Def versie sectorwekstuk corné schot v6 1 lc by LC topwerkstukken

Sectorwerkstuk

Insecten op de kaart

Corné Schot Klas S4.8

VOORWOORD Ik begon dit sectorwerkstuk met drie onderwerpen namelijk: 1) Vlees is milieuvervuilend en duur. Is het rendabel voor restaurants in Friesland om insecten op de menukaart te zetten? 2) Vormt Airbnb een bedreiging voor de hotelbranche? 3) Is een drijvende Macdonalds (macfloat/macdrive) een reële optie op het Sneekermeer? Alle drie de onderwerpen hebben te maken met mijn keuze voor het MBO. Na mijn VMBO opleiding bij het Nordwin College, wil ik graag verder leren op het MBO. Ik heb gekozen voor de opleiding Horeca en gastheerschap bij de Friese Poort in Sneek. Na even nadenken heb ik uiteindelijk voor optie één gekozen omdat het natuurlijk een erg leuk onderwerp is, maar ook omdat insecten eten de toekomst is en ook de overheid wil dat Nederland aan de insecten gaat. Daarnaast sluit dit onderwerp het beste aan bij mijn gekozen vervolgopleiding en heb ik voor dit onderwerp veel contact met restaurants gehad Voor dit sectorwerkstuk heb ik diverse restaurants bezocht en interviews afgenomen. Ook heb ik een enquête opgesteld en deze naar 50 restaurants in Friesland gestuurd. De bezoeken en interviews waren het leukste om te doen. Ik werd bij diverse restaurants erg gastvrij ontvangen en het lijkt mij dan ook een leuke branche om later in te werken. Iets minder leuk aan het sectorwerkstuk was de rapportage. Ik heb er voor gekozen een uitgebreid en vooral mooi en goed verslag van te maken maar dit kostte meer tijd dan ik vooraf had bedacht. Ik wens u veel leesplezier en hoop dat wanneer u een restaurant bezoekt en insecten op de kaart ziet staan, nog eens terug denkt aan dit verslag en wellicht gaat genieten van enkele heerlijke insectenhapjes.

Versiebeheer: Dit is versie 6.1 van het verslag. Versie 6 is ingeleverd bij het Nordwin College. Deze versie is aangepast in verband met eventuele publicatie. Wijzigingen ten opzichte van de vorige versie zijn: Verwijzing naar directe personen zijn verwijderd of aangepast Mogelijke concurrentiegevoelige informatie van restaurants is verwijderd Namen en mailadressen van geënquêteerde restaurants zijn verwijderd Niets uit dit verslag mag worden verveelvoudigd, opgeslagen of gekopieerd zonder nadrukkelijke toestemming van de schrijver van dit document.

Datum:19-3-2016

pagina 2 van 44

Corné Schot Klas S4.8

INHOUDSOPGAVE Voorwoord .............................................................................................................................................................. 2 1. Inleiding ............................................................................................................................................................... 4 2. Onderzoeksvraag en deelvragen ......................................................................................................................... 5 3. Insecten op wereldwijde menukaarten .............................................................................................................. 6 3.1 Wereldwijd insecten eten ............................................................................................................................ 6 azie .................................................................................................................................................................. 6 Mexico ............................................................................................................................................................. 7 3.2 Insecten op de menukaarten in Europa ....................................................................................................... 7 3.3 Insecten eten in de Benelux ......................................................................................................................... 8 3.4 Insecten eten in Friesland ............................................................................................................................ 8 4. Hoe populair zijn insecten ................................................................................................................................... 9 4.1 Insecten eten in klas S4.8 van Nordwin College Sneek ................................................................................ 9 Testresulaten klas S4.8 .................................................................................................................................... 9 4.2 Insecten proeven in en rond Woudsend .................................................................................................... 10 4.3 Hoe populair moeten wij insecten bijv. meelwormen vinden? ................................................................. 10 Keurmerken ................................................................................................................................................... 10 Vleestaks ....................................................................................................................................................... 11 Ecologisch verantwoord ................................................................................................................................ 11 5. Zijn insecten voordelig ...................................................................................................................................... 12 5.1 Insecten bij de Groothandels in Friesland .................................................................................................. 12 5.2 Algemeen prijsniveau van insecten in Nederland ...................................................................................... 12 5.3 Eigen inkoop, Delibugs ............................................................................................................................... 13 6. Insecten op de menukaart van Friese restaurants ............................................................................................ 14 6.1 Resultaat van interviews ............................................................................................................................ 14 Vragenlijsten voor interviews ....................................................................................................................... 15 Antwoorden vragenlijst A ............................................................................................................................. 15 Antwoorden vragenlijst B .............................................................................................................................. 16 6.2 Conclusie van de interviews ....................................................................................................................... 16 6.3 Resultaat van enquetes .............................................................................................................................. 17 grafisch overzicht van deelnemers van enquêtes ......................................................................................... 18 6.4 Conclusie van de enquêtes ......................................................................................................................... 21 7. Hoe smaken insecten eigenlijk .......................................................................................................................... 22 Besteld en klaar gemaakt .................................................................................................................................. 22 Eigen mening over de smaak ............................................................................................................................ 22 Meningen van internet over de smaak van insecten (Bron vermelden) ........................................................... 22 8. Hoe goed & gezond zijn insecten eigenlijk ........................................................................................................ 23 8.1 Argumenten om vlees te vervangen door insecten ................................................................................... 23 8.2 Gezond ....................................................................................................................................................... 23 8.3 We eten allemaal al insecten. .................................................................................................................... 24 9. Conclusie ........................................................................................................................................................... 25 10. Evaluatie en de hypothese .............................................................................................................................. 26 Bronvermelding..................................................................................................................................................... 27 Bijlagen .................................................................................................................................................................. 28

Datum:19-3-2016

pagina 3 van 44

Corné Schot Klas S4.8

1. INLEIDING Insecten zijn eetbaar. Er is echter in Europa een diep gewortelde antipathie tegen het eten van insecten. In landen buiten Europa zijn insecten van oudsher in de voeding aanwezig, maar wij Westerlingen zijn nog niet aan het eten van insecten gewend. Onze moeders vertelden ons als kind al dat insecten vies zijn en je er vanaf moet blijven. Insecten dragen echter vaak niet meer dan 3 a 4 bacterie soorten met zich mee, terwijl dieren die we wel mochten aaien, zoals koeien en varkens, hebben vaak wel meer dan 100 soorten bacteriën bij zich. En kippen wel over de 1000 soorten…. Insecten voor menselijke consumptie worden vaak gevriesdroogd. En worden dan, net als noten en koek, als droge consumptie verkocht. In Nederland zijn er rondom de grote steden al enkele insectenrestaurants. België is hier al wat verder mee en heeft bijvoorbeeld al een praline winkel met insecten in de bonbons verwerkt. Deze bonbons worden al redelijk vaak verkocht. Insecten hebben evenveel eiwitten als rundvlees, veel vitamine B en ijzer en bevatten bovendien alleen meervoudig onverzadigde vetten. Met wat koolhydraten erbij (een broodje bv.) vormen ze een zeer gezonde maaltijd. MAAR WAAROM ZIJN ER ZO VERSCHRIKKELIJK VEEL INSECTEN OP DE WERELD? Bijna alle dieren ter wereld eten insecten. Dat zijn er veel bij elkaar. De natuur zorgt dan ook voor heel veel van deze beestjes. Daarnaast at de mens heel vroeger ook wel insecten, maar later, toen mensen zich over allerlei gebieden gingen verspreiden, werd dit minder. Er kwam namelijk een periode dat er weinig insecten waren en mensen gingen toen andere dingen eten. Er zijn 4 kwekerijen van insecten in Nederland. Deze werken samen met de universiteit van Wageningen. Maar de kostprijs is door dit beperkte aanbod nog zeer hoog. Zo is de kostprijs van wormen voor menselijke consumptie bijvoorbeeld 180 euro per kilo, Sprinkhanen zijn nog duurder, zo’n 430 euro per kilo. De prijs zal waarschijnlijk wel dalen in de toekomst, als er meer kwekerijen zijn en het kweken van insecten meer massaproductie wordt. Wel zijn insecten qua voedingswaarde superieur aan wat we gewend zijn. Een soort super-foods dus. Zeker in vergelijking met rundvlees en varkensvlees. Van insecten heb je dus minder nodig (dit drukt de kosten dan weer). Reden genoeg om over te stappen op insecten. Het goede nieuws is dat als we maar 1 x per week insecten zouden eten, dit al veel problemen zou verhelpen. Denk hierbij aan voedselschaarste, milieuvervuiling en ruimte. Restaurants spelen vaak een voorlopers rol (early adaptors) in trends op eetgebied. Wanneer zij het aanbieden komt de consument vanzelf. In Friesland heb ik geen restaurant kunnen vinden waar je een volledige insecten maaltijd kunt eten. Wel in Nederland (’t Wasven)) en België (Bugs & Lunch). Dit laatste restaurant wordt gerund door een jong en hip stel. Zij deden dit idee op tijdens een vakantie in Azië. In deze restaurants zitten de insecten in alle gerechten en worden aantrekkelijk gemaakt door te combineren met kleur en groente. Maar ook in combinatie met vlees en vis. Dit alles om de drempel te verlagen. Voor de bikkels onder ons staan er ook levende insecten op de kaart. Volgens de restaurants zelf worden ook deze, na enkele wijntjes, genuttigd. In mijn onderzoek ben ik op zoek gegaan of er insecten op de menukaarten van Friese restaurants. Tevens heb ik gekeken naar de vraag of dit ook rendabel is voor restaurants in Friesland. In mijn zoektocht naar antwoorden op deze vragen (en bijbehorende deelvragen) heb ik zo’n 50 restaurants een enquête gestuurd, bij 5 restaurants een interview gehouden en zelf zo’n 20 meelwormen en 5 sprinkhanen gegeten.

Datum:19-3-2016

pagina 4 van 44

Corné Schot Klas S4.8

2. ONDERZOEKSVRAAG EN DEELVRAGEN Dit onderzoek richt zich op de volgende vraag “Is het rendabel voor restaurants om insecten op de menukaart te zetten?” Om mijn onderzoeksvraag niet te breed te willen maken, heb ik een regiobeperking toegevoegd en mij alleen gericht op Friesland. Hiervoor heb ik diverse restaurants gesproken en enquêtes verstuurd. Na diverse wijzigingen en concepten is mijn uiteindelijke onderzoeksvraag geworden: IS HET RENDABEL VOOR RESTAURANTS IN FRIESLAND OM INSECTEN OP DE MENUKAART TE ZETTEN? Om een onderbouwd antwoord te krijgen op deze vraag, heb ik de volgende deelvragen samengesteld welke in de hier opvolgende hoofdstukken uitgebreid worden beantwoord. 1) Staan er elders al insecten op de menukaart? 2) Als ik mensen op straat of in de klas insecten aanbied zullen ze dit dan eten? 3) Zou ik zelf insecten willen eten? 4) Wordt uit eten gaan dan ook goedkoper? Want vlees is duur. 5) Smaken insecten wel goed? 6) Zijn er restaurants in Friesland die overwegen om insecten op de menukaart te zetten? 7) Kan ik een kok vinden die mij een lekker recept kan geven om insecten te bereiden? 8) Zijn insecten gezond om te eten? Zoals een goed onderzoeker werkt heb ik ook vooraf een verwacht antwoord bepaald. Mijn hypothese op de onderzoeksvraag is, dat dan ook dat dit concept nog zijn tijd te ver vooruit is. In de volgende hoofdstukken laat ik zien hoe ik tot mijn eindconclusie ben gekomen.

Datum:19-3-2016

pagina 5 van 44

Corné Schot Klas S4.8

3. INSECTEN OP WERELDWIJDE MENUKAARTEN In dit hoofdstuk worden de volgende deelonderzoeksvragen beantwoord: Staan er elders al insecten op de menukaart? -

Kan ik een kok vinden die mij een lekker recept kan geven om insecten te bereiden?

Het antwoord op deze vraag is een samengesteld antwoord gebaseerd op uitgebreid internet onderzoek en verdeeld over een beeld wereldwijd waar insecten op de menukaarten in Europa en insecten in de Benelux. De antwoorden op de tweede vragen staan in diverse hoofdstukken. Het antwoord is gebaseerd op het bezoek. bij het restaurant “Badmeester Keimpe” in Balk. De Kok kon helaas het volledige recept niet prijsgeven, maar vertelde wel dat de sprinkhanen worden behandeld met enkele kruiden, gefrituurd in olie en geserveerd met een sausje van ketjap en vanille.

In Europa willen we er nog niet aan, maar wereldwijd worden er al heel lang insecten gegeten. Meer dan tweeduizendsoorten staan regelmatig op het menu. Denk hierbij aan sprinkhanen, meelwormen libellen, krekels enzovoort. Ze worden vooral in tropische landen gegeten en lang niet altijd uit armoe. Insecten maken gewoon een onderdeel van het menu uit om de voedzame eigenschappen en de lekkere smaak. In het Westen hebben we wat het eten van insecten betreft nog een drempel te gaan. HOE ZOU DIT KUNNEN KOMEN? Over het algemeen hebben westerlingen een negatieve houding ten opzichte van insecten. Ze zijn lastig, vervelend, brengen ziektes over en zijn schadelijk voor gewassen. Maar eigenlijk verdienen insecten dit niet. Slechts een klein deel, maar een half procent, van de insecten is schadelijk voor mens, dier of plant.

3.1 WERELDWIJD INSECTEN ETEN In heel veel landen wordt door de mens krekels gegeten. Vers, gedroogd of uit een blikje. Insecten zijn de meest succesvolle wezens op aarde, en volop voorhanden. Op basis van de totale wereldbevolking berekenden specialisten dat er per bewoner tussen 200 en 2000 kilogram per persoon beschikbaar zijn, Eet smakelijk dus Buiten Europa zijn insecten veel populairder, onder andere in Azie en Mexico.

AZIE In Azië is het eten van insecten minder een taboe want daar eten de mensen insecten gewoon als snack. Ook word je daar helemaal niet raar aangekeken als op de markt of een restaurant een portie gefrituurde sprinkhanen koopt/besteld. Hier wordt bijvoorbeeld de wevermier gegeten, de poppen van deze mieren zien er uit als eieren en vormen een ingrediënt in soep, salades en in gefrituurde gerechten. Ze worden rauw, maar wel gekruid gegeten.

Datum:19-3-2016

pagina 6 van 44

CornĂŠ Schot Klas S4.8

Ook worden hier palmkeverlarven gegeten. De larven van de palmkevers zijn echt een delicatesse. De larven voeden zich met de inhoud van omgevallen palmen. Ze worden gebakken in een pan met uien, peper en zout voor de smaak. De larven zijn al vet genoeg van zichzelf dus olie of bakvet is daarbij niet nodig voor de smaak.

MEXICO In Mexico worden de chapulines gegeten. Dat is een soort sprinkhaan. In verschillende smaken worden deze sprinkhanen op de markt in Mexico aangeboden. Ze worden op bepaalde tijden van het jaar verzameld, schoongemaakt en gewassen. Daarna worden ze gebakken op een hete ondergrond van verhitte klei. Voor het bakken worden voor de smaak onder andere chili, knoflook, limoensap en/of zout toegevoegd. De chapulines worden gegeten als snack of gebruikt als vulling bij verschillende gerechten.

3.2 INSECTEN OP DE MENUKAARTEN IN EUROPA In Europa worden insecten vaak los of als garnering gebruikt bij gerechten. Een uitzondering hierop is meikeversoep. Dit gerecht wordt in Duitsland en Frankrijk zeer gewaardeerd. De smaak lijkt een beetje op kreeftensoep. Voor de bereiding worden de meikevers ontdaan van vleugels en poten, in boter aangebraden en in kalfs- of kippenbouillon gaargekookt. De soep wordt hierna nog gezeefd en als bouillon gegeten. Of de meikevers worden eerst in een vijzel fijngestampt, waarna de soep door een zeef wordt gewreven en met een roux en wat eigeel op smaak gebracht. De soep kan eventueel aangevuld worden met bijvoorbeeld wat plakken kalfslever of duivenborst.

Datum:19-3-2016

pagina 7 van 44

Corné Schot Klas S4.8

3.3 INSECTEN ETEN IN DE BENELUX In de Benelux heb je zelfs al mensen die insecten eten. Ook zijn er al op kleine schaal restaurants die deze lekkernij serveren zoals in restaurant Spektakel en restaurant het Wasven in Nederland en Bugs and Lunch in Belgie. Maar zoals ik al eerder noemde, veel gerechten met insecten heb je nog niet. Delen van insecten heb je vast al vaak doorgeslikt. Al houd je je verre van deze gerechten, dan nog eet je –vrijwel dagelijks– onbewust insecten. Het is niet mogelijk om alle insecten te vermijden uit je voedsel. bijvoorbeeld een fruitvlieglarf is snel over het hoofd gezien. In allerlei snoep en brood zitten soms delen van insecten. Zo los op je bord of in een gerecht daar walgt de gemiddelde inwoner van de Benelux van. Helaas zullen ook deze mensen er ooit aan moeten geloven…

3.4 INSECTEN ETEN IN FRIESLAND Op slechts 7 kilometer van Woudsend ligt het dorpje Balk. In Balk is gevestigd aan de rand van het Slotermeer, het restaurant ‘’Badmeester Keimpe.’’ In dit rapport is een interview opgenomen met dit restaurant. Dit is het eerste restaurant die ik tijdens het onderzoek heb bezocht en waar ik daadwerkelijk insecten heb gegeten. Er is speciaal voor mij een portie sprinkhanen geserveerd. Bij de sprinkhanen werd een heerlijke zelfgemaakte vanille ketjap saus geserveerd. De sprinkhanen waren gefrituurd en hadden een harde kern. De vleugels waren reeds verwijderd, de pootjes waren zeer krokant. De smaak was goed tot uitstekend en deed eer aan de uitspraak van de stichting Duurzaam insecten eten, Nootjes met Pootjes.

Datum:19-3-2016

pagina 8 van 44

Corné Schot Klas S4.8

4. HOE POPULAIR ZIJN INSECTEN In dit hoofdstuk worden de volgende deelonderzoeksvragen beantwoord: Als ik mensen op straat of in de klas insecten aanbied zullen ze dit dan eten? -

Zou ik zelf insecten willen eten?

Het antwoord op deze vraag is samengesteld uit eigen onderzoek bij familie, vrienden en kennissen, maar ook in klas S4.8 van het Nordwin College te Sneek. Daarnaast is gebruik gemaakt van internet over de wens van de overheid hoe populair wij insecten zouden moeten vinden.

4.1 INSECTEN ETEN IN KLAS S4.8 VAN NORDWIN COLLEGE SNEEK Donderdag 3 december konden de leerlingen uit klas S4.8 van het Nordwin College Meelwormen proeven. Of ze het nou leuk vonden of niet. Maar voor zij deze primeur konden eten moesten de meelwormen eerst besteld worden. De Meelwormen zijn besteld op de website van Delibugs (zie bronnen) een website die op grote en kleine schaal insecten levert aan de Benelux. De wormen waren voornamelijk voor serieus onderzoek maar ik kon het smikkelen niet laten… Ik heb de insecten de avond voor het onderzoek voor de smaak gebakken in een koekenpan met olijfolie. Na 10 minuten goed roeren en op smaak brengen met kruiden, heb je de meelwormen weer wat smakelijke gemaakt.

De test ging als volgt: op donderdagmiddag hebben mijn klasgenoten en ik ‘’coach uur zelfstandig werken’’. Dan is de hele klas bij elkaar en kon ik de test makkelijk uitvoeren. De resultaten waren snel zichtbaar omdat sommige klasgenoten de wormen niet zo smakelijk vonden. Degenen die het er wel op wilden wagen kwamen al snel naar voren. Zij vonden de meelwormen wel lekker maar niet bijzonder. Na afloop heb ik ook nog mijn coach gevraagd of zij ook wilde proeven. Mevrouw vond dit een goed idee en proefde ook. Stoer hoor! Klasse.

TESTRESULATEN KLAS S4.8 Totaal aantal leerlingen 28

Meelwormen proeven (S4.8)

Afwezig 4 afwezig Geproefd 11 (incl docent en ikzelf)

geproefd niet geproefd

Niet willen proeven 13

Datum:19-3-2016

pagina 9 van 44

Corné Schot Klas S4.8

4.2 INSECTEN PROEVEN IN EN ROND WOUDSEND Voor dit onderzoek heb ik diverse personen gevraagd of ze mijn zelfgebakken meelwormen wilden proeven. De meelwormen waren niet opgemaakt of verwerkt in een gerecht maar eenvoudig geserveerd zonder saus. Mijn ouders en mijn zusje hadden eigenlijk geen keus. De buren, kennissen en overige vrienden en vriendinnen wel. Sommigen wilden wel proeven, enkelen deden alsof. Een paar vriendinnen van mijn zus gingen gillend naar boven. Uiteindelijk heb ik de meelwormen aan 20 personen aangeboden. Van deze 20 hebben 16 personen de meelwormen geproefd. De meelwormen werden door eigenlijk niemand echt gewaardeerd.

4.3 HOE POPULAIR MOETEN WIJ INSECTEN BIJV. MEELWORMEN VINDEN? De overheid wil graag dat wij insecten leren eten. Dat blijkt vooral uit een krantenartikel die ik op het internet gevonden heb: ‘’Nederlanders zouden meer insecten, wier en peulvruchten moeten eten. Het zijn gezonde en duurzame bronnen van eiwit. Dat stelt het kabinet vrijdag voor. Den Haag vindt dat er aanpassingen van de voedselproductie en -consumptie nodig zijn om ook in de toekomst voldoende, duurzaam en gezond voedsel te kunnen garanderen. Ook moeten volksgezondheid, milieu en veiligheid centraal staan. Zo wil het kabinet dat het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen minder moet worden, net zoals het gebruik van antibiotica in de veehouderij. Het kabinet wil ook meer aandacht voor voedsel dat een alternatieve bron van eiwitten is, zoals peulvruchten, wier, insecten en ‘’kweekvlees.’’

KEURMERKEN Om de keuze voor een duurzaam product makkelijker te maken, moet er orde komen in 'het oerwoud aan keurmerken' en moet de voedselverspilling verder worden verminderd. Bij dit alles dragen het bedrijfsleven, consumenten en maatschappelijke organisaties ook hun verantwoordelijkheid, zo vindt het kabinet. Nederland kan vooroplopen in de vraag naar duurzaam geproduceerd voedsel, aldus Den Haag "Nederland is met vernieuwende voedselproductie toonaangevend in de wereld", zegt staatssecretaris Sharon Dijksma van Economische Zaken. "Onze voedselproducenten kunnen zorgen voor een gezonde en duurzame maaltijd op ons bord, zowel in Nederland als internationaal."

Datum:19-3-2016

pagina 10 van 44

Corné Schot Klas S4.8

VLEESTAKS Milieudefensie twijfelt vooralsnog in een reactie dat de staatssecretaris niet duidelijk aanstuurt op een vermindering van de consumptie van vlees en een verkleining van de veestapel. "Het is de hoogste tijd voor een vleestaks en een verbod op vleesreclames. Want alleen zo krijgen we de vleesconsumptie echt omlaag'', aldus Milieudefensie.

ECOLOGISCH VERANTWOORD Toch zijn er genoeg redenen om je dagelijkse stukje vlees af en toe te vervangen door een maaltijd met insecten. Insecten zitten boordevol voedingsstoffen: koolhydraten, eiwitten, vitaminen… Bovendien is het ecologisch verantwoord om insecten te eten: De CO2-uitstoot en de andere schadelijke gassen die vrijkomen bij het kweken van insecten ligt een stuk lager dan bij runderen. Om één kilo rundvlees te produceren, heb je tien kilo granen nodig. Bij krekels is die verhouding één op één, en heb je maar één kilo voedsel nodig. Een beduidend verschil dus. Ik ben er in ieder geval van overtuigd dat insecten de toekomst zijn.

Datum:19-3-2016

pagina 11 van 44

Corné Schot Klas S4.8

5. ZIJN INSECTEN VOORDELIG In dit hoofdstuk worden de volgende deelonderzoeksvragen beantwoord: Wordt uit eten gaan dan ook goedkoper? Want vlees is duur. Het antwoord op deze vraag is een samengesteld antwoord gebaseerd op enerzijds informatie van internet en anderzijds de informatie van interviews en bezoeken bij de vier grootste groothandels van Friesland te weten Makro, Sligro, DeliXL en Hanos.

5.1 INSECTEN BIJ DE GROOTHANDELS IN FRIESLAND Makro in Leeuwarden In oktober heb ik de Makro bezocht. Ik Heb hier navraag gedaan naar de verkoop van insecten, maar de Makro heeft deze niet in het assortiment. Hanos in Heerenveen Op 4 december heb ik de Hanos geprobeerd te bellen. Er was op de site geen telefoonnummer te vinden. Contact was mogelijk per invulformulier. Wel kon ik het assortiment online bekijken. Voor zover online te bekijken is verkoopt ook de Hanos geen insecten. Echter één van de geïnterviewde restaurants besteldt hier geregeld sprinkhanen. Deli XL in Leeuwarden Op 6 december heb ik de site van Deli XL bekeken. Zij verkopen wel insecten! Wat wel bijzonder is, is dat zij insecten inkopen bij delibugs.nl. Hier heb ik ook de meelwormen besteld die ik mijn familie, een aantal mensen in Woudsend en in de klas heb laten proeven. De prijzen van de insecten bij Deli XL zijn 3,90 euro voor een potje van 50 gram meelwormen en 9,25 euro voor een potje van 35 sprinkhanen. Sligro in Drachten Op 4 december heb ik telefonisch gesproken met de inkoper van de Sligro in Drachten. Hij was heel enthousiast over mijn werkstuk en vond het leuk dat ik me hier in verdiepte. Sligro verkoopt ook insecten en vraagt de volgende prijzen: 3,90 euro voor een potje van 50 gram meelwormen en 9,25 euro voor een potje met ongeveer 35 sprinkhanen. Deli XL en Sligro hanteren dus dezelfde prijzen. De inkoper had zelf ook insecten geproefd, nl de sprinkhanen. Hij vond ze lekker en naar nootjes smaken, maar hij was vergeten de vleugeltjes en de pootjes eraf te halen en had die toen tussen zijn gebit zitten. Met deze inkoper heb ik het gehad over de conclusie die ik al had getrokken uit mijn onderzoek. namelijk: 'het is nu nog niet rendabel voor restaurants in Friesland om insecten op de menukaart te zetten. Maar misschien in de toekomst wel.' Deze meneer bevestigde mijn conclusie en dacht dat het meer rendabel zal worden, als insecten kweken meer massaproductie zou worden. Dat is nu nog niet zo. Er zijn een aantal kleine insectenkwekerijen in Nederland, maar die moeten zich nog wat meer ontwikkelen.

5.2 ALGEMEEN PRIJSNIVEAU VAN INSECTEN IN NEDERLAND De prijzen van de twee groothandels die insecten verkopen heb ik hierboven genoemd. Ik zal ze hier nogmaals neerzetten. Beide groothandels hanteren dezelfde prijzen. namelijk 3,90 euro voor een potje van 50 gram meelwormen en 9,25 euro voor een potje met 35 sprinkhanen. Sprinkhanen zijn dus veel duurder dan meelwormen. Vooral uit het laatste interview bij de Sligro blijkt al, dat insecten voor restaurants nog erg onrendabel zijn.

Datum:19-3-2016

pagina 12 van 44

Corné Schot Klas S4.8

In de volgende grafiek is de prijs van sprinkhanen en meelwormen vergeleken met vlees en vis.

€ 450,00 € 400,00

Kipfilet

€ 350,00

Biefstuk

€ 300,00

Varkensschnitsel

€ 250,00 € 200,00

kabeljauw

€ 150,00

sprinkhanen

€ 100,00

meelwormen

€ 50,00 €prijs per kg.

5.3 EIGEN INKOOP, DELIBUGS Het hoge prijsniveau is ook terug te zien in de prijzen van www.Delibugs.nl waar ik de meelwormen heb besteld voor de proefonderzoekjes. Hier betaalde ik namelijk. 2,75 euro voor een potje van 25 gram meelwormen. Voor een potje van 40 gram meelwormen, betaal je bij Delibugs 4,90 euro. Voor een potje met ongeveer 35 sprinkhanen (20 gram) vraagt Delibugs 9,95 euro. En voor ongeveer 50 sprinkhanen (30 gram) betaal je hier 14,95 euro. Deze site is dus nog iets duurder dan een groothandel. Maar dat is ook wel logisch, want bij Delibugs kunnen ook particulieren kopen (en dus kleine hoeveelheden). Bij Delibugs zijn de insecten gevriesdroogd, waardoor ze een lange houdbaarheidsdatum hebben. Hoe de verpakking bij de groothandels is weet ik niet.

Ik kocht twee potjes meelwormen van 25 gram per stuk. Ik betaalde hier 2 x 2,75 euro voor en nog 4,95 verzendkosten. In totaal dus 10,45 euro. De insecten zijn gevriesdroogd en hebben daarom een lange houdbaarheid. In het doosje zat een vel papier waar op stond hoe ik de meelwormen klaar moest maken (verhitten in de koekenpan met een beetje olie). De levering ging heel snel. Na bestelling had ik de meelwormen twee dagen in huis.

Datum:19-3-2016

pagina 13 van 44

Corné Schot Klas S4.8

6. INSECTEN OP DE MENUKAART VAN FRIESE RESTAURANTS In dit hoofdstuk worden de volgende deelonderzoeksvragen beantwoord: Zijn er restaurants in Friesland die overwegen om insecten op de menukaart te zetten? De resultaten van verschillende interviews en enquêtes bij ruim 50 restaurants in Friesland, geven antwoord op deze twee onderzoeksvragen. Onderstaande foto is genomen in het restaurant “Badmeester Keimpe” in Balk. Hier staan insecten daadwerkelijk op de kaart. Het interview met dit restaurant is verwerkt in de onderzoeksresultaten. Het volgende hoofdstuk over de smaak van insecten is deels gebaseerd op de proeverij van insecten in dit restaurant.

6.1 RESULTAAT VAN INTERVIEWS Voor dit onderzoek zijn in de periode van 1 oktober tot 1 december 2015 totaal 5 restaurants bezocht voor een interview. Het betreft de volgende restaurants in Friesland: Klein Genot in Sneek (B) Badmeester Keimpe in Balk (A) Het Ponkje in Woudsend (B) Bommel in Sneek (B) Daaldersplaats in Sneek (B) Voor deze restaurants zijn twee typen vragenlijsten gemaakt. Vragenlijst A voor het geval dat er insecten op de kaart staan, Vragenlijst B voor restaurants waar geen insecten op de kaart staan. Per restaurant is vermeld welke vragenlijst (A) of (B) is gebruikt. In de tabel hierna zijn de beide vragenlijsten opgenomen. In de tabel daarna staat de uitwerking van de interviews gevolgd door de conclusies van de interviews.

Datum:19-3-2016

pagina 14 van 44

CornĂŠ Schot Klas S4.8

VRAGENLIJSTEN VOOR INTERVIEWS Vragenlijst A (wel insecten op de kaart)

Vragenlijst B (geen insecten op de kaart

Hoe komt u op het idee om insecten op de menukaart te zetten?

Waarom heeft u geen insecten op de menukaart?

Hoe reageren de gasten als ze de sprinkhanen op de menukaart zien staan?

Heeft u er ooit over nagedacht om insecten op de menukaart te zetten?

hoe vaak de sprinkhanen door de gasten besteld?

Heeft u misschien plannen om in de nabije toekomst insecten op de menukaart te zetten?

Vinden gasten het gerecht smakelijk? 4.

Heeft u zelf wel eens insecten geproefd?

Heeft u zelf wel eens de insecten geproefd? 5.

Zou ik er misschien een mogen proeven?

Hebben gasten wel eens zelf geĂŻnformeerd naar insecten?

Waar koopt u de insecten in?

Is het rendabel voor dit bedrijf om insecten op de menukaart te zetten?

ANTWOORDEN VRAGENLIJST A Vraag Hoe komt u op het idee om insecten op de menukaart te zetten? Hoe reageren de gasten als ze de sprinkhanen op de menukaart zien staan? hoe vaak de sprinkhanen door de gasten besteld? Vinden gasten het gerecht smakelijk? Heeft u zelf wel eens de insecten geproefd? Zou ik er misschien een mogen proeven? Waar koopt u de insecten in? Is het rendabel voor dit bedrijf om insecten op de menukaart te zetten?

Datum:19-3-2016

Antwoorden Originaliteit (je ziet het nog weinig bij restaurants)

Erg verschillend, veel gasten willen het uiteindelijk proberen

Antwoord verwijderd i.v.m. publicatie Wisselend, niet slecht, wel vaak apart/bijzonder Ja, sprinkhanen Ja, restaurant heeft een gerecht voor mij bereid Groothandel Hanos Ja, als bijgerecht (toelichtend antwoord verwijderd i.v.m. publicatie)

pagina 15 van 44

Corné Schot Klas S4.8

ANTWOORDEN VRAGENLIJST B Vraag Waarom heeft u geen insecten op de menukaart? Heeft u er ooit over nagedacht om insecten op de menukaart te zetten? Heeft u misschien plannen om in de nabije toekomst insecten op de menukaart te zetten? Heeft u zelf wel eens insecten geproefd?

Restaurant 1 Verwacht geen hoge verkoop Nee, geen vraag naar

Restaurant 2 Nog te onbekend

Restaurant 3 Weinig vraag + schrikt gasten af Ja, eenmalig (besproken)

Restaurant 4 Nee, geen goed idee Ja, serieus overwogen

Wellicht, als er vraag komt

Ja, als er vraag komt

Ja, over 10 jaar

J, als er vraag komt

Ja, meelwormen, sprinkhanen, luizen

Nee

Ja, sprinkhanen, larven

Nee

Ja, sprinkhanen, mieren, kakkerlakken en torren Nee

Hebben gasten wel eens zelf geïnformeerd naar insecten? Is het rendabel voor dit bedrijf om insecten op de menukaart te zetten?

Nee, voorlopig niet

Nee

Nee (schrikt ook af)

Ja (qua kosten)

Nee, nog nooit

Nee

Namen van restaurants verwijderd i.v.m. publicatie

6.2 CONCLUSIE VAN DE INTERVIEWS Uit de interviews bij de genoemde 5 restaurants zijn de volgende conclusies getrokken De gesloten vragen zijn opgenomen in de onderstaande grafiek. Daarnaast vallen de volgende feiten op in het onderzoek. Het (enige) restaurant die insecten op de kaart heeft is enthousiast. Er is voldoende vraag naar het gerecht en het gerecht is rendabel ondanks de hoge kosten van de insecten. Reden voor restaurants om (nog) geen insecten op de kaart te hebben is een te lage verwachting van de vraag en omzet. Bij één restaurant is een extra reden om geen insecten op de kaart te hebben het “schrik effect” insecten uit dezelfde keuken waar andere gerechten worden bereid, zou wel eens gasten kunnen afschrikken 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%

nee ja

op de kaart in de overwogen toekomst: op de kaart

Datum:19-3-2016

nu op de kaart

geproefd

is er naar is het rendabel geinformeerd

pagina 16 van 44

Corné Schot Klas S4.8

6.3 RESULTAAT VAN ENQUETES De provincie Friesland telt zo’n 650.000 inwoners. Het aantal restaurants in Frieslands is door het CBS vastgesteld op 15 per 10.000. oftewel Friesland heeft ongeveer 975 restaurants (bron : http://www.cbs.nl/nlNL/menu/themas/handel-horeca). Naast de interviews hebben zo’n 50 restaurants in Friesland een enquête over insecten ontvangen. Voor deze enquête zijn 14 vragen gemaakt en zijn er 50 willekeurige mailadressen van restaurants opgezocht via internet. De enquêtes zijn verstuurd vanaf 15 november 2015 en de restaurants hadden tot 10 december 2015 de tijd om te reageren. Voor het opstellen van de enquête is gebruik gemaakt van de internet tool en website van www.enquetesmaken.nl. Deze site geeft studenten van het Nordwin College gratis de gelegenheid om enquêtes ten behoeve van hun studie te maken en te versturen. Uiteindelijk heeft 18% van de restaurants gereageerd “Het reactiepercentage varieert sterk, afhankelijk van een aantal factoren zoals de relatie met uw doelgroep, de lengte en complexiteit van de enquête, stimulansen en het onderwerp van uw enquête. Voor online enquêtes waarbij er geen sprake is van een eerdere relatie met de ontvangers, wordt een reactiepercentage van 20-30% als zeer succesvol beschouwd”. Bron: SurveyMonkey.com 18% van 50 restaurants is 9 reacties. De vraag hierbij is of 9 reactie voldoende is voor een representatief onderzoek. Hiervoor heb ik (met enige hulp van een wiskundige) gebruik gemaakt van de “formule voor de steekproef” (bron: allesovermarktonderzoek.nl) De formule voor een steekproef waarbij de populatie eindig is:

De uitkomst van bovengenoemde berekening geeft dus aan hoeveel respondenten je minimaal terug moet hebben. Hierbij is: n= het aantal benodigde respondenten. Altijd naar boven afronden. z= de standaardafwijking bij een bepaald betrouwbaarheids%. Dus 1,96 bij 95% betrouwbaarheid. Deze wordt bijna altijd gebruikt. Zie voor andere getallen de boeken statistiek. N= de grootte van de populatie. p= de kans dat iemand een bepaald antwoord geeft (in de meeste gevallen 50%). F= de foutmarge; veel gebruikte foutmarges zijn 3%, 5% of 7%.

Bij dit onderzoek is gekozen voor “z” =de gewenste betrouwbaarheid : 80% en “F”=foutmarge : 9 % Dit heeft geleid tot de volgende berekening 975 × 1,82 × 0,5(1 − 0,5) 1,82 × 0,5(1 − 0,5) + (975 − 1) × 0,05 = 8,94 oftewel het aantal respondenten van 9 is voldoende betrouwbaar bij een gewenste betrouwbaarheid van 80% en een geaccepteerde foutmarge van 9%.

Datum:19-3-2016

pagina 17 van 44

Corné Schot Klas S4.8

GRAFISCH OVERZICHT VAN DEELNEMERS VAN ENQUETES In deze paragraaf zijn de samengevatte resultaten van de enquêtes beschreven. In de volgende paragraaf staat de hieruit getrokken conclusie.

Datum:19-3-2016

pagina 18 van 44

CornĂŠ Schot Klas S4.8

Datum:19-3-2016

pagina 19 van 44

CornĂŠ Schot Klas S4.8

Datum:19-3-2016

pagina 20 van 44

Corné Schot Klas S4.8

6.4 CONCLUSIE VAN DE ENQUETES Naar aanleiding van de enquête kunnen de volgende conclusies getrokken worden. In Friesland staan insecten nog niet of nauwelijks op de kaart. Dit heeft een 3 tal belangrijke redenen Er is eigenlijk geen vraag of interesse naar van gasten. Het is volgens de geënquêteerde restaurants niet rendabel waarbij vooral de inkoopprijs te hoog is Meer dan de helft van de geënquêteerde restaurants geven aan dat het mogelijk gasten afschrikt Belangrijk hierbij te vermelden is dat de restaurants wel aangaven geïnteresseerd te zijn en insecten eventueel als voorgerecht het beste op de kaart vinden passen.

Datum:19-3-2016

pagina 21 van 44

Corné Schot Klas S4.8

7. HOE SMAKEN INSECTEN EIGENLIJK In dit hoofdstuk worden de volgende deelonderzoeksvragen beantwoord: -

Zou ik zelf insecten willen eten?

Smaken insecten wel goed?

Kan ik een kok vinden die mij een lekker recept kan geven om insecten te bereiden?

Het antwoord op de deelvragen van dit hoofdstuk komen uit ervaring uit eigen keuken, een restaurantkeuken en informatie van internet

BESTELD EN KLAAR GEMAAKT Ik heb de insecten besteld op de website van Delibugs. Ik heb daar meelwormen voor menselijke consumptie gekocht vervolgens gebakken in olie met een beetje kruiden en uitgedeeld op school voor een onderzoek met de vraag of mensen meelwormen zouden eten.

EIGEN MENING OVER DE SMAAK Ik vind sprinkhanen smaken naar noten die flink gebrand zijn met een harde kern in het kopje. Meelwormen smaken eigenlijk alleen maar naar een pinda een heel dun vliesje pinda, want een meelworm is heel dun. De sprinkhanen bij het restaurant in Balk, bij Badmeester Keimpe, werden geserveerd met een lekker sausje van vanille en ketjap. Dat zorgde voor een goede smaak

MENINGEN VAN INTERNET OVER DE SMAAK VAN INSECTEN (BRON VERMELDEN) Ik heb op internet opgezocht wat anderen over de smaakt van insecten vonden. Dit is wat o.a. op het internet van de smaak van insecten vermeld staat:  Sprinkhanen hebben een beetje een nootachtige (walnoot) smaak  Meelwormen smaken wat meer naar popcorn  Bufallowormen juist weer wat meer naar spek / bacon.  Giant Water Bug is zoutig en visachtig.  Libelles smaken naar krab, dus voor visliefhebbers een goed alternatief Bron: duurzaaminsecteneten.nl/insecten-recepten/het-smaakt-naar-nootjes-maar-dan-met-pootjes/

LEKKERE RECEPTEN MET INSECTEN Door de nog grote onbekendheid met insecten waren en geen koks te vinden die konden voorzien in een lekker recept. Alleen het restaurant Badmeester Keimpe vertelde in hoofdlijnen hoe zij de sprinkhanen klaar maakten, maar kon natuurlijk ook niet het volledige “geheime” recept vrijgeven. Om toch ook deze deelvraag volledig te beantwoorden is in bijlage D een aantal insecten recepten opgenomen (bron: internet)

Datum:19-3-2016

pagina 22 van 44

Corné Schot Klas S4.8

8. HOE GOED & GEZOND ZIJN INSECTEN EIGENLIJK In dit hoofdstuk worden de volgende deelonderzoeksvragen beantwoord: 1) Zijn insecten gezond om te eten? De antwoorden op deze deelvraag zijn gevonden op het internet op diverse sites en video’s Het eten van insecten is duurzaam, want het heeft een flink aantal voordelen voor het milieu boven het eten van vlees. De drie hoofdpunten hierbij zijn: minder uitstoot van broeikasgassen, een efficiënte omzetting van voer naar vlees en ruimte. Duurzaam insecten eten vermeld hierover: “Naar verwachting zal in de toekomst niet langer aan de groeiende vraag van vlees kunnen worden voldaan. Met de verwachte groeiende wereldbevolking en de daarmee gepaard gaande steeds groter wordende vraag naar vleesproducten in landen zoals India en China zal de consumptie hiervan tot 2050 verdubbelen”.

8.1 ARGUMENTEN OM VLEES TE VERVANGEN DOOR INSECTEN Er zijn drie belangrijke argumenten om minder vlees en meer insecten te eten. Namelijk: Ruimte, Efficiëntie en Minder uitstoot (REM). Ik zal deze drie argumenten hieronder uitleggen. Ruimte: 70% van alle landbouwgebieden is nodig voor landbouw. Wereldwijd is er een stijgende vraag naar vlees door de toename van de wereldbevolking. Voor het kweken van insecten is minder landbouwoppervlakte nodig. Hierdoor wordt de druk op beschikbare landbouwgrond verlaagd. Efficiëntere omzetting van voer naar vlees: Insecten zijn koudbloedig. Zij zetten voedsel dus niet om in warmte. Hierdoor is bij de kweek van insecten veel minder voer nodig dan bij de vleesindustrie. Voor 1 kilo kippenvlees is 4 kilo voer nodig, voor 1 kilo rundvlees 10 kilo veevoer en voor 1 kilo rupsen slechts 3 kilo voer, waardoor de mestproductie en milieubelasting veel minder is. Minder broeikassen: De uitstoot door de productie van vlees is verantwoordelijk voor 18% van alle broeikasgassen in de wereld. Dit is meer dan de uitstoot door verkeer. Ook de verzuring van het milieu door de uitstoot van ammoniak is een van de grootste oorzaken. Met de productie van insectenvlees is de uitstoot van broeikasgas veel minder.

8.2 GEZOND Volgens het voedingscentrum passen insecten prima in een gevarieerde en gezonde voeding. Ze bevatten veel goede voedingsstoffen, zoals eiwitten, onverzadigd vet, ijzer en vitamine B.

Datum:19-3-2016

pagina 23 van 44

Corné Schot Klas S4.8

Je kunt alleen beter niet meer dan 45 gram per keer eten. Dit advies is gegeven omdat sommige insectensoorten, zoals de sprinkhaan en de meelworm, rijker aan vet en cholesterol zijn dan de reguliere vleessoorten. Maar 45 gram is echt heel veel. Ik heb twee potjes meelwormen besteld (bij Delibug.nl) en die wogen 25 gram per potje. Zo'n potje eet je echt niet in een keer leeg. Wat verder belangrijk is om te weten is dat je ze beter niet onverhit kunt eten. Net als gewoon vlees is insectenvlees gevoelig voor de uitgroei van (schadelijke) bacteriën. Kook, blancheer, wok of frituur ze eerst minimaal 10 minuten. Sommige insecten koop je gevriesdroogd, maar dat proces doodt de bacteriën niet.

8.3 WE ETEN ALLEMAAL AL INSECTEN. Als je denkt dat het eten van insecten in Nederland nieuw is of bijzonder, dan help ik je hierbij uit de droom. We eten allemaal al insecten. Er zijn zelfs afspraken gemaakt met de levensmiddelen industrie over hoeveel insectendeeltjes een bepaald product mag bevatten. Het is namelijk vrijwel onmogelijk om alle insecten te verwijderen uit fruit en (blad)groenten. Zo mag er in 200 gram tomatenketchup 3 fruitvlieglarven zitten en in een ons rozijnen maximaal 34 fruitvliegjes. En wat dacht je van het roze glazuurlaagje op roze koeken? De kleurstof voor het roze wordt gemaakt van schildluizen die leven op cactussen in Peru en inmiddels ook gekweekt worden op bv. Lanzarote. Deze insecten zijn heel duur. Ze kosten namelijk 30 euro per gram, en zijn daarmee meer waard dan goud. En niet alleen roze koeken worden gemaakt van luizen. Ook rode M&M's, aardbeienyoghurt, aardbeienmilkshakes. In al deze producten zit de kleurstof E120 ofwel karmijnrood, gemaakt van de schildluis.

Datum:19-3-2016

pagina 24 van 44

Corné Schot Klas S4.8

9. CONCLUSIE Er zijn nauwelijks restaurants te vinden in Friesland met insecten op de kaart, zo blijkt uit mijn onderzoek. Ook is er nog te weinig vraag bij het publiek in Friesland om insecten te gaan eten. Maar ook voor restaurants is het nog lastig om insecten op de menukaart te zetten, want de aanschafprijs van insecten is in de Friese regio nog erg hoog. Wat betekend dat het zetten van insecten op de menukaart voor restaurants in Friesland nog niet rendabel is. Insecten zijn er nu alleen nog maar om als restaurant op te vallen, hip te zijn en bijzonder gevonden te worden. Ik verwacht dat de huidige generatie “mensen” nog niet op insecten zit te wachten. Wellicht dat de jonge Friese jeugd er in de toekomst wel klaar voor is en er rond 2040 ook een volwaardig hoofdgerecht te krijgen is bij diverse restaurants in Friesland waar insecten in zijn verwerkt.

De restaurants zijn over het algemeen goed op de hoogte van eetbare insecten. Veel restauranteigenaren, koks of bedienden hebben insecten geproefd en ook wel eens klaar gemaakt. De restaurants zorgen ervoor dat ze goed op de hoogte blijven van eetbare insecten. Mede door dit onderzoek is de interesse in insecten weer even actueel geworden maar dit heeft nog niet tot veranderingen in gerechten op de kaart geleid.

SAMENGEVAT: DIT ONDERZOEK HEEFT HET ETEN VAN INSECTEN WEER EVEN “OP DE KAART GEZET” MAAR VOOR EEN DEFINITIEVE PLEK OP DE MENUKAART IS HET NOG TE VROEG

Datum:19-3-2016

pagina 25 van 44

CornĂŠ Schot Klas S4.8

10. EVALUATIE EN DE HYPOTHESE Mijn hypothese was: Ik denk dat het nu nog niet rendabel is voor restaurants in Friesland om insecten op de menukaart te zetten. Deze hypothese bleek juist. Het is nu nog niet rendabel voor restaurants in Friesland om insecten op de menukaart te zetten. Vervolgonderzoek zou kunnen zijn: Op dit moment is er weinig aanleiding voor een vervolgonderzoek. Het eten van insecten in restaurants is zeker voor Friesland nog een stap te ver. Wel dringt de overheid steeds meer aan op alternatieve voedselbronnen. Het zou dan ook goed zijn als er meer onderzoek gedaan wordt, om na te gaan of insecten in restaurants de juiste keuze is of dat wellicht eerder de supermarkten insecten voordelig zouden moeten aanbieden. Wat ging er goed bij het onderzoek: Ik had een leuke en interessante onderzoeksvraag en was daarom ook best enthousiast en wilde ik er wel voor werken. Wat is voor verbetering vatbaar: Ik had eerder om hulp moeten vragen bij mijn begeleider toen ik vast zat. Wat zou ik anders doen: Het voor mezelf overzichtelijker maken. Ik had vooraf een planning (zie bijlage) maar heb er te weinig mee gedaan. Wat heb ik aan dit onderzoek bij mijn vervolgopleiding: Ik weet nu hoe ik een sectorwerkstuk moet maken. Ik denk dat ik dat ook veel zal moeten doen op het mbo. Ook heb ik veel restaurants in de regio bezocht en was het leuk en leerzaam om toekomstige collegaâ&#x20AC;&#x2122;s te spreken.

Datum:19-3-2016

pagina 26 van 44

CornĂŠ Schot Klas S4.8

BRONVERMELDING Naast de diverse interviews in restaurants en de terug ontvangen en enquĂŞtes van restaurants in Friesland is voor dit onderzoek veelvuldig gebruik gemaakt van internet. De belangrijkste internetsites staan hieronder vermeld. INTERNET BRONNEN: Stichting duurzaam insecten eten Delibugs.nl Survey monkey .com Allesovermarkonderzoek.nl www.voedingscentrum.nl http://www.mijnslager.info/ http://eten-en-drinken.infonu.nl/

Datum:19-3-2016

pagina 27 van 44

Corné Schot Klas S4.8

BIJLAGEN

A: VERSTUURDE ENQUÊTE B: MINDMAP PLANNING EN AANPAK C: OVERZICHT GE-ENQUÊTEERDE RESTAURANTS D: RECEPTEN E: LOGBOEK, INCLUSIEF VOORBEREIDING PRESENTATIE

Datum:19-3-2016

pagina 28 van 44

CornĂŠ Schot Klas S4.8

BIJLAGE A, ENQUETE

Datum:19-3-2016

pagina 29 van 44

CornĂŠ Schot Klas S4.8

Datum:19-3-2016

pagina 30 van 44

CornĂŠ Schot Klas S4.8

Datum:19-3-2016

pagina 31 van 44

Corné Schot Klas S4.8

BIJLAGE B, PLANNING (MINDMAP)

Datum:19-3-2016

pagina 32 van 44

Corné Schot Klas S4.8

BIJLAGE C, GE-ENQUETEERDE RESTAURANTS

ge-enquêteerde restaurants (per mail) nr.

lijst

naam restaurant

heeg

sint jacobiparochi

Hindeloopen

Terschelling

Ameland

Joure

Ternaard

Langweer

drachten

Drachten

bergum

leeuwarden

heerenveen

harlingen

Harlingen

Dokkum

Joure

Dokkum

Datum:19-3-2016

mail adres

Alle namen en mailadressen van de geënquêteerde restaurants zijn in deze versie van het verslag verwijderd in verband met publicatie.

woonplaats

heeg heeg Oudega Westhoek

pagina 33 van 44

Corné Schot Klas S4.8 36

Heerenveen

heerenveen

Workum

Stavoren

Sloten

Workum

workum

Datum:19-3-2016

Dokkum

Alle namen en mailadressen van de geënquêteerde restaurants zijn in deze versie van het verslag verwijderd in verband met publicatie.

Boslward Bergum Boslward Rijperkerk

pagina 34 van 44

CornĂŠ Schot Klas S4.8

BIJLAGE D, RECEPTEN Zoals al aangegeven in het rapport waren er niet tot nauwelijks recepten beschikbaar bij de geĂŻnterviewde restaurants. In deze bijlage zijn een aantal recepten en bronnen voor recepten weergegeven om aan de onderzoeksvraag: Kan ik een kok vinden die mij een lekker recept kan geven om insecten te bereiden?.

RECEPTEN (INSECTS4FOOD.NL): Enkele smakelijke insecten zijn bijvoorbeeld:

Datum:19-3-2016

pagina 35 van 44

CornĂŠ Schot Klas S4.8

KOOKBOEKEN (BRON: BOL.COM): Kookboeken voor koken met insecten zijn relatief makkelijk via internet te bestellen. Bijvoorbeeld de bekende internetwinkel Bol.com heeft 2 insectenkookboeken in het assortiment.

Datum:19-3-2016

pagina 36 van 44

Corné Schot Klas S4.8

BIJLAGE E, LOGBOEK

Logboek Sectorwerkstuk Vlees is milieuvervuilend en duur. Is het rendabel voor restaurants in Friesland om

insecten op de menukaart te zetten?

Naam: Corné Schot Sector: Examenvakken: 1.

Nederlands

Engels

wiskunde

duits

biologie

landbouwbreed

…

Klas: S . 4.8

Datum:19-3-2016

pagina 37 van 44

Corné Schot Klas S4.8

Stap 1: voorbereiden De maker 

Ikzelf

Onderwerp Ik heb gedacht aan de volgende onderwerpen: 4) Vlees is milieuvervuilend en duur. Is het rendabel voor restaurants in Friesland om insecten op de menukaart te zetten? 5) Vormt Airbnb een bedreiging voor de hotelbranche? 6) Is een drijvende Macdonalds (Macfloat/Macdrive) een reële optie op het Sneekermeer? Mijn onderwerp wordt: vlees is milieuvervuilend en duur. Is het rendabel voor restaurants in Friesland om insecten op de menukaart te zetten? ik heb hiervoor gekozen omdat: ik dit het interessantste vond

Datum:19-3-2016

pagina 38 van 44

Corné Schot Klas S4.8

Stap 2: onderzoek opzetten Onderzoeksvraag mijn onderzoeksvraag is: 

Vlees is milieuvervuilend en duur. Is het rendabel voor restaurants in Friesland om insecten op de menukaart te zetten?

Hypothese Het antwoord dat ik verwachten is: 

Ik denk dat het nu nog niet rendabel is voor restaurants in Friesland om insecten op de menukaart te zetten.

ik denken dit omdat (geef minimaal twee argumenten): 1) In Friesland (en de rest van Nederland) nog geen voedselschaarste is. 2) Het eten van insecten in Friesland nog te onbekend is. Want: onbekend maakt onbemind, en wat de boer niet kent dat eet ’ie niet.

Deelvragen mijn deelvragen zijn: 9) Staan er elders al insecten op de menukaart? 10) Als ik mensen op straat of in de klas insecten aanbied zullen ze dat dan eten? 11) Zou ik zelf insecten willen eten? 12) Word uit eten gaan dan ook goedkoper? Want vlees is duur. 13) Smaken insecten wel goed? 14) Zijn er restaurants in Friesland die overwegen om insecten op de menukaart te zetten? 15) Kan ik een kok vinden die mij een lekker recept kan geven om insecten te bereiden? 16) Zijn insecten gezond om te eten?

(Is het mogelijk om een bakje insecten te kopen om uit de delen op straat, in de klas en tijdens mijn presentatie?)

Datum:19-3-2016

pagina 39 van 44

Corné Schot Klas S4.8

Stap 3: onderzoek uitvoeren Bronnen Noteer hieronder alle websites die je denkt te gaan gebruiken: 

Wikipedia.nl



Horecanederland.nl



enquêtemaken.nl



delibugs.nl

totaal overzicht is opgenomen in het verslag

Noteer hieronder de bedrijven of organisaties die je zou kunnen benaderen: 

Restaurant de walrus



Restaurant klein genot



Restaurant bommel



Restaurant het ponkje



Strandpaviljoen badmeester Keimpe



De Sligro en andere groothandels

totaal overzicht is opgenomen in het verslag

Noteer hieronder alle personen die je zou kunnen interviewen: 

Mijn zusje



De consument



Restaurants



Mijn klas

totaal overzicht is opgenomen in het verslag

Taakverdeling Niet van toepassing.

Datum:19-3-2016

pagina 40 van 44

Corné Schot Klas S4.8

Planning Noteer hieronder de week waarin je iets gaat doen en de data voor specifieke afspraken: WEEK

ACTIE

OPMERKING

Week 39

opdracht gekregen en logboek gezien

Week 40

onderzoeksvragen bedacht en keuze gemaakt

Week 41

onderzoeksvragen + hypothese voorspelt

Week 42

concept van enquêtes + interviews gedaan

diverse restaurants in Friesland gesproken

Week 43

vastgelopen

op weg geholpen door de docent

Week 44

eerste enquêtes weggestuurd

via geautomatiseerd systeem (enquetesmaken.nl)

Week 45

meer interviews gedaan

diverse restaurants in Friesland gesproken

Week 46

planning aangepast

zie ook mindmap in verslag

Week 47

wachten op antwoorden enquêtes

Week 48

Eerste opzet van het eindrapport gemaakt

Week 49

werkstuk verder uitgewerkt (typfouten weg)

Week 50

te druk met toetsen

Week 51

te druk met toetsen

Week 52

in de kerstvakantie werkstuk afgemaakt

tot compleet concept

Week 01

Concept werkstuk laten lezen aan diversen

school, moeder, etc

Week 02-04

Voor eind januari werkstuk gereed

Week 03

Concept werkstuk ingeleverd bij docent Nederlands

want dat heb je wel eens

Werkstuk werd positief beoordeeld, div spelling en stijlfouten er uit gehaald

Week 04

Voor eind januari werkstuk ingeleverd bij school

Week 05

werkstuk inleveren, inclusief videotrailer als uitnodiging

Datum:19-3-2016

Concept ingeleverd bij de docent

pagina 41 van 44

Corné Schot Klas S4.8

Stap 4: uitkomsten verwerken Antwoorden op de deelvragen Alle antwoorden op de deelvragen zijn verwerkt in het verslag in hoofdstuk 4 t/m 8

Antwoord op de hoofdvraag Het antwoord op onze onderzoeksvraag is opgenomen in het verslag in hoofdstuk 9

Klopte jullie hypothese? Onze hypothese was: … Onze hypothese klopte wel/niet omdat: … De evaluatie en hypothese staan in hoofdstuk 10 van het verslag (zie afbeelding)

Datum:19-3-2016

pagina 42 van 44

Corné Schot Klas S4.8

Stap 5: presenteren van je onderzoek Ik gaan de volgende presentatievorm gebruiken: 

Powerpoint in combinatie met filmbeeld

Ik heb daarvoor het volgende materiaal nodig: 

Een digibord

Wat ik van tevoren goed moeten testen is: 

De totale presentatie inclusief het goed lopen van beeld en geluid

Ik ga op de volgende manier(en) oefenen voor onze presentatie: 

Op zoek naar slachtoffers die mijn presentatie vooraf willen aanhoren

De onderstaande mindmap geeft een beeld van de aanpak van de presentatie Tijdens de presentatie is het mogelijk om vooraf klaargemaakte insecten te proeven

Datum:19-3-2016

pagina 43 van 44

CornĂŠ Schot Klas S4.8

Evaluatie Gezamenlijke evaluatie De evaluatie is opgenomen in hoofdstuk 10 van het verslag

Documentatie Gebruikte websites en artikelen De bronvermelding is opgenomen in het verslag

Personen en organisaties De ge-enquĂŞteerde en geĂŻnterviewde restaurants zijn opgenomen in het verslag

Overig materiaal Insecten besteld bij DeliBugs (zie verslag voor meer details)

Datum:19-3-2016

pagina 44 van 44