ/8-6-1966, Περί Επεκτάσεως του ρυμοτομικού σχεδίου Μάνδρας Αττικής.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ’ Η ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΙΣΤΟΥ ΤΗΣ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ

1970 – 1990: Από την έναρξη της αποβιομηχάνισης έως την ολοκλήρωση της

Εικ.47. Αεροφωτογραφία της βιομηχανίας ΚΡΟΝΟΣ, που δείχνει την εγκατάλειψη του βιομηχανικού συγκροτήματος στο σήμερα (πηγή: https://www.kronistes.gr/repository/Video)

1. Η ενιαία βιομηχανική ζώνη του ελευσινιακού κόλπου Στο τέλος της δεκαετίας του 1960 ολοκληρώνεται η «βιομηχανική εξάπλωση» στο παράκτιο μέτωπο του ελευσινιακού κόλπου. Η βιομηχανική ζώνη που έχει δημιουργηθεί έχει την ιδιαιτερότητα ότι χωρίζεται διοικητικά σε διαφορετικούς δήμους104. Όμως από το γεγονός ότι δημιουργούν ένα συνεχές μέτωπο βιομηχανικής παραγωγής, συμπεραίνεται ότι πρέπει να αντιμετωπιστούν οι βιομηχανίες του παράκτιου μετώπου του ελευσινιακού κόλπου με ενιαίο τρόπο. Αυτή η ενιαία «οντότητα» ξεκινά από το δυτικό τμήμα της Ελευσίνας με τα Ναυπηγεία Ελευσίνας και ολοκληρώνεται στο βορειοδυτικό τμήμα του Χαϊδαρίου με τα Ναυπηγεία Σκαραμαγκά. Κατά τα τελευταία χρόνια της δεκαετίας του 1970, η βιομηχανική ζώνη του ελευσινιακού κόλπου είναι στο υψηλότερο σημείο πληρότητας, όσον αφορά τη λειτουργία των μεγάλων εργοστασίων. Μόλις έχουν δημιουργηθεί οι μεγάλες παραγωγικές μονάδες στα δυτικά της πόλης, οι βιομηχανικές μονάδες στα ανατολικά της πόλης ευδοκιμούν και αυξάνουν την παραγωγή τους105. Ταυτόχρονα οι βιομηχανίες στον αστικό ιστό της Ελευσίνας συνεχίζουν την παραγωγή τους, όμως αντιμετωπίζουν σημαντικές δυσκολίες να διατηρήσουν την κερδοφορία τους και εκείνη την περίοδο ξεκινούν μία διαδικασία μείωσης του κύκλο εργασίας τους106.

Εικ.48. Διάγραμμα σχέσης του λιμανιού της Ελευσίνας με τις βιομηχανίες δυτικά και ανατολικά της πόλης (πηγή: Η βάση για το διάγραμμα είναι από την εφαρμογή χαρτών της μηχανής ηλεκτρονικής αναζήτησης bing)

104. Από τα Ναυπηγεία Ελευσίνας έως και τον ΚΡΟΝΟ οι παραγωγικές μονάδες ανήκουν διοικητικά στο Δήμο Ελευσίνας. Από την Χαλυβουργική έως και τους λιμενοβραχίονες ανεφοδιασμού φορτηγών πλοίων των ΕΛ.ΠΕ. ανήκουν διοικητικά στο Δήμο Ασπροπύργου. Τα Ναυπηγεία Σκαραμαγκά ανήκουν στο Δήμο Χαϊδαρίου. Τα διοικητικά όρια αναγράφονται στο χάρτη της ιστοσελίδας της πολεοδομίας. 105. Μπελαβίλας Ν., Σαίτη Τ., Ψαριώτη Κ.[2011], σελ. 9-10. Αναφέρονται οι ημερομηνίες ίδρυσης των βιομηχανιών. 106. Μαργαρίτη Σ.[2017], στο βιβλίο αναφέρονται οι ημερομηνίες αναστολής λειτουργίας των εργοστασίων του αστικού ιστού της Ελευσίνας και η μείωση παραγωγής και προσωπικού κατά τα τελευταία χρόνια της λειτουργίας του.

2. Αλλαγή της μορφολογίας του ελευσινιακού κόλπου, λόγω της δημιουργίας των λιμενικών εγκαταστάσεων Με τη δημιουργία του διυλιστηρίου της ΠΕΤΡΟΛΑ μαζί με όλες τις υπόλοιπες μεγάλες βιομηχανίες και τις ιδιωτικές λιμενικές εγκαταστάσεις τους ολοκληρώνεται μία καινούρια τοπογραφία για το παράκτιου μέτωπο του Θριασίου Πεδίου. Από την περίοδο της αρχαιότητας μέχρι τη δεκαετία του 1920 και την ανάπτυξη της παραγωγής των βιομηχανιών του δυτικού άκρου, δεν είχαν γίνει παρεμβάσεις στην ακτογραμμή του ελευσινιακού κόλπου. Οι μεταφορές του πρώτων υλών και των εμπορευμάτων για τις βιομηχανίες πραγματοποιούνταν μέσω μικρών εφήμερων προβλητών και των υπολειμμάτων του αρχαίου λιμενοβραχίονα, το «αποτύπωμα» του οποίου διατηρείται αλλά και χρησιμοποιείται μέχρι και τις μέρες μας107.

Εικ.49. Απόσπασμα από χάρτη της Αττικής του 1923, εκδόσεις Ελευθερουδάκης (πηγή: http://digitool.is.cuni.cz:1801/ view/action/nmets.do?DOCCHOICE=1142732.xml&dvs=1567149666908~433&locale=el_GR&search_terms=&adjacency=&VIEWER_URL=/view/action/nmets.do?&DELIVERY_RULE_ID=3&divType)

107. Αναφορά της ιστοσελίδας του Δήμου Ελευσίνας τον αρχαίο λιμενοβραχίονα https://www.elefsina.gr/ el/content/%CE%BB%CE%B9%CE%BC%CE%AC%CE%BD%CE%B9

Από την περίοδο της ίδρυσης των πρώτων μεγάλων βιομηχανιών στο ανατολικό άκρο του αστικού ιστού της Ελευσίνας παρατηρείται μία συντονισμένη πρόθεση από το κράτος και τις τοπικές επιχειρήσεις για την ανάπτυξη λιμενικών εγκαταστάσεων στην πόλη, έτσι ώστε να εξυπηρετηθούν οι ανάγκες των εργοστασίων. H λύση που προτάθηκε ήταν να δημιουργηθεί ένα δημόσιο κεντρικό λιμάνι, η κύρια λειτουργία του οποίου θα ήταν η εισαγωγή των απαραίτητων πρώτων υλών, για την κάλυψη των αναγκών της παραγωγικής διαδικασίας των εργοστασίων. Με αυτό τον τρόπο υπήρχε η δυνατότητα να καταφθάνουν μαζικά στην βιομηχανική ζώνη υλικά τα οποία δεν είχε τη δυνατότητα να τα παρέχει η περιοχή, όπως για παράδειγμα η σταφίδα από την Πάτρα για τα οινοποιεία και τα σαπωνοποιεία108. Ταυτόχρονα τα εργοστάσια μέσω επιχωματώσεων και της πληθώρας του τσιμέντου που υπήρχε λόγω του ΤΙΤΑΝ στην περιοχή μπόρεσαν να «αναβαθμίσουν» τις ιδιωτικές τους λιμενικές εγκαταστάσεις. Με αυτό τρόπο οι μέχρι πρότινος ξύλινες προβλήτες διευρύνθηκαν προς τη θάλασσα και μετατράπηκαν σε τσιμεντένιες, ενώ το νέο αυτό υλικό έδωσε τη δυνατότητα δημιουργίας μεγάλων λιμενοβραχιόνων αυξάνοντας τον αριθμό και τα είδη των πλοίων που μπορούσαν να ελλιμενισθούν ταυτόχρονα109. Ακόμη άλλαξαν και οι ανάγκες που εξυπηρετούσαν μέχρι εκείνη την περίοδο, καθώς οι εισαγωγικές δραστηριότητες μεταφέρθηκαν σχεδόν εξ ολοκλήρου στο κεντρικό λιμάνι της πόλης. Μέσω αυτής της διαδικασίας οι χρήσεις των ιδιωτικών λιμένων απελευθερώνονται από τις εισαγωγές και ο χαρακτήρας τους μετατρέπεται, αποκτώντας πλέον καθαρά εξαγωγικό ρόλο. Χαρακτηριστικά παραδείγματα που δείχνουν τις εξαγωγικές λειτουργίες των ιδιωτικών λιμενικών εγκαταστάσεων των βιομηχανιών της ζώνης του ελευσινιακού κόλπου είναι οι δραστηριότητές τους. Τα παράγωγα της τσιμεντοβιομηχανίας ΤΙΤΑΝ χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή μεγάλων έργων στην Ελλάδα και το εξωτερικό110, αλλά και το εργοστάσιο ΒΟΤΡΥΣ δραστηριοποιήθηκε ενεργά στην εξαγωγή σταφίδας και παράγωγών της σε διάφορες χώρες του εξωτερικού111.

108. Μαργαρίτη Σ.[2017], σελ. 41-43. Αναφορές στους τρόπους εισαγωγής και διάθεσης σταφίδας, στην περίπτωση του ΒΟΤΡΥΣ. 109. Μαργαρίτη Σ.[2017], σελ. 46-47. Σε αυτό το απόσπασμα αναφέρεται η εξέλιξη των ιδιωτικών λιμενικών εγκαταστάσεων του ΤΙΤΑΝ. 110. Μαργαρίτη Σ.[2017], σελ. 47-48 111. Μαργαρίτη Σ.[2017], σελ. 42-43

Εικ.50. Διάγραμμα δημιουργίας λιμενικών εγκαταστάσεων (πηγή: Ο χάρτης που χρησιμοποιήθηκε ως βάση για το διάγραμμα είναι από τον ιστότοπο της πολεοδομίας)

3. Η διαδικασία αποβιομηχάνισης του αστικού ιστού της Ελευσίνας Η ενιαία βιομηχανική ζώνη του ελευσινιακού κόλπου δεν κατάφερε να διατηρήσει την λειτουργία όλων των μεγάλων βιομηχανιών στην έκτασή της. Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 οι μεγάλες βιομηχανίες που βρίσκονταν εντός του αστικού ιστού της πόλης αντιμετώπιζαν δυσκολίες στην συνέχιση της λειτουργίας, ενώ και οι μικρότερες βιοτεχνίες της πόλης είχαν αρχίσει να αναστέλλουν τη λειτουργία τους κατά τις προηγούμενες δεκαετίες, όπως διάφορα σαπωνοποιεία, παγοποιεία και κεραμοποιεία112. Ένα στοιχείο που αποδεικνύει ότι η δεκαετία του 1970 αποτελεί το εφαλτήριο της αποβιομηχάνισης του αστικού ιστού της Ελευσίνας είναι η παρατήρηση της ιστορικής εξέλιξης των συγκεκριμένων βιομηχανιών και η χρονική στιγμή που αποφασίσθηκε η διακοπή της παραγωγής τους. Από τις 6 μεγάλες και ιστορικές βιομηχανίες στις οποίες έχει γίνει αναφορά στη συγκεκριμένη εργασία, οι τρεις κήρυξαν διακοπή εργασιών κατά την δεκαετία του 1970. 112. Μπελαβίλας Ν., Σαΐτη Τ., Ψαριώτη Κ.[2011], σελ. 9-10. Υπάρχουν αρκετά παράδειγμα μικρότερων βιομηχανιών που είχαν διακόψει τη λειτουργία τους, όπως το σαπωνοποιείο Χατζημελέτη – Χατζηηλία, το οποίο είχε αναστείλει τη λειτουργία του από το 1922 και στη θέση του ιδρύθηκε το 1955 η «Ελαιουργική- Κεντρική Συνεταιριστική Ένωσις Ελαιοπαραγωγών Ελλάδος». Αντίστοιχα τη δεκαετία του 1920 οι βιομηχανίες του ανατολικού άκρου του αστικού ιστού της Ελευσίνας, «αντικατέστησαν» μικρότερα κεραμοποιεία και παγοποιεία, στην περιοχή που ονομάζεται Καλυμπάκι.

Οι τρεις αυτές βιομηχανίες ήταν κατά χρονολογική σειρά αναστολής λειτουργίας τους, το Ελαιουργείο το 1969-1970, που αποτελούσε και την παλαιότερη μονάδα παραγωγής της Ελευσίνας, το ΒΟΤΡΥΣ το 1974 και το ΙΡΙΣ στα τέλη της συγκεκριμένης δεκαετίας113. Οι μοναδικές βιομηχανίες που παρέμειναν σε λειτουργία ήταν το ΤΙΤΑΝ και οι βιομηχανίες του ανατολικού άκρου, ΚΡΟΝΟΣ και Ελαιουργική.

Εικ.51. Διάγραμμα βιομηχανιών που ανέστειλαν τη λειτουργία τους κατά τη δεκαετία του 1970 (πηγή: Ο χάρτης που χρησιμοποιήθηκε ως βάση για το διάγραμμα είναι από τον ιστότοπο της πολεοδομίας)

Η ολοκλήρωση της διαδικασίας αποβιομηχάνισης του αστικού ιστού συνέβη μερικά χρόνια αργότερα, κατά τη δεκαετία του 1980. Εκείνη την περίοδο οι βιομηχανίες στα περίχωρα εκσυγχρόνιζαν και διόγκωναν την παραγωγή τους, κυριαρχώντας στους ανταγωνισμούς των εταιρειών για τον έλεγχο των αγορών, κυρίως ενέργειας και μετάλλου.Αυτή η κατάσταση οδήγησε και τα υπόλοιπα εργοστάσια εντός του αστικού ιστού να σταματήσουν τη λειτουργία τους.

113. Μαργαρίτη Σ.[2017], σελ. 39, 41, 56. Αναφορές στις ημερομηνίες «κλεισίματος» των συγκεκριμένων εργοστασίων.

Το εργοστάσιο της Ελαιουργικής αναστέλλει τη λειτουργία του το 1980, σήμερα έχει καταστραφεί ολοσχερώς και το μοναδικό τμήμα του, που διασώζεται και «αποδεικνύει» ότι κάποτε υπήρξε, είναι ένα κτίσμα που πιθανώς εξυπηρετούσε ως κτίριο διοίκησης, επί της παραλιακής οδού Κανελλοπούλου. Το εργοστάσιο ΚΡΟΝΟΣ ήταν το τελευταίο που σταμάτησε τη λειτουργία του, το 1986. Εκείνη την περίοδο αποξηλώνεται ο μηχανολογικός εξοπλισμός και η ιδιωτική προβλήτα του, για να χρησιμοποιηθεί ως χώρος αποθήκευσης για μερικά χρόνια έως το 2010114. Το μοναδικό εργοστάσιο της Ελευσίνας, που δεν έχει διακόψει τη λειτουργία του μέχρι και σήμερα είναι η τσιμεντοβιομηχανία ΤΙΤΑΝ. Το εργοστάσιο βέβαια έχει περιορίσει την παραγωγή του, λειτουργεί για την άλεση περιορισμένης ποσότητας λευκού τσιμέντου και κυρίως για μεταφορά των εμπορευμάτων, μέσω των ιδιωτικών λιμενικών εγκαταστάσεων που διαθέτει115.

Εικ.52. Διάγραμμα βιομηχανιών που ανέστειλαν τη λειτουργία τους κατά τη δεκαετία του 1980 (πηγή: Ο χάρτης που χρησιμοποιήθηκε ως βάση για το διάγραμμα είναι από τον ιστότοπο της πολεοδομίας)

114. Μαργαρίτη Σ.[2017], σελ. 51, 60. Αναφορές στις ημερομηνίες «κλεισίματος» των συγκεκριμένων εργοστασίων. 115. https://www.titan.gr/el/proionta-kai-yphresies/tsimento/parousia-stin-ellada

4. Οι λόγοι της αποβιομηχάνισης του αστικού ιστού της Ελευσίνας και τα αποτελέσματά της Συνεπώς παρατηρείται μια συντεταγμένη προσπάθεια αποβιομηχάνισης του αστικού τοπίου της Ελευσίνας από όλους τους εμπλεκόμενους φορείς της πόλεις. Από τη μία οι ιδιοκτήτες των βιομηχανιών επηρεασμένοι από τους ανταγωνισμούς μεταξύ των εταιρειών, ήδη από τη δεκαετία του 1960, δυσκολεύονταν να ακολουθήσουν την παραγωγικότητα και τα συνεχώς αυξανόμενα κέρδη των βιομηχανιών που είχαν ξεκινήσει να εγκαθίστανται στα περίχωρα της πόλης από τα πρώτα χρόνια μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ακόμα το γεγονός ότι τα προϊόντα της παραγωγής των νέων εργοστασίων ήταν αρκετά πιο σύγχρονα (χάλυβας, ναυπήγηση πλοίων, διύλιση πετρελαιοειδών, κ.ά.) σε σχέση με αυτά των βιομηχανιών του αστικού ιστού της Ελευσίνας (σαπούνια, χρώματα, βερνίκια, κ.ά.) συντέλεσε στο να χάσουν μέρος της κερδοφορίας τους οι παλιές βιομηχανίες. Δεν μπορεί να είναι τυχαίο το γεγονός ότι οι μοναδικές μεγάλες παραγωγικές μονάδες που κατάφεραν να συνεχίσουν την παραγωγή τους μέχρι και σήμερα είναι οι δύο τσιμεντοβιομηχανίες (ΤΙΤΑΝ και ΧΑΛΥΨ), καθώς η παραγωγή τσιμέντου και χάλυβα είναι απαραίτητη για τον κλάδο των κατασκευών στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες. Επίσης η θέση των βιομηχανικών μονάδων στον αστικό ιστό, τις περιόριζε από το να αναπτυχθούν χωρικά, να εκσυγχρονίσουν τα μέσα παραγωγής τους και με αυτό τον τρόπο να αναβαθμιστεί η παραγωγή τους. Ενώ ένα επιπλέον στοιχείο που δυσκόλευε την συνέχιση της ύπαρξης των συγκεκριμένων εργοστασίων ήταν η γειτνίασή τους με κατοικημένη περιοχή σε συνδυασμό με την αρκετά ρυπογόνο διαδικασία παραγωγής των προϊόντων τους.

Εικ.53. Άποψη των βιομηχανιών του δυτικού άκρου της Ελευσίνας από το προαύλιο του μουσείο του αρχαιολογικού χώρου, το 1955 (πηγή: Αρχείο του Ανδρέα Εμπειρίκου, από την επίσκεψη του στην Ελευσίνα)

Από την άλλη οι κάτοικοι της περιοχής είχαν αρχίσει να αντιμετωπίζουν πολλές δυσκολίες στην καθημερινότητά τους λόγω της λειτουργίας των βιομηχανιών μέσα στον αστικού ιστό της πόλης. Οι χημικές βιομηχανίες κατά τη διαδικασία παραγωγής σαπουνιών, κολλών, ρητινών, οινοπνευματούχων, χρωμάτων και άλλων χημικών προϊόντων παρήγαγαν επικίνδυνα για τη δημόσια υγεία απόβλητα, τα οποία απορρίπτονταν απευθείας στο υπέδαφος και στη θάλασσα χωρίς να υποστούν καμία επεξεργασία, καθώς το κόστος της επεξεργασίας και μεταφοράς των αποβλήτων κρινόταν απαγορευτικό για τις εταιρείες. Ακόμη κατά τη διάρκεια της παραγωγικής διαδικασίας, μέσω της καύσης οι καμινάδες των εργοστασίων απελευθέρωναν αέριους ρύπους, ο οποίοι δημιουργούσαν αναπνευστικά προβλήματα στους κατοίκους της Ελευσίνας και των γύρω περιοχών. Η τεχνολογία των φίλτρων δεν είχε αναπτυχθεί αρκετά εκείνη την περίοδο, ενώ ταυτόχρονα το κόστος για τη συχνή συντήρηση και αλλαγή αυτών των φίλτρων θεωρούνταν από τις εταιρείες ανασταλτικό για την κερδοφορία τους και για αυτό το λόγο παραμελούσαν συστηματικά να τα εντάξουν στην παραγωγική τους διαδικασία.

Εικ.54. Φωτογραφία που αποτυπώνει την άποψη των λόφων της Ελευσίνας από τα δυτικά, τη δεκαετία του 1930 (πηγή: Παπαγγελή K., Χλέπα E.[2011], σελ. 32, Αρχείο Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου)

Εικ.55. Φωτογραφία που αποτυπώνει την επέμβαση των βιομηχανιών στο τοπίο της Ελευσίνας και κυρίως του ΤΙΤΑΝ στους λόφους της πόλης από τα δυτικά το 2008 (πηγή: Παπαγγελή K., Χλέπα E.[2011], σελ. 33)

Αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν να αλλάξει η τοπογραφία του φυσικού περιβάλλοντος της πόλης και εκεί που κάποτε δέσποζαν οι λόφοι της Ελευσίνας, σήμερα να υπάρχει το «παροπλισμένο» λατομείο του ΤΙΤΑΝ. Το παράκτιο μέτωπο γέμισε με οικοδομικά απορρίμματα και χημικά απόβλητα, δημιουργώντας μια συνθήκη που καθιστούσε το λιμάνι και την παραλία της Ελευσίνας «απαγορευμένη» ζώνη για τους πολίτες. Στον ουρανό μπορούσε κανείς να διακρίνει καθημερινά τους καπνούς που έβγαιναν από τα φουγάρα των εργοστασίων και δημιουργούσαν μια έντονη και ανυπόφορη μυρωδιά στην ατμόσφαιρα. Η κατάσταση αυτή δεν είχε αφήσει αδιάφορους τους διανοητές και τους καλλιτέχνες εκείνης της εποχής, με δύο να είναι τα χαρακτηριστικά παραδείγματα με διαφορά μίας δεκαετίας. Από τη μία ο ποιητής Ανδρέας Εμπειρίκος, το 1955, αποθανατίζει μέσω του φωτογραφικού του φακού τα «ακρωτηριασμένα» αγάλματα στο προαύλιο του αρχαιολογικού μουσείου της Ελευσίνας με φόντο τις ακμάζουσες βιομηχανίες, όπως φαίνεται στην εικόνα 47. Ο ποιητής κάνει ένα σχόλιο για το γεγονός ότι αυτά τα αρχαία έργα τέχνης ψάχνουν να βρουν τη θέση τους μέσα σε έναν πλαίσιο πολύ διαφορετικό από αυτό που είχαν δημιουργηθεί μερικά χιλιάδες χρόνια πριν, παρόλο που χωρικά δεν έχουν μετακινηθεί παραπάνω από μερικά μέτρα116.

Εικ.56. Άποψη του λιμανιού γεμάτου οικοδομικά απορρίμματα, χημικά απόβλητα και μικρά κομμάτια αρχαιολογικών ευρημάτων το 1988 (πηγή: Στοπ καρέ από το ντοκιμαντέρ του Φίλιππου Κουτσαφτή “Αγέλαστος Πέτρα”, του 2000, στο 03:17)

116. Κασσιανού Ν.[2008], άρθρο στον ιστότοπο της εφημερίδας το Βήμα.

Από την άλλη ο αρχιτέκτονας Δημήτρης Πικιώνης, το 1966, ως πρόεδρος της Κοσμητείας Εθνικού Τοπίου και Πόλεων, προσυπογράφει την καταγγελία για την κατάσταση στην οποία βρίσκεται το αρχαίο Ιερό της Δήμητρας, και γενικότερα η πόλη της Ελευσίνας και οι συνθήκες ζωής των πολιτών της117. Όλα αυτά είναι δείγματα και των πιέσεων που ασκούνταν στις βιομηχανίες εντός του αστικού ιστού της πόλης. 117. H καταγγελία της Κοσμητείας Εθνικού Τοπίου και Πόλεων, με πρόεδρο το Δημήτρη Πικιώνη: «Το Ιερόν Ελευσίνος και η πέριξ αυτού περιοχή έχουν μεταβληθεί εις αληθή κόλασιν εκ της γειτνιάσεως των αδηφάγων εργοστασίων και, όλων ιδιαιτέρως, του εργοστασίου τσιμέντων το οποίον, εκτός της πρωτοφανούς και ανηλεούς καταστροφής του τοπίου, της εξαφανίσεως πολυτιμότατων ερειπίων και μνημείων της αρχαιότητας (παλαιότερον του θεάτρου επί σταδίου κ.τ.λ. προ τινών δε ετών σπηλαίου του Πανός, όπερ ανετινάχθη, τμήματος των τειχών της Ελευσινιακής ακροπόλεως και πολλών άλλων, μέχρι και Ενετικού πύργου, όστις αποτελεί και αυτός μνημείων μιας εποχής της ιστορίας μας) ερύγεται συνεχώς δια των καπνοδόχων του καπνούς περιέχοντας κόνιν τσιμέντου, η οποία, αφ’ ενός μεν επικάθηται επί των μαρμάρων και των άλλων ερειπίων του αμέσως γειτνιάζοντος ιερού και συντελεί εις την καταστροφήν των όσων εσεβάσθησαν οι αιώνες και απεκάλυψεν η αρχαιολογική σκαπάνη μνημείων, το δε εισπνέεται υπό των κατοίκων και υπονομεύει την υγείαν αυτών, ιδίως δε εκείνων οι οποίοι κατοικούν εις τον κακώς ανεγερθέντα εις το σημείον εκείνο, πλησιέστατα των λατομείων, οικισμόν. Η Κοσμητεία Εθνικού Τοπίου και Πόλεων είχε και παλαιότερον διαμαρτυρηθεί δημόσια δια την συντελουμένην εις τας ημέρας μας καταστροφήν μοναδικής ιερότητος πολιτισμικού χώρου, ανήκοντος εις την πεπολιτισμένην ανθρωπότητα, δια της οποίας καταστροφής υποβιβαζόμεθα εις την τάξιν των πλέον βαρβάρων λαών εξ όσων ποτέ επέδραμον εις την χώρα μας, και εζήτησε την άμεσον απομάκρυνσιν των εργοστασίων, αρχής γενομένης εκ του εργοστασίου τσιμέντων, το οποίον παρεμόρφωσε, εξακολουθεί να παραμορφώνει και απειλεί να εξαφανίσει τελείως το ιερό της Ελευσίνος. Αντί τούτου όμως, η Κ.Ε.Τ και Π., κατά την προμνημονευθείσαν μετάβασίν της διεπίστωσεν ότι το εργοστάσιον τσιμέντων της Ελευσίνος επεξέτεινε και επεκτείνει συνεχώς τας μονίμους εγκαταστάσεις του και ήδη κατασκευάζει και νέαν υψηλήν καπνοδόχην, η οποία παρεμόρφωσεν έτι πλέον τον χώρον του ιερού της Ελευσίνος. Όθεν η Κ.Ε.Τ. και Π., μετά την τραγικήν διαπίστωσιν ταύτην, προήλθεν εις την απόφασιν να απευθύνει την παρούσαν υστάτην έκκλησιν: προς την Ελληνικήν Κυβέρνησιν, την Βουλήν των Ελλήνων, τον Υπουργόν Προεδρίας και τον Υπουργόν Βιομηχανίας, την Ακαδημίαν Αθηνών, την Αρχαιολογικήν Εταιρείαν, το Πανεπιστήμιον Αθηνών και Θεσσαλονίκης, το Πολυτεχνείον και πάντα τα ανώτατα πνευματικά ιδρύματα, τας πολιτιστικάς οργανώσεις της χώρας και τα άτομα τα αντιλαμβανόμενα και αισθανόμενα το βάρος της ηθικής ευθύνης, την οποία φέρομεν οι Έλληνες έναντι της πεπολιτισμένης ανθρωπότητος και της ιστορίας, και ζητεί, όπως, το ταχύτερον δυνατόν, τα εργοστάσια παύσουν το καταστρεπτικόν έργον των, μέχρις ότου σταδιακώς απομακρυνθούν εκ του εναπομείναντος Ιερού χώρου της Ελευσίνος. Σημειωτέον ότι, εάν δεν εισακουσθή η έκκλησις αύτη, η Κοσμητεία θα αναγκαστεί να αποτανθεί και εις το εξωτερικόν, εις την UNESCO και τους λοιπούς παρεμφερείς οργανισμούς του εξωτερικού, πράγμα το οποίον δεν πράττει εν τω παρόντι, εκ του φόβου της δυσφήμισης της πατρίδας μας και εκ μέρους ημών των ιδίων, δοθέντος ότι σημαίνοντος ξένοι εδημοσίευσαν ήδη δυσφημιστικάς βαρυτάτης κρίσεις ενάντιον της Ελλάδας δια την εγκατάλειψιν των ιστορικών μνημείων και του φυσικού τοπίου και την καθημερινώς συντελουμένην καταστροφήν αυτών».

5. Η κατοίκηση μετά το πέρας της διαδικασίας αποβιομηχάνισης του αστικού ιστού Μετά το τέλος της αποβιομηχάνισης του αστικού ιστού της Ελευσίνας θα συμβεί κάτι που θα μπορούσε σε πρώτη ανάγνωση να χαρακτηριστεί ως παράδοξο. Θα συμβούν δύο επεκτάσεις στο σχέδιο πόλης, το 1986 στα βορειοανατολικά της πόλης στα όρια με το στρατιωτικό αεροδρόμιο και το 1988 στα βόρειο της πόλης προς τη Μαγούλα, ενώ και οι εργατικές κατοικίες Μάνδρας θα επεκταθούν το 1986 εκατέρωθεν προς βορρά και νότο118. Συγκεκριμένα για την επέκταση του 1986, παραπλήσια του στρατιωτικού αεροδρομίου, έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί η ιστορική εξέλιξη της περιοχής. Ο συνοικισμός που δημιουργήθηκε στα δυτικά του στρατιωτικού αεροδρομίου έγινε γνωστός ως «τα Ρώσικα» και στην πλειοψηφία του κατοικείται από οικογένειες ποντιακής καταγωγής. Όμως η διαδικασία εγκατάστασης των οικογενειών αυτών είχε ξεκινήσει πολύ νωρίτερα, καθώς σε εκείνο το σημείο της πόλης εγκαταστάθηκαν σε εφήμερο οικισμό Πόντιοι πρόσφυγες ήδη από τα πρώτα χρόνια μετά τη Μικρασιατική καταστροφή του 1922. Η περιοχή αυτή επιλέχθηκε λόγω της πολύ χαμηλής αξίας των οικοπέδων. Η μεγάλη εξάπλωση του οικισμός και η αύξηση του πληθυσμού του πραγματοποιείται κατά τη δεκαετία του 1960, με τον ερχομό πολλών οικογενειών από την τότε Σοβιετική Ένωση και συγκεκριμένα περιοχές όπως ο Καύκασος, τα Καζακστάν και άλλες119. Συνεπώς παρατηρούμε ότι ο συγκεκριμένος οικισμένος είχε δημιουργηθεί αρκετές δεκαετίες νωρίτερα με άναρχο τρόπο για να καλυφθούν άμεσα οι τότε ανάγκες των προσφύγων, και η πολιτεία ήρθε να τον εντάξει με ελάχιστες τροποποιήσεις στο σχέδιο πόλης για να λύσει ορισμένες πρακτικές δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι κάτοικοι εκεί. Όμως τα προβλήματα ρυμοτομίας, λόγω της αρχικής άναρχης και χωρίς συνολικό σχέδιο δόμησης, συνεχίζουν να υφίσταται, διαιωνίζοντας την ανομοιομορφία της Ελευσίνας στο πολεοδομικό της σχέδιο. Ακόμη κατά τη δεκαετία του 1980 θα αντικατασταθούν πολλά από τα παλιά κτίρια από ολιγόροφες αστικές πολυκατοικίες, κυρίως στην άνω Ελευσίνα βόρεια των σιδηροδρομικών γραμμών και ανατολικά του προσφυγικού οικισμού. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των Οικημάτων Χαριλάου που έχει αναφερθεί παραπάνω, οι οποίες κατεδαφίστηκαν κάποια στιγμή μεταξύ του 1980 και του 1983 και αντικαταστάθηκαν από την πλατεία Λαού που υπάρχει μέχρι και σήμερα.

118. Στοιχεία από πολεοδομία Ελευσίνας για τις αναθεωρήσεις των σχεδίων πόλης Ελευσίνας και Μάνδρας, ΦΕΚ 1113 Δ/18-11-1986 (Έγκρισης Πολεοδομικής μελέτης της περιοχής Παπακώστα του δήμου Μάνδρας Αττικής), ΦΕΚ 1165 Δ/2-12-1986 (Έγκρισης Πολεοδομικής μελέτης της πολεοδομικής ενότητας Αεροδρομίου του δήμου Ελευσίνας Αττικής), ΦΕΚ 532Δ/27-7-1988 (Έγκρισης Πολεοδομικής μελέτης της περιοχής Παράδεισός του δήμου Ελευσίνας Αττικής) 119. https://proseleusis.com/to-deytero-kyma/

Φυσικά εξετάζοντας συνολικά τη βιομηχανική ζώνη της Ελευσίνας και το συνολικό κύκλο εργασιών των βιομηχανιών, διαπιστώνεται ότι η παραγωγή τους αυξήθηκε μέσα τις συγκεκριμένες δεκαετίες120, άρα και οι ανάγκες τους σε εργατικό δυναμικό. Εξηγώντας με αυτόν τον τρόπο το γεγονός ότι ενώ ανέστειλαν τη λειτουργία τους τόσα ιστορικά εργοστάσια, ταυτόχρονα εργαζόμενοι συνέχισαν να συρρέουν στην πόλη για να εργαστούν και να κατοικήσουν.

Εικ.57. Διάγραμμα για τις επεκτάσεις του σχεδίου πόλης Ελευσίνας και Μάνδρας, του 1986 και 1988 (πηγή: Ο χάρτης που χρησιμοποιήθηκε ως βάση για το διάγραμμα είναι από τον ιστότοπο της πολεοδομίας)

120. Ιστορικά στοιχεία των μεγάλων βιομηχανιών την περίοδο 1970-1990, Λαμπίρης Γ.[2012], άρθρο στην ιστοσελίδα News.gr για τα Ναυπηγεία Ελευσίνας, Φωτεινάκης Κ.[2015]: άρθρο στον ιστότοπο www.ipolimas.gr για την ΠΕΤΡΟΛΑ, https://www.helpe.gr/the-group/from-past-to-present/ για τα ΕΛ.ΠΕ., https://www.fpress.gr/epixeiriseis/story/57314/xalyvoyrgiki-h-arxi-kai-to-adoxo-telos για τη Χαλυβουργική.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ’ Ο ΕΠΑΝΑΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΟΠΟΙΗΜΕΝΟΥ ΤΟΠΙΟΥ ΤΗΣ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ

1990 – 2019: Από την επικράτηση της αποβιομηχάνισης του αστικού ιστού έως το σήμερα

Εικ.58. Άποψη των εξεδρών για τις εκδηλώσεις του φεστιβάλ των Αισχυλείων, στον προαύλιο χώρο του παλιού Ελαιουργείου (πηγή: http://www.elefsinaculture.gr/el/place/%CF%80%CE%B1%CE%BB%CE%B1%CE%B9%CF%8C-%CE%B5%CE%BB%CE%B1%CE%B9%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%B3%CE%B5%CE%AF%CE%BF)

1. Η βιομηχανική ζώνη στο σήμερα και ο κλάδος των logistics Ένα πολύ ενδιαφέρον στοιχείο αποτελεί το γεγονός ότι από τη δεκαετία του 1990 και έπειτα η βιομηχανική ζώνη του Θριασίου Πεδίου έχει διατηρηθεί χωρίς μεγάλες διαφοροποιήσεις. Από τη μαζική και συντονισμένη εγκατάλειψη των εγκαταστάσεων των εργοστασίων του αστικού ιστού της Ελευσίνας, οι βιομηχανίες στα περίχωρα στην πλειοψηφία τους συνεχίζουν τη λειτουργία τους σε μία σχετική κανονικότητα, παρά τις όποιες οικονομικές δυσκολίες που αντιμετωπίζουν τα τελευταία χρόνια, ιδίως από την εμφάνιση της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης από το 2008 και έπειτα. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες υπάρχουν οι μικρότερες βιομηχανίες και οι αποθήκες σε Μαγούλα, Μάνδρα και Ασπρόπυργο που έχουν αυξήσει τον κύκλο παραγωγής τους τα τελευταία χρόνια, έχοντας «κατακλίσει» με χώρους αποθήκευσης εμπορευμάτων την περιοχή βόρεια και βορειοανατολικά της Ελευσίνας. Αυτοί οι «πυρήνες» παραγωγής και αποθήκευσης μπορούμε να πούμε ότι έχουν δημιουργήσει μια περιμετρική ζώνη με «βαριές» χρήσεις που έχει περικυκλώσει την πόλη.

Εικ.59. Διάγραμμα περικύκλωσης Ελευσίνας από βιομηχανική ζώνη (πηγή: Η αεροφωτογραφία που χρησιμοποιήθηκε ως βάση για το διάγραμμα είναι από την εφαρμογή χαρτών της μηχανής ηλεκτρονικής αναζήτησης bing)

Αυτή η συνθήκη πλέον καθορίζει τον τρόπο που μπορεί να αναπτυχθεί η πόλη από εδώ και πέρα αλλά και το είδος αυτής της ανάπτυξης, καθώς παραπλήσια τόσο ανεπτυγμένης βιομηχανίας είναι σχεδόν αδύνατο να τοποθετηθεί οποιαδήποτε άλλη χρήση. Ένα γεγονός που ευνοεί αυτό το συμπέρασμα είναι ότι οι εκτάσεις περιμετρικά του αεροδρομίου που παρέμεναν για πολλά χρόνια ανεκμετάλλευτες, τις τελευταίες δύο δεκαετίες οι ιδιοκτήτες τους έχουν αρχίσει να τις εκμεταλλεύονται με συστηματικό τρόπο για τον κλάδο των logistics δημιουργώντας μεγάλες αποθήκες. Αναλυτικότερα ο κλάδος των logistics αποτελείται από τις εταιρείες που διαθέτουν μεγάλα συγκροτήματα αποθηκών και οι οποίες εξειδικεύονται στην διαδικασία αποθήκευσης και διανομής εμπορευμάτων άλλων εταιρειών121. Συνεπώς μπορούμε να βγάλουμε το συμπέρασμα ότι αυτές οι εταιρείες απαιτούσαν μεγάλες εκτάσεις γης για να εγκατασταθούν. Όμως η ανάπτυξη της βαριάς βιομηχανίας επί του παραλιακού μετώπου, οδήγησε τις αποθήκες των logistics στην ενδοχώρα του Θριασίου Πεδίου. Σε αυτό βοήθησε το είδος των εμπορευμάτων που παρήγαγαν τα εργοστάσια στη βιομηχανική ζώνη της Ελευσίνας, καθώς δεν χρειαζόταν αποθήκευση για μεγάλο χρονικό διάστημα, καθώς χρησιμοποιούνταν οι ιδιωτικές λιμενικές εγκαταστάσεις των βιομηχανιών για τη μεταφορά των εμπορευμάτων τους και συνεπώς δεν υπήρχε ανάγκη για χωρική εγγύτητα με αυτές τις αποθήκες των logistics. Σε αυτές τις αποθήκες σήμερα ο κύριος όγκος των εμπορευμάτων που αποθηκεύονται είναι είτε από το λιμάνι του Πειραιά για να διοχετευθούν στην υπόλοιπη Ελλάδα, είτε από τις Βαλκανικές χώρες και τη Βόρεια Ελλάδα για να γίνει η διανομή τους στην Αττική ή να μεταφερθούν στο λιμάνι του Πειραιά και από σε οπουδήποτε σημείο στον κόσμο. Οι αποθήκες των logistics ξεκίνησαν να εμφανίζονται στην περιοχή από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 και η εκτόξευσή τους έγινε από το 2003 και έπειτα, καθώς εκείνη την περίοδο ολοκληρωνόταν ένας πολύ σημαντικός οδικός άξονας, που εξυπηρέτησε τη μεταφορά εμπορευμάτων, η Αττική Οδός. Ακόμη τα τελευταία χρόνια συζητείται έντονα η δημιουργία διαμετακομιστικού κέντρου στον Ασπρόπυργο, που θα λειτουργεί ως κεντρικό σημείο των αποθηκών των logistics και κόμβος διανομής εμπορευμάτων, χρησιμοποιώντας εκτός από τον μεγάλο οδικό άξονα και μέσα σταθερής τροχιάς, τον Προαστιακό Σιδηρόδρομο122.

121. Παπαβασιλείου Ν.[2016], άρθρο στην ιστοσελίδα της εφημερίδας Καθημερινή. 122. Κύρωση της Σύμβασης Παραχώρησης για το Εμπορευματικό Κέντρο στο Θριάσιο Πεδίο από το Υπουργείο Υποδομών και Μεταφορών στις 17/10/2018, https://government.gov.gr/kirosi-tis-simvasis-parachorisis-gia-to-emporevmatiko-kentro-sto-thriasio-pedio/

Εικ.60. Διάγραμμα σχέσης οικιστικών συνόλων, χώρων παραγωγής και αποθήκευσης και του διαμετακομιστικού κέντρου που σχεδιάζεται να υλοποιηθεί (πηγή: Η αεροφωτογραφία που χρησιμοποιήθηκε ως βάση για το διάγραμμα είναι από την εφαρμογή χαρτών της μηχανής ηλεκτρονικής αναζήτησης bing)

2. Η τελική όψη της Ελευσίνας μετά το πέρας των αντιφατικών διαδικασιών Αντιμετωπίζοντας τη νεότερη ιστορία της Ελευσίνας με ενιαία οπτική, διαπιστώνεται ότι σε περίπου 100 χρόνια (1875-1986), από τη δημιουργία του πρώτου εργοστασίου έως το κλείσιμο της τελευταίας βιομηχανίας εντός του αστικού της ιστού υπάρχει μία εντυπωσιακή μετατροπή της πόλης (από μικρό σχεδόν εγκαταλελειμμένο χωρίο, σε μια από τις μεγαλύτερες βιομηχανικές ζώνες της χώρας), δημιουργώντας μοναδικά δεδομένα για αυτήν, που δεν μπορούν να συναντηθούν σε άλλες περιοχές της Ελλάδας. Η Ελευσίνα είναι μια πόλη που δεν διαθέτει δημόσια κτίρια ή κατοικίες υψηλής αρχιτεκτονικής, μέσα στον αστικό ιστό της. Η ίδια δεν είναι αποτέλεσμα μιας συνολικής πολεοδομικής ή αρχιτεκτονικής μελέτης. Σχεδιάστηκε και αναπτύχθηκε με γρήγορους ρυθμούς για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες των εργοστασίων. Ταυτόχρονα πολλά από τα εργοστάσια θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως «τεχνολογικά θαύματα», εφάμιλλα των αντίστοιχων στις υπόλοιπες θεωρητικά πολύ πιο ανεπτυγμένες χώρες τις κεντρικής Ευρώπης.

100

Συγκρίνοντας τα δύο τμήματα της πόλης παρατηρείται διαφορά στη διαδικασία λήψης αποφάσεων για την εξέλιξη του ενός τμήματος και του άλλου. Από τη μία πλευρά στο οικιστικό σύνολο κυριαρχεί μια λαϊκή ανώνυμη αρχιτεκτονική χωρίς ιδιαίτερο ιστορικό ενδιαφέρον και χωρίς να υπάρχει η διάθεση δημιουργίας ενός ενιαίου ή συνολικού ύφους στα οικήματα της Ελευσίνας. Δηλαδή μπορεί να χαρακτηριστεί η πόλη ως ένα άθροισμα συνοικισμών, αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά ασύνδετων μεταξύ τους. Για παράδειγμα τη δεκαετία του 1930 ο προσφυγικός συνοικισμός ακολούθησε το παράδειγμα όλων των αντίστοιχων οικισμών της Ελλάδας, καθώς ήταν ο ενδεδειγμένος τρόπος πολεοδόμησης και οικοδόμησης, έτσι ώστε να καλυφθούν οι άμεσες ανάγκες των προσφύγων όσο το δυνατόν γρηγορότερα. Οι πρώτες εργατικές κατοικίες που κατασκευάστηκαν τη δεκαετία του 1960 ακολούθησαν τα σχεδιαστικά πρότυπα του προσφυγικού συνοικισμού, ενώ οι μεταγενέστερες εργατικές κατοικίες της δεκαετίας του 1980 κατασκευάστηκαν ως μπλοκ κατοικιών, χωρίς να γίνει καμία προσπάθεια να νοηματοδοτηθεί κάποιο είδος σύνδεσης ή και συνέχειας μεταξύ τους. Ακόμα οι κατοικίες στον αστικό ιστό της Ελευσίνας από την επέκταση του 1962 και έπειτα κατασκευάσθηκαν στα πρότυπα της κάτοψης των αστικών πολυκατοικιών της Αθήνας του 1960, με σκοπό να καλύψουν τις βασικές ανάγκες των κατοίκων σε όσο λιγότερα τετραγωνικά γινόταν. Από την άλλη παρατηρείται το φαινόμενο οι τεχνολογικές καινοτομίες, όπως και η αρχιτεκτονική και σχεδιαστική αρτιότητα να εμφανίζονται μονάχα στα βιομηχανικά συγκροτήματα. Αυτό συνέβαινε γιατί ήταν απαραίτητα αυτά τα στοιχεία ώστε να διατηρούνται οι παραγωγικές δυνατότητες των εργοστασίων στο υψηλότερο επίπεδο. Ο ΚΡΟΝΟΣ ήταν από τα σημαντικότερα βιομηχανικά συγκροτήματα από αρχιτεκτονικής άποψης στην Ελλάδα, με καινοτομίες στο σχεδιαστικό και το κατασκευαστικό μέρος του . Το ΙΡΙΣ υπήρξε από τα πιο εξελιγμένα τεχνολογικά εργοστάσια χρωμάτων στη χώρα . Το εργοστάσιο ΠΥΡΚΑΛ υπήρξε από τις πιο εξελιγμένες πολεμικές βιομηχανίες των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, αλλά και μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι πριν μερικά χρόνια, με πληθώρα σημαντικών αρχιτεκτονικών έργων, ιδιαίτερα από οικοδομικής άποψης λόγω της φύσης του εργοστασίου . Συνεπώς παρατηρείται μια έντονη ανισομετρία στην ανάπτυξη της πόλης στα δύο διαφορετικά τμήματά της και οι κάτοικοι έρχονταν αντιμέτωποι με ένα παράδοξο. Τις ώρες που εργάζονταν βρίσκονταν σε χώρους πολύ ανώτερους και πολύ πιο εργονομικούς, σε σχέση με αυτούς που γύριζαν για να ξεκουραστούν, δηλαδή τις κατοικίες τους. 123. Μαργαρίτη Σ.[2017], σελ. 50-53 124. Μαργαρίτη Σ.[2017], σελ. 54-57 125. https://eleusis2021.eu/designation-of-pyrkal-as-a-monument/

101

3. Η σημερινή κατάσταση των δύο τμημάτων της πόλης και η σχέση της κατοικίας με τη βιομηχανία Σκεπτόμενος κάποιος όλα τα παραπάνω θα μπορούσε να πιστέψει ότι εφόσον οι βιομηχανίες έπαψαν να υφίστανται για την Ελευσίνα, την ίδια εξέλιξη θα είχε και ο υπόλοιπος αστικός της ιστός της. Όμως κάτι τέτοιο δεν ισχύει, καθώς όπως έχει αναφερθεί η παραγωγική διαδικασία συνεχίστηκε στις υπόλοιπες βιομηχανίες και αναπτύχθηκε στα περίχωρα του Θριασίου Πεδίου. Σε αντιδιαστολή με ότι συνέβαινε τον προηγούμενο αιώνα, η σημερινή όψη της πόλης είναι εντελώς διαφορετική, δημιουργώντας ένα παράδοξο. Το πιο «ζωντανό» τμήμα της πόλης, στο οποίο δεν υπάρχει εγκατάλειψη, είναι αυτό που περιλαμβάνει τις κατοικίες και για το οποίο είχε καταναλωθεί ο λιγότερος χρόνος και προσπάθεια για να οικοδομηθεί. Αντιθέτως η εγκατάλειψη παρατηρείται στο χώρο των εργοστασίων, τα οποία κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα μεσουρανούσαν. Το γεγονός όμως ότι οι ιδιοκτήτες των εταιρειών αποφάσισαν να μεταφέρουν ή να κλείσουν τα εργοστάσιά τους δεν αναιρεί την μεγάλη αντίφαση που έχει δημιουργηθεί στην Ελευσίνα. Δηλαδή ότι το κομμάτι της πόλης που υπήρξε το πιο «ζωντανό» κατά τη διάρκεια ολόκληρου του 20ου αιώνα, σήμερα όχι απλώς έχει παρακμάσει, αλλά αποτελεί ένα τεράστιο αστικό κενό μέσα στον αστικό ιστό. Αυτή η κατάσταση της πόλης είναι φανερή όταν εξεταστούν οι χρήσεις στα δύο διαφορετικά τμήματά της. Στο κομμάτι που υπάρχει το οικιστικό σύνολο παρατηρείται δραστηριότητα και δεν υπάρχει μεγάλος αριθμός αδιάθετων διαμερισμάτων. Το μόνο σημείο που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί αραιοκατοικημένο είναι στα οικοδομικά τετράγωνα γύρω από το παραλιακό μέτωπο. Αντιθέτως καθ’ όλη την έκταση του παραλιακού μετώπου η εγκατάλειψη είναι συνήθης εικόνα. Με εξαίρεση το εργοστάσιο ΤΙΤΑΝ, όλα τα υπόλοιπα εργοστάσια, από το ΠΥΡΚΑΛ μέχρι και τον ΚΡΟΝΟ έχουν τερματίσει την λειτουργία τους. Το λιμάνι της Ελευσίνας καταλαμβάνει πολύ μεγαλύτερο χώρο από τις ανάγκες που πραγματικά εξυπηρετεί και αποτελεί πλέον ένα τεράστιο αστικό «εμπόδιο» που αποκόπτει την πόλη από τη θάλασσα, καθώς ο μεγαλύτερος όγκος των λειτουργιών του έχει μεταφερθεί σε άλλα λιμάνια126. Ακόμα από την λήξη των εργασιών των εργοστασίων του αστικού ιστού δεν έχει τοποθετηθεί σε κανένα από τα κτίρια τους μόνιμη λειτουργία, δημιουργώντας αστικά κενά τα οποία έχουν συνολικά μέγεθος μεγαλύτερο από την μισή έκταση της σημερινής πόλης. Επίσης οι όποιες προσπάθειες εκμετάλλευσης των χώρων των εγκαταλελειμμένων εργοστασίων δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ως επιτυχημένες.

126. Βαμβακά Α.[2017], άρθρο στον ιστότοπο της εφημερίδας Ελεύθερος Τύπος.

102

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι εργατικές κατοικίες στο χώρο του ΙΡΙΣ, οι οποίες εδώ και αρκετά χρόνια παραμένουν ανολοκλήρωτες και αδιάθετες127. Για την κατασκευή τους κατεδαφίστηκαν σημαντικά κτίσματα βιομηχανικής κληρονομιάς, για να καταλήξουν και αυτές να λειτουργούν πλέον ως σύγχρονα «ερείπια», σε πλήρη «αρμονία» με το περιβάλλον γύρω τους. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί το Ελαιουργείο, στο χώρο του οποίου έχει τοποθετηθεί μία μεταλλική εξέδρα, για την πραγματοποίηση πολιτιστικών εκδηλώσεων στα πλαίσια του πολιτιστικού φεστιβάλ Αισχυλείων.

Εικ.61. Φωτογραφία απο τα εγκαίνια του έργου της καλλιτέχνιδας Δανάης Στράτου με τίτλο “Πάνω στη Γη Κάτω από τα Σύννεφα”, το οποίο πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του Φεστιβάλ Αισχύλεια 2017, στο Παλαιό Ελαιουργείο Ελευσίνας (πηγή: ιστότοπος της εφημερίδας Θριάσιο)

127. Άρθρο στον ιστότοπο της εφημερίδας Θριάσιο στις 18/4/2016, https://www.thriassio. gr/%cf%83%ce%b5

103

104

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Εικ.62. Φωτογραφία από τα μαθήματα στο 5ο Αττικό Σχολείο Αρχαίου Δράματος, το οποίο πραγματοποιήθηκε 1-10 Ιουλίου 2017, στο Παλαιό Ελαιουργείο Ελευσίνας (πηγή: http://www.kulturosupa.gr/greece/attiko-sxoleio-arxaiou-19023/)

105

Η Ελευσίνα, κατά την αρχαιότητα, υπήρξε από τις πιο εξέχουσες πόλεις της αρχαίας Ελλάδας, για θρησκευτικούς και στρατηγικούς λόγους, συνεχίζοντας να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο και κατά την περίοδο των Ρωμαϊκών χρόνων. Για πολλούς αιώνες όμως, από τον Μεσαίωνα έως τη δημιουργία του Ελληνικού Κράτους το 1830, υπήρξε σχεδόν εγκαταλελειμμένη, με το μεγαλύτερο κομμάτι του πολιτιστικού της πλούτου να χάνεται. Από τις αρχές του 19ου αιώνα, ξεκίνησε μια προσπάθεια να αποκαλυφθεί ο πλούτος της αρχαίας Ελευσίνας που παρέμενε θαμμένος, για να μπορέσει το νέο Ελληνικό κράτος να κάνει μία δήλωση ότι είναι ο συνεχιστής του ένδοξου παρελθόντος, να πάρει λίγη από την αίγλη και το σεβασμό που έχαιραν οι αρχαίοι Έλληνες, από την υπόλοιπη Ευρώπη. Για αυτό το λόγο «καθαρίστηκε» ο τόπος λατρείας της Θεάς Δήμητρας από τις Οθωμανικές κατοικίες, που είχαν «καταλάβει» το χώρο του ανατολικού λόφου και πραγματοποιήθηκαν σειρά από ανασκαφές για να αναδειχθεί ο αρχαιολογικός χώρος της πόλης. Ταυτόχρονα με αυτή την πρόθεση του κράτους, υπήρχε η ανάγκη να εξασφαλίσει η τότε νεοσύστατη αστική τάξη την εξουσία της και να βρει το χώρο για να αναπτύξει την παραγωγή της. Όπως έχει αναλυθεί και σε προηγούμενα κεφάλαια, η Ελευσίνα και συγκεκριμένα το παραλιακό της μέτωπο, αποτελούσε τον ιδανικό προορισμό για αυτή τη διαδικασία. Όμως η εγκατάλειψη της πόλης για σχεδόν μιάμιση χιλιετία είχε αφήσει έναν κενό τόπο, στο χώρο που θα εγκαθίστανται τα εργοστάσια. Κάτι που σήμαινε ότι έπρεπε να ξαναδημιουργηθεί η πόλη από την αρχή και σε μικρό χρονικό διάστημα για να στεγαστούν οι εργαζόμενοι των βιομηχανιών. Αυτές οι συνθήκες οδήγησαν το οικιστικό σύνολο της πόλης να αναπτυχθεί γραμμικά προς το βορρά, μακριά από το παραλιακό μέτωπο, σε αντίθεση με τις περισσότερες παραλιακές πόλεις της Ελλάδας128. Οι βιομηχανίες που εγκαταστάθηκαν στην Ελευσίνα αποτελούνταν από κτίρια σημαντικής αρχιτεκτονικής και διέθεταν πολλές καινοτομίες στην τεχνολογία που χρησιμοποιούσαν για την παραγωγική τους διαδικασία. Ακόμα τα εμπορεύματα αυτών των βιομηχανιών ήταν πολύ υψηλής ποιότητας και την περίοδο που παράγονταν ήταν αρκετά καινοτόμα για την εποχή τους. Όταν ο αστικός ιστός της Ελευσίνας κορέστηκε και δεν μπορούσε να φιλοξενήσει περισσότερες βιομηχανίες, οι νέες βιομηχανικές εγκαταστάσεις αποφασίστηκε να εγκατασταθούν στα περίχωρα της πόλης επί του παραλιακού μετώπου, από τις αρχές της δεκαετίας του 1950 μέχρι και τη δεκαετία του 1970.

126. Μπελαβίλας Ν., Σαΐτη Τ., Ψαριώτη Κ. [2011], σελ. 4

106

Από τη νεότερη ιστορία της Ελευσίνας γίνεται αντιληπτό ότι το οικιστικό τμήμα του αστικού ιστού της Ελευσίνας αναπτύχθηκε σε πλήρη εξάρτηση από τις βιομηχανίες, με τρόπο τέτοιο ώστε να λειτουργεί υποστηρικτικά προς αυτές. Όμως από το 1970 και έπειτα που ξεκινά η αποβιομηχάνιση της πόλης, δημιουργήθηκαν μεγάλα αστικά κενά στο πιο κρίσιμο σημείο του αστικού ιστού, στο παραλιακό μέτωπο. Η ανάγκη για γρήγορη και μαζική στέγαση των εργαζομένων στα εργοστάσια, διαμόρφωσε την Ελευσίνα ως μία πόλη που το οικιστικό τμήμα του αστικού της ιστού είναι προϊόν μίας ανώνυμης αρχιτεκτονικής. Τα κτίρια αυτά σε αρκετές περιπτώσεις δεν καταφέρνουν να εξυπηρετούν τις σύγχρονες ανάγκες κατοίκησης και διημέρευσης των πολιτών, ιδίως οι αστικές πολυκατοικίες από τη δεκαετία του 1980 και έπειτα. Αντιθέτως η υψηλή αρχιτεκτονική των παλιών εργοστασίων της πόλης παραμένει εγκαταλελειμμένη και χωρίς λειτουργία, ύστερα από την αποβιομηχάνιση του αστικού ιστού της πόλης. Αν συνυπολογιστεί ότι η Ελευσίνα για σχεδόν έναν αιώνα είχε «μάθει» να προσδιορίζεται μέσω των βιομηχανιών, στη σημερινή περίοδο υπάρχει δυσκολία στο να καταφέρει να βρει ένα καινούργιο στοιχείο, μέσω του οποίου να επαναπροσδιορίσει τον χαρακτήρα της. Συνεπώς υπάρχει η ανάγκη να γίνει συνολική μελέτη για την ανάπλαση της πόλης. Από την μία να γίνουν οι απαραίτητες ενέργειες για να αναβαθμιστούν οι κατοικίες στο οικιστικό σύνολο, τα δημόσια κτίρια και οι υποδομές της πόλης. Από την άλλη στα αστικά κενά της πόλης, στο χώρο των παλιών βιομηχανικών εγκαταστάσεων, να τοποθετηθούν χρήσεις και λειτουργίες, έτσι ώστε να σταματήσουν να παραμένουν αναξιοποίητα. Οι βιομηχανικές χρήσεις του ΤΙΤΑΝ και του λιμανιού να μεταφερθούν μακριά από τον αστικό ιστό της πόλης. Με αυτό τον τρόπο το παράκτιο μέτωπο της πόλης θα «απελευθερωθεί», δεν θα είναι αποκομμένο από την υπόλοιπη πόλη και οι πολίτες θα αποκτήσουν πρόσβαση προς αυτό. Ακόμα για να μπορέσει η πόλη να είναι πιο «φιλική» προς τους κατοίκους της, πρέπει ο χώρος του ΠΥΡΚΑΛ να μην μετατραπεί σε χώρο αποθήκευσης για τα ΕΛ.ΠΕ., να διατηρηθούν όλα τα κτίρια των οικοπέδων αυτών, που είναι σημαντικής βιομηχανικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς και η έκταση να μετατραπεί σε πάρκο για την πόλη. Επίσης για να μην επιβαρυνθεί περαιτέρω το περιβάλλον, τα ναυπηγεία Σάββα επιβάλλεται να μην επαναλειτουργήσουν ως διαλυτήρια πλοίων. Η Ελευσίνα είναι ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα πόλεων, που διαθέτουν αρχαιολογικά ερείπια και ευρήματα, από τόσες διαφορετικές περιόδους της ιστορίας (περίπου από 1500π.Χ. έως 1950μ.Χ). Με τις κατάλληλες μελέτες και ενέργειες, που θα λαμβάνουν υπόψη όλα τα επί μέρους στοιχεία της πόλης και θα έχουν ως σκοπό να καλυφθούν οι σύγχρονες ανάγκες της κοινωνίας, θα καταστεί δυνατό να αναδειχθεί ο πολιτιστικός πλούτος της Ελευσίνας και να βελτιωθεί η καθημερινότητα των κατοίκων της.

107

108

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ • Αλεξοπούλου Π.[2005]: Πόλλυ Αλεξοπούλου-Μπάγια, “Ιστορία της Ελευσίνας. Από την Προϊστορική μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο (2η έκδοση)”, εκδ. Δήμου Ελευσίνας, Ελευσίνα 2005 • Βλαχόπουλος Α.[2010]: Συλλογικό Έργο, επ. Ανδρέας Γ. Βλαχόπουλος, “Αρχαία Αθήνα και Αττική, Ιστορική τοπογραφία του άστεως και της χώρας”, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 2010 • Ζ’ Συμπόσιο Ιστορίας και Λαογραφίας [1999]: Ζ’ Συμπόσιο Ιστορίας και Λαογραφίας, εκδ. Δήμου Ελευσίνας, Ελευσίνα 1999 • Ζιρώ Δ.[1991]: Δημοσθένης Γ. Ζιρώ, “Ελευσίς, Η κύρια είσοδος του Ιερού της Ελευσίνος”, εκδ. Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, Αθήνα 1991 • Καλομενίδης Γ.[2006]: Συλλογικό Έργο, επ. Γιάννης Καλομενίδης, Λουΐζος Παρασκευαΐδης, Γιώργος Τσουκαλάς, “Βιομηχανικές Αναμνήσεις”, εκδ. Δήμου Ελευσίνας, Ελευσίνα 2006 • Λάββας Γ.[2010]: Γεώργιος Π. Λάββας, “Ζητήματα Πολιτιστικής Διαχείρισης”, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 2010 • Μαργαρίτη Σ.[2017]: Σπυριδούλα Μαργαρίτη, “Η Βιομηχανική Κληρονομιά της Ελευσίνας”, εκδ. Κοινωφελούς Επιχείρησης Δήμου Ελευσίνας, Ελευσίνα 2017 • Μπεγέτης Π.[2016]: Συλλογικό Έργο, επ. Μπεγέτης Πάνος, “Εκπαιδευτικό Υλικό για την Έκθεση, Άνθρωποι + Εργοστάσια: Βιομηχανική Ελευσίνα”, εκδ. ΚΠΕ Ελυσίνας, Ελευσίνα 2016 • Μπεκιάρης Γ., Μπεκιάρης Χ.[2009]: Γιάννης Μπεκιάρης και Χαρίτων Μπεκιάρης, “Ελευσίνα, Φωτογραφικό Λεύκωμα”, εκδ. κυκεών tales, Ελευσίνα 2009 • Μπελαβίλας Ν., Σαΐτη Τ., Ψαριώτη Κ.[2011]: Νίκος Μπελαβίλας, Τατιάνα Σαίτη, Καλλιόπη Ψαριώτη, “Βιομηχανική Κληρονομιά στη Ελευσίνα και το Θριάσιο Πεδίο”, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου ΠΕΙΡΑΙΩΣ, Αθήνα 2011 • Μπελαβίλας Ν.[2012]: Νίκος Μπελαβίλας, “Οι πρώτοι οικισμοί εργατών στην Ελλάδα: Λαύριο, Δραπετσώνα, Ελευσίνα”, Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχ. Ε.Μ.Π., Αθήνα 2012 • Μπίρης Κ.[2005]: Κώστας Α. Μπίρης, “Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20ον Αιώνα”, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 2005 • Ορφανουδάκη-Μπόρα Α.[2009]: Ορφανουδάκη-Μπόρα Αργυρώ, “Οικήματα ΤΙΤΑΝ”, εκδ. Εκδοτικός Οργανισμός Π. Κυριακίδη, Αθήνα 2009 • Παπαγγελή Κ. [2008]: Λεύκωμα, “Ελευσίνα. Το χρονικό μιας πόλης”, με εισαγωγικό σημείωμα από την αρχαιολόγο Παπαγγελή Καλλιόπη, εκδ. Δήμου Ελευσίνας, Ελευσίνα 2008 • Παπαγγελή Κ., Χλέπα Ε.[2011]: Βιβλίο της έκθεσης, «Οι Μεταμορφώσεις του Ελευσινιακού Τοπίου. Αρχαιότητες και Σύγχρονη Πόλη», επιμέλεια Καλλιόπη Παπαγγελή και Ελένη – Άννα Χλέπα, εκδ. Πολιτιστικό Κέντρο Δήμου Ελευσίνας «Λεων. Κανελλόπουλος», Ελευσίνα 2011 109

• Πατρώνης Β.[2015]: Βασίλης Πατρώνης, “Ελληνική Οικονομική Ιστορία, Οικονομία, Κοινωνία και Κράτος στην Ελλάδα (18ος – 20ος αιώνας)”, εκδ. Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα 2015 • Σιδεράς Γ.[1998]: Γρηγόρης Γ. Σιδεράς, έκδοση για το Φεστιβάλ Αισχυλείων του 1998, “Οι ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΕΣ στηνΕΛΕΥΣΙΝΑ μετά την ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ του 1922”, εκδ. Δήμου Ελευσίνας, Ελευσίνα 1998, (ηλεκτρονική έκδοση: http://www. elefsinaculture.gr/sites/default/files/imported/digitized/books/447.pdf) • Σιέττος Γ.[1993]: Γεώργιος Σιέττος, “Τα Ελευσίνια Μυστήρια”, εκδ. Πύρινος Κόσμος, Αθήνα 1993 • Σφυροέας Β. [1985]: Σφυροέας Βασίλης, “Ιστορία της Ελευσίνας: Από τη βυζαντινή περίοδο μέχρι σήμερα”, εκδ. Δήμου Ελευσίνας, Ελευσίνα 1985 • Τραυλός Ι.[1963]: Ιωάννης Τραυλός, Αρχαιολογικο Δελτιο 17Β (1961-1962), Χρονικά, Υπουργείο Προεδρίας της Κυβέρνησης, Υπηρεσία Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεως, Αθήνα 1963 • Φιλιππίδης Δ.[2019]: Δημήτρης Φιλιππίδης, “ΑΝΩΝΥΜΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ. Μια άρρητη παρουσία”, εκδ. Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιά, Αθήνα 2019 • Ψαρομήλιγκος Α., Λάζου Β.[2011]: Συλλογικό Έργο, επ. Ψαρομήλιγκος Αρτ. και Λάζου Βασιλική, “Η Ιστορία της Μικράς Ασίας, τόμος 7, Οι πρόσφυγες στην Ελλάδα, εγκατάσταση και ενσωμάτωση”, εκδ. Ελευθεροτυπία, Αθήνα 2011 2. ΞΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ • Alfrey J., Putnam T.[1992]: Judith Alfrey και Tim Putnam, “Η Βιομηχανική Κληρονομιά, Διαχείριση πόρων και χρήσεις”, μτφρ Ελεάνα Βλάχου, εκδ. Πολιτιστικού Τεχνολογικού Ιδρύματος ΕΤΒΑ, Αθήνα 1992 • Hellmann M.[2003]: Marie-Christine Hellmann, “Η Αρχαία Ελληνική Αρχιτεκτονική”, μτφρ Μαρία Λεβεντοπούλου, εκδ. Δαίδαλος, Αθήνα 2003 • Muller-Wiener W.[1995]: Wolfgang Muller-Wiener, “Η Αρχιτεκτονική στην Αρχαία Ελλάδα”, εκδ. Επιστημονικών Βιβλίων και Περιοδικών, Θεσσαλονίκη 1995 • Μυλωνάς Γ.[2010]: Γίωργος Ε. Μυλωνάς, “Ελευσίς και Ελευσίνια Μυστήρια”, μτφρ Νίκος Σπυριδάκης, εκδ. κυκεών tales, Ελευσίνα 2010 3. ΣΠΟΥΔΑΣΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ I. Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πολυτεχνικής Σχολής Πανεπιστημίου Πατρών • Κασιμίδου Μ., Ρέστα Μ.[2009]: Κασιμίδου Μαριαλένα, Ρέστα Μαριρένα, “Ελευσίνα: Η ανάγνωση της πόλης”, Επιβλέποντες Καθηγητές: Καζέρος Νίκος, Πετρίδου Βασιλική, Πάτρα 2009 • Κοροβέσης Κ.[2008]: Κοροβέσης Κωνσταντίνος, “Η πολεοδομική εξέλιξη της Ελευσίνας από το 1700 ως σήμερα – Προβληματισμοί”, Επιβλέπων Καθηγητής: Μαμαλούκος Σταύρος, Πάτρα 2008 • Νικολόπουλος Α.[2017]: Νικολόπουλος Αθανάσιος, “Αποβιομηχάνιση Αστικά Κενά και Σενάρια Διαχείρισης”, Επιβλέπων Καθηγητής: Κουφόπουλος Πέτρος, Πάτρα 2017 • Πέτρου Α.[2005]: Πέτρου Αριστείδης, “δι_ΕΛΕΥΣΙΣ”, Επιβλέπων Καθηγητής: Δραγώνας Πάνος, Πάτρα 2005 110

II.Τμήμα Οικονομικών Επιστημών Πανεπιστημίου Θεσσαλίας • Ματραπάζης Α.[2003]: Ματραπάζης Αθανάσιος, “Η διαδικασία εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα 1870 – 1970”, Επιβλέπων Καθηγητής: Δρ. Ζουμπουλάκης Μιχαήλ, Βόλος 2003 III. Τμήμα Οικονομικών Επιστημών Πανεπιστημίου Πατρών • Απατάγγελος Α.[2011]: Απατάγγελος Ανδρέας, ΑΜ: 10014, “Οικονοµική Σκέψη και Οικονοµική Πολιτική στην περίοδο της Ανασυγκρότησης, 1945-1953”, Επιβλέπων Καθηγητής: Επίκουρος Καθηγητής Βασίλειος Πατρώνης, Πάτρα 2011 4. ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ • Μαχαίρα Α.[2003]: Άννα Μαχαιρά, “Μετανάστευση και οικονομική ανάπτυξη στη μεταπολεμική Ελλάδα: η προσέγγιση της Κεντροαριστεράς”, Μνήμων, τ. 25, Αθήνα 2003, σελ. 79-110 5. ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ I. Ιστοσελίδες • https://artlocus.wordpress.com/ • https://ecoeleusis.org • https://eleusis2021.eu/, επίσημος ιστότοπος για την πολιτιστική πρωτεύουσα Ελευσίνα 2021. • https://gis.epoleodomia.gov.gr/, ηλεκτρονική πλατφόρμα πολεοδομίας. • https://proseleusis.com/ • https://www.argohellas.net/ • https://www.elefsina.gr/, ιστότοπος Δήμου Ελευσίνας. • https://www.expo-koinoxrista.com/ • https://www.helpe.gr/ • https://www.petrogaz.gr/ • https://www.pontos-news.gr/ • https://www.titan.gr/ • Ιστοσελίδα Υπουργείου Υποδομών και Μεταφορών, https://government.gov.gr/ kirosi-tis-simvasis-parachorisis-gia-to-emporevmatiko-kentro-sto-thriasio-pedio/ • Παπαγγελή Κ., Φλώρου Κ.: Συντάκτες Παπαγγελή Καλλιόπη, Φλώρου Καλλιόπη, http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=2373, ιστότοπος υπουργείου πολιτισμού. II. Ηλεκτρονικές Εκδόσεις Εφημερίδων • Άρθρο στον ιστότοπο της εφημερίδας Θριάσιο στις 18/4/2016, https://www.thri-

assio.gr/%cf%83%ce%b5-%ce%b3%cf%81%ce%b1%cf%86%ce%b5%ce%b9%ce%bf%ce%ba%cf% 81%ce%b1%cf%84%ce%b9%ce%ba%ce%ae-%ce%b4%ce%af%ce%bd%ce%b7-%ce%bf%ce%b9%ce%b5%cf%81%ce%b3%ce%b1%cf%84%ce%b9%ce%ba%ce%ad%cf%82-%ce%ba/

• Άρθρο στον ιστότοπο της εφημερίδας Ριζοσπάστης στις 28/10/2003, https:// www.rizospastis.gr/story.do?id=2017945 111

• Βαμβακά Α.[2017]: Βαμβακά Αναστασία, άρθρο στον ιστότοπο της εφημερίδας Ελεύθερος Τύπος στις 3/10/2017, https://www.eleftherostypos.gr/ellada/131938-apokalypsi-46-ploia-oikologikes-bombes-sapizoyn-se-eleysina-kai-peiraia/?utm_term=Autofeed&utm_campaign=Echobox&utm_medium=Social&utm_source=Twitter#link_ time=1507024234

• Θεολογίτης Γ.[2016]: Θεολογίτης Γιώργος, άρθρο στη διαδικτυακή εφημερίδα Ημεροδρόμος στις 26/9/2016, https://www.imerodromos.gr/prosfyges-1922/ • Κασσιανού Ν.[2008]: Κασσιανού Νίνα, άρθρο στην ιστοσελίδα της εφημερίδας το Βήμα στις 24/11/2008, https://www.tovima.gr/2008/11/24/books-ideas/ sti-mixani-toy-empeirikoy/ • Λαμπίρης Γ.[2012]: Γιώργος Λαμπίρης, άρθρο στον ιστότοπο News.gr στις 4/10/2012, https://www.news.gr/oikonomia/oikonomika-nea/article/7315/ellhnika-nafphgeia-istoria-hreokopias.html • Λιάγγου Χ.[2018]: Λιάγγου Χρύσα, άρθρο στον ιστότοπο της εφημερίδας Καθημερινή στις 18/12/2018, https://www.kathimerini.gr/1000650/article/oikonomia/epixeirhseis/titloi-teloys-gia-thn-istorikh-viomhxania-xalyvoyrgikh • Λιάκος Ε.[2015]: Λιάκος Ε., άρθρο στον ιστότοπο της εφημερίδας Θριάσιο στις 26/2/2015, • Μπέλλος Η.[2019]: Μπέλλος Ηλίας, άρθρο στον ιστότοπο της εφημερίδας Καθημερινή στις 1/7/2019, https://www.kathimerini.gr/1031500/gallery/oikonomia/epixeirhseis/pro-twn-pylwn-ths-eleysinas-h-onex • Παπαβασιλείου Ν.[2016]: Παπαβασιλείου Νικόλαος, άρθρο στην ιστοσελίδα της εφημερίδας Καθημερινή στις 3/12/2016, https://www.kathimerini.gr/886371/ article/oikonomia/epixeirhseis/apoyh-h-ennoia-twn-logistics-stis-ellhnikes-epixeirhseis • Πασιάς Β.[2017]: Πασιάς Βαγγέλης, άρθρο στον ιστότοπο της εφημερίδας Πρώτο Θέμα στις 2/1/2017, https://www.protothema.gr/city-stories/article/641828/oi-prosfugikoi-oikismoi-mesa-apo-tis-fotografies-tou-kedrou-mikrasiatikon-spoudon/ • Πουρνάρα Μ.[2016]: Πουρνάρα Μαργαρίτα, άρθρο στην ιστοσελίδα της εφημερίδας Καθημερινή στις 2/10/2016, https://www.kathimerini.gr/876974/article/politismos/eikastika/apo-th-zyrixh-sthn-eleysina • Στούκας Μ.[2017]: Στούκας Μιχάλης, άρθρο στον ιστότοπο της εφημερίδας Πρώτο Θέμα στις 13/8/2017, https://www.protothema.gr/stories/article/704927/i-dioruga-tis-korinthou-124-hronia-leitourgias/ • Τσιμπλάκης Α.[2019]: Τσιμπλάκης Αντώνης, άρθρο στον ιστότοπο της εφημερίδας Ναυτεμπορική στις 22/4/2019, • Τσίχλη Κ.[2008]: Καίτη Αρώνη Τσίχλη, άρθρο στον ιστότοπο της ιστοσελίδας το Βήμα στις 24/11/2008, https://www.tovima.gr/2008/11/24/opinions/o-polemos-tis-stafidas/

112

• Φωτεινάκης Κ.[2015]: Φωτεινάκης Κώστας άρθρο στον ιστότοπο http://www. ipolimas.gr/index.php/koinonia-xaidari/2713-apo-ta-diylistiria-petrola-kai-eldasta-elpe-istoria-mou-amartia-mou • Χριστοδουλάκης Α., Καραμήτσος Α.[2008]: Α. Γ. Χριστοδουλάκης και Αν. Ι. Καραμήτσος, άρθρο στην ιστοσελίδα της εφημερίδας το Βήμα στις 24/11/2008, https://www.tovima.gr/2008/11/24/finance/olokliri-i-symfwnia-tis-megalis-idiwtikopoiisis/ • https://www.naftemporiki.gr/finance/story/1467761/kathusterei-i-desmeutiki-protasi-gia-ta-naupigeia-tis-eleusinas • https://www.thriassio.gr/%CE%B5%CE%BB%CE%B5%CF%85%CF%83%CE%AF%CE%B-

D%CE%B1-%CE%BE%CE%B5%CE%BA%CE%B1%CE%B8%CE%B1%CF%81%CE%AF%C E%B6%CE%B5%CE%B9-%CF%84%CE%BF-%CF%84%CE%BF%CF%80%CE%AF%CE%BF%CE%BC%CE%B5-%CF%84%CE%B1-%CE%BD/

113