Bogerman pws muziek en taal merel balt en nynke boonstra vwo by LC topwerkstukken

Merel Balt &

MUZIEK EN TAAL De invloed van het bespelen van een muziekinstrument op de Nederlandse taalvaardigheid.

Nynke Boonstra 6 VWO

Titelpa gina

Vak: Nederlands Begeleidend docent: Pytsje Koornstra en Petra de Haan Plaats: Sneek Datum: 23 december 2016

Merel Balt & Nynke Boonstra 6 VWO 1

Inhoud Samenvatting .................................................................................................................................................................5 Inleiding ...........................................................................................................................................................................6 Hoofdvraag ................................................................................................................................................................6 Deelvragen ................................................................................................................................................................6 1. Eerder onderzoek....................................................................................................................................................7 Opnieuw leren spreken: muziek als opstap ......................................................................................................7 Muziek maakt minder gevoelig voor ruis ...........................................................................................................7 Het begin van taal ....................................................................................................................................................9 2. Muziek in de hersenen......................................................................................................................................... 10 Muziek ..................................................................................................................................................................... 10 Impulsen .................................................................................................................................................................. 10 Het centrale zenuwstelsel .................................................................................................................................. 10 Impulsen in het oor .............................................................................................................................................. 11 Impulsen in de hersenen ..................................................................................................................................... 11 Activiteit van verschillende gebieden ............................................................................................................... 12 Gehoor ............................................................................................................................................................... 12 Zicht .................................................................................................................................................................... 13 Motoriek ............................................................................................................................................................ 14 Corpus callosum............................................................................................................................................... 15 Emotie................................................................................................................................................................. 15 3. Taal in de hersenen .............................................................................................................................................. 18 Taal ........................................................................................................................................................................... 18 Zintuigen ................................................................................................................................................................. 19 PariĂŤtale-temporele-occipitale gebied......................................................................................................... 19 Gehoor ............................................................................................................................................................... 19 Zicht .................................................................................................................................................................... 20 Spreken............................................................................................................................................................... 20 Syntactische en semantische verwerking ........................................................................................................ 21 Het gebied van Broca en van Wernicke ......................................................................................................... 22 Corpus callosum ................................................................................................................................................... 23 2

4. Overeenkomsten en verschillen tussen de verwerking van muziek en taal in de hersenen .............. 24 Actieve hersengebieden ...................................................................................................................................... 24 Gehoor ............................................................................................................................................................... 24 Zicht .................................................................................................................................................................... 24 Beweging ............................................................................................................................................................ 24 Corpus callosum............................................................................................................................................... 25 Onderdelen muziek en taal ................................................................................................................................ 25 Zinsbouw en stijl .............................................................................................................................................. 25 Spelling ................................................................................................................................................................ 26 De betekenis van taal en muziek ...................................................................................................................... 26 5. Verschillende niveaus binnen het bespelen van een muziekinstrument .................................................. 27 Diplomaâ&#x20AC;&#x2122;s ................................................................................................................................................................ 27 Praktijk .................................................................................................................................................................... 27 Theorie.................................................................................................................................................................... 27 Muziekles ................................................................................................................................................................ 28 6. Het onderzoek ...................................................................................................................................................... 29 Onderzoeksvraag .................................................................................................................................................. 29 Hypothese .............................................................................................................................................................. 29 Methode.................................................................................................................................................................. 29 Materiaal ............................................................................................................................................................. 29 Setting ................................................................................................................................................................. 29 Experiment ........................................................................................................................................................ 29 Voorspelling ....................................................................................................................................................... 29 Resultaten ............................................................................................................................................................... 30 Conclusie ................................................................................................................................................................ 30 Discussie ................................................................................................................................................................. 32 7. Antwoord op de hoofdvraag ............................................................................................................................. 33 Evaluatie....................................................................................................................................................................... 34 Nawoord ..................................................................................................................................................................... 35 Bibliografie................................................................................................................................................................... 36 Bijlagen ......................................................................................................................................................................... 39 Bijlage 1: De enquĂŞte ........................................................................................................................................... 39 3

Bijlage 2: Resultaten van de enquĂŞte................................................................................................................ 40 Bijlage 3: De Nederlandse taaltest ................................................................................................................... 41 Bijlage 4: Antwoorden van de Nederlandse taaltest .................................................................................... 63 Nederlandse spelling: werkwoorden........................................................................................................... 63 Nederlandse spelling: algemeen .................................................................................................................... 64 Nederlandse zinsbouw/stijl ............................................................................................................................ 65 Nederlandse woordenschat .......................................................................................................................... 66 Nederlandse uitdrukkingen, spreekwoorden en gezegden .................................................................... 67 Nederlandse grammatica: zinsontleding ..................................................................................................... 68 Nederlandse grammatica: woordbenoeming............................................................................................. 69 Bijlage 5: Resultaten van De Nederlandse taaltest ....................................................................................... 70 Bijlage 6: Logboek ................................................................................................................................................. 71 Merel ................................................................................................................................................................... 71 Nynke.................................................................................................................................................................. 81

Sa m envatting Om de vraag of het bespelen van een muziekinstrument invloed heeft op de Nederlandse taalvaardigheid te kunnen beantwoorden, moet er eerst gekeken worden naar de overeenkomsten in de verwerking van muziek en taal. Bij de verwerking van muziek en taal heb je bij beide te maken met zintuigen als gehoor en zicht. Het gehoor om naar muziek te luisteren en om iemand te horen spreken en zicht om muzieknoten en woorden te lezen. De verwerking van de door de ogen binnengekomen prikkels vindt bij muziek en taal in hetzelfde hersengebied plaats, namelijk in de auditieve cortex en hetzelfde geldt voor de geluidsprikkels die via de oren binnenkomen en in de visuele cortex worden verwerkt. Verder is er de motorische cortex. Ook dit gebied is actief tijdens de verwerking van taal en muziek, maar het verschil is dat er bij de verwerking van muziek andere delen van de motorische cortex actief zijn dan bij de verwerking van taal. Naast de hiervoor genoemde actieve gebieden is er ook nog het corpus callosum. Dit gebied stelt de verbinding tussen de linker- en rechterhersenhelft voor. Door de hersenen muzikaal te trainen, groeit het corpus callosum en dit heeft voor taal als gevolg dat de verkregen informatie uit de taalgebieden, die verspreidt zijn over beide hersenhelften, sneller en via meerdere routes in het corpus callosum tussen de twee hersenhelften uitgewisseld kan worden. Bij het vergelijken van de onderdelen in muziek en in taal wordt het duidelijk dat bij allebei de muzikale aspecten ritme, melodie, dynamiek en timbre van belang zijn. Verder hebben muziek en taal het onderdeel zinsbouw en stijl gemeen. Dat dit onderdeel bij zowel muziek als bij taal voorkomt, ligt aan de overeenkomstige muzikale aspecten die bij taal en muziek een rol spelen. Dit verklaart ook waarom juist op dit onderdeel van de taal goed gescoord wordt door mensen met muzikaal getrainde hersenen.

Inleiding Door de jaren heen is er al veel onderzoek gedaan naar bijvoorbeeld de luistervaardigheid van jonge kinderen die voor een bepaalde tijd muziekonderwijs hebben gevolgd, in vergelijking met kinderen die dit niet hebben gedaan. Uit deze onderzoeken bleek vaak dat de muziek een positieve invloed had op de luistervaardigheid. Tegenwoordig beginnen steeds meer mensen zich te realiseren dat muziekonderwijs een positieve invloed heeft op de ontwikkeling van kinderen. Toch wordt er de laatste jaren op basisscholen steeds minder aandacht besteed aan muziekonderwijs vanwege bezuinigingen. De meeste onderzoeken naar de invloed van muziek zijn gericht op jonge kinderen, omdat hun hersenen nog in ontwikkeling zijn. Door de door de muziek verbeterde luistervaardigheden van jonge kinderen, dachten we dat er een verschil zou kunnen bestaan in de taalvaardigheid van muzikale kinderen en niet-muzikale kinderen. Omdat jonge kinderen nog weinig ervaring hebben met muziek, zou het verschil in taalvaardigheid op die leeftijd nog niet heel duidelijk zichtbaar zijn, dus willen we onze verwachting testen bij oudere kinderen. We zijn op het idee van dit onderwerp gekomen, toen we onze interesses met elkaar gingen vergelijken. Zo kwamen we op een mengsel van hersenen, taal en muziek. Door deze onderwerpen met elkaar te combineren kwamen we al snel uit bij de vraag of muziek, en dan met name het bespelen van een muziekinstrument, tot een betere Nederlandse taalvaardigheid leidt en als dit het geval was, waarom? Dit leidde uiteindelijk tot onze uiteindelijke hoofdvraag:

Hoofdv ra a g Welke invloed heeft het bespelen van een muziekinstrument op de Nederlandse taalvaardigheid bij Nederlandse jongeren van 5 VWO? Deze hoofdvraag hopen we te kunnen beantwoorden aan de hand van de volgende deelvragen:

Deelv ra gen



Wat is er al bekend over de invloed van het bespelen van een muziekinstrument op iemands taalvaardigheid? Wat zijn de overeenkomsten en verschillen tussen:

 

▫ De manier waarop en de plaats waar muziek in de hersenen wordt verwerkt. ▫ De manier waarop en de plaats waar taal in de hersenen wordt verwerkt. Welke niveaus zijn er binnen het bespelen van een muziekinstrument? Wat zijn de overeenkomsten en verschillen tussen de resultaten van De Nederlandse taaltest



bij de groep muzikanten en de groep niet-muzikanten?

1. Eerder onderzoek Er zijn verschillende voorbeelden te geven van eerdere onderzoeken waarbij duidelijk naar voren komt dat muziek een positieve invloed kan hebben op iemands taalvaardigheid. In het hedendaagse leven kan het lastig zijn aan te tonen of muziek inderdaad een stimulerende werking heeft op de taalvaardigheid van mensen. Een duidelijk voorbeeld van dat er wel degelijk een connectie zou kunnen zijn tussen muziek en taal, is het volgende onderzoek over een therapie voor mensen met afasie.

Opnieuw leren sprek en: m uziek a ls opsta p Mensen met afasie kunnen problemen hebben met spreken, het begrijpen van gesproken taal, lezen, schrijven of luisteren. Afasie wordt meestal veroorzaakt door een beroerte. Er bestaan verschillende vormen van afasie, zoals Broca-afasie, waarbij het motorische spraakcentrum beschadigd is en mensen niet meer goede zinnen kunnen vormen, maar taal nog wel begrijpen. Ook is er Wernickeafasie, waarbij het sensorische spraakcentrum beschadigd is en de zinnen nog wel goed gevormd kunnen worden, maar ze hebben geen betekenis meer. (Stuijt, 2016) Een ernstigere vorm waarbij iemand niet meer kan spreken, noemt men globale afasie, hierbij kan iemand helemaal niet meer spreken en ook het begrijpen van taal is lastig. Met de nieuwe behandeling SMTA (Speech-Music Therapy for Aphasy) zou het mogelijk moeten zijn de communicatieve mogelijkheden weer te verbeteren. (Stuijt, 2016) Uit ervaringen en onderzoeken is gebleken dat muziek, met name melodie en ritme, het spreken kan vergemakkelijken. Hierop is ook SMTA gebaseerd, daarom werken een logopedist en een muziektherapeut samen om dit doel te bereiken. Bij de therapie worden alle oefeningen voorzien van een melodie en dan is de bedoeling dat de cliënt door te zingen zijn/haar taal weer verbetert. (Stuijt, 2016) De resultaten van deze therapie zijn verschillend, er zijn gevallen waarbij de therapie nauwelijks effect heeft, maar er zijn ook gevallen waarbij het wel degelijk helpt. Zo is een van de cliënten van een globale afasie naar een Broca-afasie gegaan. Er is dus wel degelijk sprake van een verbetering van de communicatieve mogelijkheden. SMTA is niet de eerste muzikale spraaktherapie, er bestaan verschillende vergelijkbare therapieën die jaren eerder al ontwikkeld zijn. De Melodic Intonation Therapy (MIT) of Expressive Musical Speech Training (EMST), zijn een paar van die vergelijkbare therapieën. Net als bij SMTA is bij deze therapieën een blijvende verbetering van spraak bij de patiënten gebleken.

M uziek m a a k t m ind er gev oelig v oor ruis Naast onderzoeken over hoe muziek de spraak van mensen met afasie kan verbeteren, zijn er ook andere onderzoeken gedaan waaruit blijkt dat muziek een belangrijke rol kan spelen bij de communicatie. 7

Nadat de oren geluidsprikkels hebben opgenomen, worden de prikkels eerst door de hersenstam voorbewerkt voordat ze verder verwerkt worden in de hersenen. De functie hiervan is om de verschillende geluiden te filteren en er informatie uit te halen. Dit is nodig omdat het voor de oren lastig is bepaalde klanken van elkaar te onderscheiden. (Mieras, 2015) In de grafiek1 hiernaast is duidelijk te zien dat het

Fig uur 1

voor de oren lastiger is bijvoorbeeld de klanken ‘ba’ (blauw), ‘da’ (rood) en ‘ga’ (groen) van elkaar te onderscheiden (linker grafiek), dan het voor de hersenstam is als deze met dezelfde klanken te maken krijgt (rechtergrafiek). De hersenstam maakt het verschil tussen klanken groter zodat deze daarna beter door de hersenen onderscheiden kunnen worden. (Mieras, 2015)

Als er beter onderscheid te maken is tussen verschillende klanken, is het ook gemakkelijker je te concentreren. Vooral voor leerlingen is dit van belang. In volle klaslokalen kan veel ruis zijn, wat het bemoeilijkt voor leerlingen om zich te concentreren en daarmee ook om goed te presteren. Amerikaanse onderzoekers aan de Northwestern University in Illinois hebben onderzoek gedaan naar het verband tussen muzikaal getrainde hersenen en het concentratievermogen bij ruis. Ze zijn tot de conclusie gekomen dat er een verschil is tussen muzikanten en niet-muzikanten als het gaat om het wegfilteren van ruis. De hersenstam bleek bij muzikanten beter onderscheid te kunnen maken tussen verschillende klanken en zo beter in staat te zijn geluid uit ruis te filteren. Hierdoor kunnen mensen wiens hersenen wel muzikaal Fig uur 2 getraind zijn, zich beter concentreren in een omgeving met achtergrondgedruis dan mensen wiens hersenen niet muzikaal getraind zijn. Zoals in de grafiek2 hiernaast goed te zien is, neemt het verschil tussen muzikanten en niet-muzikanten toe, naarmate er meer geluid is. Volgens de grafiek hebben muzikanten zowel als het stil is als bij ruis een beter concentratievermogen dan niet-muzikanten, maar dit verschil wordt groter zodra de hoeveelheid ruis toeneemt. Hoe meer achtergrondgeluiden er zijn, hoe meer het concentratievermogen van de nietmuzikanten achteruitgaat, terwijl dit bij de muzikanten nauwelijks gebeurt. (Mieras, 2015)

Figuur 1: Overgenomen van: Luisteren is complex (2015). M. Mieras. Copyright door Mark Mieras. Geraadpleegd van http://www.mieras.nl/schrijven/wat-muziek-doet-met-kinderhersenen/ 2 Figuur 2: Overgnomen van: Muziek maakt minder gevoelig voor ruis (2015). M. Mieras. Copyright door Mark Mieras. Geraadpleegd van http://www.mieras.nl/schrijven/wat-muziek-doet-met-kinderhersenen/ 1

Het begin v a n ta a l Al voordat er onderzoeken werden gedaan naar of muziek van invloed kon zijn op de taalvaardigheid, bestonden er al veel theorieën over waar geen bewijzen voor waren. Een van deze theorieën kwam van de heer Livingstone. De heer Livingstone, die zich rond 1973 bezig hield met een onderzoek naar de zang van vogels en het gedrag van zoogdieren, kwam op het idee dat de mens zang eerder moet hebben ontdekt dan taal. Dit zou de eerste vorm van verbale communicatie zijn geweest, aangezien er aan het begin van de taal nog geen sprake was van woorden of zinsvorming. Hoewel hier geen bewijzen voor zijn, kwam in 1964 ook Merriam met de theorie dat melodieën van grote invloed moeten zijn geweest op de taal. Zo beweerde hij dat in de tijd dat veel mensen nog niet konden schrijven, verhalen en gedichten aan elkaar en volgende generaties doorgaven door middel van liederen. Op deze manier zouden anderen het verhaal beter kunnen onthouden. Dat veel mensen een link leggen tussen het spreken van een taal en muziek in de vorm van zang, komt niet uit het niets; want net als in de muziek heeft taal alles te maken met ritme. Elke taal heeft zijn eigen ritmische eigenschappen. Bij sommige talen kunnen deze eigenschappen veel overeenkomen, dit zorgt er bij pasgeboren baby’s voor dat ze die talen nog niet goed van elkaar kunnen onderscheiden, dit kunnen ze pas na ongeveer vier maanden. Maar talen van verschillende ritmische groepen kunnen baby’s al heel snel van elkaar onderscheiden. De manier waarop baby’s al zo vroeg op ritme letten, suggereert dat baby’s de structuur van hun moedertaal op dezelfde manier in zich op nemen als wanneer volwassenen naar muziek luisteren. (Anthony Brandt, 2012) Naast dat baby’s in staat zijn door ritmes verschillende talen van elkaar te onderscheiden, kunnen ze dit ook door melodieën. Melodieën blijken ook belangrijk te zijn voor de ontwikkeling van taal als men luistert naar het gehuil van baby’s. Naarmate baby’s ouder worden, worden de melodieën van het gehuil ingewikkelder. En jonge kinderen bij wie de melodieën van het gehuil nauwelijks ingewikkelder worden, blijken op latere leeftijd minder ontwikkeld te zijn in hun taal dan kinderen bij wie het tegenovergestelde het geval was. (Anthony Brandt, 2012) Doordat baby’s op deze manier omgaan met nieuwe geluiden, lijken ze makkelijker verbanden te leggen tussen geluid en betekenis, wat belangrijk is voor hun taalontwikkeling. Hierdoor is duidelijk zichtbaar dat baby’s bij het leren van een taal muzikale aspecten als ritme, melodie, dynamiek en timbre gebruiken als basis van hun verdere taalontwikkeling. (Anthony Brandt, 2012)

2. M uziek in de hersenen M uziek Voordat we gaan kijken naar de verwerking van muziek in de hersenen, is het verstandig om eerst te kijken naar wat muziek precies is. Muziek bestaat uit klanken met een lengte (ritme), hoogte (melodie), sterkte (dynamiek) en kleur (timbre). (Schouten, z.j.) Timbre is de kenmerkende eigenschap van een klank waarmee verschillende instrumenten en stemmen zich onderscheiden. Je zou dus denken dat muziek alleen iets is wat je kunt horen. Maar soms kun je muziek ook letterlijk voelen. Geluid ontstaat namelijk door trillingen in de lucht. Als je bijvoorbeeld naar een discotheek gaat waar de muziek heel hard staat, kun je de bas (de lage tonen) duidelijk voelen doordat de trillingen in de lucht erg heftig zijn. Dat je muziek kunt horen en dus soms ook voelen, wordt allemaal mogelijk gemaakt door de impulsen in je zenuwstelsel. Het zenuwstelsel van een mens bestaat uit het centrale zenuwstelsel en de andere zenuwen in het lichaam. (Van de Velde, 2016)

Im pulsen Je kunt dingen zien, horen, voelen, proeven of ruiken doordat prikkels in de zintuigen worden omgezet in impulsen die via zenuwen naar de hersenen worden geleid. Deze impulsen geven de informatie die de zintuigen binnenkrijgen door aan de grote hersenen, waar de informatie wordt verwerkt en opgeslagen. Zo worden dus de prikkels in de zintuigen gemeld aan de hersenen. Deze prikkels worden meestal gekoppeld aan oudere prikkels, waardoor je associaties maakt. Een voorbeeld hiervan is terugdenken aan toen je klein was op het moment dat je een bepaalde babyshampoo ruikt. Dit komt dan doordat je vroeger die babyshampoo veel hebt gebruikt en dus vaak hebt geroken.

Het centra le zenuwstelsel Impulsen maken het dus mogelijk dat verschillende delen van het lichaam met elkaar kunnen communiceren. Deze impulsen kunnen zich via het zenuwstelsel3 door het lichaam verplaatsen. Meestal gaan impulsen van de zintuigen via de zenuwen naar het centrale zenuwstelsel en andersom. Het centrale zenuwstelsel bestaat uit de hersenen, onderverdeeld in de grote en de kleine hersenen, de hersenstam en het ruggenmerg. (Van de Velde, 2016)

Fig uur 3

Figuur 3: Overgenomen van: Grote hersenen Kleine hersenen Ruggenmerg zenuw Hersenstam Centrale zenuwstelsel (2016). M. van de Velde. Copyright door SlidePlayer.nl Inc. Geraadpleegd van http://slideplayer.nl/slide/10033700/ 3

De kleine hersenen liggen onder de grote hersenen in het achterhoofd. Ze zorgen voor het evenwichtsgevoel en de motoriek, dus de bewegingen van je lichaam. Via de hersenstam worden impulsen van de zintuigen verwerkt en doorgegeven aan de grote hersenen. De hersenstam staat namelijk in verbinding met de grote en kleine hersenen. Ook zijn er in de hersenstam allerlei aparte onderdelen met ieder een eigen functie te vinden. Hierin worden bijvoorbeeld de reflexen en de processen in je lichaam die automatisch plaatsvinden geregeld. In het ruggenmerg bevinden zich veel zenuwen. Het ruggenmerg regelt veel reflexen van spieren en het zorgt ervoor dat je je kunt bewegen. Impulsen van de kleine hersenen worden namelijk via de ruggengraat doorgegeven aan de spieren. De hersenen zijn dus te verdelen in de grote en kleine hersenen, maar deze zijn ook weer verdelen in de linkerhersenhelft en de rechterhersenhelft. Alles wat met logica en feiten te maken heeft, zoals rekenen, taal, namen onthouden en patronen herkennen, wordt verwerkt in de linkerhersenhelft en alles wat met gevoel te maken heeft, zoals geloof, waardering, fantasie en emoties wordt verwerkt in de rechterhersenhelft. Deze hersenhelften zijn niet gescheiden, maar door de hersenbalk met elkaar verbonden. Daardoor kunnen ze samenwerken en dat is erg belangrijk. (Ploeg, 2011)

Im pulsen in het oor Impulsen zorgen er dus uiteindelijk voor dat je muziek kunt horen (en voelen). Voor je oren zijn de trillingen in de lucht de prikkel. In deze trillingen is ook het ritme, de melodie, de dynamiek en de klankkleur van de muziek vastgelegd. Het oor stuurt alle informatie over de prikkel in de vorm van impulsen door naar de hersenen.

Im pulsen in de hersenen Muziek wordt door de hersenen in verschillende onderdelen verdeeld, onder andere ritme, melodie, dynamiek en timbre. Daardoor wordt muziek niet in ĂŠĂŠn bepaald deel van de hersenen verwerkt, maar in verschillende delen van de hersenen. Hierbij werken de twee hersenhelften ook samen. De impulsen die afkomstig zijn van het oor worden dus niet allemaal naar hetzelfde deel van de hersenen gestuurd, maar ze splitsen zich op. Dit wordt ook zichtbaar als je kijkt naar de activiteit van verschillende gebieden in de hersenen.

A ctiv iteit v a n v erschillende gebieden In de hersenen zijn veel verschillende gebieden aan te wijzen zoals het gebied van het gehoor, maar er bestaat geen bepaald gebied voor muziek omdat muziek in meerdere delen van de hersenen wordt verwerkt. Uiteindelijk komt alle informatie weer bij elkaar en daardoor hoor je muziek. Tijdens het luisteren naar muziek zijn vooral de gebieden in de hersenen voor gehoor, zicht en motoriek zeer actief. (Abrams et al., 2013) Als je kijkt naar de activiteit in de hersenen bij iemand die op dat moment een muziekinstrument bespeelt, zie je dat eigenlijk het hele brein actief is, maar vooral bovenstaande gebieden. Je zou het bespelen van een muziekinstrument eigenlijk als een workout voor de hersenen kunnen zien. In de afbeelding4 hieronder is kort en eenvoudig weergegeven welke gebieden in de hersenen actief zijn tijdens het bespelen van een muziekinstrument en dus ook tijdens het luisteren naar muziek. In de volgende subparagrafen worden de belangrijkste gebieden (de auditieve cortex, de visuele cortex, de motorische cortex, het cerebellum en het corpus callosum) uitgebreid behandeld.

Fig uur 4 Figuur 4: Overgenomen van: Music & The Brain (2015). D. Dynes. Copyright door Diane Dynes. Geraadpleegd van http://dianedynes.tumblr.com/post/74660828766/sounds-songs-speech-a-blog-series-aboutmusic 4

Gehoor

Voordat er een betekenis aan geluid kan worden gegeven in de hersenen, stuurt het oor de geluidsprikkel naar de hersenstam. Hier worden de geluidprikkels gefilterd van ruis en bewerkt om er informatie uit te halen. Om het verschil te horen tussen twee klanken die erg veel op elkaar lijken, is vaak nauwkeurige timing nodig van verschillen van soms minder dan een duizendste seconde. De hersenstam maakt het verschil groter zodat de hersenschors, het gebied waar de informatie uit de hersenstam daarna naar toe gaat, beter onderscheid kan maken tussen de verschillende klanken. In de auditieve cortex, ook wel de auditieve schors genoemd, worden vooral de hoogte, de sterkte en de kleur van een muziekstuk verwerkt. Hiernaast5 is in de linkerfiguur weergeven hoe het oor drie verschillende klanken hoort en in de Fig uur 5 rechterfiguur is weergeven wat de hersenstam er van maakt. Er is te zien dat de verschillen groter zijn geworden. Door de hersenstam is het dus mogelijk om kleine verschillen tussen tonen te horen. Door veel naar muziek te luisteren en een instrument te bespelen wordt de hersenstam getraind en wordt het gehoor dus scherper. (Mieras, 2015) Zicht

Tijdens het bespelen van een muziekinstrument is het visuele gebied, het gebied voor zicht, ook erg actief. Een muzikant kijkt namelijk naar de bladmuziekop zijn stander om te weten wat hij moet spelen. In figuur 66 zijn de eerste zes maten van FĂźr Elise te zien: dit is hoe bladmuziek eruit ziet. Bij het op papier zetten van muziek, maken muzikanten gebruik van de notenbalk: een balk die bestaat uit 5 horizontale lijnen. Hoe hoger de noot in de balk staat, hoe hoger de noot klinkt. Bij geschreven muziek worden ook symbolen gebruikt die aangeven hoe de noten moeten worden gespeeld. Met deze symbolen wordt bijvoorbeeld duidelijk gemaakt hoe lang een noot duurt (door bijvoorbeeld

Fig uur 6 Figuur 5: Overgenomen van: Luisteren is complex (2015). M. Mieras. Copyright door Mark Mieras. Geraadpleegd van http://www.mieras.nl/schrijven/wat-muziek-doet-met-kinderhersenen/ 6 Figuur 6: Overgenomen van :De eerste maten van FĂźr Elise (2014). Wikimedia Commons. Copyright door Wikimedia Commons. Geraadpleegd van https://commons.wikimedia.org/wiki/File:F%C3%BCr_Elise_preview.svg 5

een punt achter een noot te zitten, wordt de noot langer) of hoe luid de muzikant moet spelen (f (forte) betekent bijvoorbeeld hard spelen en p (piano) betekent zacht spelen). Maar ook wordt met geschreven woorden aangegeven in wat voor stijl muzikanten moeten spelen (legato betekent bijvoorbeeld gebonden spelen, ofwel alle noten achter elkaar aan spelen zonder iedere noot apart aan te zetten). Alleen al door het lezen van bladmuziek worden net zoals bij het bespelen van een muziekinstrument bijna alle hersengebieden actief. Door training worden de hersenen steeds beter in het lezen van bladmuziek. (Mishra, 2015) Bladmuziek wordt anders gelezen dan teksten en op een bijzondere manier. Muziek is namelijk te zien als beweging. (Speelman, 2009) Daardoor dwingt het lezen van een melodie de lezer tot bewegen, in een bepaald ritme en in een bepaalde toonruimte. Muzikanten lezen niet noot voor noot, maar ze kijken vooral naar hoe de ene noot verschilt van de volgende noot, bijvoorbeeld qua lengte en toonhoogte. Dus wanneer ze muziek lezen, volgen ze de beweging van de muziek en die beweging ontstaat door de verschillende toonhoogte, lengte en sterkte van de noten. Niet alleen lezen, maar ook het luisteren naar muziek is het volgen van de muzikale beweging. Het belangrijkste van muziek is dus beweging, en je kunt een beweging alleen waarnemen, als je die beweging volgt. Doordat er zoveel beweging in muziek zit, gaan luisteraars zelf ook meebewegen op de muziek. Doordat muzikanten zelf voor de beweging van de muziek zorgen, maken hun lichamen dus deel uit van de muziek en is het nog makkelijker voor hen om de melodie van een muziekstuk te volgen. Iets dat beweegt, is interessanter dan iets dat stilstaat. (Speelman, 2009) Daarom schenk je meestal meer aandacht aan iets dat beweegt en daardoor onthoud je het beter. Zo kun je muziek dus ook beter onthouden. (Speelman, 2009) Als je alleen luistert naar muziek, kijk je meestal niet naar bladmuziek, maar misschien wel naar degene die zingt of een instrument bespeelt. Wat je ziet, heeft ook invloed op de manier waarop de muziek die je hoort, wordt geĂŻnterpreteerd. Stel dat je tijdelijk doof bent en je kijkt naar iemand die op bijvoorbeeld een piano speelt. Als diegene helemaal links een toets indrukt, weet je (als je enige kennis van pianoâ&#x20AC;&#x2122;s hebt) zonder te horen dat er een lage toon klinkt en als diegene daarna de toets rechts ernaast indrukt, weet je ook dat die toon hoger is dan die daarvoor. Zo heb je dus door alleen al te kijken en door een beetje kennis van een muziekinstrument een idee van hoe iets moet klinken. Het lijkt erop dat bepaalde klanken aan bepaalde waarnemingen worden gekoppeld. Als muzikanten samen spelen, kunnen ze dus beter naar elkaar luisteren door naar elkaar te kijken. Natuurlijk hebben muzikanten ook zicht nodig om te kunnen zien welke toetsen, knoppen of snaren ze indrukken, maar bij het alleen luisteren naar muziek is dat niet zo omdat iemand anders de muziek maakt. M otoriek

Het motorische gebied in de hersenen regelt de samentrekking en de ontspanning van spieren in het lichaam door impulsen naar de spieren te geleiden. Dat dit gebied actief is bij iemand die naar muziek luistert, is ook te zien aan de buitenkant. Vaak ga je namelijk automatisch met je voet meetikken op de maat van de muziek. Soms ga je ook met het ritme meeklappen of je gaat dansen. Het ritme van muziek wordt verwerkt in de basale kernen, diep in de hersenen, en in het cerebellum, de kleine hersenen. Deze gebieden zijn ook betrokken bij het voorbereiden en coĂśrdineren van bewegingen. Daarbij is gevoel van timing erg belangrijk. Het motorische gebied zorgt er daarna voor dat de 14

bewegingen worden uitgevoerd. Bij muzikanten zijn het motorische gebied en het cerebellum nog actiever omdat muzikanten bij het bespelen van een muziekinstrument op precies de juiste momenten hun handen, vingers en voeten moeten bewegen. Door bewegingen goed te timen, ontstaat er bij het maken van muziek dus een ritme. Muzikanten moeten bijvoorbeeld toetsen of knoppen in drukken, met stokken slaan, pedalen indrukken en op bepaalde momenten adem halen. Ook doen muzikanten die muziekles hebben soms oefeningen waarbij ze de noten niet gaan spelen, maar klappen. Het gaat er dan vooral om hoe lang de noten duren. Zo verbeteren ze dus hun gevoel voor ritme door te bewegen. Hieruit blijkt nogmaals dat er verbanden zijn tussen het motorische gebied en de verwerking van het ritme van de muziek in het cerebellum. (De Jongh, 2012) Corpus ca llosum

Ook is er tijdens het bespelen van een muziekinstrument veel activiteit te zien in het corpus callosum, oftewel de hersenbalk. Dat is de binding tussen de twee grote hersenhelften die ervoor zorgt dat beide hersenhelften informatie met elkaar kunnen uitwisselen. Bij muzikanten nemen het volume en de activitiet van de hersenbalk toe. (Collins, 2014) Daardoor kunnen de twee hersenhelften sneller en via meerdere verschillende routes informatie met elkaar uitwisselen. Dit zou tot gevolg kunnen hebben dat muzikanten sneller oplossingen kunnen bedenken en ook met creatievere oplossingen kunnen komen omdat er meer verbindingen kunnen worden gelegd in de hersenen. (Collins, 2014) Em otie Het ‘darling- they’re- playing- o ur- tune’- ef f ect

Het ontstaan van emoties door naar muziek te luisteren heeft met het ‘darling-they’re-playing-outtune’-effect (De Jongh, 2012) te maken: tijdens een gebeurtenis met een sterke emotionele lading nemen de hersenen de omgeving nauwkeurig op omdat er wordt aangevoeld dat deze gebeurtenis erg belangrijk is. Als op dat moment muziek op de achtergrond wordt gedraaid, ontstaat er in de hersenen een sterke band tussen de emotionele gebeurtenis en die muziek. Als bijvoorbeeld een stelletje hun eerste kus beleeft op het moment dat Love Story van Taylor Swift op de achtergrond wordt gedraaid, is Love Story daarna “hun” nummer. Als het stelletje hetzelfde nummer later nog eens hoort, denken ze automatisch terug aan hun eerste kus en daardoor worden dezelfde emoties opnieuw opgeroepen. Doordat het nummer een persoonlijke emotionele waarde heeft, ziet het stelletje het nummer als iets wat alleen van hen is en als ze het nummer dan opnieuw horen, zeggen ze vaak: “Hé, “ons” nummer wordt gedraaid!”. Vandaar dat dit effect het ‘darling-they’re-playing-ourtune’-effect wordt genoemd. Het effect houdt dus in dat de heftige emoties die aan muziek zijn gekoppeld, opnieuw worden opgeroepen als later naar dezelfde muziek wordt geluisterd. (De Jongh, 2012) Samenw erken

Vaak wordt gedacht dat de verschillende hersengebieden onafhankelijk van elkaar werken, maar dat klopt helemaal niet. De verschillende gebieden werken juist heel veel samen, ze geven continu informatie aan elkaar door. Dat blijkt ook als je kijkt naar bijvoorbeeld filmmuziek. Tijdens een film kijk je naar scènes waarbij je muziek op de achtergrond hoort, maar in het echte leven worden 15

dagelijkse gebeurtenissen niet vergezeld door muziek. In de film versterkt de muziek de impact van wat je ziet, zo versterkt wat je ziet ook de impact van de muziek. Als je een neutrale film zou combineren met muziek die emoties oproept, is de activiteit in de emotionele gebieden van het brein groter dan wanneer je de muziek zonder film zou beluisteren. Dat komt waarschijnlijk doordat de informatie over het beeld en het geluid ergens in de voorkant van de hersenen samenkomen. Daarom ervaar je het bezoeken van een concert ook anders dan het beluisteren van een cd. Tijdens een bezoek van een concert heb je er namelijk ook een beeld bij. Emoties worden dus heftiger ervaren als ze gekoppeld worden aan andere informatie die ook in de hersenen wordt verwerkt, zoals informatie over muziek. (Hagoort, 2012) Emo tie als belangrijk o nderdeel van muziek

Als je naar muziek luistert waar iemand bij zingt, halen de hersenen de meeste informatie uit de gezongen tekst. Maar als er geen tekst bij een bepaald muziekstuk hoort, proberen de hersenen er een betekenis aan te geven door te kijken naar de opgeroepen emotionele reacties. Zonder emotie zou muziek slechts een complexe structuur zijn die je als grammatica kunt karakteriseren en zouden de hersenen er waarschijnlijk geen nuttige informatie uit kunnen halen. (Hagoort, 2012) Omdat er nog maar weinig bekend is over de manier waarop muziek emoties op kan roepen en waar dit precies gebeurt, kunnen we hier helaas niet dieper op in gaan. Wel weten we dat de opgeroepen emoties invloed op het lichaam kunnen hebben. Als je bijvoorbeeld naar droevige muziek luistert, kun je gaan huilen. Ook is er een vermoeden in de wetenschap ontstaan dat het cerebellum betrokken is bij emoties, maar daar moet eerst nog verder onderzoek naar worden gedaan. (Hersenletsel-uitleg.nl, 2013) Interpretatie

Ook kan muziek invloed hebben op de interpretatie van bijvoorbeeld gezichten. Als je naar een neutrale smiley7 zoals hiernaast kijkt, zul je de smiley waarschijnlijk eerder als vrolijk interpreteren als je ondertussen naar vrolijke muziek luister. Maar als je naar verdrietige muziek luistert, zul je de smiley eerder als verdrietig interpreteren. Hieruit blijkt nogmaals dat muziek emoties op kan roepen en dat daardoor dezelfde beelden op verschillende manieren kunnen worden geĂŻnterpreteerd. Dit komt dus weer door samenwerking van verschillende hersengebieden. (Logeswaran & Bhattacharya, 2009)

Fig uur 7

Figuur 7: Overgenomen van: Emoticon met recht mond lijn (2014). Flaticon. Copyright door Graphic Resources LLC. Geraadpleegd van http://nl.freepik.com/iconen-gratis/emoticon-met-rechte-mondlijn_739020.htm 7

Do pamine

Bij het luisteren naar muziek komen er ook hormonen vrij. Een voorbeeld hiervan is dopamine. Op een emotioneel hoogtepunt van een nummer komt er in de caudate nucleus8 dopamine vrij. Dit hormoon wordt ook vrijgelaten als je eet, seks hebt of drugs gebruikt. Als gevolg hiervan krijg je een fijn gevoel en wil je blijven luisteren naar muziek. (Salimpoor & Zatorre, 2011)

Fig uur 8

Figuur 8: Overgenomen van: Basale ganglia (2010). R. Zweistra. Copyright door Rijnlandmodel. Geraadpleegd van http://www.rijnlandmodel.nl/achtergrond/psychologie/neurologie_overzicht_globaal.htm 8

3. Taa l in de hersenen Ta a l Voordat we ingaan op hoe taal nu eigenlijk in de hersenen verwerkt wordt, is het handig eerst te begrijpen wat taal is. Er zijn verschillende omschrijvingen te geven aan het begrip ‘taal’ en de volgende beschrijving is daar een van: “Onder taal verstaan we een samenhangend geheel van middelen, die in de vorm van in principe vrijwillig voortgebrachte geluiden de mens dienen om zich te verstaan met een medemens, dat wil zeggen dat door de zogenaamde taalklanken verwezen wordt naar iets in de buitentalige werkelijkheid.” (Toorn, 2008) Eigenlijk wordt hier gezegd dat er voor taal bepaalde geluiden nodig zijn die de mens door middel van spraakorganen kan produceren. Het voortbrengen van deze geluiden, ofwel gesproken taal, is een primair verschijnsel. Maar bij taal heb je met meer te maken dan alleen gesproken taal. Als taal geschreven voorkomt, dan is dit een secundair verschijnsel. De bedoeling van taal is om te kunnen communiceren, bijvoorbeeld met andere mensen. Door middel van taal ben je in staat om anderen duidelijk te maken wat je denkt of vindt. Die verwijzing naar wat er in je hoofd omgaat, in de buitentalige werkelijkheid, wordt ook wel de symboliserende functie van taal genoemd. (Toorn, 2008) Taal heeft echter met meer te maken dan alleen gesproken taal, naast spreken hebben lezen en luisteren ook met taal te maken. Er zijn dus verschillende zintuigen bij taal betrokken. Hierdoor wordt het duidelijk dat taal niet in een bepaald gebied in de hersenen verwerkt wordt. Er zijn verschillende zintuigen bij taal betrokken, dus zijn er ook verschillende hersengebieden om taal te verwerken. Verder bestaan er binnen de taal verschillende onderdelen die ook weer in verschillende hersengebieden verwerkt worden. Over deze verschillende onderdelen zal in de volgende paragrafen meer verteld worden.

Zintuigen Eerder is al verteld dat alle prikkels die je zintuigen ontvangen, worden omgezet in impulsen die via zenuwen naar de hersenen worden geleid. Daar wordt de verkregen informatie doorgegeven aan de grote hersenen, waar de informatie wordt verwerkt en opgeslagen. (Van de Velde, 2016) Een aantal van de belangrijkste hersengebieden9 die te maken hebben met de verwerking van taal zullen in de volgende paragrafen behandeld worden. Fig uur 9 P a riëta le- tem porele- occipita le gebied

Dit gebied omvat delen van drie verschillende kwabben, namelijk van de pariëtale, de temporele en van de occipitale kwab. Dit gebied is deels verantwoordelijk voor de informatie van de auditieve, visuele en somatosensorische cortex. Dit laatst genoemde gebied is verantwoordelijk voor het gevoel van tast van het lichaam. In de linkerhersenhelft is Pariëtale-temporele-occipitale gebied deels betrokken bij het herkennen van taal, hierbij gaat het om lezen, luisteren en braille. In de rechterhersenhelft is dit gebied betrokken bij het ruimtelijk inzicht. Gehoor

Net als bij muziek, geldt voor het horen van gesproken taal dat trillingen in de lucht de prikkels zijn voor je oren. Deze prikkels worden vervolgens omgezet in impulsen en worden via de thalamus doorgestuurd naar de auditieve cortex in de temporale kwab waar de geluidsprikkels verwerkt worden. De auditieve cortex, ook wel gehoorschors genoemd, bevindt zich in de winding van Heschl (zie ‘Heschlsche Querwindung’ in figuur 9) (Mayer). Dit cortexgebied is verbonden met andere cortexgebieden die informatie ontvangen van andere zintuigen. (Passchier-Vermeer, 1996)

Figuur 9: Overgenomen van: Kortex (2014). J. Mayer. Copyright door Jörg Mayer / Universität Stuttgart. Geraadpleegd van http://www2.ims.uni-stuttgart.de/sgtutorial/hirnfunktionen.html 9

De temporale kwab10 ligt achter de oren en heeft vooral als functie dat wat gehoord wordt te verwerken. Als de temporaalkwab beschadigd raakt, wordt het lastiger geluiden te herkennen en gesproken taal te begrijpen. Er is wel een verschil tussen de linker en rechter kwab. Bij schade aan de linker temporale kwab vermindert het geheugen van gesproken taal en bij schade aan de rechter temporale kwab kan een verlies aan de remming van praten veroorzaakt worden.

Fig uur 10

Zicht

Bij het lezen van een woord geven beide ogen de gevonden informatie door aan de visuele cortex (zie ‘primär visueller Kortex’ in figuur 9) (Mayer) in beide hersenhelften, maar dit gebeurt niet op hetzelfde moment. Woorden die aan de rechterkant van het visuele veld gelezen worden, worden doorgestuurd naar de linkerhersenhelft en woorden die aan de linkerkant van het visuele veld gelezen worden, worden eerst naar de rechterhersenhelft gestuurd. Maar omdat de linkerhersenhelft dominant is als het om taal en taalgerelateerde functies gaat, worden de gegevens van de rechterhersenhelft via het corpus callosum doorgestuurd naar de rechterhersenhelft, waar de gegevens verwerkt kunnen worden zodat je vervolgens kunt reageren op de binnengekregen informatie. Dit betekent niet, dat de rechterhersenhelft geen functie heeft voor de verwerking van gelezen taal. Deze helft helpt onder andere om lastigere woorden te begrijpen of woorden die onverwacht in een zin voorkomen, terwijl de linkerhersenhelft naar simpele en logische betekenissen zoekt. Sprek en

De functie van de motorische cortex is het controleren van de willekeurige bewegingen van de spieren. Net als in het pariëtale-temporele-occipitale gebied, wordt elk lichaamsdeel verwerkt in een ander deel van dit gebied. In de primaire motorische cortex worden de spierbewegingen van verschillende lichaamsdelen zoals de mond, de lippen en de tong geregeld. Deze lichaamsdelen zijn nodig om te spreken, dus speelt ook de motorische cortex een rol bij taal.

Figuur 10: Overgenomen van: Temporaalkwab (2013). Niet vernoemd. Copyright door: geen claims. Geraadpleegd van http://www.hersenletsel-uitleg.nl/gevolgen/gevolgen-per-hersendeel/temporaal-kwab 10

Synta ctische en sem a ntische v erwerk ing Naast de verschillen tussen het horen, lezen en spreken, zijn er ook verschillen tussen de syntactische (met grammatica te maken hebbende) en semantische (met de betekenis van woorden te maken hebbende) verwerking (de semantische verwerking vindt onder andere plaats in de anterieure temporale kwab, die in figuur 11 terug te vinden is als ‘anterio-temporales assozationsareal’ (Prijs, 2013)). L.A. Stowe en A.A. Wijers hebben hier eerder onderzoek naar gedaan in hun onderzoek ‘Onderzoek naar de verwerking van taal met behulp van Event-Related Potentials’.(L.A. Stowe, 1998) Hierbij is gebruik gemaakt van ERP’s, pieken in het EEG (Elektroencefalogram) van de hersenen die verschijnen op een vastgelegen moment na een prikkel. Het EEG zegt iets over de elektrische activiteit in de hersenen. (Hagoort, 2009) Bij het maken van een EEG wordt een aantal elektroden op het hoofd geplaatst. De elektrische activiteit die op deze manier gevonden wordt, kan door MEG (Magnetoencefalogram) in beeld gebracht worden. Zo zijn in verschillende hersengebieden de elektromagnetische signalen te zien. Bij het onderzoek van L.A. Stowe en A.A. Wijers werden ERP’s11 vergeleken die

Fig uur 11

werden opgeroepen door verschillende taalstimuli en/of onder verschillende taakcondities. Daardoor kon het exacte moment en tijdsverloop bepaald worden waarop het gemanipuleerde taalproces een verschil in hersenactiviteit veroorzaakte. Verder kon er met dit onderzoek gekeken worden naar de interacties tussen verschillende verwerkingsniveaus. In dit onderzoek is er gekeken naar syntactische en semantische verwerking. Uit hun onderzoek bleek dat verschillende vormen van informatie op verschillende tijdstippen vrijkwamen waaruit blijkt dat er een bepaalde tijdsvolgorde voor taalprocessen bestaat. Zo leidde een syntactische schending tot een vroeger ERP-effect dan een semantische schending. Dus is syntactische informatie eerder beschikbaar en wordt het eerder gebruikt door de taalverwerker dan semantische informatie. Ook bleek dat deze verschillende processen in verschillende delen van de hersenen plaatsvonden. toch is het niet zo dat alle syntactische informatie even snel beschikbaar is. Binnen deze informatie is namelijk een verdeling te maken tussen categoriale informatie (bijvoorbeeld een zelfstandig naamwoord) en meer specifieke typen syntactische informatie zoals subcategorisatie (bijvoorbeeld is het een “het” of “de” zelfstandig naamwoord). (L.A. Stowe, 1998)

Figuur 11: Overgenomen van: Event-related potential (2017). B. Fluegel. Copyright door Brandon FLuegel. Geraadpleegd van http://www.bfluegel.ninja/research 11

Het gebied v a n B roca en v a n Wernick e Elke hersenhelft is onder te verdelen in vier kwabben: de frontaalkwab, de pariĂŤtaalkwab de temporaalkwab, ook wel slaapkwab genoemd, en de occipitaalkwab. Voor de vele onderzoeken naar de verwerking van taal, stonden de gebieden van Broca en Wernicke12 bekend als de plekken waar taal en spraak geregeld worden. In het Broca-gebied zou het grammaticale vermogen geregeld worden en in het Wernicke-gebied het semantisch vermogen. Doordat tegenwoordig de hersenactiviteit gemeten kan worden, is nu bekend dat er veel meer gebieden bij betrokken zijn dan alleen deze.

Fig uur 12

Toch spelen de gebieden van Broca en Wernicke wel degelijk een rol bij de verwerking van taal. Het gebied van Wernicke is te vinden in de temporaalkwab (de linker slaapkwab), aan de achterzijde van de groeve van Sylvius. Dit gebied wordt geassocieerd met het begrijpen van taal en is in 1874 door de Duitse neuroloog Carl Wernicke ontdekt. Het gebied van Broca is te vinden in de frontaalkwab, aan de voorzijde van de groeve van Sylvius. In dit gebied wordt de taalproductie gecontroleerd en het gebied is ontdekt door de Franse neuroloog Paul Broca, rond dezelfde periode als wanneer Carl Wernicke zijn ontdekking deed. Er zijn al meerdere onderzoeken naar deze gebieden gedaan en neuroimaging onderzoek maakte, door de bloedstroom in de hersenen te volgen, duidelijk dat de gebieden van Broca en Wernicke beide actief zijn met grammatica en semantiek en deze gebieden werken samen om de taal te verwerken. Uit vergelijkbaar onderzoek is gebleken dat het Broca-gebied ook actief is bij de waarneming van muziek. Ook is volgens Stowe uit onderzoek gebleken dat naast de gebieden van Broca en Wernicke, ook andere gebieden zoals het cerebellum, actief zijn bij het verwerken van taal. Verder is ook een deel van de visuele hersenen betrokken bij de verwerking van taal, om de mogelijke betekenis van zinnen op te slaan en in te schatten. Hieruit wordt geconcludeerd dat er verschillende hersengebieden samenwerken om taal te produceren en te begrijpen. (Bogman, 2010)

Figuur 12: Overgenomen van: Centra van Broca en Wernicke (2015). Bethesda. Copyright door Bethesda. Geraadpleegd van https://www.nidcd.nih.gov/health/aphasia 12

Corpus ca llosum Na de ontdekkingen van Broca en Wernicke werd lange tijd gedacht dat taal alleen in de linkerhersenhelft verwerkt werd en de rechterhersenhelft maar weinig functies had. Vanaf de jaren zestig kwam hier verandering in toen als oplossing voor epileptische aanvallen, de verbindingsbanen (corpus callosum) tussen de twee hersenhelften doorgesneden werden. Uit nader onderzoek naar de van elkaar gescheiden hersenhelften (Bouma, 2007), bleek dat de linker- en rechterkant van de lichaamsfuncties gekruist in de hersenhelften verwerkt werden. Zo was de linker lichaamshelft direct verbonden met de rechter hersenhelft en voor de rechter lichaamshelft andersom. Alleen voor het gehoor werden er verbindingen met beide hersenhelften gevonden. Door dit onderzoek (Bouma, 2007) werd ook duidelijk dat de verwerking van taal niet alleen in de linkerhersenhelft plaatsvond, maar ook in de rechterhersenhelft en dat de corpus callosum13 een belangrijke rol speelt bij de samenwerking van de hersenhelften om taal goed te kunnen verwerken. Zo is de linkerhersenhelft dominant voor spraak, dus als er een woord gelezen wordt, wordt de informatie naar de linkerhersenhelft gestuurd en kan het woord uitgesproken worden, maar als de hersenhelften van elkaar gescheiden zijn en het woord aan de linkerkant van het visuele veld gelezen wordt, komt de informatie eerst in de rechterhersenhelft terecht en moet via het corpus callosum doorgestuurd

Fig uur 13

worden naar de linkerhersenhelft. Dit lukt dan niet, dus kan het woord niet worden uitgesproken, al wordt het woord wel begrepen.

De linkerhersenhelft is van belang voor taal (spreken en luisteren) en voor andere taalgerelateerde functies zoals lezen en schrijven. Beide hersenhelften zijn belangrijk om de betekenis van woorden te begrijpen. De linkerhersenhelft is in staat om simpele woorden en zinsverbanden te begrijpen, maar als de zin lastiger of onverwachter is, speelt de rechterhersenhelft een belangrijke rol. Verder is de rechterhersenhelft nodig om te begrijpen hoe iets gezegd is en niet alleen wat, zoals waar de linkerhersenhelft op let. De rechterhersenhelft houdt zich dus ook bezig met inlevingsvermogen en lichamelijke componenten die met emotie te maken hebben en dan met name met de negatieve emotionele reacties. Ook is de rechterhersenhelft meer betrokken bij niet-talige processen zoals het luisteren naar muziek. (Bouma, 2007)

Figuur 13: Overgenomen van: Schematische weergave van de gekruiste zenuwbanen naar de linker- en rechterhersenhelft (1970). Sperry. Copyright door Sperry. 13

4. Overeenk om sten en verschillen tussen de verwerk ing va n m uziek en taa l in de hersenen A ctiev e hersengebieden Gehoor

Qua geluid zijn muziek en taal erg vergelijkbaar. Eerst worden de geluiden opgevangen door de oren die doorgestuurd worden naar de hersenstam, waar ze gefilterd worden van ruis en bewerkt worden om er informatie uit te halen (Mieras, 2015). Dit is voor het horen van muziek en gesproken taal hetzelfde. De functie van de hersenstam houdt voor het horen van muziek in, dat twee verschillende noten herkend kunnen worden. Hetzelfde geldt voor taal, maar hier gaat het niet om noten, maar om klanken van woorden. In dit geval heeft de hersenstam voor muziek en taal eigenlijk dezelfde functie. Door veel naar muziek te luisteren en/of een muziekinstrument te bespelen, wordt de hersenstam getraind en daardoor wordt het gehoor scherper (Mieras, 2015). Dit stelt je in staat om een beter onderscheid te maken tussen verschillende klanken en om ruis te onderdrukken. Door het onderdrukken van ruis, kun je je beter concentreren en ben je dus in staat om beter te presteren, maar ook om een bepaalde emotionele boodschap eerder op te vangen en te begrijpen. Vanuit de hersenstam wordt de gekregen informatie via impulsen naar verschillende hersengebieden gestuurd, om apart verwerkt te worden. Als alle informatie eenmaal verwerkt is, zou je in staat moeten zijn om de verkregen informatie te begrijpen en er mogelijk op te kunnen reageren. Tenzij een hersengebied beschadigd is. (Bouma, 2007) Zicht

Zowel bij muziek als taal wordt dat wat gelezen wordt door de ogen, uiteindelijk verwerkt in de visuele cortex. Dus in beide gevallen is dit gebied actief. Deze overeenkomst leidt verder niet tot een betere taalvaardigheid. B eweging

Beweging wordt veroorzaakt door het motorische gebied. Dit gebied in de hersenen regelt de samentrekking en de ontspanning van spieren in het lichaam door impulsen naar de spieren te geleiden. Dit gebied is zowel bij het maken van muziek als bij gesproken taal actief, maar bij muziek zit de beweging vooral in de handen en voeten en bij gesproken taal heb je vooral met bewegingen van de lippen en de tong te maken. Al deze bewegingen hebben te maken met ritme om zinnen bestaande uit woorden of noten zo goed mogelijk te laten lopen. Zonder gebruik te maken van ritme bij het produceren van woorden, klinken de zinnen niet goed. En als je bij bewegingen bij muziek niet let op het ritme, dan klinkt de muziek niet goed en ga je uit de maat spelen of bewegen. Er is dus een verband tussen ritme en beweging en hierdoor is er dus ook een link tussen de gebieden waar ritme en beweging verwerkt worden, namelijk het motorische gebied en het cerebellum. (De Jongh, 2012) Dus de overeenkomst tussen muziek en taal is dat bij beide het motorische gebied actief is, maar het verschil is dat de lichaamsdelen die de bewegingen moeten maken bij muziek en taal verschillen. Dus 24

ook het motorische gebied is bij muziek en taal actief, maar zorgt niet voor een mogelijke verbeterde beheersing van de taalvaardigheid. Corpus ca llosum

Uit onderzoek bleek (Collins, 2014) dat tijdens het bespelen van een muziekinstrument veel activiteit is in het corpus callosum, oftewel de hersenbalk. Deze balk vormt de verbinding tussen de linker- en rechterhersenhelft en zorgt ervoor dat deze twee hersenhelften onderling informatie kunnen uitwisselen. Door het bespelen van een muziekinstrument, bleek de hersenbalk te groeien, wat inhoudt dat er meer verbindingen tussen de hersenhelften worden gelegd. Voor taal heeft dit als gevolg dat de verkregen informatie uit de taalgebieden, die verspreidt zijn over beide hersenhelften, sneller en via meerdere routes in het corpus callosum tussen de twee hersenhelften uitgewisseld kan worden. De informatie waar het hier om gaat, bevat informatie om de betekenis en bedoeling van woorden te begrijpen. Als deze informatie door de meerdere hersenverbindingen sneller kan worden uitgewisseld, betekent dit voor de verwerking van taal dat woorden sneller begrepen kunnen worden. Met als gevolg dat je hierop ook sneller kunt reageren en dus gemakkelijker kunt communiceren.

Onderdelen m uziek en ta a l Als we kijken naar de onderdelen binnen de muziek, namelijk: ritme, melodie, dynamiek en timbre, valt het op dat deze aspecten ook bij de basis van taal van belang zijn. Babyâ&#x20AC;&#x2122;s leren met behulp van deze aspecten al vroeg om verschillende talen van elkaar te onderscheiden en zo de basis te leggen voor hun verdere taalontwikkeling (Anthony Brandt, 2012). Wanneer de babyâ&#x20AC;&#x2122;s ouder worden, beginnen ze steeds meer en beter te praten. Binnen de taal heb je ook weer met verschillende onderdelen te maken, namelijk: algemene spelling, werkwoordsspelling, zinsbouw/stijl, woordenschat, uitdrukking/spreekwoorden/gezegden en grammatica (woordbenoeming en zinsontleding). Zinsbouw en stijl

Deze onderdelen zijn niet terug te vinden in de muziek, al heb je binnen de muziek wel te maken met zinsbouw en stijl, want hier heb je te maken met de manier waarop je met noten een regel maakt. Dit is vergelijkbaar met taal waarin je met woorden een zin maakt. Dat dit in muziek en taal te vergelijken is, komt doordat je bij beide moet letten op hoe de zin loopt. Als je meer ervaring hebt met hoe de zin moet lopen, krijg je een beter gevoel voor taal en dus kun je gemakkelijker goedlopende zinnen formuleren. Dat betere gevoel voor taal kan ontstaan door het bespelen van een muziekinstrument, omdat je bij het bespelen van een muziekinstrument een beter gevoel voor muziek ontwikkelt. Door meer muziekervaring, is het gemakkelijker om fouten op te merken in de melodie van een muziekstuk. Dit komt omdat muziek een bepaalde beweging heeft en door een fout wordt deze goedlopende beweging verstoord. Deze beweging ontstaat door een combinatie van ritme, melodie en dynamiek. Deze combinatie is ook in de gesproken taal van belang en zo bestaat er dus ook beweging in taal.

Spelling

Noten14 en letters15 zijn ook met elkaar te vergelijken. Binnen de taal heb je het alfabet waarin iedere letter er anders uitziet en zijn eigen

Fig uur 14

klank heeft. Bij de muziek is dit eigenlijk ook het geval. Er zijn verschillende noten die door bijvoorbeeld vlaggetjes of punten van elkaar verschillen in articulatie en lengte, maar de uiteindelijke klank van elke noot wordt niet bepaald door hoe de noot er uitziet, zoals bij letters, maar door de plaats van de noot in de notenbalk. Ook worden er in de bladmuziek nog woorden en symbolen toegevoegd om de speelstijl aan te geven.

Fig uur 15

De betek enis v a n ta a l en m uziek Taal is een communicatiemiddel. Taal krijgt pas betekenis als het verwerkt is in de hersenen. Bij de verwerking van taal worden de verschillende onderdelen van taal apart verwerkt om uiteindelijk het geheel een betekenis te geven. Daarbij zijn onder andere de volgorde en de betekenis van woorden erg belangrijk. Naast deze betekenis heb je bij taal ook een emotionele betekenis, maar dit hangt vaak samen met ervaringen en herinneringen uit het verleden. Het verschil tussen taal en instrumentale muziek is dat bij instrumentale muziek alleen sprake is van een emotionele betekenis, aangezien hierbij noten en geen woorden aanwezig zijn. Dus het bespelen van een muziekinstrument zal geen invloed hebben op het uitbreiden van bijvoorbeeld je woordenschat.

Figuur 14: Overgenomen van: Kwartnoot (2012). Muziekmoment. Copyright door Wordpress.com. Geraadpleegd van https://muziekmoment.wordpress.com/2012/09/15/het-bijtje/kwartnoot/ 15 Figuur 15: Overgenomen van: Large Letter J Template (2016). Luut. Copyright door Wordpress. Geraadpleegd van http://luut.tk/letter-j/ 14

5. Verschillende nivea us binnen het bespelen va n een m uziek instrum ent Diplom a ’s Veel mensen bespelen tegenwoordig een muziekinstrument, maar niet iedereen speelt op hetzelfde niveau. Om de niveauverschillen aan te geven, is er een verdeling gemaakt, aangeduid met de diploma’s A, B, C en D. Hiervan staat A voor het laagste niveau en D voor het hoogste niveau. Bij elk diploma dat je kunt halen, moet je een bepaald niveau bij verschillende vaardigheden hebben bereikt. Voor het halen van een muziekdiploma moet je slagen voor een examen dat is opgedeeld in een praktijkdeel en een theoriedeel. Je wordt voor beide onderdelen becijferd en de onderdelen komen ook los op je diploma te staan.

P ra k tijk Bij de praktijkonderdelen wordt op elk niveau gekeken naar de volgende vaardigheden: ritmische vaardigheden, muzikale vaardigheden (zoals dynamiek), technische vaardigheden (zoals toonladders en akkoorden), luistervaardigheden en leesvaardigheden (zoals prima vista). Deze vaardigheden zijn bij elk niveau gelijk, alleen wordt de moeilijkheidsgraad steeds hoger.

Theorie De verschillen zijn meer te merken bij de theorie. Deze is bij elk niveau voor een deel verschillend. Op elk niveau heb je bijvoorbeeld te maken met toonladders, intervallen en akkoorden, maar steeds als je een niveau hoger komt, moet je er meer van weten. Dit is duidelijk te zien in de categorie luistervaardigheden. Deze vaardigheden hebben ook veel te maken met de kwintencirkel16 die vanaf niveau B steeds belangrijker begint te worden. In deze kwintencirkel is te zien welke majeur- en mineurladders dezelfde en dezelfde aantallen kruizen of mollen hebben. Diploma A:  Toonladders: majeurtoonladders C, F en G  Intervallen: halve toonafstanden en hele toonafstanden  Akkoorden: C, F en G

Fig uur 16

Figuur 16: Overgenomen van: Kwintencirkel (2014). M. Van der Beek – van Gelderen. Copyright door Online Muziek Cursus .nl. Geraadpleegd van http://www.onlinemuziekcursus.nl/intervallen-majeur-en-mineur/ 16

Diploma B:  Toonladders: majeur, mineur oorspronkelijk, mineur harmonisch, mineur melodisch  Intervallen: reine prime, grote secunde, kleine terts, grote terts, reine kwart, kleine sext, grote sext, kleine septime, grote septime en rein octaaf.  Akkoorden: grote drieklank en kleine drieklank. Diploma C:  toonladders: majeur, mineur oorspronkelijk, mineur harmonisch, mineur melodisch, zigeuner, chromatisch  Intervallen: prime, kleine secunde, grote secunde, kleine terts, grote terts, reine kwart, tritonus, reine kwint, kleine sext, grote sext, kleine septime, grote septime, rein octaaf.  Akkoorden: grote drieklank en kleine drieklank. Diploma D:  Toonladders: majeur, mineur oorspronkelijk, mineur harmonisch, mineur melodisch, zigeuner, hexatonisch, chromatisch  Intervallen: prime, kleinde secunde, grote secunde, kleine terts, grote terts, reine kwart, tritonus, reine kwint, kleine sext, grote sext, kleine septime, grote septime, rein octaaf.  Akkoorden: grote drieklank, kleine drieklank, verminderde drieklank, overmatige drieklank, groot septiemakkoord, dominant septiemakkoord, klein septiemakkoord en verminderd septiemakkoord. Verder heb je op elk niveau te maken met verschillende begrippen die de speelstijl aangeven. Hierbij gaat het onder andere om de onderdelen: articulatie (bv. Legato=gebonden spelen), dynamiek (bv. Pianissimo=zeer zacht), tempoaanduidingen, karaktertermen (bv. Cantabile=zangerig) en versieringen (bv. tr=triller). Ook voor deze begrippen geldt dat je er per niveau meer van moet weten. De theorie die je voor examen moet leren wordt uiteraard ook in de praktijk toegepast. Zo word je door de theoretische kennis ook beter in het bespelen van een muziekinstrument.

M uziek les Voordat je begint met het volgen van muzieklessen voor een bepaald instrument, begin je met twee jaar AMV-les (algemene muzikale vorming). In deze twee jaar ben je bezig met de basiskennis van muziek, hier leer je noten lezen, ritmes klappen en simpele liedjes spelen. De liedjes worden gespeeld op o.a. een keyboard, maar het soort instrument kan per locatie waar AMV wordt gegeven, verschillen. Na AMV kun je er voor kiezen echt op muziekles te gaan en dan kies je ook welk instrument je wilt gaan bespelen. Als je eenmaal op muziekles zit, duurt het over het algemeen twee jaar voordat je examen kunt doen voor diploma A. Voor het volgende diploma moet je dan vervolgens weer twee jaar voorbereiden.

6. Het onderzoek Onderzoek sv ra a g Hoe verschilt de beheersing van de verschillende onderdelen van de Nederlandse taalvaardigheid bij muzikanten met een C- en D-diploma en niet-muzikanten?

Hypothese We verwachten dat de muzikanten met een C- en D-diploma de Nederlandse taalvaardigheid beter beheersen dan de niet-muzikanten.

M ethode M a teria a l

EnquĂŞte Proefpersonen

De Nederlandse taaltest Computers

Setting

Wij voeren ons onderzoek uit bij leerlingen van het csg Bogerman in het regionale gebied rond Sneek, Nederland. Experim ent

In dit experiment willen wij onderzoeken of muzikanten die op de middelbare school zitten een betere Nederlandse taalvaardigheid hebben dan niet-muzikanten die ook op de middelbare school zitten. Daarom gaan wij op onze school, het csg Bogerman Sneek (Hemdijk 2), op zoek naar proefpersonen, in dit geval leerlingen. Om erachter te komen wie geschikt is als proefpersoon, nemen we bij een aantal 4 en 5 vwo-klassen een enquĂŞte (zie Bijlage 1) af. Daarna testen we van tien geschikte muzikanten en tien geschikte niet-muzikanten (de controlegroep) hun Nederlandse taalvaardigheid met behulp van De Nederlandse taaltest (NederlandseTaaltest.nl, 2016). Dit is een online test die de Nederlandse taalvaardigheid test op de zeven gebieden: spelling van werkwoorden, algemene spelling, zinsbouw/stijl, woordenschat, uitdrukkingen, spreekwoorden en gezegden, zinsontleding en woordbenoeming. Omdat we de gemaakte test zelf willen nakijken, hebben we de test overgezet naar Google formulieren (zie Bijlage 3 en 4). De resultaten van de test, het aantal gescoorde punten per onderdeel en in totaal, verwerken we in een grafiek. Zo kunnen we de resultaten van de muzikanten en de niet-muzikanten per onderdeel met elkaar vergelijken. Voorspelling

We verwachten dat de muzikanten met een C- en D-diploma het volgende onderdeel van de Nederlandse taalvaardigheid beter kunnen beheersen dan de niet-muzikanten: zinsbouw/stijl. Dit verwachten we omdat men door het bespelen van een muziekinstrument een beter gevoel voor muziek en daardoor ook voor taal ontwikkelt. We denken dus dat het niet zo is dat je door het bespelen van een muziekinstrument je kennis van taal verbetert, maar alleen het gevoel voor taal. 29

Resulta ten Onderwerp 1= Spelling: werkwoorden Onderwerp 2= Spelling: algemeen Onderwerp 3= Zinsbouw/stijl Onderwerp 4= Woordenschat Onderwerp 5= Uitdrukkingen, spreekwoorden en gezegden Onderwerp 6= Grammatica: zinsontleding Onderwerp 7= Grammatica: woordbenoeming Groep A= muzikanten Groep B= niet-muzikanten

Resulta ten va n De Nederla ndse ta a ltest

Conclusie In de eerste kolom staan de verschillende onderdelen van De Nederlandse taaltest en de waarden in de tweede kolom (n) geven aan uit hoeveel proefpersonen elke groep bestaat, dat is bij elk onderdeel dus tien. In de derde kolom (gem) staan de gemiddeldes van het aantal gescoorde punten per groep per onderdeel. De statistische toets (st) zegt iets over de gemiddelde grote van de afwijking van de individuele scores ten opzichte van de gemiddelde scores. Deze afwijking mag niet te groot zijn en dus mogen de waarden in de vierde kolom niet te groot zijn. Als laatste is de p-waarde erg belangrijk: de p-waarde zegt iets over de grootte van de kans dat de resultaten op toeval berusten. In een betrouwbaar onderzoek moet de p-waarde kleiner zijn dan 0,05. Dat betekent dat de kans dat de resultaten niet op toeval berusten, groter is dan 95%. Uit ons onderzoek is gebleken dat er inderdaad verschillen bestaan tussen de beheersing van de Nederlandse taalvaardigheid als je kijkt naar muzikanten en niet-muzikanten. Bij een van de zeven onderdelen (onderdeel 1 spelling: werkwoorden) is het zo dat er wel een verschil is, maar dat de kans dat het verschil op toeval berust te groot is om met zekerheid te kunnen zeggen dat het bespelen van een muziekinstrument inderdaad invloed heeft op de taalbeheersing. Alleen bij onderdeel 3 zinsbouw/stijl, is de kans dat het gemeten verschil op toeval berust klein genoeg om met 30

zekerheid te kunnen zeggen dat het bespelen van een muziekinstrument leidt tot een betere beheersing van dit onderdeel en dus de Nederlandse taalvaardigheid. De p-waarde bij onderdeel 3 is namelijk kleiner dan 1,1 x 10-7, dus de kans dat de resultaten van onderdeel 3 niet op toeval berusten, is groter dan 99,99999%. Op alle andere onderdelen scoren de muzikanten en de nietmuzkanten gelijk. Het bespelen van een muziekinstrumnet leidt dus tot een betere beheersing van het onderdeel zinsbouw/stijl. Zinsbouw/stijl is de manier waarop je met woorden een zin maakt. Daarbij is het vooral belangrijk om te kijken naar de rest van de zin om te kunnen bepalen welk woord je moet gebruiken. Als voorbeeld kijken we naar de tiende zin uit de test: Ongeveer 75% van de deelnemers heeft/hebben zich opgegeven voor de vervolgcursus. Je moet dus kiezen tussen ‘heeft’ en ‘hebben’. De meeste mensen zullen waarschijnlijk als eerste ‘hebben’ kiezen omdat ze het woord ‘deelnemers’ zien staan, maar als je naar de hele zin kijkt kom je erachter dat het ‘heeft’ moet zijn omdat er ‘75% van de’ staat. Als je bovenstaande zin zou uitspreken, is het voor muzikanten makkelijker om de beweging in de zin te volgen en aan te voelen wat beter klinkt en dus zullen muzikanten eerder voor ‘heeft’ dan voor ‘hebben’ kiezen. Muzikanten volgen namelijk niet een stukje van de melodie in een muziekstuk, maar de hele melodie en daarom zijn ze bij taal ook sneller geneigd om de beweging in de hele zin te volgen, in plaats van de beweging in één zinsgedeelte.

Discussie Het eerste discussiepunt is dat we in ons onderzoek proefpersonen hebben gebruikt die niet allemaal Nederlands als moedertaal hadden, er zaten ook proefpersonen tussen die Fries als moedertaal hadden. Dit kan invloed hebben op de Nederlandse taalvaardigheid van onze Friese proefpersonen en daarom ook op onze testresultaten. Toch was dit niet te voorkomen aangezien een groot aantal van onze geschikte proefpersonen Fries was, wat niet gek is aangezien we dit onderzoek in Friesland deden. Om deze reden hebben we een gelijke verhouding gemaakt tussen Friese en Nederlandse proefpersonen, maar het blijft een punt van discussie. Het tweede punt is het geslacht van de proefpersonen. De meeste geschikte kandidaten waren namelijk vrouwelijk, dus moesten we ook hierbij een gelijke verhouding zien te vinden. Dit is redelijk goed gelukt, maar er zijn nog steeds meer vrouwelijke proefpersonen dan mannelijke. Hierdoor zouden de gevonden resultaten een verkeerd beeld kunnen geven van de werkelijkheid, aangezien meisjes vaak beter zijn in taal dan jongens. (Driessen, 2005) Verder hebben de proefpersonen de tests niet allemaal op hetzelfde moment gemaakt. Dit was eigenlijk wel de bedoeling, maar een groot deel kwam bij de eerste bijeenkomst niet opdagen. Vandaar dat we meerdere dagen nodig hebben gehad om toch genoeg resultaten te krijgen voor ons onderzoek, want als we minder dan tien proefpersonen per groep hadden gehad, dan hadden we geen betrouwbare conclusie kunnen trekken. Hierdoor hebben sommigen de tests ’s ochtends gemaakt en anderen ’s middags. Dit kan van invloed zijn geweest op de prestaties die de proefpersonen hebben geleverd. Bij mensen die de test ’s ochtends hebben gemaakt en geen ochtendmens zijn, bestaat de kans dat het aantal gescoorde punten per onderdeel lager is dan als ze de test ’s middags hadden gemaakt en zich vanwege het latere tijdstip beter hadden kunnen concentreren. Ook gelden de resultaten van ons onderzoek alleen voor een bepaald muziekonderwijsniveau en wel voor niveau C en D. We hebben voor dit niveau gekozen omdat het verschil tussen muzikanten en niet-muzikanten zo duidelijker zou worden. Muzikanten op A of B niveau hebben namelijk minder ervaring met muziek dan de muzikanten op C of D niveau, dus zou men uit de gevonden resultaten van ons onderzoek misschien niet een conclusie kunnen trekken als we ook muzikanten op een lager niveau bij ons onderzoek zouden betrekken. Tot slot was de doelgroep in ons onderzoek jongeren uit de 5e klas, de resultaten zeggen dus niets over hoe de Nederlandse taalvaardigheid bij volwassenen beïnvloed zou kunnen zijn door het bespelen van een muziekinstrument. We hebben voor de gekozen doelgroep gekozen, omdat bleek dat vanaf klas 5 de meeste mensen een C- of D-diploma hadden, dit bleek in klas 4 namelijk niet het geval te zijn.

7. A ntwoord op de hoofdvra a g Onze hoofdvraag is: Welke invloed heeft het bespelen van een muziekinstrument op de Nederlandse taalvaardigheid bij Nederlandse jongeren van 5 VWO? Uit ons onderzoek is gebleken dat er inderdaad verschillen bestaan tussen de beheersing van de Nederlandse taalvaardigheid als je kijkt naar muzikanten en niet-muzikanten. Bij een van de zeven onderdelen (onderdeel 1 spelling: werkwoorden) is het zo dat er wel een verschil is, maar dat de kans dat het verschil op toeval berust te groot is om met zekerheid te kunnen zeggen dat het bespelen van een muziekinstrument inderdaad invloed heeft op de taalbeheersing. Alleen bij onderdeel 3 zinsbouw/stijl, is de kans dat het gemeten verschil op toeval berust klein genoeg om met zekerheid te kunnen zeggen dat het bespelen van een muziekinstrument leidt tot een betere beheersing van dit onderdeel en dus de Nederlandse taalvaardigheid. De p-waarde bij onderdeel 3 is namelijk kleiner dan 1,1 x 10-7, dus de kans dat de resultaten van onderdeel 3 niet op toeval berusten, is groter dan 99,99999%. Op alle andere onderdelen scoren de muzikanten en de niet-muzkanten gelijk. De uitkomst van ons onderzoek sluit ook aan bij wat er uit de theorie blijkt. Uit de theorie blijkt namelijk dat er overeenkomsten zijn tussen de verwerking van muziek en die van taal in de hersenen. In de hersenen zijn namelijk dezelfde gebieden actief bij de verwerking van taal als bij de verwerking van muziek, met name de gebieden voor gehoor (auditieve gebied), zicht (visuele cortex), beweging (motorische cortex), het corpus callosum (hersenbalk) en het cerebellum. Deze overeenkomsten zorgen ervoor dat muziek en taal elkaar aanvullen en dus leidt het bespelen van een muziekinstrument tot een betere taalvaardigheid. Dit blijkt onder andere uit het grotere aantal verbindingen tussen de hersenhelften als gevolg van het luisteren naar muziek. Het aantal verbindingen in het corpus callosum neemt namelijk toe door het luisteren naar muziek, waardoor informatie met onder andere betrekking tot taal, sneller kan worden uitgewisseld tussen de twee hersenhelften. Dit heeft als gevolg dat de communicatie gemakkelijker verloopt. Dus het uiteindelijke antwoord op onze hoofdvraag: het bespelen van een muziekinstrument leidt tot een betere beheersing van de Nederlandse taalvaardigheid bij Nederlandse jongeren van 5VWO en dan met name een betere beheersing van het onderdeel zinsbouw/stijl.

Eva luatie Toen we begonnen aan ons PWS, hadden we moeite met het bedenken van een goed onderwerp en een hoofdvraag. Uiteindelijk zijn we er met de hulp van meneer Harb, mevrouw Koornstra en mevrouw De Haan uitgekomen. Het onderwerp hebben we tijdens het hele proces niet hoeven veranderen, maar de hoofdvraag hebben we wel een paar keer verbeterd omdat we met steeds meer factoren rekening moesten houden. Dit kwam onder andere doordat er niet genoeg muzikanten in 4 VWO zaten. Daarom hebben we besloten om alleen naar muzikanten en niet-muzikanten uit 5 VWO te kijken. Dat betekende wel dat we onze hoofdvraag moesten aanpassen. Ook hebben we de deelvragen gedurende het proces aangepast omdat we tijdens het maken van het verslag bedachten dat bepaalde informatie, bijvoorbeeld het hoofdstuk over verschillende muziekniveaus, moest worden toegevoegd om de eisen die wij aan onze proefpersonen stelden te verduidelijken. We kwamen geen problemen tegen tijdens het verdelen van de taken. Dit kwam doordat we het grootste gedeelte samen hebben gedaan, alleen de hoofdstukken over de verwerking van taal en muziek in de hersenen hebben we verdeeld, maar ook dit zorgde niet voor problemen omdat deze onderwerpen gelijkwaardig zijn qua grote. Het grootste probleem werd veroorzaakt door het niet komen opdagen van onze proefpersonen. Hierdoor waren we lang bezig om uiteindelijk genoeg resultaten te verzamelen om een conclusie te kunnen trekken. Verder waren we hierdoor onnodig veel tijd kwijt, die we ook nuttiger hadden kunnen besteden. Dit probleem ervaarden we als ĂŠĂŠn van de lastigste momenten in het proces. Daarnaast was ook het combineren van toetsweek en het werken aan het PWS soms lastig, want door de toetsweek lag het werk soms even stil. Het bevredigendste moment in het proces was het moment waarop we met meneer Harb de resultaten van ons onderzoek bespraken. Uit het onderzoek bleek namelijk dat onze voorspelling bleek te kloppen en dat de kans zeer klein was dat het resultaat op toeval berust. Dus we kunnen met zekerheid zeggen dat de conclusie van ons onderzoek betrouwbaar is. Verder was het een bevredigend moment toen we het PWS eindelijk konden afronden.

Na woord We willen graag de mensen bedanken die mee hebben gewerkt aan ons PWS. Allereerst natuurlijk onze PWS-begeleiders en verder alle leerlingen die als proefpersoon wilden dienen voor ons onderzoek.

B ibliogra fie Abrams, D., Ryali, S., Chen, T., Chordia, P., Khouzam, A., Levitin, D., & Menon, V. (2013, 11 april). Inter-subject synchronization of brain responses during natural music listening. Geraadpleegd op 19 november, 2016, van http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/ejn.12173/full Anthony Brandt, M. G. (2012). Music and early language acquisition. frontiers in psychology , 1-17. Beek â&#x20AC;&#x201C; van Gelderen, M. van der. (2014). Kwintencirkel [afbeelding]. Geraadpleegd op 3 december, 2016, via http://www.onlinemuziekcursus.nl/intervallen-majeur-en-mineur/ Bogman, J. (2010). Interdisciplinair. Tijdschrift voor Nederlands Taal- en Letterkunde , 86-93. Bouma, A. (2007). Hersenasymmetrie en cultuur. Groningen: RUG. Collins, A. (2014, 22 juli). How playing an instrument benefits your brain [Video]. Geraadpleegd van https://www.youtube.com/watch?v=R0JKCYZ8hng Driessen, G. (2005). Effecten van de feminisering van het. Nijmegen: Radboud Universiteit. Dynes, D. (2015). Music & The Brain [afbeelding]. Geraadpleegd op 14 november, 2016, via http://dianedynes.tumblr.com/post/74660828766/sounds-songs-speech-a-blog-series-about-music Dynes, D. (2016, 16 januari). Sounds, songs & speech - A blog series about music and speech therapy. Geraadpleegd op 14 november, 2016, van http://dianedynes.tumblr.com/post/74660828766/sounds-songs-speech-a-blog-series-about-music Flaticon. (2014). Emoticon met rechte mond lijn [afbeelding]. Geraadpleegd op 19 november, 2016, via http://nl.freepik.com/iconen-gratis/emoticon-met-rechte-mond-lijn_739020.htm Fluegel, B. Event-related potential[afbeelding]. Geraadpleegd op 3 december, 2016, via http://www.bfluegel.ninja/research Gelderen, M. v.-v. Intervallen majeur en mineur. Intervallen majeur en mineur. Onlinemuziekcursus.nl, Zoetermeer. Hagoort, P. (2012). Het muzikale brein. Geraadpleegd van https://www.google.nl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=2&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKE wjz1dvx8d3QAhVGWBoKHZJ5Cq4QFggfMAE&url=http%3A%2F%2Fpubman.mpdl.mpg.de%2Fpubm an%2Fitem%2Fescidoc%3A1388623%2Fcomponent%2Fescidoc%3A1478282%2FHagoort_Speling_201 2.pdf&usg=AFQjCNEXRYby_zrxbPvuhS0QjV5r_4GJg&sig2=6EqWqiQR3XebxKR4S1PhJg&bvm=bv.139782543,d.d2s Hagoort, P. (2009). Taalontwikkeling: meer dan woorden alleen. In M. E. Dop BĂ¤r, Brein in beeld, beeldvorming bij hersenonderzoek (pp. 53-57). Leiden: Drukkerij Groen bv. 36

Hersenletsel-uitleg.nl. (2013). Alles over hersenletsel in gewone taal. Geraadpleegd op 6 december, 2016, van http://www.hersenletsel-uitleg.nl/gevolgen/gevolgen-per-hersendeel/cerebellum-kleinehersenen Jongh, R. de. (2012). Hoe muziek ons brein bespeelt. Geraadpleegd van https://www.google.nl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKE wjFuZmf7N3QAhUErxoKHUFxCVIQFggaMAA&url=http%3A%2F%2Fwww.comunicazione.nl%2Fwpcontent%2Fuploads%2F2012%2F04%2FMuziek-en-EmotieBronnen.doc&usg=AFQjCNFGbdbLYEIRo3SQA05CfEcybU01ZA&sig2=u8fWG2yQTbLppNsC-KcgQ&bvm=bv.139782543,d.d2s L.A. Stowe, A. W. (1998). Onderzoek naar de verwerking van taal met behulp van Event-Related Potentials. Nijmegen: Nijmegen University Press. Life Noggin. (2016, 18 april). This Is Your Brain On Music [Video]. Geraadpleegd van https://www.youtube.com/watch?v=g6-C4NmK0fM Logeswaran, N., & Bhattacharya, J. (2009, 17 maart). Crossmodal transfer of emotion by music. Geraadpleegd op 19 november, 2016, van http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0304394009003279 Luut. (2016). Large Letter J Template [afbeelding]. Geraadpleegd op 17 december, 2016, via http://luut.tk/letter-j/ Mayer, J. Hersengebieden. Funktionen bestimmter Nervenkerngruppen. UniversitĂ¤t Stuttgart, Stuttgart. Mayer, J. (2014). Kortex [afbeelding]. Geraadpleegd op 22 december, 2016, via http://www2.ims.unistuttgart.de/sgtutorial/hirnfunktionen.html Medic Info. (2008, 13 maart). Medische ensyclopedie - Functie van de gehoorgebieden in de hersenen. Geraadpleegd op 19 november, 2016, van http://www.medicinfo.nl/externe%20modules/ismedischeencyclopediehtml/Factsheet.aspx?id=%7B760 22885-5217-4aa5-a5c3-45df0a87f2af%7D&founder= Mieras, M. (2015). Luisteren is complex [afbeelding]. Geraadpleegd op 2 december, 2016, via http://www.mieras.nl/schrijven/wat-muziek-doet-met-kinderhersenen/ Mieras, M. (2015). Muziek maakt minder gevoelig voor ruis [afbeelding]. Geraadpleegd op 2 december, 2016, via http://www.mieras.nl/schrijven/wat-muziek-doet-met-kinderhersenen/ Mieras, M. (2015). Wat muziek doet met kinderhersenen. Geraadpleegd van https://www.jeugdcultuurfonds.nl/wp-content/uploads/2015/09/Muziekonderzoek-is-hot-Miras2010.pdf

Mishra, J. (2015, 8 april). How the brain reads music: the evidence for musical dislexia. Geraadpleegd op 6 december, 2016, van http://theconversation.com/how-the-brain-reads-music-the-evidence-formusical-dyslexia-39550 Muziekmoment. (2012). Kwartnoot [afbeelding]. Geraadpleegd op 17 december, 2016, via https://muziekmoment.wordpress.com/2012/09/15/het-bijtje/kwartnoot/ NederlandseTaaltest.nl. (2016, 31 juli). De Nederlandse taaltest [Test]. Geraadpleegd op 21 september, 2016, van http://www.nederlandsetaaltest.nl/ Passchier-Vermeer, W. (1996). Geluid en effecten op de gezondheid. Leiden: TNO. Ploeg, M. (2011). De invloed van muziek op mens & dier: De hersenen. Geraadpleegd op 16 november, 2016, van https://deinvloedvanmuziek.wordpress.com/de-hersenen/ Prijs, M. F. (2013). Where Is the Anterior Temporal Lobe and What Does It Do? Washington: The Journal of Neuroscience. Salimpoor, V. & Zatorre, R. (2011, 9 januari). Anatomically distinct dopamine release during anticipation and experience of peak emotion to music. Geraadpleegd op 19 november, 2016, van http://www.nature.com/neuro/journal/v14/n2/abs/nn.2726.html Schouten, R. (z.j.). Muziekdocent. Geraadpleegd op 16 november, 2016, van http://www.ruudschoutenmuziek.nl/muziekdocent.html Speelman, W. M., de Heer, A., & Hoondert, M. (2009). Woorden kunnen worden verstaan, muziek moet worden gevolgd. Taal en muziek als fundamentele categorieĂŤn van de liturgie. M. Hoondert ea (red.), Elke muziek heeft haar hemel. De religieuze betekenis van muziek. Budel: Damon, 161-183. Stuijt, L. (2016). Opnieuw leren spreken: muziek als opstap. Tijdschrift van vaktherapie , 11-18. Toorn, M. v. (2008). Nederlandse grammatica. Groningen: Wolters-Noordhoff. Velde, M. van de. (2016, februari). Regeling. Grote hersenen Kleine hersenen Ruggenmerg zenuw Hersenstam Centrale zenuwstelsel. [afbeelding]. Geraadpleegd op 16 november, 2016, van http://slideplayer.nl/slide/10033700/ Wikimedia Commons. (2014). De eerste maten van FĂźr Elise [afbeelding]. Geraadpleegd op 8 december, 2016, van https://commons.wikimedia.org/wiki/File:F%C3%BCr_Elise_preview.svg Zweistra, R. (2010). Basale ganglia [afbeelding]. Geraadpleegd op 14 november, 2016, via http://www.rijnlandmodel.nl/achtergrond/psychologie/neurologie_overzicht_globaal.htm

B ijla gen B ijla ge 1: De enq uĂŞte

B ijla ge 2: Resulta ten v a n de enq uĂŞte De resultaten van de enquĂŞte zijn ook te vinden als pdf-bestand in ItsLearning.

B ijla ge 3: De Nederla ndse ta a ltest

B ijla ge 4: A ntwoord en v a n de Nederla ndse ta a ltest Nederla ndse spelling: werk woorden

Vraag

Antwo o rd

ten

edd

den

Nederla ndse spelling: a lg em een

Vraag

Antwo o rd

essays

de apparatuur

de surveillant

de Europese auto-industrie

correct

ten behoeve van

waardeloze papieren

doe-het-zelfzaak

salades

â&#x20AC;&#x2DC;s-Hertogenbosch

een ons komijnekaas

de geboortecijfers

De meesten van hen hadden die film al gezien.

de actie

Hij kan daar lang over uitweiden.

een Zuid-Frans dorp

Ik zorg ervoor dat ...

Hij is een commercieel talent.

Ik heb twee stoelen die beide gerestaureerd moeten worden.

kosteloos

Nederla ndse zinsbouw/stijl

Vraag

Antwo o rd

niet correct

correct

niet correct

correct

niet correct

dan wij

In wie

IJs en weder dienende gaat de wedstrijd door.

niet correct

heeft

Wij willen dit hen wel geven.

zijn

kan

hun

Zij hebben daar echt geen tijd voor gehad.

Nederla ndse woordenscha t

Vraag

Antwo o rd

onzin uitkramen

in herinnering brengen

betalingsbewijs

schade aan spullen, goederen, e.d.

zich veroorloven

ons overgeven (toegeven)

doordringende

gevallen waarop men zich kan beroepen

gelijkmaken

bijkomende verdiensten

grote ramp

nabootsing

grote mislukking

kleinigheid

onbelangrijke

Nederla ndse uitdruk k ing en, spreek woorden en gezegden

Vraag

Antwo o rd

er alles van weten (slim zijn)

een bedrag/kapitaal voor de oude dag

toegeven

de stemming peilen

niet toegeven

geen manieren hebben

een miskoop doen

er genoeg van hebben=het beu zijn

het op een andere manier proberen

klaar staan om een doel te bereiken

bij

planken

gek

bakken

trom

Nederla ndse gra m m a tica : zinsontleding

Vraag

Antwo o rd

onderwerp

persoonsvorm

bijwoordelijke bepaling

persoonsvorm

onderwerp

naamwoordelijk deel van het naamwoordelijk gezegde

lijdend voorwerp

meewerkend voorwerp

naamwoordelijk deel van het naamwoordelijk gezegde

onderwerp

bijvoeglijke bepaling

bijwoordelijke bepaling

onderwerp

meewerkend voorwerp

Nederla ndse gra m m a tica : woordbenoem ing

Vraag

Antwo o rd

zelfstandig naamwoord

bijvoeglijk naamwoord

bijwoord

aanwijzend voornaamwoord

persoonlijk voornaamwoord

bezittelijk voornaamwoord

betrekkelijk voornaamwoord

hulpwerkwoord

koppelwerkwoord

bijwoord

bijvoeglijk naamwoord

persoonlijk voornaamwoord

voorzetsel

bijwoord

B ijla ge 5: Resulta ten v a n De Nederla ndse ta a ltest De resultaten van De Nederlandse taaltest zijn te vinden als pdf-bestand in ItsLearning.

B ijla ge 6: Logboek M erel

Logboek Naam :

M erel B alt_____________________________________

Naam groepslid/groepsleden:

Ny nk e B oonstra ________________________________

Klas(sen):

5VW2 en 6VW3________________________________

Vak / onderwerp:

Taalv aardigheid en m uziek ______________________

da tum

tijd

pla a t s

verrichte werk za a m heden

eva lua tie/ reflectie

a fspra k en

22 april totaal vier 2016 uur

RUG in Groni

Mogelijkheden voor PWS onderwerp bekeken. Geoefend met het

Veel verschillende mogelijke onderwerpen

Me de komende tijd bezig houden met het zoeken van een PWS

ngen

opstellen van een

tegengekomen, maar nog niets gevonden wat voor mij interessant zou

onderwerp.

hoofdvraag.

zijn. 31 mei 2016

13.10- Boger 16.30 man H2

Groepje vormen en onderwerp bedenken, later mevrouw Koornstra, mevrouw De Haan en

Eerst lukte het niet om een goed onderwerp te bedenken wat bij

Woensdag 1 juni in de grote pauze brainstormen met Merel en meneer

meneer Harb om hulp

Nederlands en bij biologie past, maar daarna hebben we besloten dat meneer Harb en

Harb en aanvraag

gevraagd.

voor 9 juni indienen.

mevrouw Koornstra ons zouden helpen. 1 juni 2016

12.45- Boger 13.10 man H2

Brainstormen over Het brainstormen onderwerp met Nynke en heeft geholpen, we hadden namelijk al meneer Harb. snel een onderwerp en hoofdvraag.

Vrijdag 3 juni in de grote pauze samen met Nynke, mevrouw Koornstra en meneer Harb verder nadenken over onderzoek.

3 juni 2016

12.45- Boger 13.10 man H2

Samen met Nynke, mevrouw Koornstra en meneer Harb nadenken over deelvragen en onderzoek.

Vooral dankzij meneer Harb hebben we al een beetje een idee wat voor onderzoek we gaan doen en we hebben waarschijnlijk ook al een paar

Voor maandag 6 juni moeten Nynke en ik beide een geschikte test voor ons onderzoek opzoeken en twee artikelen over het onderwerp.

deelvragen. 9 juni 2016

13.10- Boger 15.40 man H2

Samen met Nynke gewerkt aan plan van aanpak: hoofdvraag verbeterd, deelvragen bedacht en nagedacht over onderzoek/experiment. Ook hebben we verschillende testen

We hebben de Plan van aanpak met hoofdvraag goed mevrouw Koornstra kunnen verbeteren bespreken. dankzij de studenten van de RUG en ze hebben ons geholpen met een deelvraag. We hebben nog geen

bekeken.

goede test gevonden of bedacht.

15 juni 2016

13.10- Boger 15.40 man H2

Samen met Nynke gewerkt aan plan van aanpak: Hoofdvraag verbeterd en nagedacht over onderzoek/experiment. We kwamen een zeer interessante test tegen die misschien wel geschikt is voor ons onderzoek. Daarom hebben we deze test beter onderzocht.

We hebben de hoofdvraag verbeterd waardoor steeds duidelijker wordt wat we gaan onderzoeken. Ook hebben we waarschijnlijk een test gevonden die we bij ons onderzoek kunnen

We moeten een afspraak met mevrouw Koornstra maken zodat ze ons plan van aanpak kan controleren. Daarna kunnen we het inleveren met haar handtekening.

gebruiken. 30 13.10- Boger augustu 15.40 man s 2016 H2

12 septem ber 2016

10.40- Boger 11.05 man H2

Samen met Nynke opgehelderd wat ook alweer ons onderwerp en onderzoeksplan is. Vervolgens zijn we bezig geweest met het maken van een algemene enquête voor onze

Deze middag was erg nuttig om de voor de zomervakantie bedachte ideeën weer op te helderen en van daaruit weer

doelgroep. Daarna hebben we beoordeeld hoeveel tijd er nodig is per onderdeel van de taaltest door ze zelf te doen. Ook hebben we besproken hoe en waar we de doelgroep het beste de taaltest kunnen laten maken.

verder te werken aan de uitvoering van ons

Samen met Nynke met meneer Harb over ons PWS gepraat. Meneer Harb wilde graag weten hoe ver we zijn, wat onze

Dit gesprek heeft mij meer duidelijkheid gegeven over hoe een PWS in elkaar

We spreken af dat we volgende week met mevrouw Koornstra gaan overleggen hoe we de gemaakte enquête mogelijk nog kunnen verbeteren.

onderzoek.

Over ongeveer twee weken moeten we onze proefpersonen gevonden hebben.

volgende stap is en of we nog vragen hebben.

zit en we hebben onze volgende stap besproken.

14 septem ber 2016

11.50- Boger 13.10 man H2

Samen met Nynke enquête met algemene vragen verbeterd en informatie over ons onderwerp opgezocht en bestudeerd. Ook hebben we naar een presentatie gekeken over hoe je

We hadden deze dag tropenrooster en schoolfotograaf, maar ondanks dat zijn we toch weer een stapje verder gekomen met ons PWS.

De informatie die we van meneer Harb hebben gekregen is erg nuttig en daarom hebben we afgesproken om die informatie goed te bestuderen.

Het plannen van het afnemen van de enquête ging erg goed doordat alle docenten aanwezig waren en goed wilden

Morgen gaan we de enquête afnemen bij twee klassen en daarna gaan we kijken of we genoeg proefpersonen hebben. Als dat het geval is, gaan we met

informatie op kunt zoeken. 6 oktobe r 2016

13.10- Boger 15.40 man H2

Samen met Nynke de enquête verbeterd en 60 keer geprint. Afspraken met docenten gemaakt over het afnemen van de enquête. Gesprek over PWS met mevrouw Koornstra gehad.

meewerken.

Informatie opgezocht en bestudeerd. Alvast gekeken naar een geschikt moment om de test af te nemen.

meneer Harb op zoek naar een geschikt moment voor het afnemen van de test. In de herfstvakantie gaan we starten met de hoofdstukken.

10.30- Boger

oktobe r 2016

10.40

man H2

Enquête afgenomen bij

Dit zouden we het

Het vijfde uur weer

4V1

vijfde uur weer doen, maar Wassenaar stelde voor dit te doen, dus later kregen we die enquêtes

enquêtes afnemen, maar dan bij 5V2

van haar.

28 oktobe r 2016

29 oktobe

12.45- Boger 13.10 man

Gesprek met Nynke en meneer Harb over PWS

19.00- Thuis 20.30

r 2016

Gesprek over test was verduidelijkend.

Geschikte proefpersonen selecteren en overleggen

Er bleken te weinig geschikte

met Nynke aangezien onze oorspronkelijke doelgroep niet geschikt bleek te zijn voor ons

proefpersonen in 4vwo te zitten, dus houden we het nu

Afgesproken later nog contact op te nemen over wanneer en waar de test zou worden afgenomen.

bij 5vwo klassen.

onderzoek. 3 novem ber 2016

10.40- Boger 11.05, man 12.45- H2 13.10

Proefpersonen de tests laten doen in een computerlokaal.

Helaas kwam minder dan de helft van onze proefpersonen maar opdagen,

We spraken af de overige proefpersonen de test op een later moment alsnog te

maar verder ging het goed.

laten doen. Ondertussen kijken we wel de tot nu toe gemaakte tests na.

14 novem ber 2016

13.10- Boger 15.40 man H2

Bezig geweest met onderzoek en met mevrouw Veldhorst gesproken over dat we nog proefpersonen de test moeten laten doen

Het gesprek met mevrouw Veldhorst heeft ons meer resultaten opgeleverd voor

We spraken met mevrouw Veldhorst af dat we donderdag nog eens bij haar in de klas mogen komen om een paar mensen

en geregeld dat dat die middag tijdens haar les kon, ze gaf namelijk een paar van onze proefpersonen les. Enkele

ons onderzoek.

de test te laten doen. Ook spraken Nynke en ik af woensdag de overige proefpersonen de 75

proefpersonen hebben we dus alsnog de test laten doen. Verder hebben we met meneer Harb gesproken over dat we een computerlokaal nodig hebben voor de test. Bezig geweest met theorie. 15 novem ber 2016

13.00- Thuis 14.00 en 20.3023.00

17 novem ber 2016

09.00- Boger 09.50 man H2

test te laten doen. Met meneer Harb hebben we afgesproken dat we woensdag en donderdag een computerlokaal kunnen gebruiken.

Logboek bijgewerkt en informatie theorie

Ging prima, geen problemen

Met mezelf afgesproken

verzameld.

tegengekomen.

donderdag verder te werken aan PWS.

Leraren gemaild vanwege onderzoek en informatie theorie verzameld. Mensen uit de les gehaald en de test alsnog laten doen. En met de mensen die de test nog steeds niet hebben gedaan een nieuwe afspraak gemaakt.

Prima, weer een paar testresultaten binnen.

Afspraak met overige proefpersonen voor maandag in de pauzes.

Werken aan theorie. 14.00- Thuis 18.00

Met mezelf afgesproken morgen verder te werken.

18 novem ber 2016

15.30- Thuis 18.30 (2200 min.)

Werken aan theorie

19 novem ber 2016

15.30- Thuis 19.30

Werken aan theorie en Nynkes werk bestuderen.

Weer iets verder gekomen.

Met mezelf afgesproken morgen verder te gaan.

Ik ben erachter gekomen dat een deel van wat ik gedaan heb overeen kwam met wat Nynke

Met mezelf afgesproken morgen verder te gaan.

had, dus dat kon weer weg. 20 novem ber 2016

09.45- Thuis 12.15

22 novem ber 2016

12.45- Boger 13.10 man

Werken aan theorie.

Ging prima, geen problemen tegen tegengekomen.

Bespreking met Nynke, mevrouw Koornstra, mevrouw de Haan en meneer Harb.

Duidelijker geworden hoe het verslag eruit moet zien en wat er nog moet gebeuren.

25 novem ber 2016

20.30- Thuis 22.30

26 novem

14.30- Thuis 18.30

Gewerkt aan theorie.

Gewerkt aan theorie en logboek bijgewerkt.

Met Nynke afgesproken binnenkort weer een afspraak te maken met onze PWSbegeleiders. Via mevrouw de Haan weer een proefpersoon erbij gekregen, die laten we morgen ook de test doen.

Ging prima, geen problemen

Met mezelf afgesproken morgen

tegengekomen.

verder te werken.

Weer iets verder gekomen.

Met mezelf afgesproken zo snel

ber 2016

mogelijk vervangende proefpersonen te regelen.

29 novem ber

16.45- Thuis 18.45

Bezig geweest met het verslag.

19.3020.30

Ging prima, geen problemen tegengekomen.

Met mezelf afgesproken na de toetsweek verder te werken aan PWS, dus vrijdag 1 december.

20.00- Thuis

Vervangende

We hebben nu

Met mezelf

decem ber 2016

21.00

proefpersonen regelen aangezien sommigen nog steeds de test niet hebben gedaan. Vervangers de test laten

eindelijk genoeg proefpersonen en

afgesproken morgen verder te werken aan

resultaten.

PWS.

doen.

2 decem ber 2016

11.05- Boger 11.55 man

3 decem ber 2016

13.00- Thuis 19.30

Bezig geweest met verslag.

H2 18.3021.30 (3445 min.) Met Nynke bezig geweest met verslag. O.a. het hoofdstuk over muziekdiplomaâ&#x20AC;&#x2122;s is nu af.

Alle resultaten van de tests staan nu overzichtelijk in

Met Nynke afgesproken samen morgen verder te

een tabel.

werken aan PWS.

Ging prima, we zijn We hebben weer verder afgesproken morgen verder te werken aan gekomen. PWS (afspraak niet nagekomen, kwam ziekenhuisbezoek tussen)

6 decem ber 2016

7 decem ber

13.10- Boger 15.40 man H2

Verder gewerkt aan verslag, kort gesprek met begeleider, mevrouw Koornstra.

15.40- Boger 15.50 man H2

Met meneer Harb afgesproken de resultaten vrijdag te bespreken.

Van mevrouw Koornstra hoorden we dat meneer Harb de

Met Nynke afgesproken zo snel mogelijk met meneer Harb af te spreken

resultaten in

om de resultaten te

tabellen had gezet.

bespreken.

Geen

Met meneer Harb afgesproken de resultaten vrijdag te

bijzonderheden.

2016 9 decem ber 2016

bespreken. 13.10- Boger 14.00 man (4045 min.)

Ik en Nynke hebben met meneer Harb de resultaten besproken.

Ging prima, de resultaten bleken inderdaad goed overeen te komen met onze

Ik en Nynke hebben afgesproken dat ik de gevonden resultaten in een tabel ga zetten.

verwachtingen.

11 decem ber

13.30- Thuis 17.30

Aan verslag gewerkt, resultaten in tabel gezet

Geen bijzonderheden.

en logboek bijgewerkt.

2016 15 decem ber

Met mezelf afgesproken morgen verder te werken aan PWS.

09.00- Boger 09.50 man H2

Verder gewerkt aan het verslag en geprobeerd een eerder op school gemaakt deel terug te vinden, maar dit deel is

Het verdwenen deel was een tegenvaller, maar dat kan ik opnieuw

Morgen tijdens Engels werk ik verder aan het verslag.

maken.

verdwenen. 16 decem ber

11.05- Boger 11.55 man H2

Verder gewerkt aan het verslag, meer informatie bij eerder onderzoek.

Verder geen bijzonderheden.

2016 17 decem ber 2016

Met Nynke afgesproken morgen bij mij thuis verder te werken aan ons PWS

14.00- Thuis 20.30 21.3022.15 (4820 min.)

Samen met Nynke heb ik verder gewerkt aan ons PWS. We zijn bezig geweest met het vergelijkende hoofdstuk, de conclusie, inleiding en nawoord. Verder hebben we een verdeling gemaakt voor wie wat bij de presentatie gaat vertellen.

Het theoriedeel van ons PWS is nu bijna af en we ze zijn begonnen met de voorbereidingen van onze presentatie. We zijn er nog niet helemaal uit hoe we alle ingevulde enquĂŞtes in onze

We hebben afgesproken morgen ons met de presentatie van dinsdag bezig te houden.

bijlage gaan krijgen. 18 decem ber 2016

14.00- Thuis 17.00

Gewerkt aan de PWSpresentatie voor komende dinsdag.

Ging goed, als was het Engels lastig.

Met mezelf afgesproken morgen verder te gaan met de voorbereidingen voor de presentatie.

19 decem ber

19.00- Thuis 21.00

De tekst voor de PWSGing goed. presentatie afgerond voor morgen, een PowerPoint presentatie gemaakt en geleerd.

Morgen is de

20.00- Thuis 23.00

Voorlopig ingeleverde versie van het verslag

Met mezelf afgesproken het morgen af te maken en de enquĂŞtes in te

2016

21 decem ber

Geen problemen tegengekomen.

verbeterd.

2016

presentatie.

scannen. 22 decem ber

20.00- Thuis 23.00

2016

Verslag afgerond en alle enquĂŞtes ingescand.

Het inscannen van de enquĂŞtes duurde langer dan ik van tevoren had

Afgesproken de papieren versie morgen op school in te leveren.

gedacht. (5480 min.) (dus totaal +/- 91 uur)

Ny nk e

Logboek Naam :

Ny nk e B oonstra ________________________________

Naam groepslid/groepsleden:

M erel B alt_____________________________________

Klas(sen):

5VW2 en 6VW2_________________________________

Vak / onderwerp:

Taalv aardigheid en m uziek ________________________

da tum

tijd

pla a t s

22 april 11.20- RUG 2016 17.30 in Groni ngen

31 mei 2016

13.10- Boger 16.30 man H2

verrichte werk za a m heden

eva lua tie/ reflectie

a fspra k en

Ik ben vandaag met school naar de Rijksuniversiteit in Groningen geweest om uitleg te krijgen over het PWS en om te oefenen

Je moest een goede hoofdvraag bij een voorwerp bedenken, maar ik vond dit niet erg nuttig omdat ze

Ik moet alvast gaan nadenken over een onderwerp voor mijn PWS.

met hoofdvragen formuleren.

eigenlijk niets nieuws vertelden.

Groepje vormen en onderwerp bedenken, later mevrouw Koornstra, mevrouw De Haan en meneer Harb om hulp gevraagd.

Eerst lukte het niet om een goed onderwerp te bedenken wat bij Nederlands en bij biologie past, maar daarna hebben we besloten dat meneer Harb en mevrouw Koornstra ons

Woensdag 1 juni in de grote pauze brainstormen met Merel en meneer Harb en aanvraag voor 9 juni indienen.

zouden helpen.

1 juni 2016

12.45- Boger 13.10 man H2

Brainstormen over onderwerp met Merel en meneer Harb.

Het brainstormen heeft geholpen, we hadden namelijk al snel een onderwerp en hoofdvraag.

Vrijdag 3 juni in de grote pauze samen met Merel, mevrouw Koornstra en meneer Harb verder nadenken over onderzoek.

3 juni 2016

12.45- Boger 13.10 man H2

Samen met Merel, mevrouw Koornstra en meneer Harb nadenken over deelvragen en

Vooral dankzij meneer Harb hebben we al een beetje een idee

Voor maandag 6 juni moeten Merel en ik beide een geschikte test voor ons

onderzoek.

wat voor onderzoek we gaan doen en we hebben waarschijnlijk ook al een paar

onderzoek opzoeken en twee artikelen over het onderwerp.

deelvragen. 9 juni 2016

13.10- Boger 15.40 man H2

Samen met Merel gewerkt aan plan van aanpak: hoofdvraag verbeterd, deelvragen bedacht en nagedacht over onderzoek/experiment. Ook hebben we verschillende testen bekeken.

15 juni 2016

13.10- Boger 15.40 man H2

Samen met Merel gewerkt aan plan van aanpak: Hoofdvraag verbeterd en nagedacht over onderzoek/experiment.

We hebben de Plan van aanpak met hoofdvraag goed mevrouw Koornstra kunnen verbeteren bespreken. dankzij de studenten van de RUG en ze hebben ons geholpen met een deelvraag. We hebben nog geen goede test gevonden of bedacht. We hebben de hoofdvraag verbeterd waardoor steeds duidelijker wordt wat we gaan

We moeten een afspraak met mevrouw Koornstra maken zodat ze ons plan van aanpak kan controleren. Daarna 82

We kwamen een zeer interessante test tegen die misschien wel geschikt is voor ons onderzoek. Daarom hebben we deze test beter onderzocht.

onderzoeken. Ook hebben we waarschijnlijk een test gevonden die we bij ons onderzoek kunnen

kunnen we het inleveren met haar handtekening.

gebruiken. 30 13.10- Boger augustu 15.40 man s 2016 H2

Samen met Merel opgehelderd wat ook alweer ons onderwerp en onderzoeksplan is.

Deze middag was erg nuttig om de voor de zomervakantie

We spreken af dat we volgende week met mevrouw Koornstra gaan

Vervolgens zijn we bezig geweest met het maken van een algemene enquête voor onze doelgroep. Daarna hebben we beoordeeld hoeveel tijd er nodig is per onderdeel van de taaltest door ze zelf te doen. Ook hebben we

bedachte ideeën weer op te helderen en van daaruit weer verder te werken aan de uitvoering van ons

overleggen hoe we de gemaakte enquête mogelijk nog kunnen verbeteren.

onderzoek.

besproken hoe en waar we de doelgroep het beste de taaltest kunnen laten maken. 12 septem ber 2016

10.40- Boger 11.05 man H2

Samen met Merel met meneer Harb over ons PWS gepraat. Meneer Harb wilde graag weten hoe ver we zijn, wat onze volgende stap is en of we

Dit gesprek heeft mij meer duidelijkheid gegeven over hoe een PWS in elkaar zit en we hebben

nog vragen hebben.

onze volgende stap besproken.

Over ongeveer twee weken hebben we onze proefpersonen gevonden.

14 septem ber

11.50- Boger 13.10 man H2

2016

Samen met Merel enquĂŞte met algemene vragen verbeterd en informatie over ons onderwerp opgezocht en bestudeerd. Ook hebben we naar een presentatie gekeken over hoe je informatie op kunt

We hadden deze dag tropenrooster en schoolfotograaf, maar ondanks dat zijn we toch weer een stapje verder gekomen met ons

De informatie die we van meneer Harb hebben gekregen is erg nuttig en daarom hebben we afgesproken om die informatie goed te

PWS.

bestuderen.

In de mediatheek logboek bijgewerkt en bezig

Dit was een nuttig tussenuur waarin

Thuis of in een ander tussenuur verder met

geweest met het maken/overschrijven van

ik een deel van de de test. test heb gemaakt/overgesch

zoeken.

21 septem

13.45- Boger 14.50 man

ber 2016

de test.

reven. 22 septem ber

9.5010.40

Boger man H2

2016

In de mediatheek bezig geweest met het maken/overschrijven van de test.

Dit was een nuttig Thuis of in een ander tussenuur waarin tussenuur verder met ik een deel van de de test. test heb gemaakt/overgesch reven.

29 septem ber

10.10- Boger 10.40 man H2

2016

29 septem ber 2016

In de mediatheek bezig geweest met het maken/overschrijven van de test.

21.00- Thuis 21.30 (in Folsga re)

Thuis bezig geweest met het maken/overschrijven van het laatste deel van de test.

Dit was een nuttig Thuis of in een ander tussenuur waarin tussenuur verder met ik een deel van de de test. test heb gemaakt/overgesch reven. Inmiddels is de test af.

We moeten nu proefpersonen vinden die we eerst de enquĂŞte laten invullen en daarna de test 84

laten doen.

6 oktobe r 2016

13.10- Boger 15.40 man H2

Samen met Merel de enquête verbeterd en 60 keer geprint. Afspraken met docenten gemaakt over het afnemen van de enquête. Gesprek over PWS met mevrouw Koornstra gehad.

Het plannen van het afnemen van de enquête ging erg goed doordat alle docenten aanwezig waren en goed wilden meewerken.

Informatie opgezocht en bestudeerd. Alvast gekeken naar een geschikt moment om de test af te

Morgen gaan we de enquête afnemen bij twee klassen en daarna gaan we kijken of we genoeg proefpersonen hebben. Als dat het geval is, gaan we met meneer Harb op zoek naar een geschikt moment voor het afnemen van de test. In de herfstvakantie gaan we starten met de

nemen.

hoofdstukken. 7 oktobe r 2016

12.45- Boger 13.45 man H2

Samen met Merel heb ik de enquête bij twee

We kwamen er achter dat we nog

Na de herfstvakantie gaan we ook bij een

klassen afgenomen en daarna hebben we de

niet genoeg proefpersonen hebben die de test kunnen doen. Ik denk dat dat komt door dat we veel eisen stellen aan onze proefpersonen.

klas van mevrouw Koornstra langs om leerlingen opnieuw de enquête te laten invullen omdat we nog meer proefpersonen nodig

Door hun PWS’en te bekijken hoop ik meer duidelijkheid te krijgen over de indeling van het

Ik ga hun PWS’en bekijken nadat ik die heb ontvangen via de

resultaten bekeken.

23 oktobe r 2016

17.00- Thuis 17.15

Vandaag heb ik even met twee oudleerlingen gesproken over het PWS (één van hen heeft vorig jaar de PWS-award van Bogerman gewonnen) en

hebben.

mail.

gevraagd of zij hun PWS met mij zouden willen delen zodat ik een beter beeld heb van hoe een PWS er uit moet komen

PWS.

te zien. 24 oktobe r 2016

13.00- Boger 13.40 man H2

Ik heb de enquĂŞte bij nog een 5vwo klas afgenomen en daarna de resultaten

Merel zou er ook bij zijn, maar ze was vandaag ziek. We weten nog niet zeker of we

We moeten een afspraak met meneer Harb maken zodat we daarna verder kunnen met het

nu genoeg proefpersonen hebben, daarom moeten we overleggen met meneer Harb.

onderzoek.

Ik heb het logboek bijgewerkt/ingehaald omdat ik dat voor gisteren en vandaag nog

Dit was een nuttig kwartier waarin ik het logboek heb bijgewerkt. Ook

Hetzelfde als bij de vorige keer.

niet had gedaan. Ook heb ik bekeken hoeveel uren

weet ik nu dat ik inmiddels 26.4 uren gemaakt heb

bekeken.

24 oktobe

17.00- Thuis 17.25

r 2016

ik tot nu gemaakt heb.

voor het PWS. 28 oktobe r 2016

12.45- Boger 13.00 man H2

Samen met Merel en meneer Harb heb ik de resultaten van de enquĂŞtes besproken en we hebben het gehad

Door het gesprek met meneer Harb kunnen we verder met het onderzoek. We

over de inhoud van het PWS.

hebben inmiddels genoeg proefpersonen en dus gaan we op zoek naar een geschikt moment

Volgende week moeten we een moment doorgeven aan meneer Harb om de test af te nemen.

om de test af te nemen. 28 oktobe

16.00- Thuis 17.00

Begonnen met indeling van het PWS.

r 2016

Nu heb ik een beter beeld van hoe ons PWS in elkaar zit.

Ik heb met mezelf afgesproken om in het weekend verder te werken aan het PWS.

30 oktobe

14.30- Thuis 16.06,

Verder nagedacht over indeling van het PWS,

De test duurt ongeveer 22

Ik moet nog verder kijken naar een

16.5518.00, 20.0021.17 en 21.52-

opgezochte informatie bekeken en test verbeterd en gemaakt om te zien hoe lang het duurt. Ook heb ik gekeken naar een geschikt moment om de test af te

minuten, dus het gaat niet lukken om alles in ĂŠĂŠn pauze te doen. Komende week is het voor 4 en 5 VWO projectweek, dus we moeten kijken of de test ook in

geschikt moment om

23.10

nemen.

de test af te nemen.

twee pauzeâ&#x20AC;&#x2122;s kan. 3 novem ber 2016

10.35- Boger 11.10 man en H2 12.45-

Samen met Merel heb ik de proefpersonen de tests laten maken in een computerlokaal.

Helaas kwam niet iedereen opdagen.

13.05

We gaan de resultaten bekijken en ervoor zorgen dat de tests door nog een aantal proefpersonen wordt gemaakt.

11 novem

16.30- Thuis 17.30

Ik heb een antwoordenmodel voor

Ik kwam erachter dat er een nieuwe

Ik heb gemaild naar de mensen van de

ber

en 18.15-

de test gemaakt en Karsten gemaild of hij de

19.30

test wil afmaken.

versie van de test online staat. Daardoor weet ik niet wat de antwoorden van

Nederlandse taaltest en ik hoop dat ze reageren. Anders moeten we zelf de antwoorden

2016

het onderdeel â&#x20AC;&#x2DC;werkwoordspellin

uitzoeken.

gâ&#x20AC;&#x2122;zijn. 12 novem ber 2016

10.15- Thuis 11.15

Ik heb de ingevulde test voor een deel nagekeken en de resultaten verwerkt in een tabel.

Het is jammer dat de test nog niet door genoeg proefpersonen is gemaakt, want nu kunnen we niet verder met het bekijken van de

We zouden ook zelf de resultaten van de test in tabellen en grafieken kunnen zetten, want eigenlijk is het best makkelijk.

resultaten. 13 novem ber 2016

13.45- Thuis 14.20 en 15.25-

Ik heb de ingevulde test verder nagekeken en de resultaten verwerkt in een tabel en een diagram.

15.45

Ik heb zelf voor een deel de antwoorden van een onderdeel van de test uitgezocht omdat ik niet verwacht dat de mensen van De Nederlandse

Ik heb met mezelf afgesproken om vanavond verder te werken aan het PWS.

taaltest gaan reageren. 13 novem ber 2016

14 novem ber 2016

19.30- Thuis 20.36 en 21.3522.22

Ik ben bezig geweest met het verwerken van onze

13.10- Boger 15.45 man H2

Ik weet niet of we de test ook als bijlage moeten

Ik ga iemand vragen of de test ook als bijlage moet worden

toevoegen of niet.

toegevoegd of niet.

Samen met Merel heb ik gekeken naar geschikte

We realiseren ons dat we echt door

Woensdag het 5e uur en donderdag het 2e

momenten om de test bij nog meer proefpersonen af te nemen. Tijdens de PWS-middag hebben we drie proefpersonen de

moeten werken, maar dat wist ik ook al. Ik vind het vervelend dat we nu pas de

uur gaan we de test bij nog een aantal proefpersonen afnemen. Ik ga de gemaakte tests

proef in ons PWS-verslag.

test laten maken. Ook hebben we de deelonderwerpen verdeeld. Verder hebben we meneer Harb gevraagd of hij weer computerlokalen kan regelen voor de afname van de test en we hebben de verwerking van de resultaten van de test besproken.

deelonderwerpen hebben verdeeld. Ik had namelijk al een hele opzet gemaakt, maar Merel wilde veel dingen nu weer anders doen. We hadden van tevoren al afgesproken dat ik de theorie over de hersenen zou doen en Merel de theorie die met taal te maken heeft, maar nu wilde Merel de verwerking van taal in de hersenen doen, terwijl mij dat niet echt

nakijken en de resultaten verwerken. Ik zoek uit hoe muziek in de hersenen wordt verwerkt en Merel zoekt uit hoe taal in de hersenen wordt verwerkt. Ook kijkt Merel naar wat er al bekend is over de invloed van het bespelen van een muziekinstrument op de taalvaardigheid.

handig lijkt. Dat heb ik ook tegen haar gezegd, maar ze wilde het toch graag. 14 novem ber 216

14 novem ber 2016

16.30- Thuis 17.46

19.45- Thuis 21.20 en 21.40-

Ik heb het logboek bijgewerkt en de ingevulde tests verder nagekeken en de

Het nakijken van de tests en het verwerken van de resultaten gaat

resultaten verwerkt.

goed.

Ik heb informatie over de invloed van muziek op de hersenen opgezocht en deze verwerkt in de

Het is lastig om te bedenken wat ik nu wel en niet wil vertellen.

Ik heb met mezelf afgesproken om vanavond verder te werken aan het PWS.

Ik heb met mezelf afgesproken om morgen in het tussenuur verder te 89

16 novem ber

22.40

hoofdstukken.

14.00- Boger 14.40 man

Ik heb informatie opgezocht over hoe muziek in elkaar zit en

2016

deze bestudeerd.

werken aan het PWS.

Waarschijnlijk moet ik op zoek naar andere bronnen voor uitbreidende informatie, maar de informatie die ik nu gevonden

Ik ga de bruikbare informatie in het PWS verwerken.

heb, is ook nuttig. 16 novem ber 2016

19.20- Thuis 21.52

Ik heb verder gewerkt aan het hoofdstuk over muziek in de hersenen en ik heb nog een test nagekeken en de

Er begint nu sturctuur in het eerste hoofdstuk te komen.

resultaten verwerkt. 17 novem ber 2016

9.009.50

Morgen gaan Merel en ik langs de les vna mevrouw Veldhorst om nog meer proefpersonen te verzamelen.

Boger man

Merel en ik hebben drie geschikte proefpersonen

We hebben er weer nieuwe

Maandag organiseren we nog een moment

tijdens hun les Duits gevraagd of ze de test wilden maken en die hebben we ze in een computerlokaal laten maken. Ook hebben we gekeken naar een geschikt moment om bij de laatste proefpersonen de test af

resultaten van drie proefpersonen bij. We zijn nu bijna klaar met het onderzoek.

in de pauzes waarin de overige proefpersonen de

Het kost veel tijd om steeds alle gemiddeldes en zo uit te rekenen.

Ik heb met mezelf afgesproken om morgen verder te werken aan het PWS.

test kunnen maken.

te nemen. 17 novem ber 2016

16.20- Thuis 17.40

Ik heb de test verder nagekeken en ik ben verder gegaan met de verwerking van de resultaten.

18 novem ber

14.10- Thuis 15.20

2016

19 novem ber

19.10- Thuis 21.10

2016

Ik heb gewerkt aan de opmaak van het PWS en ik heb mevrouw Koornstra gemaild over een paar vragen die ik heb

Door aan de opmaak van het PWS te werken komt er meer structuur in en ziet

over het PWS.

het er beter uit.

Ik heb verder gewerkt aan Omdat nog niet het hoofdstuk over precies duidelijk is hoe de hersenen muziek in de hersenen. werken, staat op verschillende sites

Ik ga eerst verder met de theorie totdat ik reactie heb van mevrouw Koornstra.

Ik wacht nog steeds op een reactie van mevrouw Koornstra.

verschillende informatie over hetzelfde onderwerp. Daardoor is het lastig om bepaalde dingen uit te leggen omdat iedereen wat anders zegt. 21 novem ber

10.40- Boger 11.00 man H2

Samen met Merel heb ik de test bij nog een

We hebben sowieso nog één

proefpersoon afgenomen.

We hadden drie leerlingen verwacht, maar er is er maar één komen opdagen.

18.45- Thuis 21.00

Ik heb de test verder nagekeken en ik ben verder gegaan met de verwerking van de

Door de antwoorden van mevrouw Koornstra weet ik

Merel en ik hebben met mevrouw Koornstra afgesproken om

resultaten. Daarnaast ben ik bezig geweest met het omzetten en toevoegen van de enquête en de test als bijlagen. Ook heb ik gewerkt aan de

nu beter hoe ik ons onderzoek in het PWS moet

dinsdag tijdens de tweede pauze bij

2016

21 novem ber 2016

proefpersoon nodig.

elkaar te komen.

verwerken.

verwerking van ons onderzoek in het PWS. 22 novem ber

12.45- Boger 13.15 man H2

2016

Merel en ik hebben het met mevrouw Koornstra, mevrouw De Haan en meneer Harb gehad over de voortgang van ons PWS en ze hebben onze vragen beantwoord. Ook hebben we een

Volgens meneer Harb moeten ook alle ingevulde enquĂŞtes en testen als bijlagen toegevoegd worden. Dat gaat heel veel papier en

Morgen neemt Merel tijdens het 5e uur de test bij een proefpersoon af. Als we verder nog vragen hebben, moeten we deze aan mevrouw Koornstra, mevrouw

proefpersoon gevraagd of hij morgen de test wil maken.

inkt kosten.

De Haan of meneer Harb stellen. Zij zullen ons dan helpen.

22 novem ber 2016

18.00- Thuis 18.45

Ik heb het logboek bijgewerkt en ik heb gekeken hoe we de ingevulde tests als bijlage toe kunnen voegen.

De ingevulde test zijn te downloaden als pdf-bestanden. Door de bestanden aan te passen, hebben we

We moeten wachten met het uitprinten van de resultaten van de test totdat de laatste twee proefpersonen de

minder papier en inkt nodig, maar nog steeds heel veel. We moeten eerst nog wachten totdat de laatste twee proefpersonen de test hebben gemaakt, dan

test hebben gemaakt. De ingevulde enquĂŞtes staan gelukkig al op papier.

kunnen we de bestanden downloaden.

1 decem ber 2016

16.00- Thuis 17.30 en 19.4520.40

Ik ben bezig geweest met de verwerking van de resultaten in Excel en ik heb gekeken naar een manier om de resultaten in PDF aan Word toe te voegen. Ook heb ik gewerkt aan de verwerking van het

Het handigste is om de resultaten gewoon apart als PDF uit te printen omdat ik niet weet hoe het anders

Ik heb met mezelf afgesproken om morgen verder te werken aan het PWS.

moet.

onderzoek. 2 decem ber 2016

14.30- Thuis 15.15 en 15.45-

Ik heb gewerkt aan het

Ik heb nog extra

Morgen spreken

hoofdstuk over de verwerking van muziek en dan het gehoor.

filmpjes bekeken in de hoop dat precies duidelijk zou worden hoe het gehoor muziek verwerkt, maar de filmpjes gaan daar

Merel en ik af zodat we de gevonden informatie met elkaar

17.45

kunnen vergelijken.

niet echt op in. 2 decem

19.30- Thuis 20.30

ber 2016

3 decem ber

10.50- Thuis 12.05

Ik heb gewerkt aan het hoofdstuk over de

We hebben inmiddels alle

We wachten totdat meneer de resultaten

verwerking van muziek en dan het gehoor en ik heb de laatste test nagekeken en de resultaten verwerkt.

resultaten binnen en meneer Harb gaat ze voor ons in een programma verwerken.

in een diagram heeft verwerkt.

Ik heb gewerkt aan het hoofdstuk over de

Het begint nu aardig op te

Vanmiddag gaan Merel en ik samen

verwerking van muziek.

schieten.

aan het PWS werken.

We hebben aan de discussie, het hoofdstuk over muziekniveauâ&#x20AC;&#x2122;s, de onderzoeksvraag van het PWS gewerkt. Ook

We hebben goed samengewerkt en we zijn weer een heel stuk verder

Maandag moeten we de hoofdstukken over muziek en taal

2016 3 decem ber 2016

13.00- Bij 19.30 Merel thuis

af hebben.

hebben we de informatie uit de hoofdstukken over muziek en taal met elkaar vergeleken en gekeken wat er nog moet

gekomen.

gebeuren. 5 decem ber

8.30-

Thuis

10.00

2016

Ik heb het verslag bijgewerkt; ik heb Merel haar stukjes en mijn stukjes samengevoegd. Ook heb ik informatie

Helaas is er niet veel informatie te vinden over het lezen van muziek en het cerebellum.

Ik heb met mezelf afgesproken om vanavond verder te werken aan het PWS.

opgezocht over het lezen van muziek en het cerebellum. 5 decem ber

19.30- Thuis 21.30

2016

Ik heb verder gewerkt aan Ik weet inmiddels het stukje over emotie en meer over emotie en muziek, maar er muziek. is niet veel te vinden over het precieze ontstaan van emotie bij muziek.

Ik heb met mezelf afgesproken om voor morgen een aantal bestanden naar Merel en mezelf te mailen zodat we morgen tijdens de PWSmiddag verder kunnen werken aan het PWS.

6 decem ber 2016

13.10- Boger 15.40 man H2

Tijdens de PWS-middag heb ik met Merel nog een aantal zaken zoals de hypothese besproken die moesten worden verbeterd. Ook hebben

Het is fijn om even de tijd te hebben om te kijken hoe ons PWS-verslag er tot nu toe uitziet. Daardoor

we met meneer Harb over de resultaten van ons onderzoek gemaild. Verder hebben we gewerkt aan de theorie.

hebben we overzicht van wat we nog moeten

We moeten zo snel mogelijk de theorie afmaken en wachten op een reactie van meneer Harb.

doen.

7 decem ber

15.40- Boger 16.00 man H2

2016

8 decem ber 2016

Ik ben samen met Merel langs meneer Harb geweest. We hebben kort de resultaten van de test besproken.

17.10- Thuis 17.55 en 19.25-

Ik heb het logboek bijgewerkt en ik heb verder gewerkt aan de theorie over het lezen

20.25

van muziek in de

Wij en meneer Harb zijn erg enthousiast over de uitkomst van de test omdat het klopt met onze

Vrijdag het 6e uur gaan we de resultaten van de test uitgebreid bekijken en meneer Harb stuurt ons deze week de resultaten

verwachtingen.

via de mail.

Het hoofdstuk over muziek in de

Morgen gaan Merel en ik langs meneer

hersen is klaar!

Harb.

hersenen. 9 decem ber

13.10- Boger 13.40 man H2

Meneer Harb heeft Merel en mij de resultaten laten zien.

Uit de resultaten is Merel verwerkt de een duidelijke resultaten verder in conclusie te het PWS. trekken.

20.20- Thuis 21.15

Ik heb het PWS bijgewerkt en gekeken naar de bronvermelding

Als ik het bestand van Merel wil openen, ziet het er heel anders uit, dus moest ik het bijwerken. De bronvermelding van de afbeeldingen lukt niet goed op mijn laptop.

Waarschijnlijk moet ik op de computers op school de bronvermelding van de afbeeldingen doen of ik moet mevrouw Koornstra even mailen.

Merel en ik hebben verder gewerkt aan het

We hebben in een middag en een

Merel voegt nog een paar kleine dingen

PWS: we hebben de inleiding, voorpagina, inhoudsopgave, nawoord, conclusie, antwoord op de hoofdvraag en het

avond veel onderdelen van het PWS weten te uitwerken. Het is handiger om er

aan de theorie toe. Ik mail Merel de ingevulde tests en de komende week scannen we de

2016 15 decem ber 2016

17 decem ber 2016

van afbeeldingen.

13.30- Bij 21.30 Merel thuis

hoofstuk over de overeenkomsten en verschillen tussen de verwerking van muziek en taal in de hersenen uitgewerkt. Ook hebben we besproken wie wat gaat vertellen tijdens de presentatie.

een middag samen voor te gaan zitten dan de taken te verdelen en alleen thuis bezig gaan, het is nu ook makkelijker om te overleggen. We zijn bijna klaar met het PWS en dat geeft een fijn

ingvulde enquĂŞtes in.

gevoel! 18 decem ber

19.30- Thuis 20.50

2016

Ik heb Merel de ingevulde tests gemaild en het PWS bijgewerkt omdat het document dat Merel via de mail heeft gestuurd er anders uitziet op mijn laptop. Ook heb ik mevrouw Koornstra gemaild over de

Ik hoop dat mevrouw Koornstra ons verder kan helpen met onze vragen.

Ik wacht op een antwoord van

Het kost veel tijd om de tekst om te zetten naar het Engels en bovendien

Ik spreek met mezelf af dat ik morgenmiddag na school de tekst verder uit ga werken

kunnnen we lang niet alles vertellen. Daarom ga ik morgen kijken naar wat nu echt

zodat ik â&#x20AC;&#x2DC;s avonds de tijd heb om de PowerPoint te maken

mevrouw Koornstra.

bronvermelding van afbeeldingen, de tests als bijlage toevoegen en de voorlopige versie van ons PWS. 18 decem ber 2016

21.30- Thuis 22.30

Ik ben bezig geweest met de voorbereiding van de presentatie.

en te oefenen.

interessant is en ik ga proberen de theorie kort te houden. 19 decem ber 2016

14.15- Thuis 18.15 en 19.4021.40

21 decem ber 2016

19.40- Thuis 21.00 en 21.4523.15

Ik ben bezig geweest met de voorbereiding van de presentatie. Ik heb de tekst afgemaakt en een deel van de PowerPoint

Ik wil graag veel vertellen, maar daardoor heb ik te veel tekst, dus ik zal nog iets

gemaakt.

moeten schrappen.

We hebben feedback op ons PWS gekregen van mevrouw Koornstra en mevrouw De Haan. Ik ben bezig geweest met het afmaken van de bronvermelding en ik heb het PWS verbeterd naar aanleiding van de

In onze voorlopige versie zaten een aantal taalfouten en de bronvermelding was nog niet helemaal in orde. Ik begrijp het commentaar dat erbij is gezet wel en ik weet ook

feedback.

Merel en ik maken onze eigen diaâ&#x20AC;&#x2122;s voor de PowerPoint.

Merel en ik verbeteren het PWS aan de hand van de feedback en vrijdag leveren we het in.

hoe ik het moet verbeteren. Ook moeten er nog een paar stukjes worden toegevoegd op sommige plaatsen. 22 decem ber 2016

10.00- Boger 11.00 man H2

Merel en ik hebben in de mediatheek aan de

De samenwerking was goed en

Vandaag ronden we het PWS af zodat we

evaluatie gewerkt en besproken wat er nog

vanavond hopen we het PWS af te

het morgen ook op papier kunnen

moet gebeuren.

kunnen krijgen.

inleveren.

22 decem ber 2016

17.00- Thuis 18.05 en 19.3501.30

Ik ben bezig geweest met het verbeteren van het PWS aan de hand van de feedback en ik heb verder gewerkt aan de bronvermelding.

De bronvermelding is veel werk. Ondertussen WhatsApp ik met Merel en de samenwerking

Ik help Merel met de bronvermelding en Merel scant de enquĂŞtes in.

verloopt goed. 23 decem ber 2016

8.009.00

Thuis

Ik heb het PWS uitgeprint Ik heb het in en nog een paar dingen in verschillende delen uitgeprint omdat ik het PWS verbeterd. bang ben dat het anders fout gaat. Hierdoor duurt het wel extra lang.

Merel en ik spreken om 9.30 uur af op school zodat we de ingevulde enquĂŞtes aan het PWS kunnen toevoegen. Daarna leveren we het in.

In totaal: 6552 minuten = 109 uren