Ams pws biologische landbouw alien hoekstra, laura nijssen en janine yntema

CSG Anna Maria van Schurman – 5 havo – januari 2017

1

Inhoudsopgave 1. Voorwoord  Format 2. Hypotheses 3. Onderzoeken 4. Deelvragen 4.1 Wat houdt biologische landbouw in?

4.2 Wat heeft restaurant ’t Havenmantsje al aan biologische producten van boeren uit de buurt en van welke producten zijn ze nog niet voorzien?

4.3 Wat is het aanbod in de regio?

4.4 Is het haalbaar voor restaurant ’t Havenmantsje om producten bij biologische boeren uit de buurt te halen?

4.5 Is het haalbaar voor biologische boeren uit de buurt om te leveren aan restaurants?

4.6 Hoe onderscheidt ’t Havenmantsje zich van andere restaurants?

4.7 Kiezen consumenten bewust voor biologische restaurants?

5. Conclusie 6. Aanbeveling 7. Keuzespecificatie 8. Dankwoord 9. Nawoord 10. Bronvermelding 11. Bijlagen  Planning  Vragen boer Jochum  Vragen Waddengeluk  Vragen ’t Havenmantsje  Vragen Bioweb  Resultaten deelvraag 4 & 5  Folder keuzespecificatie

Blz. Blz. Blz. Blz.

3 4 5 7

Blz. 8 Blz. 21 Blz. 23 Blz. 25 Blz. 30 Blz. 32 Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz.

34 40 42 43 44 45 46 48

2

1. Voorwoord Biologische landbouw; het wordt steeds populairder, er schakelen steeds meer boeren over en de prijzen die de biologische boeren voor hun producten krijgen zijn beter dan de intensieve boeren. Maar wat doet de horeca met deze opkomende landbouw?

Dit leek ons erg interessant om te onderzoeken voor ons profielwerkstuk. Alle drie hebben we iets met de agrarische sector te maken en ook wilden we graag meer weten over de biologische landbouw. Eventuele opleidingen die te maken hebben met dit onderwerp en die ons leuk lijken zijn: Diergeneeskunde (Laura) en Bedrijfskunde en Agribusiness (Janine en Alien). Beide opleidingen zijn in de agrarische sector.

Eventuele beroepen:  Dierenarts  Boer  Voeradviseur  Boekhouder voor boeren De opdrachtgever Onze opdrachtgever is restaurant ’t Havenmantsje, gevestigd in Harlingen. Dit restaurant staat onder leiding van Marco en Inez Poldervaart. Het restaurant werkt ambachtelijk. Dit betekent dat alles vanaf het beginpunt zelf wordt gemaakt en er geen gebruik wordt gemaakt van zakjes of potjes uit de supermarkt. Dit heeft tot gevolg dat de gerechten heerlijk worden bereid en een eigen smaak krijgen. Ook werkt ’t Havenmantsje met biologische producten. Zij vinden dit erg belangrijk om mee te werken, en zijn daarom ook onderscheidend op het gebied van ingrediënten. Wat het restaurant nog mist zijn lokale producten bij biologische boeren uit de buurt. Zo kunnen zij aan de gasten het verhaal vertellen achter de gekozen producten. Maar zijn er wel genoeg boeren die aan dit plan mee willen werken? En is het wel haalbaar voor het restaurant om het bij biologische boeren uit de buurt te halen in plaats van bij de groothandel? En is het wel haalbaar voor de boeren zelf? En wat vindt de consument van biologische landbouw, kiezen zij hier bewust voor? Op deze vragen gaan wij een antwoord geven door middel van een onderzoek (interviews en een enquête).

Onze hoofdvraag is dan ook: Is het haalbaar het restaurant ’t Havenmantsje te voorzien van biologische producten van boeren uit de buurt?

Parafen Alien Hoekstra

Laura Nijssen

Janine Yntema

3

Format Profielwerkstuk

Sector(en)/profiel(en)

Economie & Maatsschappij Natuur & Gezondheid/ Natuur & Techniek

Titel opdracht Aantal leerlingen Belangrijke data

Biologisch restaurant 3 Beoordeling 1: Opzet PWS

6 juli

Beoordeling 2: voortgangsgesprek

1 oktober

Beoordeling 3: eindgesprek

De opdrachtgever Opdrachtnemer Opdrachtbeschrijving

voor 22 december

Beoordeling 4: persoonlijk verslag

30 januari

Beoordeling 5: de presentatie

12 januari

‘t Havenmantsje Alien Hoekstra, Janine Yntema en Laura Nijssen Ga op onderzoek uit of het haalbaar is voor ’t Havenmantsje om te voorzien van biologische producten van boeren uit de buurt. In dit onderzoek ga je er achterkomen of boeren in de buurt bereid zijn om hun producten te leveren aan restaurant ’t Havenmantsje, maar ook of het voordeliger is voor het restaurant zelf.

Hoofdvraag

Is het haalbaar het restaurant ’t Havenmantsje te voorzien van biologische producten van boeren uit de buurt?

Deelvragen

1. Wat houdt biologische landbouw in?

2. Wat heeft restaurant ’t Havenmantsje al aan biologische producten van boeren uit de buurt en van welke producten zijn ze nog niet voorzien?

3. Wat is het aanbod in de regio van biologische boeren?

4. Is het haalbaar voor de biologische boeren om te leveren aan restaurants?

5. Is het haalbaar voor restaurant ’t Havenmantsje om producten bij biologische boeren uit de buurt te halen?

6. Hoe onderscheidt ’t Havenmantsje zich van andere restaurants?

7. Kiezen consumenten bewust voor biologische restaurants?

Keuzespecificaties

1. Maak een folder die informatie geeft over de nieuwe boeren uit de buurt die leveren aan ’t Havenmantsje.

2. Is het voor andere lokale afnemers ook interessant?

3. Film het proces van boer naar ’t Havenmantsje.

4

2. Hypotheses Hypothese hoofdvraag  Is het haalbaar restaurant ’t Havenmantsje te voorzien van biologische producten van boeren uit de buurt? Ja het is haalbaar, er zijn genoeg boeren uit de buurt die hun producten aan het restaurant willen leveren.

Omdat het een geschikte manier is om hun producten bekendheid te geven in de eigen regio. Op deze manier kan het restaurant ook meer informatie geven over de achtergrond van de geleverde producten van de boeren.

Hypothese deelvragen  Wat houdt biologische landbouw in? Het verzorgen van vee wordt op een diervriendelijke wijze gedaan, en er wordt geen gebruik gemaakt van antibiotica. Bij de akkerbouw worden de producten op een natuurlijke wijze verbouwd, en wordt er geen gebruik gemaakt van bestrijdingsmiddelen. 

Wat heeft boeren uit restaurant producten buurt.

restaurant ’t Havenmantsje al aan biologische producten van de buurt en van welke producten zijn ze nog niet voorzien? Het heeft geen lokale leveranciers en staat dus open voor meerdere die kunnen worden geleverd door biologische boeren uit de



Wat is het aanbod in de regio van biologische boeren? We wonen alle drie in een dorp en kennen veel boeren uit de buurt, maar er zijn slechts een paar hiervan biologisch. In de buurt is dus niet veel biologische landbouw en zo is het aanbod dus klein.



Is het haalbaar voor de biologische boeren om te leveren aan restaurants?

Ja het is haalbaar, boeren zullen zo een grotere opbrengst krijgen per kilo dan als ze het via de markt doen. Dit komt omdat de prijzen erg laag zijn in de landbouwsector. Ook is het aantrekkelijk omdat de boeren op deze manier hun producten aan de mensen uit de buurt presenteren.



Is het haalbaar voor restaurant ’t Havenmantsje om producten bij biologische boeren uit de buurt te halen? Ja het is haalbaar, boeren zijn bereid om hun producten te leveren tegen een aantrekkelijke prijs die voor het restaurant betaalbaar is. En omdat mensen te weten komen dat de producten uit de streek komen, zullen ze vaker naar het restaurant toe gaan, waardoor het restaurant een hogere omzet haalt.



Hoe onderscheidt ’t Havenmantsje zich van andere restaurants? Omdat ze werken met biologische producten, een huiskamergevoel creëren en ze doen meer dan alleen het restaurant gedeelte. Het restaurant maakt reclame door middel van social media en folders.

5



Kiezen consumenten bewust voor een biologische restaurant? Ja, consumenten kiezen bewust voor een biologisch restaurant. Consumenten die hier veel mee bezig zijn en thuis ook biologisch koken, zullen sneller een restaurant uitzoeken dat werkt met biologische producten.

Consumenten die niet bezig zijn met de biologische landbouw zullen ook niet bewust kiezen voor ’t Havenmantsje om zijn biologische producten, maar zullen hiervoor kiezen doordat de eigenaar of het pand hen erg aanspreekt en je er lekker kunt eten.

6

3. Onderzoeken Voor het beantwoorden van onze hoofdvraag, hebben we verschillende onderzoeken gedaan. We hebben verschillende interviews gehouden. Op 22 september hebben we een interview met onze opdrachtgever in het restaurant gehad. We hebben samen met meneer en mevrouw Poldervaart om tafel gezeten, en de vragen kunnen stellen die we wilden. Ook zijn we naar drie boerderijen afgereisd om hier een interview te houden met de boeren, dit hebben we gedaan op 3 november, 4 november en 16 november. Verder hebben we nog contact gehad met de Streekboer en de groothandel Hanos. Dit werd via de mail afgehandeld.

We hebben ook een enquĂŞte afgenomen om meer te weten te komen over de mening van de consument over biologische producten en restaurants. Hierdoor konden wij de laatste deelvraag beantwoorden.

7

4. Deelvragen 4.1 Deelvraag 1 Wat houdt biologische landbouw in?

Iedereen heeft wel een idee van biologische landbouw, het is goed voor het milieu en de dieren en gewassen worden met liefde verzorgd. Maar wat houdt biologische landbouw nou echt in? Om hier een goed beeld van te krijgen, is deelvraag 1 van belang. We gaan dieper op de landbouw en biologische landbouw in.

Nederlandse landbouw Wat is het?

Het blijft een mooi gezicht: de koeien in de wei, een veld met rozen of een akker vol met graan. Dat zijn allemaal vormen van landbouw. Maar wat is landbouw nou precies? Landbouw is het houden van dieren of het verbouwen van gewassen. Een gewas is allemaal planten van dezelfde soort bij elkaar. Mensen met een eigen bedrijf in de landbouw zijn elke dag bezig met hun gewassen of dieren. Dus eigenlijk is landbouw een verzamelnaam voor alle activiteiten die mensen verrichten met betrekking tot het verbouwen van planten of houden van dieren om er geld mee te verdienen. Het houden van dieren noem je veeteelt.

Andere vormen van landbouw zijn: - Visteeelt - Bosbouw - Tuinbouw - Fruitteelt - Boomteelt - Paddenstoelenteelt - Akkerbouw1 Voor Nederland is landbouw erg belangrijk. Nederland is de tweede grootste landbouwexporteur ter wereld2. De exportwaarde van landbouwproducten is in 2015 gestegen naar 81,3 miljard euro, volgens het CBS. Vijf jaar geleden was meer dan de helft van het totale landoppervlak in gebruik voor landbouw, wat 2,3 miljoen hectare van ons land is. Hoe vreemd is het dan om te bedenken dat slechts 3 procent van de Nederlanders in deze sector werkt en dat het maar 2,2 procent van het bruto binnenlands product oplevert?3 Geschiedenis Zo’n twaalfduizend jaar geleden maakten jagers en verzamelaars de omslag naar landbouw. Het was een nieuwe manier van leven, uitgevonden in het MiddenOosten. Jagers veranderden in boeren. Ze leefden van akkerbouw en veeteelt en woonden vanaf die tijd op vaste plekken. Zo konden de boeren iets opbouwen.

Vanuit het Midden-Oosten verspreidde deze nieuwe levensstijl zich over de hele wereld. Vooral in Europa, maar voordat dat gebeurt, zijn we al enkele duizenden jaren verder.

1

http://wikikids.nl/Landbouw http://www.rtlnieuws.nl/economie/nederland-koning-landbouw-export-bereikt-recordhoogte 3 http://www.landbouweninkomen.nl/ 2

8

Via Griekenland kwam rond 7000 voor Christus de landbouw Europa binnen. Nog tweeduizend jaar later kwamen de eerste boeren in Nederland. Ze vestigden zich in een vruchtbaar gebied in Limburg, want het land bestond verder vooral uit water, bos en moeras, waar nog volop werd gejaagd en verzameld. Maar langzaamaan kwamen er veel meer boeren, vooral in Drenthe kwam de boerencultuur op gang.

Momenteel nemen het aantal landbouwbedrijven juist weer af in Nederland. In 2011 waren er volgens het CBS nog ruim 70.000 land- en tuinbedrijven, wat 28 procent is ten opzichte van de bedrijven in 2000. Het oppervlakte landbouwgrond is in de loop van de jaren afgenomen, de boerenbedrijven juist groter. In 2011 had 16 procent van de boerenbedrijven meer dan 50 hectare landbouwgrond, tegenover 9 procent in 2000.

Tussen 2000 en 2011 is de standaardopbrengst van een gemiddeld landbouwbedrijf met 41 procent toegenomen tot 275.000 euro. Er zitten verschillen in de sectoren. Zo is de toename bij bedrijven die hokdieren houden 81 procent, gevolgd door tuinbouw- en teeltbedrijven met 76 procent. De kleinste toename was te zien bij akkerbouwbedrijven, die 29 procent stegen.

Biologische landbouw Wat is het?

Biologische landbouwbedrijven produceren op een duurzame manier. Dit gebeurt met verschillende regels waar het bedrijf zich strikt aan moet houden. Deze regels zijn opgesteld door de Europese overheid. Door deze regels wordt het milieu gespaard, de natuurlijke hulpbronnen in stand gehouden, de natuurlijke kringlopen worden bewaard, ook wordt het platteland leefbaar gehouden, de biodiversiteit wordt bevorderd, het dierenwelzijn wordt erg gerespecteerd en natuurlijk wordt de consument verwend door een product met natuurlijke ingrediënten.

Wil een bedrijf biologisch gaan produceren, verwerken, verpakken, importeren, verhandelen of opslaan op een biologische manier dan moet dit bedrijf hiervoor gecertificeerd zijn. Dit geldt niet voor winkels die deze producten rechtstreeks aan de eindconsument verkopen, ook restaurants en catering mogen deze producten gebruiken in de keuken zonder certificaat.

Een bedrijf dat biologisch produceert moet zich dus aan de vastgestelde regels houden. Enkele voorbeelden van deze regels zijn:       

Europees

De verwerking van de producten moet worden gedaan zonder enige chemisch-synthetische toevoegingen.

De dieren die worden gebruikt voor de biologische landbouw moeten zelf ook biologische voer krijgen.

Gaat het bij de dieren om varkens en kippen, dan moeten deze dieren een vrije uitloop hebben en voldoende ruimte.

Gaat het bij de dieren om koeien, geiten en schapen; dan moeten zij zoveel mogelijk weidegang tot hun beschikking hebben.

De teelt van gewassen moet gebeuren zonder enige chemischsynthetische bestrijdingsmiddelen en kunstmest.

De landbouw moet zoveel mogelijk gebruik maken van biologisch zaad- en pootgoed.

Ook is het niet toegestaan om met antibiotica te werken.

9

 Controle Of het bedrijf zich aan de regels houdt, wordt ongeveer 1 maal per jaar gecontroleerd en ondertussen wordt er ook toezicht gehouden op het bedrijf. Dit wordt in Nederland gedaan door Skal Biocontrole. Het Skal is toezichthouder en zorgt voor de betrouwbaarheid van biologische producten. Ze houden niet alleen toezicht op de boerderijen die biologisch EU biologischkeurmerk produceren, maar op de hele keten. Is het allemaal goedgekeurd dan is het product herkenbaar aan het ‘groene blaadje’; het officiële EU-biologisch keurmerk. Dit kenmerk kan ook in het zwart of wit worden afgedrukt en betekent dat het product wettelijk is goedgekeurd en voldoet aan de eisen.

Overschakeling Het overschakelen van gewone landbouw naar biologische landbouw blijft in Nederland al jaren achter ten opzichte van andere landen. In Duitsland, Frankrijk, Zwitserland, Oostenrijk, Denemarken en Zweden worden de boeren erg gestimuleerd door de overheid voor biologische landbouw te kiezen. Er worden doelstellingen opgesteld zodat de boeren in deze landen ook werkelijk overschakelen naar biologische landbouw. Kijk je naar de Nederlandse overheid, dan doen zij dit veel minder. Wil Nederland niet een verdere achterstand laten groeien ten opzichte van omringende landen, dan is het noodzakelijk dat de overheid de omschakeling tot biologische landbouw meer stimuleert.

Een omschakeling naar biologische landbouw begint tussen de oren. Ben je innerlijk niet overtuigd dan gaat dit proces nooit lukken. Zo’n ingrijpende verandering in je bedrijf is vaak van persoonlijke aard, en er moet bewust worden gekozen voor de nieuwe bedrijfsopzet. De boer heeft in de meeste gevallen een grote zorg voor milieu, natuur en dierenwelzijn.

Je kunt plantaardige productie hebben en ook dierlijke productie. Bij deze twee mogelijkheden zitten verschillende omschakelingsperioden. Als we het hebben over plantaardige productie verbouw je gewassen, deze gewassen kunnen éénjarig en meerjarig zijn. Dit houdt in dat éénjarige planten niet langer dan een jaar staan, ze worden gezaaid, kiemen, groeien en worden geoogst in hetzelfde jaar, en overleven de winter niet. Bij meerjarige gewassen worden de eerdergenoemde processen niet binnen een jaar gedaan maar langer en deze planten overleven dan wel de winter. De omschakelingsperiode bij éénjarige gewassen duurt 2 jaar, bij meerjarige gewassen duurt dit 3 jaar voor de eerste biologische oogst. Tijdens de overgangsperiode moet de biologische manier van telen wel worden toegepast, maar de producten krijgen nog niet het stempel van biologische producten.

Bij dierlijke productie heb je 2 verschillende omschakelingmethodes, dit hangt af van de boerderij. De methodes zijn enkel en gelijktijdig. Gaat het om een boerderij met alleen vee en geen land waarvan de boer zijn eigen vee voedt, spreken we over een enkele omschakeling. Bij deze omschakeling zijn ook weer verschillende periodes mogelijk, dit heeft dan te maken met wat voor soort vee je houdt of waarvoor. Houdt de boer runderen, paard-achtigen of hert-achtigen die bestemd zijn voor de vleesproductie dan duurt de periode 12 maanden. Bij dieren die worden gehouden voor de melk, is de duur van de periode 6 maanden.

10

Ook bij een vleesproductie voor schapen, geiten en varkens is de duur van de periode zo’n 6 maanden.

De andere methode is de gelijktijdige omschakeling. Deze methode wordt gebruikt bij een boerderij die het vee voedt met eigen oogst. Hierbij moet niet alleen de voeding worden veranderd maar ook de uitloop* en de percelen voor voerproductie. Deze omschakelingsperiode heeft een tijd nodig van zo’n 24 maanden, dat geldt zowel voor de uitloop, de dieren en de percelen voor de voederwinning. Als de boer tijdens de overgangsperiode nog voervoorraden heeft, die niet te groot zijn, mogen deze nog worden gevoederd. Het voer dat wordt geproduceerd tijdens deze overgangsperiode mag gewoon door de dieren worden gegeten.

Omvang biologische landbouw  Wereldwijd In 2014 is bekend geworden dat het areaal* wereldwijd stegen is tot 43,7 miljoen hectare dit is met zo’n 0,5 hectare gestegen ten opzichte van de eerdere meting. Van deze 43,7 miljoen hectare is er 8,5 miljoen hectare in gebruik voor akkerbouw. 27,5 miljoen hectare is grasland. Kijk je naar het land met de meeste biologische landbouw hectare, staat Australië ruim op kop met 17,2 miljoen hectare. Van deze 17,2 miljoen hectare is 97% daarvan echter grasland.

Na Australië volgt Argentinië met 3,1 miljoen hectare, hierop volgt de Verenigde Staten met 2,2 miljoen hectare.4  Europa Per eind 2014 werd er in Europa op 11,6 miljoen hectare biologisch geproduceerd. Kijk je naar de EU was dit 10,3 miljoen hectare biologisch land.

Dat is zo’n 5,7% van het totale landbouwareaal. Kijk je naar de gemiddelde toename aan areaal voor biologische landbouw, komt daar elk jaar 6% bij. Bij nieuwe lidstaten is dat inmiddels al uitgegroeid naar 13% per jaar. Toch ligt 78% van de grond van biologische bedrijven in de 15 oude EU-lidstaten. Er zijn circa 250.000 biologische land- en tuinbouwbedrijven. Hiervan komt 83% uit de 15 oude lidstaten van de Europese Unie.5  Nederland Op 1 april 2014 waren er in Nederland volgens de Landbouwtelling 1412 biologische landbouwbedrijven. Dit is 2,2 procent van de landbouwbedrijven en schommelt al vier jaar op rij rond dit percentage. In totaal hebben de biologische bedrijven 49,8 duizend hectare biologische cultuurgrond in gebruik. Dit is 2,7 procent van de cultuurgrond. 6

* Gras waar het vee van eet, dit kan op natuurlijke wijze (grazen) of het wordt door de boer voorgeschoteld. *Oppervlakte, grootte van een bepaald gebied.

Geschiedenis 4

http://www.foodholland.nl/dossiers/biofood/home.html http://www.foodholland.nl/dossiers/biofood/home.html 6 https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2014/51/ruim-1-4-duizend-biologische-landbouwbedrijven 5

11

Elk verhaal kent zijn geschiedenis, zo ook de biologische landbouw. Waar begon het allemaal mee en wat zette het voort?

Er werd vroeger vrijwel altijd gebruik gemaakt van biologische landbouw, maar na de tweede wereldoorlog kwam hier verandering in. Tijdens deze oorlog ontstond er een hongersnood en na de oorlog was er sprake van de babyboom, kortom er moest veel meer eten komen. Door dit probleem van te kort aan voedsel, gingen boeren gebruik maken van kunstmest zodat de gewassen en het gras sneller en beter zouden groeien met als gevolg een veel grotere oogst. Ook werd voor dit gevolg gebruik gemaakt van chemische bestrijdingsmiddelen ter voorkoming van ziektes en plagen. Bij het houden van vee gingen boeren gebruik maken van antibiotica en andere middelen om ervoor te zorgen dat een dier meer melk zou geven, of meer vlees zou krijgen. Deze vorm van telen wordt intensieve landbouw genoemd en wordt nu erg veel gedaan. Boeren willen elke keer weer meer van hun land afhalen, en jagen steeds meer het groeiproces op.

Het gevolg hiervan is dat de bodem en de dieren letterlijk uitputten.

Als reactie op de uitputting is de biologische landbouw tot stand gekomen.

Boeren wilden een landbouwbedrijf hebben die op een milieu- en diervriendelijk manier werken. Dit betekende dat er geen gebruik meer van kunstmest, chemische bestrijdingsmiddelen en antibiotica mocht worden gemaakt. Pas later kwam bij een groep consumenten ‘biologisch’ in beeld. Zij wilden gezonde producten die werden geteeld zonder chemische bestrijdingsmiddelen en vleesproducten die op een diervriendelijke manier zijn geproduceerd.

Vanaf 2002 is de overheid de biologische landbouw gaan ondersteunen. De toename van de biologische landbouw verliep erg stroef en steeg niet snel. Voor vleesproductie heeft de Dierenbescherming het kenmerk ‘Beter Leven’ gemaakt.

Zo kan de consument bekijken wat voor leven het dier heeft gehad in verband met de hoeveelheid sterren dat bij het keurmerk staat. Bij één ster is er een belangrijke verbetering bij het dierenwelzijn ten opzichte van het welzijn van dieren afkomstig uit de bio-industrie. Bij drie sterren is er sprake van een biologisch product, heb je een product met 2 sterren zit het tussen deze 2 opties in. Biologische producten worden steeds populairder en verschijnen steeds meer in supermarkten. Daarnaast wordt het aanbod ook steeds gevarieerder en stijgt de vraag naar deze producten.

Akkerbouw Wat is het?

Akkerbouw is een vorm van landbouw: het is het geheel van economische activiteiten waarbij het natuurlijke milieu wordt aangepast ten behoeve van de productie van planten voor menselijk gebruik. Afhankelijk van het product, de productiemethode en het niveau van welvaart wordt gebruik gemaakt van een groot aantal uiteenlopende technieken, variërend van het werken met eenvoudige werktuigen tot het gebruik van grote machines, waarbij arbeid steeds meer vervangen wordt door machines.

Indeling  Graansoorten Graan is de verzamelnaam voor verschillende soorten grassen en zaden. Het wordt onder andere onder verdeeld in: o Tarwe Als we spreken over de teelt van tarwe kunnen we deze in 2 soorten onderscheiden. De wintertarwe en de zomertarwe. Het grootte verschil

12

hiertussen is de tijd van het zaaien. Wintertarwe wordt gezaaid na de oogst van het voorgaande product maar kan uiterlijk tot half december worden gezaaid.

Daarna wordt er gebruik gemaakt van de zomertarwe. In de meeste gevallen geven de boeren er de voorkeur aan om wintertarwe te zaaien. Deze heeft een hogere opbrengst dan zomertarwe. Helaas lukt het niet altijd om wintertarwe te zaaien. Als het weer goed is komt de tarwe al na een week boven de grond. In het begin ziet het eruit alsof er gras is gezaaid. Tarwe valt dan ook onder de grassen. Grassen in het algemeen zorgen voor 80% van het voedsel. Zo zijn haver, gerst, roggen, spelt, rijst, mais gierst en teff naast tarwe allemaal grassoorten. De zaden van deze planten worden allemaal door de mens gegeten.

Maar ook de dieren eten grassen. De tarwe stoelt uit, waardoor er meerdere stengels groeien uit 1 zaadje. De tarwe wordt ongeveer 70 cm hoog. o Maïs Maïs wordt vaak gegeten als groente, maar dat is het eigenlijk niet. De kleine korreltjes groeien aan een kolf omringd door grote schutbladeren. Er bestaan allerlei soorten. Het type maïs dat in Nederland wordt geteeld is voornamelijk snijmaïs en is bestemd voor vee. De maïs die wij eten is suikermaïs. Deze soort groeit in een warm klimaat. Daarom wordt het meestal geïmporteerd vanuit Zuid-Amerika, de Verenigde Staten en China.

Suikermaïs ligt in de vorm van allerlei producten in de schappen van de supermarkt. Verse maïs is in de zomer en de herfst te koop. Maïskorrels en kolfjes in blik of een potje worden het hele jaar verkocht. Daarnaast zit de graansoort in popcorn, nachos, cornflakes en polenta. Van maïsmeel kun je brood en tortilla’s maken.  Aardappelen De aardappelen worden als het mogelijk is begin april gepoot. Dit wil zeggen dat de pootaardappelen met de pootmachine in de grond worden gezet. De bovenste 5 cm van de grond wordt hiervoor losgemaakt zodat deze gebruikt kan worden om kleine ruggen te maken. De grondtemperatuur moet dan boven de 8 à 10 graden zijn. De pootaardappelen worden tussen de 27 en 40 cm afstand van elkaar gepoot. Hoe dichter de aardappels op elkaar staan, hoe kleiner de aardappel blijft. De meeste consumptieaardappelen worden dicht bij elkaar gepoot, terwijl de frietaardappelen verder uit elkaar worden gezet.

De pootaardappel is een aardappel van vorig jaar die speciaal hiervoor wordt geteeld. Bij de teelt van het pootgoed worden de planten geselecteerd. Planten die geïnfecteerd zijn door virussen of bacteriën worden verwijderd.

Na enkele weken beginnen de aardappels in de rug te groeien. Het wordt dan tijd om een grotere rug te maken. Dit gebeurt met een ruggenfrees.

De aardappels groeien rustig door. De plant wordt steeds groter en de planten beginnen elkaar te raken. De aardappel wordt dan ook gevoelig voor schimmels.

De meest bekende en gevreesde schimmel is de phytopthora schimmel. Deze schimmel tast het blad aan en trekt dan via de stengel naar de knol. Deze gaat hierdoor rotten. De schimmel verspreid zich wel tot 30 km door de lucht.

Om te voorkomen dat de planten en dus ook de knollen hiervan ziek worden, wordt er wekelijks een beschermend laagje op de bladeren van de aardappelplant gespoten.

Afhankelijk van het ras komen na 6 weken de eerste nieuwe aardappels aan de plant. Deze groeien uit tot de aardappels die weer worden gerooid. De aardappel die de grond is in gegaan verteerd langzaam.

De oogsttijd van de aardappel is vanaf begin augustus voor de vroege rassen tot oktober voor de latere rassen. De meeste aardappelen worden daarna in de

13

schuur bewaard tot het tijd is om deze af te leveren. De aardappels die lang worden bewaard worden bij het inschuren behandeld met een chloorverbinding om te voorkomen dat ze gaan uitlopen.  Suikerbiet Nederland is bijzonder geschikt voor de teelt van suikerbiet, bedoeld voor de productie van kristalsuiker. Suikerbiet is niet eetbaar, de suikerbiet is namelijk erg hard. De suikerbiet wordt geteeld voor de winning van suiker. De plant wordt daarvoor gebruikt. Ze vormen net als aardappelen, tarwe en snijmaïs één van de meest geteelde gewassen in Nederland.

De suikerbiet is in België en Nederland een belangrijke bron van suiker. De rode biet of kroot is een variant van de biet welke wel eetbaar is. De rode biet heeft voor de oogst de meest ideale vorm (een knol met slechts een dunne wortel in de grond zodat de bieten veel schoner geoogst kunnen worden).

De voederbiet lijkt het meest op de suikerbiet. In feite is een voederbiet gewoon een suikerbiet met een laag suikergehalte (een te hoog suikergehalte leidt bij een rund tot problemen in de pens).

De plant wordt tot 80 centimeter hoog, de bloemen zijn geplaatst op een steel en zijn klein, ze hebben geen opvallende kleuren.

Na ongeveer 4 weken komt het zaad boven met 2 kiemblaadjes. Al snel volgen ook de andere echte blaadjes. Je ziet de suikerbieten dan al op de regel staan.

Dat wil zeggen dat als je op een afstandje naar het gewas kijkt, je al kunt dan de rijen zien waar de suikerbieten gezaaid zijn. Er worden ongeveer 100.000 zaadjes per ha gezaaid. Dit komt neer op 10 per m2. Nu is het natuurlijk niet zo dat alles wat gezaaid is, ook daadwerkelijk een bietenplantje wordt. We zeggen dat er voldoende bieten staan als 75 tot 80 % boven komt.

Dit zijn voorbeelden van grote gewassen die in Nederland worden geteeld.

Hieronder vermeld ik nog een aantal kleinere gewassen die ook behoren tot de Nederlandse akkerbouw.  Blauw maanzaad In Nederland vindt de teelt van blauwmaanzaad plaats. Het gaat hier om speciale rassen die aangepast zijn aan de kleigronden. Het fijne oliehoudende zaad wordt ondiep gezaaid in het voorjaar. Eén van de factoren die erg belangrijk is, is een gelijkmatige opkomst van de kiemplanten. Het kan enige tijd duren voordat het gewas gesloten is. Het is van groot belang om met veel bestrijdingsmiddelen een succesvolle teelt te krijgen. Het gewas kan geoogst worden zodra het zaad los in de zaaddozen zit. Als er te vroeg of te laat geoogst wordt zal het geoogste zaad van kleur veranderen. Wat de kwaliteit erg naar beneden haalt.  Tuinbonen De tuinboon, ook wel labboon genoemd, is een plant die tot de vlinderbloemfamilie behoort. De tuinboon-rassen die geschikt zijn voor menselijke consumptie kunnen in twee groepen worden ingedeeld: rassen die na het koken bruin worden en een bittere smaak krijgen en de rassen die na het koken blank/groen blijven en geen bittere smaak krijgen. Tuinbonen kunnen veel vorst verdragen. o Bruine rassen De rassen die bruin worden na het koken zijn bont bloeiend en worden voor de verse consumptie geteeld (zomermaanden). De navel van het zaad is wit/geel van kleur. De bonen worden vaak onder platglas gezaaid om later in de volle grond te worden uitgeplant. Het uitpotten gebeurt in Maart.

14

o Blank/groene rassen Dit zijn de rassen die vooral voor pot-conserven worden gebruikt. Ze zijn wit bloeiend, en bezitten een vrij harde schil, waardoor ze ongeschikt zijn om in te vriezen. Bij conservering in pot blijft het vocht bij deze rassen helder. Bruin kokende rassen geven een vrij troebele kleur.

Biologische akkerbouw In de akkerbouw wordt er ook steeds meer biologisch gewerkt. Dat betekent dat er aan de gewassen geen chemische bestrijdingsmiddelen worden toegevoegd en ook wordt er geen gebruik gemaakt van kunstmest (zodat de producten beter groeien). Er komt steeds meer vraag naar de biologische producten in de akkerbouw. Doordat de akkerbouw uit vele gewassen bestaat wordt het steeds meer bekend. De biologische producten kun je herkennen aan het EKOkeurmerk. Dit wordt steeds meer in de winkels verkocht.

Tuinbouw Wat is het?

De tuinbouw, ook wel bekend als horticultuur, is een aparte sector in de landbouw. Het belangrijkste verschil met de ander sectoren is dat er bij de tuinbouw geen gebruik wordt gemaakt van ploegen. Tuinbouw is een vorm van kleinschalige, niet-intensieve landbouw. In deze sector worden fruit, groenten en planten en bloemen geteeld. Ook hoveniers die tuinen, parken, sportvelden en landgoederen aanleggen en onderhouden vallen in de sector tuinbouw. Het verbouwen van producten in de tuinbouw kan worden gedaan onder glas, maar ook op het land. Onder het glas wordt gesproken van vierkante meters en kilo’s, op het land wordt gesproken over hectares.

Tuinbouwers zijn in staat om de producten die ze leveren, zo vers mogelijk af te leveren bij de consument. In de tuinbouw wordt er dan ook veel onderzoek gedaan naar nieuwe technieken en producten. De tuinbouw is een van de belangrijkste motoren van de Nederlandse economie. De ontwikkelingen op technisch gebied plus de innovatiekracht in de Nederlandse tuinbouw zijn dus een goed voorbeeld voor de rest van de wereld.

In tropische gebieden is de tuinbouw erg geschikt; hoge temperaturen en veel regenval dit zorgt weer voor plantengroei het hele jaar door. Tuinbouwers in deze gebieden laten bewust gestorven planten staan, dit doen zij omdat de voedingsstoffen van de afgestorven planten gebruikt worden door de nieuwe planten. Ook de bomen zijn nuttig voor de nieuwe planten, omdat de bomen erosie* tegen gaan en ook het stuk grond stabiliseren.

Indeling  Boomkwekerij Bij de kwekerij van bomen worden vele verschillende bomen gekweekt. Er zijn meer bomen dan die je in parken en bossen ziet, het kweken van coniferen, rozen, vaste planten, sierheesters, fruitbomen, heggen en zelfs waterplanten worden gekweekt bij de bomenkwekerij. Hier gaat veel geld in om, zo’n €550 miljoen. De producten die hierbij worden gemaakt worden veel geëxporteerd, zo’n 60%.

De boomkweker vermeerderd zijn planten door ze te enten, dit doet hij in het begin van het jaar. Enten houdt in dat de boomkweker takken van een plant op de onderstam van een andere plant of boom zet, vervolgens plant hij in het

15

*Het proces van slijtage van een vast oppervlak waarbij materiaal wordt verplaatst of geheel verdwijnt. voorjaar de geënte planten buiten zodat deze planten of bomen verder kunnen groeien. Bomen kunnen pas vervoerd worden wanneer ze in de winterrust zijn, ze worden uit de grond gestoken met een schop. Als de boom een mooie kluit moet hebben zou de boom daarvoor verschillende keren moeten worden verplant, zo vormt hij kleine haarwortels en kan hij zich beter vestigen in de grond na het vervoeren.

De werkgelegenheid in deze sector is groot, dit komt omdat er steeds meer aandacht komt voor groen in steden en dropen, het maakt een woonomgeving aantrekkelijker en veiliger en huizen zijn meer waard als ze zijn gevestigd in een groene omgeving.  Bloembollen Er gebeurt maar liefst 93% van de bloembollenhandel in Nederland, daarmee is Nederland de grootste exporteur ter wereld van bloembollen. Deze bollen worden vervolgens gebruikt over de hele wereld in tuinen en plantsoenen. Ook gaat er een deel naar de bloementelers voor boeketten en de teelt van snijbloemen. Er zijn vele verschillende bloembolgewassen, in Nederland worden er ongeveer zestig soorten geteeld. 50% van de bollen zijn tulpen en staan dan ook op de eerste plaats, de tulpen worden gevolgd door de Lelies met 18%. Gladiolen staan op een derde plaats met 8% van de bloembollen. Ook elke soort heeft weer allerlei varianten, bij de tulpen zijn er wel duizenden soorten en elk jaar komen er weer nieuwe soorten bij. De bollen worden gerooid in de zomer, de bollen worden gepeld in bollenschuren; kleine bolletjes en stengelrestjes worden verwijderd. Dit wordt meestal door mensen gedaan, machines werken niet zo nauwkeurig als de mens zelf.  Sierteelt Nederland is de belangrijkste exporteur ter wereld van de sierteelt, er worden ongeveer 500 soorten potplanten en 150 soorten snijbloemen gekweekt. Meer dan de helft van deze planten dat in de wereld wordt verkocht, komen uit Nederland.

Het kweekproces van potplanten gaat geheel automatisch. De planten staan op stellages, ze kunnen door middel van een onbemand treintje door het hele bedrijf rollen. Ondertussen kan de computer kijken of de planten al groot genoeg zijn om naar de veiling te kunnen of als de planten verder uit elkaar moeten staan. Dit wordt niet alleen geregeld door de computer, ook worden licht, voeding, luchtvochtigheid en temperatuur geregeld door de computer.  Voedingstuinbouw Bij deze vorm van tuinbouw worden verse, gezonde, veilige en lekkere voedingsproducten, in verschillende maten, smaken, soorten of kleuren verbouwd. Deze manier van tuinbouw kan worden gedaan onder glas (de kas) of in de volle grond. Hierbij kunnen machines worden gebruikt, maar het oogsten wordt bijna altijd nog met de hand gedaan. Dit komt omdat machines anders de producten zouden kunnen beschadigen. Wel worden er steeds meer technische handige dingen ontwikkeld voor de voedingstuinbouw. o Kasproducten In Nederland is het niet mogelijk om altijd alle producten in de natuur te verbouwen, maar dit wordt door kassen wel mogelijk. De zon wordt in de kassen optimaal gebruikt voor het groeien van de gewassen, zo kan het hele jaar door

16

worden geteeld. Producten die veel worden geteeld in de kas zijn paprika’s, tomaten en komkommers. o Vollegrond producten Er worden verschillende groenten verbouwd bij de vollegrondtuinbouw, omdat de telers graag het hele jaar producten willen leveren verbouwen ze verschillende groenten. Groenten die vaak voorkomen bij de vollegrondtuinbouw zijn broccoli, prei, bloemkool, peen, sla, asperges, uien, kool, spruiten en spinazie.  Fruit In Nederland worden veel fruitsoorten gekweekt: appels, peren, aardbeien, frambozen, bessen, pruimen, kersen en bramen. Het meeste werk wordt gedaan met machines, alleen wordt de oogst en het snoeiwerk nog met de hand gedaan.

De appel wordt het meest geteeld en staat dan ook ruim boven aan met 520 miljoen kilo per jaar, de appels worden gevolgd door de peren met 115 miljoen kilo. Kijk je naar derde plek staan hier de aardbeien met 37 miljoen kilo op jaar basis, van deze vele kilo’s wordt er veel geëxporteerd. Er wordt niet gespoten bij de fruitteelt tegen ziektes op luizen, er wordt gebruik gemaakt van roofmijten, oorwormen, vogels en wantsen. Om het stuifmeel te verspreiden worden er bijen ingezet.  Champignons Champignons groeien erg snel, ze groeien op compost en ontwikkelen zich uit kleine schimmeldraadjes. De oogst is binnen een week en gebeurt met de hand.

Alleen de champignons die in een glas of blik worden verwerkt zijn geplukt met machines. Bij de oogst wordt er zo’n 30 kilo champignons van elke vierkante meter gehaald. Nederland staat erg hoop in de wereldtop met de champignons productie en produceert jaarlijks meer dan 270 miljoen kilo, hiervan wordt weer 85% geëxporteerd. De moderne kwekerijen kweken het hele jaar door.  Hoveniers Hoveniers verzorgen en leggen tuinen aan, van een landgoed van hectares tot een kleine daktuin, een hovenier weet er alles van. Ze krijgen wensen van hun klanten, hier luisteren ze naar en zoeken zij een oplossing voor. Hoveniers zijn van alle markten thuis, ze planten niet alleen planten en bomen, maar terrassen en paden aanleggen, fonteinen en vijvers en watervallen maken en ook het metselen van muren hoort bij hun werk. Ze werken niet alleen voor particulieren maar kunnen ook in opdracht van de gemeente werken. Hierbij kunnen ze bijvoorbeeld sportparken of parken aanleggen en zorgen voor het nodige onderhoud hiervan. Hoveniers zijn vaak zelfstandige ondernemers.

Biologische tuinbouw Ook in de tuinbouw wordt er biologisch gewerkt, aan de gewassen worden geen chemische bestrijdingsmiddelen toegevoegd en ook wordt er geen gebruik gemaakt van kunstmest. Er wordt dus gewerkt op een milieuvriendelijke wijze. De producten die op deze wijze worden geproduceerd, worden in de winkel gekenmerkt met het EKOkeurmerk. Dit keurmerk mag het product dragen wanneer het alle stappen heeft voldaan bij het productieproces, dat staat wettelijk vastgelegd. Dit proces wordt ook in de tuinbouw gecontroleerd door stichting Skal. Zij houden in opdracht van de overheid het toezicht op de biologische boeren die zich aan de regels moeten houden.

Veeteelt Wat is het?

17

De veeteelt is een term die wordt gebruikt om een groep dieren aan te duiden die worden gehouden voor commercieel belang. De veeteelt omvat alle bedrijven die dieren houden voor vlees, melk of eieren. Veeteelt kan worden onderverdeeld in de volgende takken: - Paardenfokkerij - Pelsdierfokkerij - Pluimveehouderij - Rendierhouderij - Rundveehouderij - Varkenshouderij Verdeling  Paardenfokkerij Een paardenfokker is iemand die zich bezighoudt met het fokken van paarden.

Hij probeert de allerbeste paarden te fokken in de dressuur- of springsport, maar vooral ook gezonde paarden met een vriendelijk karakter. Dit doet hij door goede hengsten uit te kiezen voor zijn merries, hengsten die goed bij de merries passen en die eigenschappen bezitten die gewenst zijn bij veulens. Als er een dressuurpaarden gefokt worden, worden merries en hengsten die eigenschappen bezitten voor een goed dressuurpaard, bij elkaar gezet. En dit gebeurt ook zo bij een springpaard. Tegenwoordig worden de paarden niet meer bij elkaar gezet, maar geïnsemineerd. Daarbij wordt er sperma in de baarmoeder van de merrie gebracht.  Pelsdierfokkerij Bij een pelsdierfokkerij worden dieren gehouden en gefokt voor hun vacht. Hier worden bijvoorbeeld bontjassen en kleden van gemaakt. Deze vorm van veehouderij wordt vaak gezien als dierenmishandeling, omdat de dieren worden afgemaakt alleen maar voor de vacht. En dit vaak op een wrede manier wordt gedaan, om schade aan de vacht te voorkomen. Een voorbeeld van een pelsdier is de nerts. In Nederland zijn er 160 pelsdierfokkerijen waarbij het voornamelijk om nertsen gaat.  Pluimveehouderij Op een pluimveehouderij wordt pluimvee gehouden. Met pluimvee worden alle vogels bedoeld die worden gehouden voor hun eieren of vlees. Dat zijn vaak kippen, maar dat kunnen ook ganzen, eenden, kalkoenen of parelhoenders zijn.

In Nederland zijn de meeste pluimveebedrijven met kippen. Er zijn 2 soorten kippen: Leghennen en vleeskuikens. Leghennen worden gehouden voor hun eieren en vleeskuikens voor de productie van vlees. Pluimvee worden gehouden in speciale kippenstallen.  Rendierhouderij De naam zegt het al, bij een rendierhouderij worden rendieren gefokt. In Nederland komt deze vorm van veehouderij niet voor, maar in landen zoals Rusland, Noorwegen en Zweden is het voor bepaalde inheemse volkeren een belangrijk middel van bestaan, de rendieren worden namelijk gefokt voor het vlees. Deze volkeren hebben hun eigen rendierkudde. De rendierkuddes leven meestal op grasvlaktes en worden beschermd door een familie van rendierhouders die in een tent leven. De belangrijkste taak van de herders is het

18

bieden van bescherming tegen roofdieren en het leidden van de kudde naar nieuwe weidegebieden.  Rundveehouderij Één van Nederlands grootste vorm van veeteelt is rundveehouderij. Een rundveehouderij is een bedrijf die runderen fokt. Een vrouwelijk rund is een koe en een mannelijk rund is een stier. Het rund is een belangrijk dier in de samenleving en vooral ook voor Nederland. Ze leveren mooie producten op zoals melk en vlees. Van deze producten worden weer tal andere producten gemaakt, waardoor wij als consument de goede voedingstoffen binnen krijgen. Je hebt melkkoeien en vleeskoeien. De koeien leven in grote stallen waar ze kunnen liggen en eten. Bij het fokken wordt er gekeken, net als bij paarden, welke stier het best op welke koe past. Hierbij kijkt de boer naar eiwit- en vetgehalte. Ook wordt er gekeken naar het beenwerk en de hoeveelheid melk. Een boer probeert om veel melk te leveren aan de fabriek, want dat is zijn opbrengst.  Varkenshouderij Bij deze tak van de veeteelt worden varkens gefokt en gehouden.

De varkenshouderij kan verder onderverdeeld worden in: - Vermeerderingsbedrijven - Vleesvarkensbedrijven - Gesloten bedrijven7 Vermeerderingsbedrijven houden alleen zeugen en die gaan na 10 weken naar vleesvarkensbedrijven. Op vleesvarkensbedrijven worden de varkens gehouden voor het vlees. De biggen worden hier klaargemaakt voor de slacht. Als ze op dit bedrijf aankomen wegen ze ongeveer 25 kg, en als ze naar de slacht gaan wegen ze ongeveer 110 kg. Op gesloten bedrijven worden zeugen geboren en op ditzelfde bedrijf worden ze ook vetgemest.

In Nederland worden ruim 12 miljoen varkens gehouden, verspreidt over zo’n 3000 bedrijven.

Biologische veeteelt

In Nederland bestaat de veeteelt voor het grootste gedeelte uit de gangbare veehouderij, ook wel bio-industrie genoemd. Naast de bio-industrie heb je ook nog biologische veeteelt, wat maar een klein deel van de Nederlandse veehouderij betreft. Maar wat zijn de kenmerken van biologische veeteelt?

- De dieren mogen naar buiten bij een biologisch bedrijf. Varkens in uitlopen, koeien en kippen in de wei. Dat ze meer kunnen bewegen merk je aan het vlees; beter doorbloedt en steviger. De varkens kunnen het hele jaar naar buiten, maar als het weer niet lekker is blijven ze binnen.

Koeien en kippen zitten in het najaar en in de winter lekker in hun stal.

Het beeld bestaat dat biologische en scharrel vleesvarkens in de wei lopen.

Dat is niet het geval, ze hebben een uitloop met een beperkte omvang.

Alleen biologische fokzeugen komen in de wei.

- Er wordt veel minder antibiotica gebruikt en er worden geen groeibevorderaars of hormonen toegepast. In de bio-industrie krijgen dieren vaak al antibiotica om te voorkomen dat ze iets krijgen, niet alle bedrijven in de bio-industrie doen dat maar het mag wel. Integendeel tot de biologische veeteelt, waar dat verboden is. Bij de biologische bedrijven wordt pas antibiotica toegediend als het echt nodig is voor het dier.

7

https://nl.wikipedia.org/wiki/Varkenshouderij

19

-

De stallen zijn ruim, licht en er is veel lucht voor de dieren. Ook wordt er gebruik gemaakt van een bodembedekking, zoals stro of zaagsel.

De dieren hebben een langzamere groei, dus ze worden niet vetgemest.

De jongeren blijven ook relatief lang bij de moeder.

Deze kenmerken zijn verplicht bij een biologisch veeteeltbedrijf. Het is niet zo dat alle gangbare bedrijven het tegenovergestelde zijn. Er zijn namelijk wel gangbare bedrijven waarbij koeien, kippen of varkens wel naar buiten mogen en een grote stal hebben om in te leven. Maar zo wordt er een duidelijk beeld geschetst van wat biologisch nou precies inhoudt. De exacte verschillen tussen biologisch en bio-industrie in bepaalde takken van de veeteelt:  Biologische melkveehouderij Biologische melkveehouderijen zijn extensiever dan gangbare. Dat betekent dat er minder koeien op één hectare worden gehouden. Daardoor produceren biologische melkveebedrijven minder broeikasgassen en dragen zo minder bij aan het opwarmen van de aarde.

Weidegang is verplicht, de koeien worden niet onthoornd als ze een kalfje zijn en leven op strooisel en niet op een rooster, rubberen mat of stro.

Het aantal productieve dagen van biologische melkkoeien is 317, tegen 342 gangbaar. De gemiddelde leeftijd van biologische koeien is langer (4,0 jaar) dan die van gangbare koeien (3,1 jaar).

In 2016 zijn er steeds meer melkveehouderijen die belangstelling hebben in het om schakelen op biologisch. Door het wegvallen van het melkquotumsysteem in april 2016 is de melkproductie fors toegenomen. Hierdoor daalde de melkprijs sterk. De melkprijs voor biologische bedrijven bleef echter redelijk gelijk. Dit maakte het aantrekkelijk om van gangbaar naar biologisch te stappen. Het aanbod van biologische melk dreigt daardoor sneller te stijgen dan de vraag.

Zuivelverwerkers laten daarom maar een beperkt aantal omschakelaars toe, anders zakt ook de melkprijs voor biologische melk.  Biologische varkenshouderij Bij biologisch is staart- en hoektandknippen niet toegestaan. Bij gangbare varkenshouderijen wordt de staart, als klein biggetje, afgeknipt zodat andere varkens er niet uit verveling mee gaan spelen. Biologische varkens hebben binnen 1,3m2 ruimte, gangbare varkens 0,8m2. Scharrel en biologische varkens kunnen buiten komen en hebben dan respectievelijk 1,3m2 of 1m2 tot hun beschikking.  Biologische pluimveehouderij Biologische kippen worden ouder dan 10 weken, maar kuikens in de bio-industrie leven ongeveer 6 weken. Biologische kunnen ook buiten komen en zitten niet opgesloten in kooien. Er leven 10 biologische kippen per m2. In de bio-industrie zijn dat er 19 per m2. De snavel wordt niet gekapt bij biologisch.

20

4.2 Deelvraag 2 Wat heeft restaurant ’t Havenmantsje al aan biologische producten van boeren uit de buurt en van welke producten zijn ze nog niet voorzien?

Het restaurant is al een klein beetje voorzien van producten uit de buurt, en dan ook maar een klein beetje. Dit is niet veel omdat het restaurant niet genoeg opslagruimte heeft, aan deze opslagruimte wordt gewerkt; er komt een aanbouw naast het restaurant. In deze aanbouw wordt onder andere gewerkt aan een opslagruimte met koelruimte. Is deze opslagruimte klaar, dan willen zij graag biologische producten uit de buurt hierin opslaan.

Voor vlees kan meneer Poldervaart terecht bij de slager in Dronrijp, deze levert biologische vlees uit verschillende landen aan het restaurant. Het is erg jammer dat dit niet lokaal is, maar door de vele melkveebedrijven in Friesland is er weinig vlees dat geschikt is voor ’t Havenmantsje. In Friesland zijn nog weinig biologische rundveeteelt bedrijven die koeien houden voor het vlees, en al helemaal geen biologische rundveeteelt bedrijven die geschikt restaurantvlees hebben. Wat het restaurant wel lokaal aan eigen vlees heeft, zijn hamlappen en soms worsten van de scharrelboerderij de Kempenaer uit Echtenerbrug. Deze varkens groeien in alle rust op en worden op een biologische manier gevoed. Na een mooi leven te hebben geleid wordt het varken geslacht en wordt van het vlees hamlappen en soms worsten gemaakt. Dit is voor het restaurant een erg geschikte manier om te werken met vlees. Doordat ze veel van de afkomst van de varkens weten, kunnen zij precies aan de gasten vertellen hoe het met het varken zat. Hierdoor brengt het restaurant de gast nog dichter bij de biologische landbouw en dat is toch wat een gast vaak wil.

Boer Jochem Wat meneer Poldervaart af en toe weleens doet is, tussen de afspraken door, even naar boer Jochem rijden. Deze tuinbouw boer is gevestigd in Kimswerd en heeft hier verschillende biologische gewassen die hij verbouwd in zijn kassen.

Meneer Poldervaart vindt dit een geschikte boer om zijn producten vandaan te halen, en maakt hier dan ook wel tijd voor om dat 1 keer in de week te doen.

Meneer Poldervaart zou graag meer gebruik van deze manier van productvoorziening willen maken, maar dit werkt voor hem nu niet door te kort aan opslagruimte en gebrek aan tijd. Een boer zoals Jochem kan niet elke dag naar het restaurant rijden voor 1 zakje uien, 2 komkommers en een tros tomaten. Heeft het restaurant de verbouwing afgerond, gaan zij met boer Jochem een afspraak maken. Boer Jochem kan in deze afspraak dan 1 á 2 keer in de week naar het restaurant rijden om verschillende biologische producten te leveren. Dit geldt niet alleen voor boer Jochem.

Meneer Poldervaart had voor ’t Havenmantsje een ander restaurant, ook gevestigd in Harlingen. Omdat hij daar wel een opslagruimte had, kon hij toen wel producten uit de buurt opslaan. De leveranciers uit de buurt wilden graag doorgaan met leveren aan meneer Poldervaart maar dit ging helaas niet vanwege een te kort aan opslagruimte. Deze leveranciers willen nog steeds de producten die zij maken leveren aan ’t Havenmantsje. Voorbeelden zijn Waddengeluk en Waddenhoeve, deze bedrijven produceren beide biologische producten in de buurt van Harlingen.

21

Waddengeluk In dit bedrijf wordt er gebruik gemaakt van biologische akkerbouw, dit wordt gedaan op een boerderij in Sexbierum. Het bedrijf heeft 50 hectare grond dat gelegen is aan de Waddenzee. Het heeft een groot voordeel dat het biologische akkerbouwbedrijf aan de Waddenzee ligt, hier is veel frisse wind, dat is erg voordelig voor de gewassen. Door de frisse wind hebben zij minder last van ziektes en plagen, vooral schimmelziekten of luizen komen hierdoor minder snel op de gewassen af. Op de 50 hectare verbouwen zij verschillende gewassen en doen ook elk jaar aan vruchtwisseling. Dit wil zeggen dat je elk jaar een ander gewas op het stuk land verbouwt, dit is erg goed voor de grond en vermindert ziektes en plagen.  Producten Het bedrijf verbouwt verschillende gewassen op de 50 hectare liggend aan de Waddenzee. Op deze stukken land worden aardappelen, wortels en pastinaak, rode en witte kool, sjalotten en rode uien, spruitjes, tarwe, rode, witte, gele cioggia en oerbiet en als laatste broccoli verbouwd. Het bedrijf levert alleen via een supermarkt naar de particulier. Zij doen niet aan thuis verkoop.

Waddenhoeve In dit bedrijf wordt er gebruik gemaakt van biologische veeteelt, dit wordt gedaan op een boerderij tussen Achlum en Harlingen. In dit bedrijf zijn koeien te vinden die voldoende ruimte hebben en geen antibiotica krijgen toegediend. Ook wordt er geen gebruik gemaakt van kunstmest en leven de koeien in een panoramastal. Een panoramastal bestaat uit spanten en een dak, hierdoor kan de koe optimaal genieten van de buitenlucht. De koe kan zo ’s winters in de zon gaan staan en andersom kunnen de koeien in de zomer gebruik maken van de schaduw. Wat wel een nadeel is, is dat het naar binnen kan regenen en zo de koe nat wordt. De boer vindt dit echter niet erg en verklaart dat het alleen maar beter is voor de koeien omdat ze er sterk van worden.  Producten Het bedrijf heeft veel zuivelproducten gemaakt van de melk die ze produceren, dit deden ze allemaal zelf bij de boerderij en ook werd dit verkocht op de boerderij zelf. Ook werd het vlees van eigen koeien verkocht, het vlees werd verpakt en vervolgens ingevroren. De zuivelproducten die zij maken hadden altijd een mooi label van de Waddenhoeve en waren in verschillende formaten te krijgen. Helaas wordt dit niet meer toegepast sinds 1 á 2 jaar op de boerderij, het enigste wat de boerderij nog aan producten heeft is biologische melk. Dit wordt niet meer door de boer zelf verwerkt tot zuivel, het wordt nu gewoon opgehaald door tankauto. In de fabriek wordt de melk nog wel tot zuivel verwerkt. De reden dat het nu zo gaat en niet meer zelf wordt verwerkt, is dat het veel te duur was en financieel niet meer uit kon voor de boer.

22

4.3 Deelvraag 3 Wat is het aanbod in de regio van biologische boeren?

Het aanbod van biologische boeren wordt geleidelijk aan groter, dit geldt ook in Friesland. In de straal van zo’n 10 kilometer van het restaurant zijn al verschillende biologische boerderijen te vinden. Meneer Poldervaart wees ons gelijk al op drie boeren waar hij contact mee heeft of had. Dit waren drie verschillende bedrijven. Een tuinbouwbedrijf, de kassen van boer Jochum in Kimswerd, een akkerbouwbedrijf, Waddengeluk in Sexbierum en een veeteeltbedrijf, de Waddenhoeve in Harlingen. Wij hebben met alle drie boerderijen contact opgenomen. Helaas viel de waddenhoeve wat af, dit kwam doordat zij waren gestopt met het produceren van eigen zuivelproducten. Boer Jochum en Waddengeluk waren enthousiast en wilden ons helpen met ons onderzoek. Naast deze 3 bedrijven zijn er meerdere biologische boerderijen in de omgeving.

Fryske Biologische Boerderijwinkels Er zijn verschillende biologische boerderijen in Friesland die doen aan huisverkoop. Voor deze boerderijen met huisverkoop bestaat een website; Fryske Biologische Boerderijwinkels. Op deze website zijn 25 boerderijwinkels verspreid door heel Friesland te vinden. Er is een kaart te vinden op de website en hier is goed te zien waar deze winkels zich allemaal bevinden. Klik je vervolgens op de boerderij winkel, is er een algemeen stukje te vinden over de boerderij waar deze producten vandaan komen. In dit stukje is vaak te lezen over de boerderij zelf en wat voor producten er zijn te vinden in de boerderijwinkel, ook de contact gegevens zijn hierbij vermeld. Deze site heeft als bedoeling de consument dichter bij de biologische boer te brengen. Het is opgericht door de Stichting Waddengroep, zij wilden door middel van een project de huisverkoop van biologische boerderijen stimuleren. Dit project is inmiddels al afgelopen, maar de winkels worden voortgezet door de deelnemers zelf. Voor deze deelnemers is er een gezamenlijk bord ontwikkeld, deze heeft elk Fryske biologische boerderijwinkel met daarop zijn eigen naam en bedrijfsomschrijving.

Streekboer Als tip kregen wij van Jurjen Bruinsma van Waddengeluk om de streekboer eens te gaan bekijken. De Streekboer is een organisatie die de verbinding tussen de biologische boer en de consument kleiner maakt. Dit doen ze door middel van een webshop. Op deze webshop kun je precies kijken wat het aanbod is en van welke boerderij het afkomstig is. Na het bestellen van je producten zijn ze op een vaste plaats en dag af halen. Dit afhalen kan 1 keer per week op zaterdag, het bestellen kan worden gedaan tot en met donderdag. Op vrijdag worden alle bestellingen doorgegeven aan de boeren en wordt het vervolgens door de boer zelf klaargezet. Zaterdag worden de bestellingen opgehaald door de Streekboer zodat het vervolgens kan worden opgehaald door de consument op de vastgestelde plaatsen en tijden. Er zijn drie regio’s waar uit je kan kiezen: Leeuwarden, Sneek en Heerenveen. Bij elke regio krijg je de biologische boeren uit de buurt te zien met de producten die zij aanbieden. Het is een breed assortiment dat bij 60 biologische boeren uit de buurt vandaan komt. Ook wordt dit plan soms met horeca gedaan, dit wordt alleen uitgevoerd wanneer er een goed plan is vastgesteld.

23

De Streekboer is niet de enige webshop die biologische producten aanbiedt. Er zijn ook boeren die hun eigen winkel online hebben en ook boeren die dit hebben maar dan ook met producten van andere boeren, bijvoorbeeld Bioweb.

Logo de Streekboer

Logo Fryske Biologische Boerderijwinkels

Logo Bioweb

24

4.4 Deelvraag 4 Is het haalbaar voor de biologische boeren om te leveren aan restaurants?

De afgelopen jaren is de vraag naar biologische producten al erg gestegen.

Wereldwijd is sinds 2001 de omzet van biologische producten verdubbeld. In 2011 werd er in Nederland 87 miljoen euro meer uitgegeven aan biologisch voedsel dan het jaar ervoor.8 Als de stijgende lijn de komende jaren doorzet, zal het voor de boer ook eenvoudiger worden om het aanbod aan te laten sluiten bij de vraag. Directe levering zou daar een onderdeel van kunnen zijn. Nu is het argument van de boer nog vaak: “Er is te weinig vraag naar en er zit te veel tijd in”.

Boer Jochum Zo'n 20 jaar geleden heeft boer Jochem de boerderij van zijn vader overgenomen. In die tijd was het bedrijf nog niet biologisch. Boer Jochum heeft de omslag gemaakt naar een biologisch bedrijf. Als ondernemer neem je een risico. Hij had een twijfel of het wel kon, alles onbespoten telen. De conclusie is dat het wel kan. De consument en groothandel vragen een breed biologisch assortiment. Boer Jochum teelt zo’n 30 verschillende gewassen met ieder hun eigen teelt proces. Veel handwerk is het gevolg. Voor een kleine ondernemer is een bedrijfsauto en een privéauto vaak te duur. De bedrijfsauto is weg gedaan.

De mogelijkheid om zelf te leveren en bezorgen aan restaurant is daarmee uitgesloten. Wel is er een winkel, waar hun eigen biologische producten worden verkocht.De gewassen die Boer Jochum teelt hebben een erg hoge kwaliteit. Als de horeca het zelf ophaalt wordt er zeker een verschil geproefd. Een nadeel is dat het niet weken kan worden opgeslagen in een koelcel. De kwaliteit van het product daalt. Als de producten zou worden geleverd zou het nooit een grote hoeveelheid kunnen zijn.

Boer Jochum doet aan huisverkoop, hij heeft hiervoor een Fryske Biologische Boerderijwinkel op het erf. In deze winkel zijn vrijwel al zijn geteelde producten te vinden. Ook heeft hij producten in zijn winkel liggen die niet door hem zelf zijn geteeld maar afkomstig zijn van een andere biologische boer uit de streek. Hij heeft bijvoorbeeld bloemkoos van Kees Nieuwboer en broccoli van Jan Bruinsma.

Hij had ook de zuivelproducten van de Waddenhoeve te koop, maar helaas zijn zij hier mee gestopt en heeft boer Jochum geen zuivel meer in zijn winkel te koop. Ook werd de winkel van biologische eieren uit de buurt voorzien. Fûgelfrij leverde zijn eieren aan voor de winkel, maar helaas doen zij hier niet meer aan wegens omstandigheden. Fûgelfrij levert alleen nog aan de groothandel. De Fryske Biologische Boerderijwinkel is open op vrijdagochtend en woensdagochtend. In een week heeft de winkel dan gemiddeld zo’n 40 klanten.

De producten die geschikt zijn voor ’t Havenmantsje liggen voor de volgende prijzen in de winkel: - Tomaten €3,50 per kilo - Courgettes €2,50 per kilo - Aubergines €3,50 per kilo - Komkommers €1,25 per stuk - Sperziebonen €8,00 per kilo 8

https://www.dietcetera.nl/voedingsthemas/biologisch

25

-

Snijbonen Koolraap Winterpostelein Veldsla

€7,00 per kilo €1,25 per stuk €6,00 per kilo €10,00 per kilo

Voor een ondernemer heeft boer Jochum weer andere prijzen. Een ondernemer die ook producten bij boer Jochum vandaan haalt, is de pizzeria in Pingjum. Zij doen dit bewust, het kost meer tijd maar de kwaliteit, smaak en versheid is vele malen beter. Voor een ondernemer als de pizzeria of een restaurant gelden de volgende prijzen voor dezelfde eerdergenoemde producten: - Tomaten €2,00 per kilo - Courgettes €1,50 per kilo - Aubergines €2,00 per kilo - Komkommers €1,00 per stuk - Sperziebonen €6,00 per kilo - Snijbonen €5,00 per kilo - Koolraap €1,00 per stuk - Winterpostelein €4,00 per kilo - Veldsla €7,00 per kilo Op elk product zit in het algemeen winst. De grote van de winst ligt natuurlijk aan de oogst, groeit alles goed en rot er weinig weg is de winst groter dan wanneer dit in tegenstelling gebeurt. Ook is de winst op de producten die worden verkocht in de winkel hoger dan wanneer ze naar de groothandel gaan of worden verkocht aan de ondernemer. In de 20 jaar dat boer Jochum zijn bedrijf runt heeft hij al meerdere keren een gewas weg gedaan of een nieuw gewas aangeschaft. Gaat een gewas hem meer kosten dan dat het oplevert op een langer termijn, besluit hij het gewas niet meer te telen ter voorkoming van te hoge kosten.

Waddengeluk Het bedrijf Waddengeluk gebruikt voor het leveren van de biologische producten aan restaurant een tussenpersoon. Ze hebben zelf niet de beschikking over een bedrijfsauto, zelf leveren aan restaurant is dan ook geen optie.

De groothandel Hanos haalt eens per … de producten bij Waddengeluk vandaan.

Bij deze groothandel worden de producten opgeslagen in grote koelcellen. De tussenpersoon, groothandel Hanos, heeft een breed assortiment van goede, luxe en kwalitatief hoge biologische producten. De restaurants kunnen hierdoor bij één tussenpersoon terecht voor een groot deel van de te verwerken biologische producten in hun gerechten. Het restaurant bestelt via internet en de biologische producten worden gekoeld en op tijd geleverd door Hanos.

Meneer Poldervaart is geïnteresseerd in de producten die bij Waddengeluk worden geteeld. Het verwerken van biologische producten uit de eigen ‘streek’ heeft zijn voorkeur. Hij heeft contact gezocht met Waddengeluk om te kijken of directe levering tussen Waddengeluk en Poldervaart tot de mogelijkheden behoort. Voor beide partijen levert dit praktische problemen op. Zowel planning, tijd en transport is voor beide, jammer genoeg, niet uitvoerbaar. De tussenpersoon, groothandel Hanos, lost dit probleem op.

Aan huisverkoop wordt niet gedaan bij waddengeluk, dit heeft verschillende reden. Het onderhouden van een winkel brengt veel tijd met zich mee; de kisten

26

moeten vol liggen met producten, de producten moeten vers zijn, er moet iemand staan die de verkoop regelt maar ook verder op de buurt zijn er al biologische huisverkoopwinkels. Kortom het is voor waddengeluk niet voor de hand liggend om zich te richten op huisverkoop door middel van een winkeltje.

Wat Waddengeluk wel doet is dat het biologisch-dynamisch bedrijf Gerbrandastate in Pietersbierum producten bij hen vandaan haalt om deze te verkopen in hun boerderijwinkel, zo wordt het aanbod in de winkel groter. En ook komen er af en toe mensen langs om de producten van waddengeluk te kopen, dat is voor hen geen enkel probleem want veel moeite kost dit hen niet.

Worden de producten wel verkocht aan consumenten, dan staan hier voor de volgende prijzen bekend: - Rodekool €0,70 per stuk - Witte kool €0,70 per stuk - Spruitjes €1,65 per kilo - Wortels €0,70 per kilo - Pastinaak €1,00 per kilo - Aardappels €0,60 per stuk - Rode, gele, witte chioggia €0,95 per kilo Worden dezelfde producten als de bovengenoemde aan de ondernemer verkocht, gaat alles zo’n 10 cent goedkoper weg. Door dat een ondernemer meer doet aan massa inkopen kan dit voor waddengeluk uit. De producten die een ondernemer bij waddengeluk haalt, worden niet geleverd. De grootste ondernemer die de producten bij hen weghaalt is de groothandel Hanos.

Er wordt bij elk product gestreefd naar winst. Het is niet altijd haalbaar, dit heeft dan weer verschillende oorzaken. Er komen en gaan elke keer weer producten.

Zo heeft waddengeluk sinds dit jaar broccoli en hebben ze de uien sinds 2 jaar links laten liggen. De reden van het links laten liggen van de uien heeft te maken met het niet mogen gebruiken van bestrijdingsmiddelen bij de biologische landbouw. In de buurt was de besmettingsgraad erg hoog voor de ziekte voor de uien, om te voorkomen om de hele oogst kapot zien te gaan, hebben ze besloten de uien te laten voor wat het is anders zou het meer gaan kosten dan dat de uien zouden opbrengen. Een jaar verder is waddengeluk overgestapt op de broccoli en zullen zij dit jaar kijken hoe dat gaat. Ze hebben … hectare aan grond, op deze akkers worden het meeste hectare aan aardappelen bezet.

Bioweb Bioweb is een webwinkel dat sinds 12 jaar actief is. In de webwinkel is een groot assortiment met biologische streekproducten te vinden. De opslag van de webwinkel vindt plaats op het bedrijf “It Griene Strân” in Workum, hier worden de houdbare producten gehouden. De verse producten worden bewaard op het bedrijf in Tytsjerk. It Griene Strân werkt samen met twee andere biologische melkveehouderijen in Akkrum en Tytsjerk. Deze twee melkveehouderijen zijn samen in 2004 Bioweb opgezet. It Griene Strân is hierbij in getrokken kort na de start. It Griene Strân is een combinatie van biologisch tuinbouw en akkerbouw.

De producten van het dit bedrijf gaan naar de groothandel, webwinkel en een deel gaat naar natuurvoedingswinkel in het centrum van Workum. De voedingswinkel is van Jan Pieter zelf, de eigenaar van It Griene Strân. De winkel wordt voorzien van biologische producten van hun eigen teelt en aangevuld met producten van andere telers en/of Friese biologische boeren.

27

Eenmaal per week wordt een rondje gemaakt langs alle aangesloten telers bij Bioweb. De producten worden zo verdeeld over de verschillende winkels. Voor It Griene Strân betekent dit dat ze leveren, maar ook krijgen van de andere Friese biologische boeren.

Bestellingen die geplaatst zijn voor woensdagmiddag 12 uur worden vrijdags thuisbezorgd. De verwerking hiervan vindt plaats op woensdagmiddag en donderdag, en worden vrijdags bezorgd met eigen Bioweb bedrijfsauto. De levering aan restaurants is moeilijk en wordt niet vaak gedaan. Een restaurant gaat vaak voor het gemak voor de groothandel en ook de prijs van het biologische product blijft een discussiepunt. Een restaurant in Workum heeft een jaar lang aardappelen afgenomen, 3 – 4 kisten (100 kilo) per week. Het jaar erop konden ze voor hetzelfde geld de aardappelen ook geschild krijgen van de groothandel. Dit stukje gemak had dan toch een grotere invloed dan de biologische streekproduct.

Het bedrijf heeft een vast personeelsbestand van 8 werknemers. Er werken 3 in de winkel in Workum, 3 werken bij de webwinkel, 1 op het land en 1 bij de verwerking van de bestellingen. Op de inpakdagen helpen collega’s van een samenwerkingsbedrijf uit Tytsjerk mee.

Bioweb doet geen huisverkoop op de boerderijen zelf, maar door middel van de webwinkel en natuurvoedingswinkels van hen. Op de site staan de volgende producten voor de volgende prijzen te koop. Bioweb heeft erg veel producten, maar wij hebben de producten uitgezocht die voor ’t Havenmantsje aantrekkelijk zijn.

- Rodekool €1,69 per stuk - Witte kool €1,69 per stuk - Spruitjes €5,50 per kilo - Wortels €1,49 per kilo - Pastinaak €2,78 per kilo - Aardappel €2,30 per kilo - Rode chioggia €1,70 per kilo - Tomaten €5,50 per kilo - Courgettes €4,00 per kilo - Aubergines €1,40 per stuk - Komkommer €1,49 per stuk - Winterpostelein €13,50 per kilo - Veldsla €16,90 per kilo - Paprika €1,39 per stuk - Rauwe boerderij melk €0,99 per liter - Pak volle melk €1,45 per liter - Pak magere yoghurt €1,59 per liter - Pak volle yoghurt €1,79 per liter - Kwark mager €2,49 per 500 g - Kwark halfvol €2,59 per 500 g - Kwark vol €2,69 per 500 g - Crème fraîche €11,12 per kilo - Boerenboter €9,96 per kilo - Slagroom €8,45 per liter - Eieren €10,20 per 30 st - Geitenmelk €3,74 per liter - Belegen kaas €17,00 per kilo

28

Deze zelfde producten worden voor een ondernemer 15% goedkoper. Er wordt op elk product geprobeerd winst te halen. Bioweb heeft eigen verbouwde producten, deze kunnen tegen een scherpere prijs weg dan de producten die moeten worden ingekocht. De producten die worden ingekocht hebben dan ook vrijwel altijd winst. De zelf geteelde producten hoeven niet per se winst te behalen maar dit is zeker een voordeel, verlies wordt hier niet echt op behaald.

Bioweb wordt veel bezocht en heeft dan ook wekelijks tussen de 250 en 300 klanten. Alle bestellingen worden geleverd, dit gebeurt allemaal op vrijdag. De producten die zijn besteld worden op woensdag en op donderdag bij alle boeren uit de buurt vandaan gehaald, hier heeft de boer die levert aan Bioweb dus geen werk van. Bioweb probeert de producten zoveel mogelijk uit Friesland te halen, lukt dit niet dan wordt het uit noord Nederland gehaald. Ze doen hun uiterste best om de producten zo lokaal mogelijk te houden, dit is namelijk wat hen uniek maakt en wat de consument graag wil.

29

4.5 Deelvraag 5 Is het haalbaar voor restaurant ’t Havenmantsje om producten bij biologische boeren uit de buurt te halen?

Is het financieel haalbaar Of het financieel haalbaar is, is misschien wel een van de belangrijkste factoren om naar te kijken. ’T Havenmantsje bestelt nu elke dag de producten die de volgende dag nodig zijn. Alle producten die de biologische boeren in de buurt willen leveren tegen een bepaalde prijs per eenheid of per kilogram, zijn ook bij de groothandel Hanos te verkrijgen. Om een duidelijk beeld te krijgen van de prijzen en het verschil in prijs tussen de boer en de Hanos, hebben we hier een onderzoek in gedaan. Voor de boeren hebben we elk apart de resultaten uitgewerkt. Er is te zien wat het verschil is van de boer wanneer hij het aan de ondernemer verkoopt of aan de consument. Maar de belangrijkste kolom is wat het verschil is wanneer het restaurant het bij de boer koopt of bij de groothandel. Op deze manier is het financiële gedeelte dan ook goed en duidelijk zichtbaar.

Boer Jochum Boer Jochum biedt zijn producten voor de ondernemer een stuk goedkoper aan.

Dit loopt soms wel op tot drie euro, dit klinkt niet veel maar toch is het een groot voordeel voor ’t Havenmantsje. Het verschil tussen wat ze betalen voor hetzelfde product bij de groothandel en bij boer Jochum was erg positief. Gemiddeld genomen kwam er €1,23 uit, dit is een positief getal en zal ook een goed plus punt zijn om het plan met Jochum de Boer door te laten gaan.

Waddengeluk Waddengeluk heeft weinig verschil met de consumentenprijs en ondernemersprijs, maar dit is geen nadeel voor ’t Havenmantsje. Alle producten die Waddengeluk aan biedt, zijn goedkoper wanneer het restaurant ze rechtstreeks hier vandaan halen dan wanneer ze het bij de groothandel vandaan halen. Dit zorgt niet voor veel prijsverschil, maar gemiddeld gezien is dit €0,51 positief. Dit is net zoals bij boer Jochum, een goed plus punt om het plan ook hier door te laten gaan.

Bioweb Bioweb is een organisatie, en moeten wel winst behalen op de producten die ze van de boeren inkopen anders kan het bedrijf niet blijven bestaan. Hierdoor zijn de prijzen relatief hoog vergeleken met de andere boeren. Kijkend naar de resultaten zijn vrijwel alle prijzen negatief wanneer het restaurant ze bij Bioweb vandaan haalt. Het gemiddelde van deze vergelijking is dan ook €1,58 negatief.

Dit is een negatief punt, en geeft twijfel om het plan door te laten gaan met Bioweb.

(De resultaten van deze drie boeren zijn te vinden in de bijlagen.)

Is het te doen qua tijd Of het haalbaar is voor het restaurant wordt niet alleen gekeken naar geld, maar ook naar tijd. ’t Havenmantsje heeft niet elke dag tijd om de verschillende producten altijd op te halen. Vandaag de dag bestelt het restaurant elke dag wat

30

ze voor de volgende dag moeten hebben. Dit bestellen kost hen zo’n 20 minuten per dag, per week gezien is dat 2 uur en 20 minuten. Het restaurant is namelijk woensdag tot en met zondag geopend en op maandag en dinsdag gaat die open op aanvraag. Heeft het restaurant dinsdag en maandag aanvraag, moeten zij 7 dagen in de week bestellen en kom je dus uit op zo’n 2 uur en 20 minuten.

Wanneer ’t Havenmantsje overgaat op verse biologische producten van boeren uit de buurt, willen zij hier ongeveer 2 uur per week aan besteden. In die week willen ze dan 2 keer ophalen. De tijdsverdeling voor het bestellen zou dan wel anders zijn. Op dit moment is het elke dag 20 minuten, maar bij ophalen is dit 2 keer in de week 1 uur.

Waddengeluk in Sexbierum is niet de enigste biologische boer in deze streek. Om dit bedrijf heen zitten nog drie andere biologische boeren in de buurt. Wij weten dat deze boeren er zijn, maar hebben geen contact met deze boeren gelegd.

Eventueel zou dit nog kunnen worden gedaan, zodat je meerdere producten uit deze buurt haalt. Zo win je tijd omdat al deze boerderijen nog geen 15 minuten rijden van elkaar verwijderd zijn. Op deze boerderijen worden weer andere producten verbouwd die Waddengeluk het restaurant kan bieden. Zo zit Gerbranda State in deze streek, zij hebben naast het landbouwbedrijf, met geiten en akkerbouw, ook een boerderijwinkel op het erf. In de winkel zijn verschillende biologische producten te vinden die uit de streek komen. Jan Bruinsma, Reinder de Jong en Kees Nieuweboer zijn ook biologische akkerbouw boeren die zijn gevestigd in dezelfde streek als Waddengeluk. Deze boeren verbouwen onder andere bloemkool, broccoli, spruiten, erwten, stoofperen, kapucijners, pompoenen en boerenkool.

31

4.6 Deelvraag 6 Hoe onderscheidt ’t Havenmantsje zich van andere restaurants?

Dagelijks zijn de mensen van ’t Havenmantsje bezig om de goede status te behouden. Van het eten weer op het hoogste niveau te bereiden tot een goede binding met de klanten.

Reclame Voordat het gebruik van social media nog niet vanzelfsprekend was, werden de 100 beste restaurants gepresenteerd door middel van een review boek.

Restaurants werden gecontroleerd door de inspectie en konden een plaats krijgen bij de 100 beste restaurants van Nederland. ’t Havenmantsje nam deel aan deze top en stond zo ook in dit review boek. Dit was een erg goede reclame in de tijd voordat er gebruik werd gemaakt van social media. Deze top is nu gewoon op het internet te vinden.

Meneer en mevrouw Poldervaart zijn vaak bezig met het bekend maken van het restaurant. Toen ze begonnen met het restaurant was dat nog niet van belang.

Er werd eens per jaar een boek uitgegeven aan de consument met een top 100 per provincie, hier hadden zij weinig werk van. Nu de media steeds meer opkomt, moeten zij daarin mee gaan, voor deze werkzaamheden hebben zij een bedrijf ingehuurd. Dit bedrijf regelt voor het restaurant het Facebookaccount maar ook het Twitteraccount wordt bijgewerkt met de leukste nieuwtjes voor de consument. Als voorbeeld post het restaurant weleens een nieuw product, ook worden er soms prijsvragen gedaan op Facebook. De Facebookpagina had tientallen jaren geleden 300 volgers, inmiddels is dat uitgebreid naar 4000 volgers. Op Facebook wordt het bericht gedeeld, hierdoor wordt het bericht soms wel 15000 keer bekeken.

Acties Mevrouw Poldervaart verdiept haar per dag wel 3 á 4 uren in vele aanbiedingen, zo presenteren ze het restaurant aan de consument. Puur om mensen te lokken op dagen dat het niet druk is in het restaurant. Bijvoorbeeld op Koningsdag zullen veel mensen in Leeuwarden zijn. Om dan toch mensen naar het restaurant te lokken verzinnen zij een actie. Een actie kan zijn dat er voor twee personen 15 euro korting is op een 3 gangen diner. Deze acties lokken mensen, binnen een korte tijd zijn alle tafels vol geboekt. Ze zorgen er zelf dan voor dat ze er niet op achteruit gaan, bij zo’n actie menu wordt er niet gebruik gemaakt van hun duurste producten. Ook wordt er mee gedaan aan acties bij de supermarkten zoals de Albert Heijn en de Jumbo. Door zulke acties wordt het restaurant ook bekender onder de mensen. Waar zullen we gaan eten? Ook dan moet je zorgen dat je je onderscheid van de andere restaurants. De consument zoekt veel op internet. Stel u zoekt op: “dineren in Friesland”, negen van de tien keer zal het restaurant boven aan staan. Dat komt door de vele reviews en cijfers die er door mensen wordt gegeven op de sites: Couverts en Iens. Gemiddeld scoren zij een 9.1, maar er zit erg veel werk in om dat cijfer zo hoog te houden. Vele reviews worden er ingevoerd op couverts, zo’n 1000 beoordelingen, hieruit wordt een gemiddelde gehaald.

32

Thuisgevoel ’t Havenmantsje probeert een ‘wauw’ gevoel bij de gasten te creëren. Dat ze bij elk gerecht weer denken ‘wat heerlijk’. Het totaal plaatje moet goed zijn. De klantenbinding vinden ze erg belangrijk; bij binnenkomst, het netjes ontvangen en de jassen aannemen en geen ongemakkelijke situaties creëren voor de gast.

Zelf benoemen de gasten het als thuiskomen, dat komt mede ook door het pand die een warm en huiselijk gevoel geeft. Ook als de gasten het restaurant verlaten, worden de jassen teruggeven, de deur opengehouden, een hand gegeven en bedankt voor de komst van de gasten. Zo nu en dan geven ze een kortingskaart mee voor 2 personen, ze kunnenmaar dat hebben ze in eigen hand, wie dat wel en wie dat niet meekrijgt. Als ze die kortingskaart meegeven komen ze meestal terug met 4 personen.

Kookworkshops ’t Havenmantsje richt zich niet alleen op het eten serveren maar geven ook kookworkshops. Hier kunnen mensen zelf koken en eten onder leiding van meneer Poldervaart. Er worden dan 10/12 gerechten bereid waarbij de mensen precies kunnen volgen hoe het wordt gemaakt en met welke producten. Er wordt geen gebruik gemaakt van E-nummers of voorverpakt eten, alles wordt ambachtelijk gemaakt. Die kookstijl wordt erg gewaardeerd. Doordat er een klein groepje mensen zit voor de kookworkshop, krijg je een goede binding met de klanten. Meneer Poldervaart vertelt veel over de producten, wat het is en waar het vandaan komt, het zijn producten met vaak een eigen verhaal. Daarnaast is er op de zaterdag een chef’s table in de de kookstudio, waar maximaal 10 personen kunnen aanschuiven voor 10 gerechten door meneer Poldervaart bereid.

Meneer Poldervaart bezoekt vaak kookbeurzen, hier proeft hij nieuwe producten en dit misschien weer kan gebruiken voor ’t Havenmantsje. Zo komen bepaalde worstjes uit Portugal en varkensvlees uit Spanje, en dat alleen doordat meneer Poldervaart dat heeft gevonden door beurzen te bezoeken. Dit vlees is niet altijd biologisch. Het vlees wat wel biologisch is, is dat wat hij bij de slagers uit de buurt weg haalt.

33

4.7 Deelvraag 7 Kiezen consumenten bewust voor biologische restaurants?

Biologische producten worden steeds populairder, maar is de consument ook bereid om hier bewust in mee te gaan. Dit onderzoek hebben we gedaan door middel van een enquête. Deze enquête heeft ’t Havenmantsje op facebook gezet.

Zo hebben wij direct de goede doelgroep voor het restaurant. Ook hebben we de enquête naar alle leraren van de AMS gestuurd. Onze doelgroep is dan ook (potentiële) gasten van ’t Havenmantsje.

Hier hebben we de uitkomst van de enquête. Als eerste hebben we gevraagd wat mensen van biologische producten vinden op de schaal van 1 tot 10.

33% van de mensen geeft biologische producten een 8.

23% van de mensen geeft biologische producten een 7.

16% van de mensen geeft biologische producten een 6.

9% van de mensen geeft biologische producten een 9.

8% van de mensen geeft biologische producten een 5.

4% van de mensen geven biologische producten een 10.

De overige 7% geeft biologische producten een 1,2,3 of 4.

Dat betekent dat 85% van de mensen een voldoende geeft. Hieruit kun je dus concluderen dat mensen biologische producten goed vinden.

De volgende vragen gaan over het gebruik van biologische producten.

34

Hierboven staan de resultaten op de vraag: Hoeveel procent van uw voedsel is biologisch? 5% zegt dat 0% van zijn/haar voedsel biologisch is.

39% van de mensen zegt dat 0-15% van zijn haar voedsel/biologisch is.

26% van de mensen zegt dat 15-30% van zijn/haar voedsel biologisch is.

15% van de mensen zegt dat 30-50% van zijn/ haar voedsel biologisch is.

10% van de mensen zegt dat 50-75% van zijn/haar voedsel biologisch is.

4% van de mensen zegt dat 75%-90% van zijn/ haar voedsel biologisch is.

En tot slot 1% van de mensen zegt dat 90-100% van zijn/haar voedsel biologisch is.

Uit deze vraag kunnen wij stellen dat mensen nog niet zo veel biologische producten gebruiken. Maar er dat er wel weinig mensen zijn die geen biologische producten eten. Het positieve is dat er maar 5% helemaal geen biologische producten in huis heeft.

De volgende vraag luidde: Kijkt u vaak bij producten of er een biologische variant is?

25% van de mensen zegt vaak te kijken of er ook een biologische variant van hun gewenste product. 43% van de mensen zegt niet te kijken of er een biologische variant van is. En 32% van de mensen zegt dat dit wisselend is, dus niet altijd.

35

Ik denk dat de producten milieuvriendelijker zijn

Ik denk dat de producten Ik denk dat de producten Ik denk dat producten diervriendelijker zijn beter smaken gezonder zijn

Ik denk dat ik mijn voeds- De biologische el dan met een fijner producten zijn in gevoel eet. de aanbieding.

35 mensen denken dat de producten milieuvriendelijker zijn.

Dit klopt, er worden geen bestrijdingsmiddelen gebruikt wat een groot voordeel is voor het milieu.

41 mensen denken dat de producten diervriendelijker zijn.

Dit klopt, de dieren hebben een grotere leefruimte en hebben over het algemeen een beter leven gehad als gangbare dieren.

25 mensen denken dat de producten beter smaken.

Dit is maar net wat er al met het product gebeurd is. Een biologische wortel die bijvoorbeeld al een week onderweg is vanuit IsraĂŤl, is veel minder lekker dan een verse wortel uit de bio-industrie. Sommige mensen zeggen wel verschil te proeven maar ook een hele groep anderen zeggen dat het niks uit maakt.

37 mensen denken dat de producten gezonder zijn.

Dit is niet per definitie waar. Bij biologische bedrijven wordt bijna geen gebruik gemaakt van antibiotica. Hierdoor zit deze antibiotica ook niet in het vlees. Bij gangbare bedrijven wordt er meer gebruik gemaakt van antibiotica, hierdoor kan het in het vlees zitten.

13 mensen eten dan met een fijner gevoel.

En 17 mensen kopen biologische producten omdat het in de aanbieding is.

De volgende vragen gaan over wat mensen vinden van de hogere prijzen die ze voor biologische producten moeten betalen. En wat hun koopgedrag daarop is.

36

Hierboven ziet u de resultaten of mensen bereid zijn om meer te betalen voor een biologisch product.

31% van de mensen zegt bereid te zijn om meer te betalen.

19% van de mensen zijn niet bereid om meer te betalen voor biologische producten.

48% van de mensen zegt dat het van het product afhangt of ze bereid zijn meer te betalen.

1% van de mensen zegt alleen bereid te zijn om meer te betalen voor een biologisch product als zijn/haar gewenste product er alleen nog in de biologische versie ligt.

Uit deze vraag blijkt dus dat ongeveer 1 op de 3 mensen bereid is om meer te betalen. Daarnaast is 48% van de mensen, dus bijna de helft, nog bereid meer te betalen voor sommige producten.

Hoeveel procent zijn mensen bereid om meer te betalen per biologisch product?

48% van de mensen zegt bereid te zijn om 1-15% meer te betalen.

43% van de mensen zegt bereid te zijn om 15-30% meer te betalen.

8% van de mensen zegt bereid te zijn om 30-50% meer te betalen.

1% van de mensen zegt bereid te zijn om 50-75% meer te betalen.

De volgende vragen gaan over (deels) biologische restaurants.

Hierboven staan de resultaten van de vraag of de ondervraagden al eens in een biologisch restaurant hebben gegeten.

43% van de mensen hebben wel eens in een biologische restaurant gegeten.

10% van de mensen hebben nog nooit in een biologisch restaurant gegeten. En 47% van de mensen weet het niet.

37

Je kan dus zien dat mensen niet echt weten wanneer er met biologische producten wordt gewerkt.

Bent u bereid om meer te betalen voor een biologische restaurant?

18% van de mensen is niet bereid om meer te betalen voor een biologisch restaurant.

51% van de mensen is zo nu en dan bereid om meer te betalen voor een biologisch restaurant.

31% van de mensen is niet bereid om meer te betalen voor een biologisch restaurant.

Maar kiezen consumenten nou echt bewust voor biologische restaurants?

2% van de mensen kiest bewust voor een biologisch restaurant.

16% van de mensen kiest zo nu en dan voor een biologisch restaurant.

En de overgrote meerderheid van 82% kiest niet bewust voor een biologisch restaurant.

Het antwoord op de deelvraag is dus dat consumenten niet bewust kiezen voor een biologisch restaurant.

38

Ten slotte nog 2 vragen over ’t Havenmantsje. Is ’t Havenmantsje bekent onder de mensen?

59% van de mensen kent ’t Havenmantsje en 41% van de mensen kent ’t Havenmantsje niet. Van de mensen die ’t Havenmantsje kennen weten 37% dat het restaurant met biologische producten werken. 13% van de mensen hadden die vermoedens. Maar 50% van de mensen wisten niet ’t Havenmantsje met biologische producten werkt.

39

5. Conclusie Is het haalbaar restaurant ’t Havenmantsje te voorzien van biologische producten van boeren uit de buurt?

Om antwoord op onze hoofdvraag te krijgen hebben we verschillende dingen onderzocht.

Is het haalbaar voor de biologische boeren uit de buurt om te leveren aan restaurants?

De boeren uit de buurt zijn zeer positief, ze willen graag meewerken om zo hun producten in de streek te houden. Voor Waddengeluk en boer Jochum maakt het qua prijs geen verschil of ze het leveren aan de groothandel of het restaurant.

Bioweb levert nu aan consumenten en zal voor het restaurant een lagere prijs hanteren, maar dat hebben ze er zeker voor over.

Waddengeluk en boer Jochum hebben geen bedrijfsauto dus kost de boeren bijna niet meer tijd als voorheen, ze moeten er alleen voor zorgen dat de bestelde producten klaar staan. De conclusie op deze deelvraag is dat het voor de boeren zeker haalbaar is.

Doordat de boeren geen bedrijfsauto hebben, is dit wel meer werk voor ’t Havenmantsje.’t Havenmantsje moet de producten zelf ophalen bij deze boeren en dat kost tijd. Er zijn echter wel genoeg mogelijkheden.

Mogelijkheid 1: Marco Poldervaart haalt de benodigde producten zelf Marco Poldervaart haalt 2 keer in de week de benodigde producten, en slaat het op in de koelcel. Waddengeluk heeft veel bewaarproducten wat wel een maand in de koelcel kan blijven liggen. Hier zouden dan ook andere afspraken voor gemaakt kunnen worden.

Het restaurant heeft een bedrijfsauto, deze kan dan gebruikt worden. De auto is een diesel, een diesel rijdt gemiddeld 1 op de 20. Op dit moment is de dieselprijs €1,289.

Boer -

Jochum Het is 4,7 km rijden en dat kan in 9 min.

Dieselkosten: €0,6445 Totale tijd: ± 28 minuten

Waddengeluk - 8,1 km – 10 min - Dieselkosten: €1,0312 - Totale tijd: ±30 minuten Mogelijkheid 2: Werknemer Marco Poldervaart neemt een werknemer in dienst speciaal voor het ophalen van de producten. Het is altijd erg druk en dan kan Marco Poldervaart andere dingen doen in deze tijd. Wel heb je dan extra loonkosten. De benzinekosten zijn hetzelfde als bij mogelijkheid 1.

40

Mogelijkheid 3: Via Bioweb Op Bioweb kun je biologische streekproducten bestellen. De producten van boer Jochum en Jan Bruinsma zijn ook te vinden op Bioweb.nl. Als het restaurant geen tijd heeft om het zelf op te halen of geen geld om een werknemer aan te nemen, kunnen streekproducten besteld en geleverd worden door Bioweb. De bezorg dag is op vrijdag, maar daar valt over te onderhandelen.

Kosten levering: 3,50 bij besteding van 20 euro.

Mogelijkheid 4: Via de streekboer De streekboer verzamelt biologische streekproducten, die dan worden opgeslagen in één van de vestigingen. Consumenten halen de producten hier weg. Er is een mogelijkheid dat de streekboer de producten bij het restaurant wil brengen, maar dit kan alleen met een zeer goed plan. En als er voldoende besteld wordt door het restaurant.

Is het haalbaar voor restaurant ´t Havenmantsje om producten bij biologische boeren uit de buurt te halen?

Het restaurant is nu wekelijks ongeveer 2 uur en 20 minuten bezig met het bestellen van de producten. Als het restaurant de producten bij boer Jochum en Waddengeluk ophaalt kost dat ook ongeveer 2 uur en 20 minuten.

Het verschil tussen de Hanos en Waddengeluk en Boer Jochum is bij beide positief. Dus ´t Havenmantsje kan goedkoper producten krijgen bij de boeren dan bij de Hanos. Alleen zit bij de Hanos de vervoerskosten er al bij in.

Bioweb is wel duurder dan de Hanos, en hier komen eventueel ook nog bezorgingskosten bij. Echter ´t Havenmantsje heeft aangegeven bereid te zijn om meer te betalen voor de biologische producten uit de buurt, omdat ze het stukje meerwaarde van biologische streekproducten belangrijker vindt.

Kiest de consument bewust voor biologische restaurants?

Uit onzw enquête is gebleken dat de consument wel bezig is met biologische producten in de winkel. Ze zijn bereid om meer te betalen voor biologische producten. Echter vaak kiezen consumenten niet bewust voor een biologisch restaurant, en willen hier niet veel meer voor betalen.

Onze hypothese klopt, het is haalbaar restaurant ´t Havenmantsje te voorzien van biologische producten van boeren uit de buurt. Alleen de consument is nog niet zo ver.

Een verder onderzoek kan dan ook zijn: hoe krijg je de consument zover dat ze wel bewust voor biologische restaurants kiezen?

41

6. Aanbeveling

42

7. Keuzespecificatie 1 Maak een folder die informatie geeft over de nieuwe boeren uit de buurt die leveren aan ’t Havenmantsje Voor de aanbevolen boeren hebben wij een folder gemaakt. Deze folder kan in het restaurant worden uitgedeeld aan de gasten die nieuwsgierig zijn naar de afkomst van de producten bij de biologische boeren uit de buurt. Als dit plan door gaat, heeft het restaurant een mooie manier om de boeren te presenteren aan zijn gasten. Op deze manier zijn de gasten goed op de hoogte en worden de boeren aan hen op een leuke manier gepresenteerd. De folder is te vinden in de bijlage.

43

8. Dankwoord In dit dankwoord willen wij de volgende mensen bedanken die een bijdrage hebben geleverd aan ons PWS.  Restaurant ’t Havenmantsje (Marco en Inez poldervaart) Wij, als PWS groepje, waren ontzettend blij met onze opdrachtgever. Door de hulp die wij van hen hebben gekregen, hebben we dit onderzoek succesvol kunnen afronden.  Waddengeluk (Jurjen en Annechien Bruinsma) We zijn door Marco geadviseerd om Waddengeluk te bezoeken. Dit bleken ontzettend vriendelijke mensen, waardoor wij goed ons interview konden afnemen. Vervolgens hebben we een erg leuke rondleiding over de boerderij gehad wat onze kennis heeft vergroot over de praktijk van de biologische landbouw.  Boer Jochum (Jochum de Boer) Ook boer Jochum was doorgegeven door Marco. Boer Jochem was een vriendelijke man met passie voor zijn biologische gewassen. Dat konden we uit alles opmerken tijdens het interview. Hier hebben we veel aan gehad en we hebben daardoor de deelvragen kunnen beantwoorden.  Mevrouw M. Hornstra-Moedt (vakdocent) Het eerste beoordelingsgesprek was erg positief, we kregen tips en goede verbeterpunten. Door dit gesprek kregen wij een goede stimulans om ons PWS zo door te gaan. Dit heeft tijdens het maken van ons PWS altijd in ons achterhoofd gezeten. Dit zette voor ons wel de druk iets hoger om een goed PWS in te leveren. We wilden daarom een goed onderzoek. De enquête lieten we door haar controleren. Zij heeft ons goed begeleid tijdens het projecten ons geholpen wanneer we vastliepen.  Mevrouw K. Landsmeer (projectcoach) Vooral in het begin van ons PWS heeft mevrouw Landsmeer ons geholpen. We hadden het moeilijk met het formuleren van goede deelvragen en de hoofdvraag.

Ze heeft ons op de goede weg geholpen. Ook een opdrachtgever vinden was een moeilijke opdracht. Doordat Mevrouw Landsmeer het restaurant kende heeft ze ons geadviseerd contact met hen op te nemen.

44

9. Nawoord Met succes hebben wij ons PWS afgerond. En zijn we alle drie zeer tevreden over ons PWS. Vanaf het begin hebben wij een duidelijke planning voor ons zelf gemaakt en de taken goed verdeeld. We hebben rekening gehouden met wie wat leuk vond om te maken. Zo konden we met plezier aan ons PWS werken. Helaas hebben we ons niet helemaal aan de planning gehouden waardoor we het later wat drukker hadden. Dit was voor ons een goed leermoment, en nemen we zeker mee naar een volgend project.

De samenwerking ging over het algemeen goed, wel moesten we goed op gang komen. In ons groepje nam Alien het voortouw. Als er een meningsverschil was, had Alien daar een goede oplossing voor zodat we weer verder konden. Ook zette Alien soms Laura en Janine wat meer aan het werk. Hierna leverden Janine en Laura ook goed werk.

Alle onderzoeken die we hebben gedaan waren erg nuttig en hebben bijgedragen aan de conclusie. We zijn veel weg geweest voor ons onderzoek en hebben daarin veel plezier gehad.

We kijken terug op een erg leerzaam PWS. Het bellen met verschillende mensen gaat ons na het PWS beter af, en ook het plannen gaat beter. Het ging even mis bij de Waddenhoeve. Hierdoor hebben wij geleerd eerder contact te zoeken met de mensen om afspraken te maken. Dit voorkomt veel stress. Met veel genoegen hebben wij eraan gewerkt.

Hartelijk dank voor het lezen van ons profielwerkstuk over de biologische landbouw. We hopen dat u wat hebt geleerd over de biologische landbouw en ook hopen wij dat u een duidelijk antwoord heeft gekregen op de hoofdvraag: “Is het haalbaar het restaurant ’t Havenmantsje te voorzien van biologische producten van boeren uit de buurt?”

45

10. Bronvermelding Deelvraag 1: - Wat is veeteelt? https://nl.wikipedia.org/wiki/Veeteelt, - Biologische landbouw, http://www.agriholland.nl/dossiers/bioland/ - Biologische landbouw http://www.foodholland.nl/dossiers/biofood/home.html - Geschiedenis biologische landbouw,http://www.biovak.nl/geschiedenisvan-de-biologische-landbouw/ - Biologische producten, http://www.agro-food.nl/duurzaamheid/explosiefstijgende-vraag-naar-biologische-producten - www.bionext.nl - ’t Skal, www.skal.nl - Wat is tuinbouw? http://www.hetkleineloodigilessen.nl/p/113 - Tuinbouw, http://www.modernetuinbouw.nl/ - http://www.allesovervoeding.nl/ - Wat is tuinbouw? http://www.groenwerkt.nl/ - http://moniquevandervloed.nl/tuinbonen/ - Akkerbouw, http://www.potjesakkerbouw.nl/suikerbieten-teelt/ - http://www.kipkiplekker.nl - Wat is veeteelt? http://wikikids.nl/Landbouw - Nederlandse landbouw, http://www.rtlnieuws.nl/economie/nederlandkoning-landbouw-export-bereikt-recordhoogte - Wat is landbouw? http://www.landbouweninkomen.nl/ - Wat is veeteelt? http://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/veeteelt.aspx - https://nl.wikipedia.org/wiki/Veeteelt - Wat is een paardenfokkerij? http://www.nationaleberoepengids.nl/Paardenfokker - Pelsdierfokkerij, http://www.toncomputerjunkie.nl/dieren/soorten/bont.htm - http://statline.cbs.nl/Statweb/publication/?DM=SLNL&PA=80781ned&D1= 133,148&D2=0&D3=11-14&HDR=G1,G2&STB=T&VW=T - http://www.agriholland.nl/dossiers/bioland/home.html#Melkveehouderij - Verschillen biologische en scharrel, https://www.okvlees.nl/wij/biologischof-scharrel - Rendierhouderij, https://nl.wikipedia.org/wiki/Rendierhouderij - Rundveehouderij, https://www.ensie.nl/bart-hellinga/rundveehouderij - Nederlandse landbouw, http://www.rtlnieuws.nl/economie/nederlandkoning-landbouw-export-bereikt-recordhoogte - Varkenshouderij, https://nl.wikipedia.org/wiki/Varkenshouderij - Nederlandse landbouw, http://statline.cbs.nl/StatWeb/publication/?DM=SLNL&PA=80780NED&D1 =500-517,538,542,550&D2=0&D3=0,5,(l-2),(l1),l&HDR=G1,G2&STB=T&VW=T - Biologische landbouw, http://www.clo.nl/indicatoren/nl0011-biologischelandbouw - Tuinbouw, http://mens-en-samenleving.infonu.nl/sociaal-cultureel/25027tuinbouw-of-horticulture.html

46

Deelvraag 2: - Waddengeluk, http://www.waddengeluk.nl/ - Waddenhoeve, http://www.waddenhoeve.nl/, september 2016.

- Jochum de Boer, http://www.fryskeboerderijwinkels.nl/ - Interview met ’t Havenmantsje, opdrachtgever, 22 september 2016 Deelvraag 3: - Interview met ’t Havenmantsje, opdrachtgever, 22 september 2016 - Biologische melkveehouderij Friesland, http://www.bioweb-fryslan.nl/ - Streekboer, https://destreekboer.nl/ Deelvraag 4: - Interview met boer Jochum, biologische kassen, 03 november 2016 - Interview met Waddengeluk, biologisch akkerbouwbedrijf, 04 november 2016 - Interview met Jan Pieter van der Plaats, mede-eigenaar Bioweb en biologisch akkerbouwbedrijf, 16 november 2016 - Mailcontact met de Hanos, groothandel, 25 november 2016 Deelvraag 5: - Mailcontact ’t Havenmantsje, opdrachtgever, 21 november 2016 - Mailcontact met de Hanos, groothandel, 25 november 2016 Deelvraag 6: - Interview ’t Havenmantsje, opdrachtgever, 22 september 2016 Deelvraag 7: - Mac van Dinther. “Is biologisch lekkerder?”, de Volkskrant, 12 mei 2001. http://www.volkskrant.nl/archief/is-biologisch-lekkerder~a598438/

47

11. Bijlagen Planning Werkzaamheden Deelvraag 1 ( literatuuronderzoek)  wat is biologisch?  Wanneer weet je zeker of een boer biologisch is? En wat is het proces hiervoor?

– Pluimvee – Akkerbouw – veeteelt

start datum

Wie

Einddatum

Week 37

Alien

week 39

week 37 week 37 week 37

Laura Alien Janine

week 39 week 39 week 39

Deelvraag 2: Wat heeft restaurant 't Havenmantsje al aan biologische producten van boeren uit de buurt en van welke producten zijn ze nog niet voorzien?  Inventariseren wat het restaurant al aan biologische producten van boeren uit de buurt week 38 hebben (d.m.v een gesprek met de opdrachtgever)  Bovenstaande verwerken in het eindverslag week 38  Welke producten zou 't Havenmantsje nog kunnen gebruiken van week 38 boeren uit de buurt?  Bovengenoemde vraag week 38 verwerken in het eindverslag

Alien

week 38

Alien

week 39

Alien

week 38

Alien

week 39

Deelvraag 3: Wat is het aanbod in de regio van biologische boeren?  pluimvee  akkerbouw  veehouderij  Zoeken naar boeren die bereid week 40 iedereen zijn mee te werken aan ons plan - Inventariseer alle boeren in de week 40 iedereen buurt

week 42 week 40

48

Deelvraag 4: Is het haalbaar voor restaurant ’t Havenmantsje om producten bij biologische boeren uit de buurt te halen?

-

Is het duurder? Laat dit zien met een begroting Hoeveel tijd zit er in?

Genoeg opslagruimte?

Week 42

Janine

week 42

Week 42 Week 42

Laura Alien

week 42 week 42

Deelvraag 5: Is het haalbaar voor boeren om te leveren aan restaurants?

-

-

Onderzoek hoeveel cent boeren per product zullen krijgen week 42 als ze aan ’t Havenmantsje leveren -> is dat meer of minder dan op dit moment?

Hoe gaan de producten vervoert Week 42 worden?

Wat levert het voor de boer op? Week 42

Janine

week 44

Laura

week 44

Alien

week 43

Deelvraag 6: Hoe onderscheidt ’t Havenmantsje zich van andere restaurants?

-

-

Waarom zouden boeren moeten Week 38 leveren aan ’t Havenmantsje Interview met de opdrachtgever over waarom zij denken dat week 38 ze zich onderscheiden van andere restaurants?

Bovengenoemde vragen verwerken in het eindverslag week 38

Laura `

week 39

Laura

week 38

Laura

week 40

Deelvraag 7: Kiezen consumenten bewust voor biologisch?

-

-

Enquête maken voor week 42 consumenten over of ze bewust kiezen voor biologische restaurants.

Enquête afnemen(evt. via week 43 Facebook) Uitslag enquête verwerken week 46 en in het eindverslag zetten

Hypotheses stellen ’t Havenmantsje op de hoogte stellen Presentatie maken Hoofdvraag beantwoorden

week 37 om de 2/3 weken week 47 week 47

Janine/ Alien week 43

Iedereen

week 45

Janine

week 46

iedereen Alien Janine Iedereen

week 37 week 48 week 47

49

Vragen boer Jochum Hoe gaan de producten vervoerd worden? 

-

Heeft de boer een bedrijfsauto? o Wat kost dat dan? o Gewone auto? Is dat voordeliger o Hoe vaak kan het worden geleverd?

Kan het door iemand geleverd worden? Door wie dan?

Heeft het restaurant een bedrijfsauto? o Wat kost dat dan? o Gewone auto? Is dat voordeliger

Wat levert het voor de boer op? o De boer doet aan huisverkoop  Wat krijgt u voor 1 product? €……  Tomaten  Aardbeien  Courgettes  Aubergines  Komkommers  Sperziebonen  Snijbonen  Raapstelen  Winterpostelein  Veldsla  Zit er op elk product winst?  Verkoopt u veel producten?  Zo’n ………….. per week  Doet u ook aan levering?  Verkoopt u ook producten aan ondernemers? Zo ja, tegen welke prijzen? €…….  Tomaten  Aardbeien  Courgettes  Aubergines  Komkommers  Sperziebonen  Snijbonen  Raapstelen  Winterpostelein  Veldsla  Welke producten worden het meest verkocht?  Moet er ook geld achter sommige producten aan?  Zijn alle producten zelf geteeld?

50

Vragen Waddengeluk WADDENGELUK Hoe gaan de producten vervoerd worden?  Heeft de boer een bedrijfsauto? o Wat kost dat dan? o Gewone auto? Is dat voordeliger o Hoe vaak kan het worden geleverd?

- Kan het door iemand geleverd worden? Door wie dan?

-

Heeft het restaurant een bedrijfsauto? o Wat kost dat dan? o Gewone auto? Is dat voordeliger

Wat levert het voor de boer op? o De boer doet aan huisverkoop  Wat krijgt u voor 1 product? €……  Rodekool  Witte kool  Spruitjes  Ui  Sjalot  Rode ui  Wortels  Pastinaak  Aardappel  Rode, gele, witte chioggia  Oerbiet  Tarwe  Toscaanse palmkool  Zit er op elk product winst?  Verkoopt u veel producten?  Zo’n ………….. per week  Doet u ook aan levering?  Verkoopt u ook producten aan ondernemers? Zo ja, tegen welke prijzen? €……..  Rodekool  Witte kool  Spruitjes  Ui  Sjalot  Rode ui  Wortels  Pastinaak  Aardappel  Rode, gele, witte chioggia  Oerbiet  Tarwe  Toscaanse palmkool  Welke producten worden het meest verkocht?  Moet er ook geld achter sommige producten aan?  Zijn alle producten zelf geteeld?

51

Vragen Bioweb BIOWEB/GEZOND GEMAK -

Wat voor bedrijf heeft u?

Welke producten verbouwt/ teelt u?

Waar gaan uw producten heen?

Wat is bioweb precies?

Welke producten worden daar aangeboden?

De producten worden niet allemaal door u geteeld?

Is bioweb interessant voor ondernemers?

Zijn het allemaal streekproducten?

Heeft u ook zuivelproducten in uw boerderijwinkel/ bioweb?

Zijn het allemaal streekproducten?

Wie in de buurt heeft hier zuivelproducten?

-

Heeft o o o o o

-

de boer een bedrijfsauto?

Wat kost dat dan?

Benzine/diesel/gas Doet u aan levering?

Hoe vaak kunt u het leveren?

Door wie kan het geleverd worden

Wat levert het voor de boer op?

Wat krijgt u voor 1 product? €……   _  Verkoopt u veel producten?  Zo’n ………….. per week  Verkoopt u ook producten aan ondernemers? Zo ja, tegen welke prijzen? €…….   ____ ________ _ _ __  Welke producten worden het meest verkocht?  Moet er ook geld achter sommige producten aan?

52

Vragen Havenmantsje Deelvraag 2 -

-

Zijn alle producten die jullie hebben biologisch?

Halen jullie al producten bij boeren uit de buurt vandaan? En dan ook biologisch? o Pluimveehouderij o Akkerbouw o Rundveehouderij Waar komen de andere biologische producten vandaan? o Pluimveehouderij o Akkerbouw o Rundveehouderij

Deelvraag 5 -

Hoeveel tijd zit er in? o Elke dag vers? Dat betekent elke dag onderweg naar de boeren is dat mogelijk qua het andere werk? o Hebben jullie een bedrijfsauto, zo niet zouden jullie die daar voor aanschaffen. o Zouden jullie zelf die producten halen of iemand voor inhuren? o Hoe vaak zouden jullie eventueel nieuwe producten halen? o Kunnen jullie ook een overzicht geven van wat jullie doen op een dag. (als er een aantal bezigheden zijn die jullie dagelijks doen) ? o Halen jullie nu al producten, zo ja? Hoeveel tijd zit erin.

-

Genoeg opslagruimte? o Wat wordt de nieuwe opslagruimte? o Wat wordt de nieuwe koelruimte? o Wat hebben jullie er zelf al in staan? o Maken jullie al gebruik van een stelling? Of hebben jullie een ander soort techniek om de producten economisch op te slaan? o Hebben jullie ook een tekening van de ruimte(s)? o Hoe vaak willen jullie nieuwe producten gaan bestellen?

-

Wat betalen jullie bij de groothandel voor:

Welk product?

Biologische prijs

â‚Ź per kg Niet biologische prijs

Tomaten Courgettes Aubergines Komkommers Sperziebonen Snijbonen

53

Raapstelen Winterpostelein Veldsla Rodekool Witte kool Spruitjes Winterpeen Aardappel Gele chioggia Witte chioggia Rode chioggia 1 liter melk 1 kilo kaas Eieren Kwark Boter Crème fraise Yoghurt -

Zitten er ook verzendkosten vast aan het bestellen bij de groothandel? Zo ja, hoeveel kost dat dan per keer?

-

Als jullie een bedrijfsauto hebben, rijd die op benzine of diesel? Hebben jullie die niet, waar rijdt de auto op waar jullie weleens mee naar boer Jochem gaan?

-

Hebben jullie het ervoor over als het duurder zou zijn om het rechtstreeks te gaan halen bij de biologische boeren uit de buurt in plaats van via de Hanos?

-

Hoeveel tijd kost het nu voor het bestellen? (Levertijd, bestellen zelf)

-

Hebben jullie een bedrijfsauto, zo niet zouden jullie die daarvoor aanschaffen.

-

Zouden jullie zelf die producten halen of iemand voor inhuren? o

Bij inhuren; liever een werknemer dit laten doen of iemand buiten het bedrijf

54

o

Bij zelf halen; hoe vaak zouden jullie eventueel tijd hebben om de nieuwe producten halen?

-

Halen jullie nu al producten bij biologische boeren uit de buurt, zo ja?

Hoeveel tijd zit erin.

-

Hoe groot wordt de nieuwe opslagruimte?

-

Hoe groot wordt de nieuwe koelruimte?

-

Wat hebben jullie er zelf al in staan qua producten?

-

Maken jullie al gebruik van een stelling? Of hebben jullie een ander soort techniek om de producten op te slaan?

-

Hoe vaak willen jullie nieuwe producten gaan bestellen/ ophalen?

55

Resultaten deelvraag 4 en 5 Boer Jochum De producten

De prijs die de consument er voor betaald

De prijs die een ondernemer er voor betaald

Tomaten € 3,50 per kilo € Courgettes € 2,50 per kilo € Aubergines € 3,50 per kilo € Komkommer € 1,25 per stuk € Sperziebonen € 8,00 per kilo € Snijbonen € 7,00 per kilo € Koolraap € 1,25 per stuk € Winterpostelein € 6,00 per kilo € Veldsla € 10,00 per kilo € ondernemer er voor betaald Verlies voor boer Jochum De prijs die de Hanos er voor vraagt

o o o uk o o uk o o

€ € € € € € € € €

1,50 1,00 1,50 0,25 2,00 2,00 0,25 2,00 3,00

per kilo per kilo per kilo per stuk per kilo per kilo per stuk per kilo per kilo

2,00 per kilo 1,50 per kilo 2,00 per kilo 1,00 per stuk 6,00 per kilo 5,00 per kilo 1,00 per stuk 4,00 per kilo 7,00 per kilo Voordeel voor 't Havenmantsje

€ 2,95 per kilo € 1,45 per kilo € 2,75 per kilo € 0,75 per stuk € 3,95 per kilo € 4,95 per kilo € 4,43 per stuk € 10,00 per kilo € 9,33 per kilo

€ € € € € € € € €

0,95 -0,05 0,75 -0,25 -2,05 -0,05 3,43 6,00 2,33

Verlies voor boer Jochum

De prijs d

€ € € € € € € € €

€ 2,95 € 1,45 € 2,75 € 0,75 € 3,95 € 4,95 € 4,43 € 10,00 € 9,33

1,50 1,00 1,50 0,25 2,00 2,00 0,25 2,00 3,00

per kilo per kilo per kilo per stuk per kilo per kilo per stuk per kilo per kilo

per kilo per kilo per kilo per stuk per kilo per kilo per stuk per kilo per kilo

Waddengeluk De producten

De prijs die de consument er voor betaald

De prijs die een ondernemer er voor betaald

Verlies voor Waddengeluk

De Prijs di

Rodekool Witte kool Spruitjes Wortels Pastinaak Aardappel Rode, gele, witte chioggia

€ € € € € € €

€ € € € € € €

€ € € € € € €

€ € € € € € €

0,70 0,70 1,65 0,70 1,00 0,60 0,95

per kilo per kilo per kilo per kilo per kilo per kilo per kilo

0,60 0,60 1,55 0,60 0,90 0,50 0,85

per kilo per kilo per kilo per kilo per kilo per kilo per kilo

n ondernemer er voor betaald

Verlies voor Waddengeluk

De Prijs die de Hanos er voor vraagt

Voordeel voor 't Havenmantsje

kilo kilo kilo kilo kilo kilo kilo

€ € € € € € €

€ € € € € € €

€ € € € € € €

0,10 0,10 0,10 0,10 0,10 0,10 0,10

per kilo per kilo per kilo per kilo per kilo per kilo per kilo

0,95 0,70 2,00 0,80 2,25 0,95 1,50

per kilo per kilo per kilo per kilo per kilo per kilo per kilo

0,35 0,10 0,45 0,20 1,35 0,45 0,65

0,10 0,10 0,10 0,10 0,10 0,10 0,10

per kilo per kilo per kilo per kilo per kilo per kilo per kilo

per kilo per kilo per kilo per kilo per kilo per kilo per kilo

56

0,95 0,70 2,00 0,80 2,25 0,95 1,50

Bioweb De producten Rodekool Witte kool Spruitjes Wortels Pastinaak Aardappel Rode chioggia Tomaat Courgettes Aubergines Komkommer Winterpostelein Veldsla Paprika Rauwe boerderij melk Pak volle melk Pak magere yoghurt Pak volle yoghurt Kwark mager Kwark halfvol Kwark vol Crème Fraîche Boerenboter Slagroom Eieren Geitenmelk Belegen kaas

ndernemer er voor betaald

r r r r ml ml ml

r tuks r

De prijs die de consument er voor betaald € 1,69 per stuk € 1,69 per stuk € 5,50 per kilo € 1,49 per kilo € 2,78 per kilo € 2,30 per kilo € 1,70 per kilo € 5,50 per kilo € 4,00 per kilo € 1,40 per stuk € 1,49 per stuk € 13,50 per kilo € 16,90 per kilo € 1,39 per stuk € 0,99 per liter € 1,45 per liter € 1,59 per liter € 1,79 per liter € 2,49 per 500 ml € 2,59 per 500 ml € 2,69 per 500 ml € 11,12 per kilo € 9,96 per kilo € 8,45 per liter € 10,20 per 30 stuks € 3,74 per liter € 17,00 per kilo Verlies voor Bioweb € 0,25 per stuk € 0,25 per stuk € 0,82 per kilo € 0,22 per kilo € 0,32 per kilo € 0,34 per kilo € 0,25 per kilo € 0,82 per kilo € 0,60 per kilo € 0,21 per stuk € 0,22 per stuk € 2,02 per kilo € 2,53 per kilo € 0,21 per stuk € 0,15 per liter € 0,22 per liter € 0,24 per liter € 0,27 per liter € 0,37 per 500 ml € 0,39 per 500 ml € 0,40 per 500 ml € 1,67 per kilo € 1,22 per kilo € 1,27 per liter € 1,53 per 30 stuks € 0,56 per liter € 2,55 per kilo

De prijs die een ondernemer er voor betaald € 1,44 per stuk € 1,44 per stuk € 4,68 per kilo € 1,27 per kilo € 2,36 per kilo € 1,96 per kilo € 1,45 per kilo € 4,68 per kilo € 3,40 per kilo € 1,19 per stuk € 1,27 per stuk € 11,48 per kilo € 14,37 per kilo € 1,18 per stuk € 0,84 per liter € 1,23 per liter € 1,35 per liter € 1,52 per liter € 2,12 per 500 ml € 2,20 per 500 ml € 2,29 per 500 ml € 9,45 per kilo € 8,47 per kilo € 7,18 per liter € 8,67 per 30 stuks € 3,18 per liter € 14,45 per kilo

De prijs die de Hanos er voor vraagt € 0,95 per stuk € 0,70 per stuk € 2,00 per kilo € 0,80 per kilo € 2,25 per kilo € 0,95 per kilo € 1,50 per kilo € 2,95 per kilo € 1,45 per kilo € 2,75 per stuk € 0,75 per stuk € 10,00 per kilo € 9,33 per kilo € 0,60 per stuk € 0,85 per liter € 0,85 per liter € 0,80 per liter € 1,05 per liter € 1,25 per 500 ml € 1,35 per 500 ml € 1,75 per 500 ml € 4,95 per kilo € 6,00 per kilo € 3,65 per liter € 3,90 per 30 stuks € 2,10 per liter € 10,00 per kilo

Verlies voor Bioweb € 0,25 per stuk € 0,25 per stuk € 0,82 per kilo € 0,22 per kilo € 0,32 per kilo € 0,34 per kilo € 0,25 per kilo € 0,82 per kilo € 0,60 per kilo € 0,21 per stuk € 0,22 per stuk € 2,02 per kilo € 2,53 per kilo € 0,21 per stuk € 0,15 per liter € 0,22 per liter € 0,24 per liter € 0,27 per liter € 0,37 per 500 ml € 0,39 per 500 ml € 0,40 per 500 ml € 1,67 per kilo € 1,22 per kilo € 1,27 per liter € 1,53 per 30 stuks € 0,56 per liter € 2,55 per kilo

Voordeel voor 't Havenmantsje € -0,49 per stuk € -0,74 per stuk € -2,68 per kilo € -0,47 per kilo € -0,11 per kilo € -1,01 per kilo € 0,05 per kilo € -1,73 per kilo € -1,95 per kilo € 1,56 per stuk € -0,52 per stuk € -1,48 per kilo € -5,04 per kilo € -0,58 per stuk € 0,01 per liter € -0,38 per liter € -0,55 per liter € -0,47 per liter € -0,87 per 500 ml € -0,85 per 500 ml € -0,54 per 500 ml € -4,50 per kilo € -2,47 per kilo € -3,53 per liter € -4,77 per 30 stuks € -1,08 per liter € -4,45 per kilo

57

De € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

Folder keuzespecificatie

58