Liudger raai pws het basisinkomen s de vries, e jelsma en j postma vwo by LC topwerkstukken

Algemeen

1.1

Voorwoord

1.2

Samenvatting

1.3

Inleiding

De huidige situatie

2.1

Huidig systeem

2.2

Verbeterpunten huidig systeem

Ontwikkelingen die van invloed zijn

3.1

Demografische ontwikkelingen

3.2

Economische ontwikkelingen

3.3

Technologische ontwikkelingen

3.4

Politieke ontwikkelingen

3.5

Maatschappelijke ontwikkelingen

3.6

Aanvullende verbeterpunten

Het basisinkomen

4.1

Wat is het basisinkomen?

4.2

Genoemde voordelen van het basisinkomen

4.3

Genoemde nadelen van het basisinkomen

4.4

FinanciĂŤring van het basisinkomen

4.5

Voorbeelden van het basisinkomen

Meningen over het basisinkomen

5.1

Politiek

5.2

Deskundigen

5.3

Economen (uit de literatuur)

De alternatieven

6.1

Het microkrediet

6.2

Het participatie-inkomen

6.3

Toetsing basisinkomen en alternatieven aan criteria

Conclusies en aanbevelingen

7.1

Conclusies

7.2

Aanbevelingen

Nawoord

Bijlagen

9.1

Figuren

9.2

Logboek

Sinds een aantal jaren wordt er in Nederland serieus gesproken over de invoering van een basisinkomen. Er zijn een aantal organisaties die proberen het basisinkomen op de politieke agenda te krijgen. Voorbeelden hiervan zijn vereniging basisinkomen en maatschappij voor innovatie van economie en samenleving (M.I.E.S.). Verschillende politieke partijen discussiëren inmiddels over het basisinkomen als het nieuwe sociale stelsel voor de toekomst. De PvdA heeft op haar congres een tweetal moties over het basisinkomen aangenomen en ook op het congres van GroenLinks zijn er een tweetal moties aangenomen. Maar niet elke politieke partij is enthousiast. De VVD bijvoorbeeld voelt er niets voor. Niet alleen de politiek, maar ook economen discussiëren volop over de wenselijkheid tot invoering van een basisinkomen. Ook hier geldt dat er voor- en tegenstanders zijn. Inmiddels wordt er ook al volop geëxperimenteerd. In Groningen heeft M.I.E.S. middels crowdfunding het eerste basisinkomen gerealiseerd. Ook in andere landen is de discussie over een basisinkomen volop gaande. In Canada is het basisinkomen al, als experiment, ingevoerd en Finland is het eerste Europese land dat experimenteert met een basisinkomen. Wat een basisinkomen inhoudt en welk probleem ermee worden opgelost dan wel welke kansen ermee worden gecreëerd of vergroot, daarover zijn de beelden nogal verschillend. De invoering van een basisinkomen moet geen doel op zich zijn, maar een middel voor een hoger doel. In dit profielwerkstuk onderzoeken we dat hogere doel en in hoeverre het basisinkomen het beste antwoord hierop is.

Sinds een aantal jaren wordt er in Nederland serieus gesproken over de invoering van een basisinkomen. In dit onderzoek zijn de verschillende aspecten van het basisinkomen belicht. Ten eerste is onderzocht wat het huidige systeem is en wat de eventuele tekortkomingen van dit systeem zijn. Vervolgens is er gekeken naar de ontwikkelingen die plaatsvinden die mogelijk invloed hebben op het systeem. Daarna is er ingezoomd op het basisinkomen. Wat is het? Wat zijn voor- en nadelen en welke ervaringen zijn er al? Ook wordt er weergegeven hoe een aantal deskundigen over het basisinkomen denkt. Vervolgens is er dan ook nog gekeken naar alternatieven. En hoe deze alternatieven en het basisinkomen zich verhouden tot de gestelde criteria. Op dit moment is het zo dat iedereen, die niet in staat is zelf in zijn inkomen te voorzien, een beroep kan doen op de bijstand. De bijstand is een vangnet en in principe niet bedoeld om langdurig van rond te moeten komen. Voor de bijstand gelden allerlei voorwaarden en verplichtingen. Het basisinkomen zou een vervanging moeten worden van de bijstand. Het basisinkomen is een vast bedrag per maand dat zonder voorwaarden door de overheid aan alle volwassen in Nederland wordt verstrekt. Onder volwassen worden alle mensen boven de achttien jaar verstaan. Verder staat daar geen verplichting tegenover, dus het is als het ware gratis geld van de overheid. Uit de experimenten met een basisinkomen is gebleken dat een basisinkomen veel positieve gevolgen heeft. Mensen uit het Mincome experiment in Canada werden op langere termijn ondernemender, gezonder en gelukkiger. Wat de gevolgen op grote schaal in Nederland zijn, zijn echter moeilijk te voorspellen. De voornaamste conclusie die uit het onderzoek kan worden getrokken is dat het basisinkomen vrijwel onmogelijk is om te financieren. Er zijn verschillende berekeningen gemaakt die, รณf duidelijk maken dat er een schuld is, รณf het hele systeem overhoop halen, waar de gevolgen moeilijk van zijn te overzien. Ook komt er geld terecht bij degenen die het niet nodig hebben, namelijk de rijken. Vanwege deze redenen zijn wij tegen de invoering van een basisinkomen. Het is beter om bij het probleem te blijven en deze zo uitgebreid mogelijk te formuleren en hierbij te kijken naar de voor-en nadelen van de alternatieven. Deze zeggen ook iets over het probleem dat wordt ervaren en in het meest gunstigste geval moet worden opgelost.

Aanleiding van het onderzoek Peter is achtendertig jaar. Hij is getrouwd met Ellen. Ze hebben samen twee kinderen, Bas en Iris. Peter is timmerman. Acht jaar terug, toen de crisis begon, verloor hij zijn baan. Alhoewel de economie aantrekt, lukt het Peter nog steeds niet om weer aan de slag te gaan. Ellen was verzorgende. Ook zij is haar baan in de crisis kwijtgeraakt. Ze leven nu van de bijstand. Ellen haar moeder is dementerend. Ze woont in hetzelfde dorp waardoor Ellen iedere dag nadat de kinderen de deur uit zijn, even bij haar langs kan gaan om haar te helpen op te starten. Ze zoekt samen met haar de goede kleding uit en maakt haar het ontbijt. Om tien uur komt Peter haar aflossen. Nadat ze samen koffie hebben gedronken, vertrekt Ellen naar huis. Peter neemt ma mee voor een wandeling. Bewegen is goed voor haar, heeft de dokter gezegd. De wandeling eindigt bij Peter en Ellen thuis. Ma luncht mee waarna Peter haar naar huis brengt. Hij helpt haar naar bed voor een middagslaapje. Het avondeten brengt één van hun tweeën of één van de kinderen langs. Ma dineert liever thuis, de kinderen zijn haar te druk. Om elf uur komt de thuiszorg haar naar bed brengen. Peter en Ellen willen dolgraag weer een fatsoenlijk inkomen, maar vooral een eigen inkomen in plaats van met het handje op naar ‘de steun’. Tegelijkertijd moet ze er niet aan denken wat het voor haar moeder zou betekenen wanneer zij er overdag niet meer zijn om haar te helpen. In ieder geval betekent dit een stevige verhoogde inzet door de thuiszorg. Bovenstaande situatie is geen uitzondering. Mensen die thuis zitten doordat zij geen werk hebben, maken zich in het algemeen wel op een andere manier nuttig voor de samenleving. Echter, die manier daar staat geen betaling tegenover. En als er wel betaling tegenover staat, leidt dit direct tot korting van de uitkering, waardoor ze het bijstandsniveau niet ontstijgen. Er is dus wel voldoende werk, maar niet tegenover al het werk staat een inkomen. Tegelijkertijd zijn grote groepen mensen permanent aangewezen op een bijstandsuitkering en hebben daarmee geen enkel perspectief. We creëren daarmee onze eigen armoede dat we vervolgens op alle mogelijke manieren bestrijden. Is ons huidig systeem nog toekomstbestendig binnen de snelle ontwikkelingen in de arbeidsmarkt zoals robotisering en tegelijkertijd de demografische ontwikkelingen als ontgroening en

vergrijzing binnen onze samenleving? Of is het tijd voor een nieuw antwoord? Steeds vaker klinkt de roep om invoering van een basisinkomen. Doelstelling en onderzoeksvragen Wij willen ons een mening vormen over of de invoering van een basisinkomen een goed idee is. Voor welk probleem biedt het een oplossing en welke nieuwe problemen ontstaan door de invoering? Met andere woorden: wat zijn de voor- en nadelen? Te vaak zien we dat een middel tot doel wordt verheven. Welk doel dient het basisinkomen en zijn er ook andere, betere manieren om dit doel te dienen?

Daarom willen we een antwoord geven op de volgende hoofdvraag: •

Moet het basisinkomen worden ingevoerd in Nederland?

Hiervoor hebben we een aantal deelvragen geformuleerd: • • • • •

Voldoet het huidige systeem nog? Welke ontwikkelingen zijn van invloed? Wat is het basisinkomen? Wat vinden de politiek, deskundigen, en economen van het basisinkomen? Welke alternatieven zijn er?

Werkwijze We hebben allereerst gekeken naar wat het huidige systeem is en wat de eventuele tekortkomingen, oftewel verbeterpunten, van dit systeem zijn. Vervolgens hebben we gekeken naar welke ontwikkelingen plaatsvinden die mogelijk invloed hebben op het systeem. Ook hieruit volgen een aantal criteria waaraan het systeem moet voldoen. Daarna hebben we ingezoomd op het basisinkomen. Wat is het? Wat zijn voor- en nadelen en welke ervaringen zijn er al? En hoe verhoudt het basisinkomen zich tot de gestelde criteria? We hebben natuurlijk ook een aantal deskundigen gevraagd wat zij van het basisinkomen vinden. Uiteraard kijken we dan ook nog naar alternatieven.

Bijstand1 Op dit moment is het zo dat iedereen, die niet in staat is zelf in zijn inkomen te voorzien, een beroep kan doen op de bijstand. De bijstand is een vangnet en in principe niet bedoeld om langdurig van rond te moeten komen. Voordat iemand een beroep kan doen op de bijstand wordt er eerst gekeken of er geen voorliggende voorzieningen zijn. Dit betekent dat als er een andere regeling is waar een beroep op kan worden gedaan, dat er dan geen recht op bijstand is. Zoâ&#x20AC;&#x2122;n uitkering kan bijvoorbeeld een werkloosheidsuitkering of de arbeidsongeschiktheidsuitkering zijn. In tegenstelling tot de bijstand zijn die uitkeringen vaak gebaseerd op het laatstverdiende inkomen. De bijstand is gebaseerd op het minimumloon. Als er sprake is van een ander inkomen, wordt iemand vanuit de bijstand aangevuld tot het bijstandsminimum. Iemand in de bijstand ontvangt in principe dus nooit meer dan het van toepassing zijnde bijstandsminimum. De bijstand wordt uitgekeerd door de gemeente waar iemand woont. Er gelden voor de bijstand allerlei voorwaarden. Er is sollicitatieplicht, iemand mag niet zonder toestemming geld ontvangen van familie of vrienden en sinds een aantal jaren is er ook sprake van een verplichte tegenprestatie. Dit betekent dat iemand die een bijstandsuitkering ontvangt bereid moet zijn om bepaalde klussen of werkzaamheden te verrichten. Als iemand te veel vermogen heeft, is er geen recht op bijstand. Een eigen huis wordt ook meegerekend als vermogen, de gemeente kijkt hierbij naar de overwaarde van het huis. Een overwaarde is de huidige waard van uw huis minus de nog niet afgeloste hypotheek. Een uitkering wordt alleen verstrekt aan burgers die aan de bovenstaande voorwaarden voldoen. Mensen die (tijdelijk) niet in staat zijn om te werken en die onvoldoende middelen hebben om rond te komen. Een gemeente controleert of iedereen die een uitkering ontvangt wel aan de voorwaarden voldoet. Nadeel van de bijstand is dus dat deze te laag is om langdurig van rond te komen. Het creĂŤert armoede. Een ander nadeel is dat gedeeltelijk werken niet tot inkomensverbetering leidt en dus ontmoedigend werkt. Een derde nadeel is dat mensen het perspectief, en daarmee vaak ook hun eigenwaarde, wordt

URL: https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/bijstand/vraag-en-antwoord/wanneer-heb-ik-recht-opbijstand, https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/bijstand/vraag-en-antwoord/wat-zijn-mijn-rechten-enplichten-in-de-bijstand

ontnomen. En als laatste nadeel is te noemen dat zowel handhaving als reĂŻntegratie behoorlijk arbeidsintensief is.

Toeslagen Naast de uitkering zijn er nog allerlei andere overheidsmaatregelen die mensen met een laag inkomen compenseren. Voorbeelden hiervan zijn: huurtoeslag, zorgtoeslag, kindgebonden budget, etc. Het nadeel van deze toeslagen is dat er meestal sprake is van een grens waaronder iemand er wel en waarboven iemand er niet voor in aanmerking komt. Dit betekent dat werken niet altijd loont of zelfs tot minder besteedbaar inkomen leidt. Men spreekt dan van de armoedeval.

Aftrekposten Daarnaast zijn er aftrekposten. Door bijvoorbeeld de hypotheekrenteaftrek was het de bedoeling dat ook mensen met een wat smallere beurs zich een eigen woning konden permitteren. De werkelijkheid is echter dat degenen met de hoogste inkomens het meest profiteren van de aftrekposten omdat ze vaak gebruik maken van adviseurs die optimaal gebruik weten te maken van de regelgeving om daardoor zo weinig mogelijk belasting te betalen. In het geval van de hypotheekrenteaftrek heeft dit in de afgelopen jaren tot een gigantische verhoging van de kosten op de rijksbegroting geleid. Dit is de reden geweest waarom er aanpassingen zijn gedaan in de wetgeving. Zo mag iemand nog maar dertig jaar de rente aftrekken. Nadeel van het werken met aftrekposten is dat degenen die er het meest van profiteren degenen zijn die het niet nodig hebben en een ander nadeel is dat het erg arbeidsintensief is.

Er kan dus geconcludeerd worden dat het huidige systeem niet optimaal functioneert. Het brengt hoge uitvoeringskosten met zich mee en het is bedoeld als tijdelijke voorziening, terwijl er in veel gevallen langdurig gebruik van wordt gemaakt. Dit leidt tot demotivatie en armoede. We kunnen de volgende verbeterpunten/ criteria formuleren: 

Voorkomen van armoede;



Waardigheid voor iedereen;



Keuzevrijheid;



Eerlijke verdeling van werk en inkomen;



Gelijke kansen;



Lage uitvoeringskosten.

Binnen deze verbeterpunten is nog niet rekening gehouden met de ontwikkelingen die uiteraard ook van invloed zijn op welk systeem nodig is. In het volgende hoofdstuk worden deze ontwikkelingen verder toegelicht.

Vergrijzing2 De komende jaren neemt het aantal ouderen aardig toe. Volgens de CBS Bevolkingsprognose zal het aantal 65-plussers toenemen van 2,7 miljoen in 2012 tot een hoogtepunt van 4,7 miljoen in 2041. Tot 2060 blijft het aantal schommelen rond 4,7 miljoen. (zie bijlagen, figuur 1) De komende jaren zal vooral het aandeel 65-79-jarigen op de totale bevolking sterk stijgen. Vanaf 2025 neemt ook de groep 80-plussers sterk toe. In 2040 is naar schatting 26% van de bevolking 65-plusser, waarvan een derde ouder is dan 80 jaar. In 2012 waren er 686.227 mensen van 80 jaar of ouder, in 2040 zijn dat er 1.554.742.3 (zie bijlagen, figuur 2) Deze vergrijzing betekent dat er minder werkenden zijn die de sociale lasten, zoals gezondheidszorg, kunnen dragen. Ook stijgt, door de toename van het aantal ouderen, de zorgvraag. Oudere mensen hebben vaker klachten en hebben dus meer zorg nodig. De grafiek laat zien: hoe ouder, hoe meer aandoeningen. Door de demografische ontwikkelingen is er dus een grotere behoefte aan vrijwillige zorg, bijvoorbeeld mantelzorg. Dit vraagt een systeem waarin er een grotere financiĂŤle vrijheid is.

URL: http://statline.cbs.nl/Statweb/publication/?DM=SLNL&PA=37296NED&D1=821&D2=0,5,10,15,20,25,30,35,40,45,50-58&HDR=T&STB=G1&VW=T, https://www.vn.nl/het-debat-het-basisinkomen/, https://www.bngbank.nl/bg/Pages/2016-6-Sociale-diensten-overbodig-door-basisinkomen.aspx 3 URL: http://www.zorgvoorbeter.nl/ouderenzorg/hervorming-zorg-cijfers-vergrijzing.html, https://www.cbs.nl/nl-nl/visualisaties/bevolkingspiramide

Bruto nationaal product Het bruto binnenlands product geeft de waarde van alle in een land geproduceerde goederen en diensten in een jaar. Een hoger bbp betekent dus dat de samenleving als geheel meer geld heeft om uit te geven. Het bbp van Nederland zal in 2017 ten opzichte van 2016 1,7% toenemen. Dit betekent dus dat de samenleving als geheel van Nederland 1,7% meer geld beschikbaar heeft om uit te geven. (zie bijlagen, figuur 3) Consumentenvertrouwen4 Het consumentenvertrouwen geeft informatie over het vertrouwen en de verwachtingen van consumenten over de ontwikkelingen van de Nederlandse economie5. Als de consumenten geen vertrouwen hebben in de economie, dan zullen ze waarschijnlijk geen grote uitgaven (een auto, huis, etc.) doen. Het consumentenvertrouwen is afhankelijk van de zekerheid van een vast inkomen. De stemming onder consumenten is in november 2016 gelijk gebleven, meldt CBS. Het consumentenvertrouwen komt net als in oktober uit op 12%. Dat is de hoogste waarde in ruim negen jaar (zie bijlagen, figuur 4). Gelet op het feit dat de banen van de toekomst erg onzeker zijn en niet voor iedereen bereikbaar zijn, is de verwachting dat het consumentenvertrouwen naar de toekomst toe af zal nemen. Inkomensverdeling Door o.a. de technologische ontwikkelingen, is nu al zichtbaar dat de laaggeschoolde arbeid verdwijnt. De verwachting is dat dit zich naar de toekomst voort zal zetten. Dit is het gevolg van enerzijds dat dit soort banen (routinewerk) gemakkelijker is te automatiseren en anderzijds doordat er minder beroepsbevolking zal zijn. Hierdoor zullen meer laaggeschoolde banen worden vervangen door vrijwilligerswerk danwel mantelzorg. Het gevolg is dat de tweedeling tussen arm en rijk groter wordt. Werkloosheid/werkgelegenheid De werkloosheid neemt sinds begin 2014 af. In 2015 was 6,6% van de beroepsbevolking werkloos, terwijl dit in het derde kwartaal van 2016 gemiddeld 5,6% was.6 Verder neemt de werkgelegenheid toe. Het totaal aantal banen van werknemers en zelfstandigen is in het tweede kwartaal van 2016 met 38.000 toegenomen.7 4

URL: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2016/46/vertrouwen-consument-onveranderd-positief URL: http://www.encyclo.nl/begrip/consumentenvertrouwen 6 URL: https://www.cbs.nl/nl-nl/achtergrond/2016/47/werkloosheid-naar-regio 7 URL: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2016/32/werkgelegenheid-blijft-stijgen 5

In oktober 2016 zijn er 510.000 werklozen, terwijl dit in oktober 2015 er 617.000 waren. Het eerste kwartaal van 2016 telde 232.000 langdurige werklozen, 57.000 minder dan een jaar eerder. Oftewel de werkloosheid en de langdurige werklozen nemen af.8 Echter, het is een illusie om te verwachten dat er een marktevenwicht ontstaat waarbij er zowel in aantal als in soort een volledige match is. Er zullen dus altijd mensen zijn waar op de arbeidsmarkt geen plek voor is. Op dit moment is het zo dat het beschikbare werk niet eerlijk wordt verdeeld. De vraag is of bijvoorbeeld door mensen minder te laten werken, meer mensen een baan kunnen vinden. Hoe deze situatie zich binnen de context van de vergrijzing ontwikkelt, is moeilijk in te schatten.

URL: http://statline.cbs.nl/statweb/publication/?vw=t&dm=slnl&pa=80590ned&d1=10,12&d2=a&d3=0&d4=(l-26)l&hd=160414-1419&hdr=t,g1&stb=g2,g3), https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2016/19/minder-langdurigwerklozen

Robotisering9 De afgelopen jaren is de discussie over robotisering en de mogelijke effecten op de werkgelegenheid sterk toegenomen. De technologie wordt namelijk steeds slimmer. Sommige mensen maken zich zorgen over deze technologische ontwikkelingen op de arbeidsmarkt, anderen zien vooral kansen. Robotisering kan namelijk zorgen voor meer welvaart, welzijn en economische groei. 10 De verwachte gevolgen van de technologische ontwikkelingen op de werkloosheid zijn niet iets van de laatste tijd alleen. Voor de Tweede Wereldoorlog voorspelde econoom Keynes dit al. Het volgende citaat is van hem en stamt uit 1930. “We are being afflicted with a new disease of which some readers may not yet have

heard the name, but of which they will hear a great deal in the years to come – namely, technological unemployment. This means unemployment due to our discovery of means of economizing the use of labor outrunning the pace at which we can find new uses for labor”. De voorspellingen zijn niet uitgekomen, integendeel, de technologische ontwikkeling ging hand in hand met banengroei. Echter, sinds de jaren ’90 is er wel sprake van een verandering, aldus de huidige minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en tevens vicepremier van Nederland, Lodewijk Asscher. Voorbeelden van technologische ontwikkelingen die nu al actueel zijn, zijn bijvoorbeeld de drones en de robots die emoties kunnen tonen. De verwachting is dat de chip op de schouder, de koelkast die zelf aan de winkel doorgeeft wat op is en de koffie die zichzelf zet alleen als je eraan denkt, minder ver weg zijn dan dat nu gedacht wordt. Dit hoeft op zich geen bedreiging te zijn, maar biedt ook kansen. Het uitgangspunt daarbij is minder tijd besteden aan corvee en meer tijd beschikbaar voor persoonlijke aandacht.

URL: https://www.rijksoverheid.nl/documenten/toespraken/2014/09/29/robotisering-kansen-voor-morgentoespraak-van-minister-asscher-tijdens-het-szw-congres-op-29-9-2014 10 URL: https://www.tweedekamer.nl/sites/default/files/atoms/files/rath_rapport_robotsamenleving_web.pdf

Herziening belastingstelsel Binnen politiek Den Haag staat de herziening van het belastingstelsel hoog op de agenda. Door de politieke verhoudingen, waarbij de partijen die in de Tweede Kamer een meerderheid hebben, dit niet in de Eerste Kamer hebben, zijn deze hervormingen voorlopig geparkeerd. De keuzes die daarbij gemaakt worden, hebben invloed op het huidige systeem en ook op een eventueel toekomstig systeem.

Mate van interventie in economie door overheid Door de verhoging van de pensioenleeftijd is het nog moeilijker om een al schaarse baan te krijgen. En dan is er nog de open Europese arbeidsmarkt. Nederland blijft Oost-Europeanen trekken door de hogere salarissen en beloningen. Ook komt er nieuwe concurrentie in de vorm van hoogopgeleide arbeidsmigranten. Voorzitter van vakbond De Unie Reinier Castelein voorspelt dat er rond 2020 voor de meeste Nederlanders nog maar 24 uur betaald werk per week beschikbaar is. Het voordeel hiervan is dat er wel meer tijd over is voor de mantelzorg en vrijwilligerswerk. Maar hiervoor krijgen de mensen geen geld, en van een driedaagse werkweek kunnen de meeste mensen niet rondkomen. 11

Bakas, Adjiedj, tot 2020, Amsterdam (Dexter), 2015, 53.

Van verzorgingsstaat naar participatiesamenleving12 Jarenlang heeft Nederland met trots geleund op de verzorgingsstaat. In de troonrede van 2013 zei koning Willem-Alexander: “De verzorgingsstaat verandert langzaam maar zeker in een participatiesamenleving”. Deze beweging is de afgelopen jaren ingezet en zal ook de komende jaren zich voortzetten. Dit betekent dat de traditionele verhouding waarbij de overheid zorgt voor haar burgers, verandert naar zorgen dat de burger het zelf kan.

De kanteling13 In 2012 verscheen er van Jan Rotmans, hoogleraar transitiekunde en internationale autoriteit op het gebied van transities en duurzaamheid, het boek In het oog van de orkaan. In dit boek verhaalt hij over de uiteenlopende transitieprocessen die zich in Nederland afspelen. Het boek bevat een inspirerende toekomstvisie voor Nederland 2050: vooruit naar vroeger. Wat deze kanteling ons precies gaat brengen, is afwachten. Echter, dat de samenleving terugbeweegt naar duurzamere waarden van vroeger met betrekking tot voeding, energie en zorg, lijkt een gegeven. Tegenwoordig maken de meeste bedrijven hun producten op een bepaalde manier zodat deze producten na een tijdje stuk gaan. Dit is goed voor het bedrijf, omdat de consument hierdoor weer een nieuw product gaat kopen. Een nieuw product maken is wel slecht voor het milieu, omdat het maken van deze producten veel energie kost, vervuilend is en het de grondstoffen uitput. Bedrijven die slechte producten maken, worden hierdoor beloond, omdat zij meer winst krijgen. Er zijn ook bedrijven die producten maken die nooit kapot gaan. Zij worden hiervoor niet beloond. Dit komt omdat de consument nooit weer terugkomt voor een nieuw product, aangezien het huidige product toch niet kapot gaat. Een oplossing voor dit probleem is een maatschappij waar bedrijven, die duurzaam zijn, ook de financiële voordelen hebben. In die maatschappij huren de mensen spullen in plaats van ze te kopen. Dit wordt ook wel een lease-economie genoemd. In de huidige economie moeten de bedrijven hoge prijzen vragen om nog winst te behalen op een product. In de lease-economie kan het bedrijf het product voor 12

URL: https://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/plenaire_verslagen/kamer_in_het_kort/verzorgingsstaat URL: http://janrotmans.nl/publicaties/in-het-oog-van-de-orkaan/?page=0, https://www.youtube.com/watch?v=Lxkf-ukc978 13

een klein bedrag huren. Als de consument een nieuw product wil, haalt het bedrijf het product weer op. Het product kan worden gerepareerd of de onderdelen kunnen worden gebruikt voor een ander product. Dit wordt ook wel een circulaire economie genoemd, omdat de grondstoffen weer worden gebruikt voor een ander doel. Het belangrijkste voordeel van de lease-economie is dat de bedrijven geen prikkel meer hebben om slechte producten te maken. Door de stijging van de kwaliteit van de producten, hoeven er ook minder producten gemaakt te worden, wat weer minder energie kost, minder vervuilend is en minder grondstoffen kost.

Op basis van bovenstaande ontwikkelingen, zal het huidige systeem danwel het nieuwe systeem, rekening moeten houden met een aantal aanvullende verbeterpunten.   

Grotere financiële vrijheid; Grotere zeggenschap inwoners; Duurzamere samenleving.

Om te bepalen of het basisinkomen een oplossing is voor de eerder geschetste problematiek, is het natuurlijk belangrijk om te weten waar het over gaat. Het woord basisinkomen zelf zegt al veel over wat het inhoudt, maar een basisinkomen is een vast bedrag per maand dat zonder voorwaarden door de overheid aan alle volwassen in Nederland wordt verstrekt. Onder volwassen worden alle mensen vanaf achttien jaar verstaan.15 Verder staat daar geen verplichting tegenover, dus u krijgt het als het ware gratis van de overheid. Oftewel het maakt niet uit of u wel of niet werkt, u krijgt gegarandeerd een inkomen. U krijgt niet meer of minder als u getrouwd bent, samenwoont of kinderen hebt. Het is genoeg om van te leven. Het idee is dat u er volwaardig, zij het sober, van kunt leven zonder dat u andere inkomstenbronnen nodig hebt. Naast dit inkomen, mag u zoveel verdienen als u wilt. Oftewel, de mensen die niet werken door bepaalde omstandigheden, krijgen nu alleen een uitkering om rond te kunnen komen. Bij een basisinkomen is dit anders, omdat iedereen in een land, wel of niet werkend, een bepaald bedrag krijgt.

URL: https://www.ensie.nl/anne-martens/basisinkomen, http://mens-ensamenleving.infonu.nl/sociaal/136500-hoe-kom-ik-aan-een-basisinkomen.html 15 In sommige rekenmodellen wordt ook een bedrag voor kinderen genoemd.

Door de voorstanders van het basisinkomen worden diverse voordelen genoemd. Bij deze voordelen zijn in een aantal gevallen kanttekeningen te plaatsen.

Bestaanszekerheid Iedere volwassene heeft in Nederland een soort bestaanszekerheid. Het vaste inkomen kan men gebruiken voor de voeding, huisvesting en de sociale deelname. Door het vaste inkomen hebben de mensen â&#x20AC;&#x2DC;een basisâ&#x20AC;&#x2122; om hun leven op te bouwen. Armoede en zwervers zullen gaan verdwijnen.

Met de bijstand is er ook sprake van een vorm van bestaanszekerheid. Ondanks dat dit het geval is, is er wel sprake van armoede en zwervers. Er is dus geen reden om aan te nemen dat armoede en zwervers daadwerkelijk zullen verdwijnen.

Andere invulling van het leven Het basisinkomen helpt om het leven anders in te vullen. Door de veiligheid van het basisinkomen heeft men sneller de neiging om de dagelijkse invulling van de dag te veranderen. Iedereen heeft nu meer vrijheid om zelf keuzes in het leven te maken in plaats van om economische redenen.

Dit klopt, echter, het basisinkomen moet dan wel zodanig hoog zijn dat dit boven de armoedegrens is.

Afname bureaucratie De bureaucratie zal afnemen. De hedendaagse bureaucratie zit ingewikkeld inelkaar en wordt gekenmerkt door een wirwar aan regels. Er vervalt een enorme hoeveelheid administratieve rompslomp. In Nederland zijn veel uitkeringen, 16

URL: https://decorrespondent.nl/10/waarom-we-iedereen-gratis-geld-moeten-geven/384450-0b1c02bd, http://financieel.infonu.nl/geld/130098-de-voor-en-nadelen-van-een-basisinkomen.html, http://delangemars.nl/basis-inkomen-partij-bip/11-voordelen-basisinkomen/, http://basisinkomen.nl/wat-is-een-basisinkomen/, http://basisinkomen.nu/obi/informatie/, http://basisinkomen.info/

toeslagen en subsidies, met evenzovele regeltjes en uitzonderingen op die regeltjes. Dat kost een enorme inzet van administratief personeel en opsporingsambtenaren. Als iedereen één vast bedrag krijgt, dan is al die administratie in één keer overbodig.

Dit klopt, wel dient te worden opgemerkt dat geen enkel mens en situatie gelijk is. De gerichte armoedebestrijding vervalt hiermee.

Meer vrijheid in de relatie Verder geeft het basisinkomen ook meer vrijheid in de relatie. Het basisinkomen is voor iedere inwoner van Nederland en het gaat niet per relatie, hierdoor zijn de mensen binnen een relatie minder financieel afhankelijk. Tegenwoordig komt het vaker voor dat beide partners in een relatie werken, maar het zal toch meer financiële vrijheid in een relatie geven. Het zou echter wel kunnen zijn dat dit zorgt voor meer scheidingen. Dit is alleen maar goed, want gedwongen in een relatie blijven zitten die niet meer werkt, is voor niemand goed.

Deze vrijheid is zeker een voordeel.

Betere opvoeding Het basisinkomen zal ouders ook meer vrijheid geven. Dit komt, omdat de ouders zich meer op de opvoeding van de kinderen kunnen richten. Uit onderzoek van Kobe University uit Japan is gebleken dat kinderen die meer aandacht van hun ouders krijgen, gelukkiger en succesvoller door het leven gaan. De welvaart zal dus gaan stijgen.

Dit suggereert alsof kinderen van ouders die werken minder gelukkig zijn. Dit is maar gedeeltelijk waar. Als ouders gelukkig zijn met hun leven, ook als dit een werkend leven is, zullen zij dit geluk ook overdragen aan hun kinderen.

Betere verdeling van arbeid Het basisinkomen zal bijdragen aan een betere verdeling van banen. Door het basisinkomen krijgen de mensen de mogelijkheid om minder te gaan werken, zonder een groot verlies aan inkomen. Doordat deze mensen minder gaan werken, ontstaan er op macro-economische schaal meer uren voor de mensen, die werkloos zijn.

De mismatch tussen vraag en aanbod is niet alleen een kwestie van hoeveelheid werk, maar ook van passend werk. Het is dus niet zo dat als de directeur tien uur minder gaat werken, dat dan de werkloze straatveger deze uren kan overnemen.

Nauwelijks afname van werkenden Het basisinkomen zal verder nauwelijks leiden tot afname van werkenden. Als de mensen blijven werken komt het geld bovenop het basisinkomen, wat natuurlijk altijd loont. Dit in tegenstelling tot het huidige bijstandssysteem waarbij het werk dat gedaan wordt in de plaats komt van (een deel van) de uitkering, niet er bovenop.

Voor de huidige bijstandsgerechtigden is het zeker een voordeel dat ze kunnen bijverdienen zonder dat ze worden gekort. Echter, doordat het basisinkomen wel gefinancierd moet worden en het voor de hand ligt dat werken zwaarder wordt belast, zal werken minder lonen. De vraag is of dit dan toch niet tot afname van werkenden zal leiden.

Daling kosten voor justitie, welzijn en de zorg Daarnaast zouden de kosten voor justitie, welzijn en zorg dalen. Mensen gaan beter voor zichzelf zorgen, omdat ze meer vrijheid hebben om dingen naast hun werk te doen. Verder zullen de mensen minder snel een burn-out hebben, omdat ze de gelegenheid krijgen om minder te werken. De criminaliteit zal waarschijnlijk ook afnemen, omdat de mensen minder reden hebben om te gaan stelen. De mensen met een laag inkomen zijn sneller geneigd om dingen te gaan stelen om de basisbehoeften te kunnen kopen. Door het basisinkomen zal dit minder het geval zijn. Ook komt criminaliteit vaker voor door een slechte opvoeding van ouders.17 Doordat de ouders meer tijd over hebben, zullen ze meer tijd kunnen doorbrengen met hun kinderen, zodat zij minder snel geneigd zijn om het slechte pad op te gaan.

Dit is alleen het geval als het basisinkomen ook hoog genoeg is om daadwerkelijk van te kunnen leven. Binnen de huidige bijstand is er nog steeds sprake van armoede. De vraag is of een basisinkomen armoede daadwerkelijk kan uitsluiten.

URL: http://www.ministrando.org/jeugdcriminaliteit/armoede_en_criminaliteit-.html

Minder afhankelijk van de werkgevers Bovendien worden werknemers minder afhankelijk van hun werkgevers en zij kunnen meer eisen stellen. De werknemers kunnen makkelijker een eigen zaak beginnen, omdat ze toch al een basisinkomen hebben. Dankzij de zekerheid en de hoogte van het onvoorwaardelijke basisinkomen zullen werknemers beter voor hun belangen kunnen opkomen, sterker nog het versterkt hun positie ten opzichte van de werkgevers.

Onder de zzpâ&#x20AC;&#x2122;ers is op dit moment sprake van stille armoede. Het is voor deze groep zeker een voordeel dat er een basisinkomen zou zijn. Mensen zullen dus inderdaad sneller een eigen bedrijf beginnen.

Andere invulling van de energie Mensen op een minimumniveau, zoals de bijstand, worden bevrijd van allerlei dwingende regeltjes, dingen die ze vooral wel en vooral niet moeten doen. Arm zijn is een dagtaak, alle energie gaat eraan op. Terwijl die energie beter besteed kan worden aan zinvolle zaken, zoals het zoeken van werk, aan studie, of aan het opzetten van een eigen bedrijf.

Ook hiervoor geldt dat het basisinkomen dan wel zo hoog moet zijn dat armoede inderdaad niet meer voorkomt.

Meer flexibiliteit Het wordt voor werkgevers eenvoudiger om minder aantrekkelijk werk op een flexibele manier te laten uitvoeren. Er zijn meer dan genoeg mensen die zwaar en onaangenaam werk willen doen, als het maar niet vijf dagen in de week is. Drie ochtenden per week kan ook. Dat biedt de werkgevers mooi de gelegenheid om werknemers flexibeler in te zetten.

Of mensen gaan er juist voor kiezen om dit werk niet meer te doen, omdat ze die keuzevrijheid hebben.

Over het basisinkomen worden niet alleen voordelen, maar ook een aantal nadelen genoemd. Ook hier zijn de nodige kanttekeningen bij te plaatsen.

Het kost veel geld19 Het invoeren van een basisinkomen kost namelijk veel geld. Wie betaalt dat onvoorwaardelijk basisinkomen? Dit geld zou in ieder geval uit de belastingen moeten komen. Maar de vraag is of dit financieel haalbaar is. Een mogelijkheid is om de btw te verhogen tot 25% of zelfs 30%. Een gevolg van de verhoging van de btw is dat het reĂŤle basisinkomen lager wordt. Er moet dan meer belasting over producten worden betaald, dus uiteindelijk moet men meer betalen om te leven. Ook is deze manier van belasting regressief. Mensen met een lager inkomen worden relatief zwaarder belast dan mensen met een hoger inkomen. De lagereinkomensgroepen zijn namelijk een groter deel van hun inkomen kwijt aan consumptiegoederen. Een alternatief is om de inkomstenbelasting en vermogensbelasting te verhogen. Omdat door de invoering van het basisinkomen minder mensen betaalde arbeid zullen verrichten, is het moeilijk in te schatten hoeveel de inkomstenbelasting en vermogensbelasting moeten worden verhoogd. Een gevolg van een verhoging van de vermogensbelasting zou kunnen zijn dat rijke mensen vertrekken naar het buitenland, waar ze minder belasting hoeven te betalen. De Nederlandse overheid zal dan veel inkomsten missen.20 Mensen krijgen dan namelijk hun inkomen uit een alternatieve bron: hun basisinkomen.

De werkgroep haalbaar&betaalbaar heeft berekeningen gemaakt waarmee zij aangeven dat het wel financierbaar is. Echter, het gaat hier dan wel om relatief lage bedragen.

Geldig voor rijke mensen Ook geldt het basisinkomen voor alle mensen. Iedereen kan dus onvoorwaardelijk het basisinkomen aanvragen. Niet alleen de werklozen en mensen met weinig 18

URL: http://www.dora-besparen.nl/gedachte-van-de-dag/dora-gedachte-van-de-dag/voor-en-nadelen-vanhet-onvoorwaardelijk-basisinkomen/ 19 URL: http://basisinkomen.nl/is-het-basisinkomen-betaalbaar/ 20 URL: http://www.demorgen.be/nieuws/een-europese-vermogensbelasting-zal-er-niet-snel-komenb3ad3a71/

kansen op werk, maar ook de multimiljonairs, die het eigenlijk niet nodig hebben. Moet zo'n basisinkomen wel aan de rijke mensen worden gegeven? Er kan wel een aanpassing komen van het basisinkomen, waarbij mensen die boven een bepaald bedrag verdienen, bijvoorbeeld € 50.000, geen aanspraak meer kunnen maken op een basisinkomen. Het nadeel hiervan is dat hier weer op gecontroleerd moet worden. Mensen kunnen immers makkelijk wat extra verdienen door zwart werk. Dit is natuurlijk wel een kleinere groep die gecontroleerd moet worden, maar deze extra bureaucratie is juist waar het basisinkomen vanaf wil. Ook is het zo dat het basisinkomen dan niet meer onvoorwaardelijk is.

Als er een grens wordt afgesproken waarboven er geen aanspraak op een basisinkomen meer is, is er geen sprake meer van een basisinkomen zoals deze is bedoeld, namelijk onvoorwaardelijk voor iedereen. Bovendien is een nadeel van het hanteren van een grens dat er al snel sprake is van ongelijkheid, omdat degene die € 49.999 verdient, er wel recht op heeft, terwijl degene die € 2 meer verdient er geen recht op heeft.

Mensen worden lui Er is altijd een kans dat veel mensen helemaal niet meer gaan participeren in de samenleving. Dat deze mensen genoegen nemen met alleen dit basisinkomen en verder niet meer gaan werken. Volgens het CPB zullen veel partners van tweeverdieners zich terugtrekken van de arbeidsmarkt. Deze mensen hebben dan wel meer tijd voor bijvoorbeeld hun gezin, vrijwilligerswerk en voor de mantelzorg. Hierdoor gaat het welzijn omhoog. Maar als veel mensen niet meer gaan werken, dan kan dat ertoe leiden dat de economie tot stilstand komt. Dit is geen probleem, zolang er nog mensen aan de kant staan die willen werken.

Overigens blijkt uit experimentele gegevens dat de meerderheid van de mensen blijft werken, zelfs als aan hun eerste levensbehoeften is voldaan. Uit de experimenten in Noord-Amerika was er slechts een afname te zien in het aantal gewerkte uren onder nieuwe moeders (zwangerschapsverlof) en tieners/jong volwassenen (meer tijd voor de studie).21 De proef in Namibië vertoonde een toename van economische activiteit door een stijging van de economische vraag en de oprichting van nieuwe bedrijven.22

21 22

URL: https://decorrespondent.nl/10/waarom-we-iedereen-gratis-geld-moeten-geven/384450-0b1c02bd URL: http://www.bignam.org/Publications/BIG_Assessment_report_08b.pdf

‘Bullshit jobs’ Als mensen een basisinkomen krijgen, dan kunnen ze minder werken en meer tijd vrij maken voor de dingen die ze leuk vinden. Maar wat zal er gebeuren met de zogenaamde ‘bullshit jobs’. Baantjes zoals wc’s-schoonmaken en vuilnisophalen, zullen er nog mensen zijn die dit willen doen?

Als er weinig aanbod voor is zal vanzelf, door de vraag naar arbeiders, het loon stijgen. De overheid zou deze banen extra kunnen stimuleren door er meer geld voor te geven.

Jongeren minder leren Ook worden jongeren ontmoedigd om te gaan leren. Zij kunnen namelijk met een basisinkomen en wat zwartwerk erbij een goed inkomen binnen krijgen. Waarom dan nog leren? Het basisinkomen zou dus een bedrag moeten zijn, waardoor de jongeren nog wel gestimuleerd worden om te gaan leren.

Het zou ook een positief effect kunnen hebben op de jongeren. Daar waar zij nu stevig schulden moeten maken om te kunnen leren, en daardoor jongeren van minder welgestelde ouders eerder afhaken, zouden ze met een basisinkomen zich juist vrijer kunnen gaan voelen om te studeren.

Extra hulpbehoevenden23 Ondanks het basisinkomen zullen er altijd mensen zijn die door pech of eigen toedoen schulden opbouwen. Bovendien hebben mensen met handicaps soms extra geld nodig om in de samenleving mee te doen. Ga je een gezonde volwassene hetzelfde bedrag geven als iemand in een rolstoel? De schuldhulpverlening, de toeslagen en de subsidies kunnen dus nooit helemaal worden afschaft. Er moet naast het basisinkomen een extra uitkering komen voor deze hulpbehoevenden. Volgens het CBS waren er in december 2014 in totaal 239.420 mensen met een Wajong-uitkering.24 Dit zijn dus 239.420 mensen die arbeidsongeschikt zijn door een handicap.

23 24

URL: http://www.economieblog.be/wordpress/vier-bezwaren-tegen-een-basisinkomen/ URL: http://statline.cbs.nl/StatWeb/publication/?VW=T&DM=SLNL&PA=80792ned&LA=NL

Inflatie zal stijgen25 Het invoeren van het basisinkomen zal ervoor zorgen dat de inflatie stijgt, er is namelijk meer geld met dezelfde hoeveelheid goederen en diensten. Ook zou het kunnen dat verkopers hun prijzen laten stijgen, omdat ze weten dat mensen meer inkomen hebben. Er gebeurde zoiets in het Verenigd Koninkrijk na de invoering van Child Tax Credits. Britse gezinnen met werkende ouders kregen een vergoeding van de overheid om de kosten van de kinderopvang te dekken. Het gevolg was dat de aanbieders van kinderopvang hun kosten lieten stijgen.

Als het basisinkomen zou worden ingevoerd, zou er dus een regeling moeten komen van in hoeverre men de prijzen mag verhogen. Ook zou het basisinkomen gekoppeld kunnen worden aan de kosten van levensonderhoud. Zo zal het basisinkomen evenredig stijgen met de kosten. Zo zou er alsnog inflatie ontstaan, maar de inflatie zal de mensen niet armer maken, omdat ze een aan de inflatie aangepast inkomen uitgekeerd krijgen en zodoende aan hun basisbehoeften kunnen voldoen.

URL: http://basisinkomen.nu/ubi/wat-is-een-universeel-basisinkomen/ http://www.telegraaf.nl/dft/goeroes/alexandersassenvanelsloo/24917044/__Basisinkomen_is_waanidee__.ht ml

Één van de genoemde nadelen van een basisinkomen is dat het veel geld kost. Sommigen noemen het zelfs onbetaalbaar.26 Er zijn verschillende berekeningen gemaakt hoeveel een basisinkomen zou moeten kosten. In VPRO Tegenlicht27 maakte econoom Marcel Canoy in 2014 een voorspelling of een basisinkomen betaalbaar is. Hij ging uit van een basisinkomen van € 760 (niveau van een AOW-uitkering) voor de volwassenen, en de helft van dit bedrag, dus € 380, voor de kinderen. Dit zou voor de volwassen uitkomen op € 117 miljard en voor de kinderen op € 18 miljard. Maar daar komt nog € 20 miljard bovenop voor de extra hulpbehoevenden die een bijzondere uitkering nodig hebben. Dit komt uit op € 155 miljard. Tegelijkertijd wordt een hoop geld bespaard doordat de uitkeringen en toeslagen vervallen. Voor de uitkeringen en toeslagen rekent Canoy € 75 miljard, voor de aftrekposten € 40 miljard. Doordat de uitvoering van een basisinkomen veel gemakkelijker kan, scheelt dat € 6 miljard. En doordat de studiefinanciering ook vervalt, levert dit nog € 4 miljard. Dit komt samen uit op € 125 miljard. Er resteert dan nog een schuld van € 30 miljard. Dit komt erop neer dat de belastingen omhoog moeten. Maar € 760 is niet een bedrag waar de meeste huishoudens bestaande uit één persoon van rond kunnen komen, terwijl het een bedrag zou moeten zijn die een waardige levensstandaard mogelijk maakt. In de tabel28 staat een berekening van de minimumkosten van een éénpersoonshuishouden.

URL: http://www.elsevier.nl/economie/achtergrond/2016/06/basisinkomen-onbetaalbaar-en-misplaatst312919/ URL: https://esb.nu/blog/20012107/de-valse-belofte-van-een-basisinkomen 27 URL: http://www.vpro.nl/programmas/tegenlicht/kijk/afleveringen/2014-2015/gratis-geld.html 28 URL: http://pclooptvast.nl/minimumloon-rondkomen-met-weinig-geld-salaris-per-maand/

Uitgaande van deze kosten zou een inkomen van €760 per maand nooit genoeg zijn. Soort kosten Bedrag in € p/m Huur 500 180 Ger Jaarsma, directievoorzitter van Gas, water, licht 140 de Kredietbank Nederland, maakte Ziekenfonds Eten/drinken 200 ook een berekening van een Kleding 20 basisinkomen van € 1.100. Dit is Verplichte 25 hetzelfde bedrag waarmee verzekeringen Wageningen experimenteert. Jaarsma stelt dat iedere ‘hoofdbewoner’ in een woning € 1.100 netto krijgt. Voor de overige inwonende volwassen en kinderen krijgt het gezin € 100 per persoon. Een gezin met drie kinderen heeft dan een basisinkomen van € 1.500. Bij 7,6 miljoen huishoudens en 17 miljoen inwoners zijn de jaarlijkse kosten € 112 miljard. De uitkeringen sociale zekerheid worden afgeschaft, wat een opbrengst geeft van € 77,6 miljard. Ook de hypotheekrente (€ 12 miljard) en huurtoeslag (€ 2,2 miljard) kunnen afgeschaft worden. Hierdoor krijgen we een kleinere overheid, doordat uitkerings- en controleambtenaren ontslagen kunnen worden. Dit zal een flinke besparing opleveren, welke ingezet kan worden ter dekking van de kosten voor een basisinkomen. De jaarlijkse kosten van een basisinkomen zullen dan € 112 miljard zijn. De jaarlijkse opbrengst (€ 77,6 miljard + € 12 miljard + € 2,2 miljard =) € 91,8 miljard. Verder worden er nog op kosten bespaard doordat uitkerings- en controleambtenaren ontslagen kunnen worden. Volgens zijn inschatting is er dan nog een tekort van rond de €15 miljard. Het basisbedrag van € 1.100 euro kan per regio verschillen. De huurprijzen in de Randstad zijn namelijk hoger dan die in Oost-Groningen. Door afschaffing van de huurtoeslag moet dat verschil wel verwerkt worden. De regering zou invloed op de huurprijzen kunnen hebben via de woningcoöperaties. De exacte hoogte van het basisbedrag zal nauwkeurig berekend moeten worden. Burgers zouden er net mee moeten kunnen rondkomen, maar er moet een prikkel blijven om te gaan werken of te gaan ondernemen.29

URL: https://www.kredietbanknederland.nl/toch-een-basisinkomen

De werkgroep haalbaar&betaalbaar heeft een berekening gemaakt van drie verschillende niveaus van het basisinkomen waarbij het wel betaalbaar is. Ze stellen drie varianten voor van een basisinkomen voor volwassenen: 30 

Variant A, een beperkt basisinkomen van € 750 per maand.



Variant B, een bescheiden basisinkomen van € 1.100 per maand.



Variant C, een toereikend basisinkomen van € 1.400 per maand.

De hoogte van variant A (€ 750) komt ongeveer overeen met de hoogte van de meeste uitkeringen voor samenwonenden (bijvoorbeeld AOW en bijstand). Voor samenwonenden zullen de meeste uitkeringen en de daarbij behorende controles en sancties kunnen verdwijnen. Dat betekent ook dat de uitvoeringsapparaten kleiner kunnen worden. Voor alleenstaanden met een uitkering blijven de huidige regelingen (aanvullende uitkeringen en o.a. huur- en zorgtoeslag en kwijtscheldingen) in stand. Voor degenen die betaald werk hebben, zullen de belastingtarieven aangepast worden, zodanig dat men netto ongeveer hetzelfde krijgt als nu. Er wordt verwacht dat voor samenwonenden in beperkte maten de toeslagen voor huur, zorg en kinderopvang, die via de Belastingdienst lopen, weg kunnen vallen of lager kunnen worden. Een belangrijk kostenverhogend punt ten opzichte van de huidige gang van zaken, is dat mensen die geen eigen inkomsten of uitkering hebben, in variant A wel € 750 per maand krijgen. Een belangrijk effect is, ook al in variant A, dat voor velen de verplichting om zich ter beschikking te stellen van de arbeidsmarkt verdwijnt. Een klein deel van de beroepsbevolking zal zich dan volgens verwachtingen van het CPB geheel of gedeeltelijk terugtrekken. Daar staat tegenover dat voor hen ook de armoedeval kleiner wordt. Er zullen zich dus ook andere mensen begeven op de markt van betaald werk. Ook zelfstandig ondernemerschap wordt bevorderd want basisinkomen dekt een deel van het ondernemersrisico, dit is voordelig voor de zzp’ers, een groep waar veel stille armoede heerst. Welk effect overheerst is moeilijk te voorspellen. De hoogte van variant B (€ 1.100) komt overeen met de hoogte van de meeste uitkeringen voor alleenstaanden. Dat betekent dat ook voor hen de uitkeringen

URL: http://basisinkomen.nl/basisinkomen-haalbaar-en-betaalbaar/

kunnen vervallen en dat de armoedeval nagenoeg verdwijnt. De toeslagen via de Belastingdienst zullen vooral noodzakelijk blijven voor alleenstaanden. De hoogte van variant C (€ 1.400) is zodanig dat waarschijnlijk ook alle toeslagen via de Belastingdienst kunnen verdwijnen. Dit betekent ook dat de uitvoeringsapparaten flink kleiner kunnen worden of zelfs verdwijnen. Vermoedelijk moeten wel een beperkt aantal uitkeringen rond zorg of ziekte blijven bestaan. Voor kinderen tot 18 jaar wordt in alle gevallen het basisinkomen op € 200 per maand gesteld en voor jongvolwassenen (18 tot 23 jaar) op € 750 per maand. De werkgroep heeft een berekening gemaakt waarbij ze uitgaan van een opbouw van de Nederlandse bevolking. (zie bijlagen, figuur 5) In figuur 6 (zie bijlagen, figuur 6) worden de bruto-kosten van het basisinkomen berekend voor de drie varianten. Ook staat erbij waarop er allemaal bespaard zou kunnen worden. De werkgroep vindt dat met name variant B een goed uitgangspunt is om de discussie over de invoering van het basisinkomen te starten. Deze variant is (volgens deze berekening) wel financierbaar met waarschijnlijk minder ingrijpende maatschappelijke veranderingen, zoals variant C. Maar wel meer afschaffingen dan variant A, waarbij een aantal uitkeringen moeten blijven bestaan. De werkgroep wil het basisinkomen betalen door o.a. het vervallen van de kinderbijslag en kind gebonden budget, verlaging van de uitkeringen, aanpassing van de btw-tarieven en belastingschijven en besparing op de toeslagen en uitvoeringskosten. De berekening lijkt in de tabel (zie bijlagen, figuur 6) haalbaar. Maar in de praktijk zou dit waarschijnlijk niet mogelijk zijn, het hele systeem wordt namelijk omgegooid. De effecten hiervan zijn moeilijk te overzien. Verder zijn deze aanpassingen vooral nadelig voor de midden/ hoge inkomensgroepen. Deze groepen moeten door de aanpassing van de belastingschijven veel meer belasting betalen. In dit model moeten inkomens vanaf € 6.000 49% belasting betalen, terwijl dit nu 36,55% is.31 En de hogereinkomensgroepen zullen nog meer belasting moeten betalen, namelijk 60% bij een inkomen van € 60.000 bij variant A en B en 60% bij een inkomen van € 50.000 bij variant C. In het huidige systeem zou er 40,15% loonbelasting zijn bij een inkomen van € 60.000. Dit is een verschil van bijna 20%.

URL: http://belastingschijven.net/belastingschijven-2016/

Ook zal bij dit model het leven veel duurder worden. De btw wordt namelijk verhoogd naar 25%, zowel voor het huidige laag tarief van 6% als het huidige hoge tarief van 21%. Er wordt wel een compensatie gegeven van â&#x201A;Ź 100, maar dit is niet toereikend om de hogere kosten van levensonderhoud en dergelijke te compenseren. Ook door de voorgestelde hogere milieuheffingen worden de kosten voor de inwoners nog hoger. Verder stelt de werkgroep in haar berekening dat de werkgevers door invoering van het basisinkomen fors minder werkgeverspremies hoeven te betalen. De besparing hierop oogt gezocht en willekeurig.

In alle berekeningen die zijn gemaakt, is een basisinkomen alleen maar financieel haalbaar als deze een beperkte omvang kent. Op basis van die omvang, is er nog steeds een noodzaak tot werken, wil armoede voorkomen worden. De bedragen waar in de diverse voorbeelden mee gerekend worden zijn dus niet toereikend of hebben niet voldoende dekking om uit te kunnen voeren. Dit is ook logisch, de kosten nemen enorm toe als iedereen een basisinkomen krijgt, dat hoog genoeg is om armoede te voorkomen. Nu krijgen alleen degenen die onder het sociaal minimum zitten een bijstand aangevuld met toeslagen. Bij het basisinkomen krijgt niet alleen deze groep meer maar ook degenen die het nu niet krijgen. Dit kan alleen maar opgevangen worden door de belastingen enorm te verhogen.

Canada32 Het eerste grote sociale experiment is in Canada van 22 februari 1974 tot 1 januari 1979 gehouden met het basisinkomen. Alle gezinnen in Winnipeg en Dauphin kregen gedurende de periode van vijf jaar een basisinkomen als hun inkomen laag genoeg was. Ongeveer 1000 gezinnen, van de 450.000, kregen een basisinkomen. Het doel van het experiment was om uit te zoeken of mensen zouden stoppen met werken of minder uren zouden gaan werken indien zij een gegarandeerd inkomen zouden krijgen. In die tijd betekende elke verdiende dollar hetzelfde bedrag aan afname op de uitkering (waardoor het bijna niet loonde om vanuit de uitkering te gaan werken). Mincome had als voordeel dat je vijftig cent belasting betaalde over elke verdiende dollar, maar je basisinkomen bleef gelijk. De meeste mensen wisten dat het een pilot was, al wist niemand of en wanneer deze weer zou stoppen. De onderzoeker Evelyn Forget, een professor aan de universiteit van Manitoba, heeft twintig jaar later een onderzoek gedaan naar de effecten van dit experiment. Zij was benieuwd naar de invloed van het basisinkomen onder andere op de mensen die hier gebruik van maakten. > Er was geen negatief effect op de huizenprijzen In het gehele land was er toen sprake van grote inflatie, waardoor de prijsstijgingen niet aan het basisinkomen te wijten kunnen zijn. Procentueel gezien deden er maar 0,9% van de inwoners mee aan dit experiment. Oftewel, procentueel gezien zijn dit niet genoeg inwoners om deze conclusie te trekken. > Getrouwde vrouwen gebruikten het basisinkomen om meer tijd vrij te maken voor hun zwangerschap en kinderen Door een vast bedrag aan inkomen hadden de vrouwen meer zekerheid, zodat zij hun tijd meer in andere dingen konden steken, zoals het moederschap. > Er werd langer gestudeerd Vooral pubers verminderden hun arbeidsuren en zij namen op een latere leeftijd een fulltime baan. Verder studeren jongeren langer door. 32

URL: http://delangemars.nl/basis-inkomen-partij-bip/basisinkomen-succesvol-in-canada-mincome/, http://financieel.infonu.nl/geld/130098-de-voor-en-nadelen-van-een-basisinkomen.html

> De ziekenhuiskosten namen met 8,5% af Er waren minder ongevallen en minder ziekenhuisopnames met geestelijke gezondheidsklachten. Een immense bezuiniging, daar waar juist de gezondheidszorg in rijke landen een van de grootste kostenposten is. Na een paar jaar was er ook minder sprake van huiselijk geweld en waren er veel minder psychische problemen. Oftewel, het basisinkomen maakte de hele stad gezonder. > Kleine daling van het totaal aantal arbeidsuren Weinig mensen stopten met werken en bijna niemand met een fulltime baan ging minder uren werken. Het totaal aantal arbeidsuren daalde met slechts 13%. Dit kwam doordat een goed georganiseerd basisinkomen voordelen biedt aan mensen om te werken. Het werkt beter als aanvulling op het inkomen van werkenden met een laag inkomen dan andere vormen van maatschappelijke steun. Opvallend was ook dat de mensen die minder gingen werken door het basisinkomen van het Mincome programma niet op de bank gingen hangen, maar het geld gebruikten om bijvoorbeeld te studeren. Uit het Mincome experiment is gebleken dat mensen met een basisinkomen op langere termijn ondernemender, gezonder en gelukkiger worden.

Finland33 Finland begint in 2017 een proef waarbij tweeduizend mensen, die nu een uitkering hebben, een basisinkomen krijgen van â&#x201A;Ź 560 per maand. Het geld krijgen de tweeduizend Finnen belastingvrij en zonder de eis van een tegenprestatie. Het doel is uit te vinden of een basisinkomen goed is voor de werkgelegenheid en armoede. Het zou de eerste poging zijn van een Europees land om een onvoorwaardelijk basisinkomen in te voeren. Finland hoopt dat het basisinkomen voor een betere organisatie van de verzorgingsstaat zal zorgen door alle geldtransacties zoals het pensioen, de sociale dienstverlening, de kinderbijslag en de huursubsidie te vervangen door ĂŠĂŠn vast bedrag per maand. Dit zou veel werk besparen, omdat alle geldtransacties veel tijd kost om te regelen. Verder betekent dit dat vele ambtenarenbanen zullen verdwijnen.

URL: http://motherboard.vice.com/nl/read/finland-is-begonnen-met-europas-eerste-experiment-met-eenbasisinkomen, http://www.volkskrant.nl/economie/2-000-finnen-aangewezen-voor-proefbasisinkomen~a4366062/, http://www.hln.be/hln/nl/960/Buitenland/article/detail/2839877/2016/08/25/Finnen-testen-maandelijksbasisinkomen-van-560-euro-uit.dhtml

Tweeduizend willekeurig aangewezen Finnen tussen de 25 en 58 jaar die nu een bijstands- of werkloosheidsuitkering hebben, krijgen vanaf 1 januari 2017 twee jaar lang een basisinkomen. De ervaringen worden vergeleken met een groep die geen basisinkomen krijgt. De voorzitter (de nieuwe premier van Finland) van de Centrumpartij, Juha Sipilä, kwam twee jaren geleden met het plan om te beginnen met regionale proeven in gebieden met een hoge werkloosheid. Het parlement zelf staat ook achter het plan. Uit een onderzoek van de publieke omroep uit Finland, YLE, bleek dat in 2015 65% van de kandidaten het idee steunden. Zelf de conservatieve, anti-immigratie Partij voor de Finnen ondersteunt het plan. Alhoewel de steun voor het plan het grootst is onder jongeren pleit ook meer dan driekwart van de senioren voor het idee. Zelfs Finnen met een hoog inkomen ondersteunen het concept. Alleen de boeren in Finland zijn het er niet mee eens. Van hen is slechts 15% het eens met het plan. Het idee voor de proef was al aangekondigd, maar een paar maanden geleden meldde het Finse ministerie van Sociale Zaken officieel dat het experiment doorgaat. Het ministerie denkt dat een bedrag van 560 euro per maand genoeg prikkels bevat om de werklozen aan werk te helpen. Het experiment kost 20 miljoen euro. Verder moet het experiment de sociale zekerheid moderniseren en minder bureaucratisch maken, terwijl de arbeidsparticipatie en werkgelegenheid moet toenemen. Zo probeert Finland een oplossing te vinden voor de combinatie van de werkloosheid, een ingewikkeld netwerk van sociale regelingen en een stijgend aantal zzp'ers.

Zwitserland34 In Zwitserland lag het plan voor een basisinkomen van € 2080, waar in 2016 een referendum over is geweest. Voorstanders van het basisinkomen hadden meer dan 100.000 handtekeningen verzameld om het referendum mogelijk te maken. Op 5 juni 2016 stemde een grote meerderheid, ongeveer 78%, van de Zwitserse bevolking tegen het basisinkomen. Iedere volwassene zou een bedrag van ongeveer € 2250 per maand krijgen. Ouders zouden nog € 560 per kind krijgen. Het bedrag ligt in Zwitserland veel hoger dan in bijvoorbeeld Finland. De reden hiervoor is dat de beide landen verschillende armoedegrenzen hebben. Het kwam niet als een verrassing dat het plan werd afgewezen. Volgens de Zwitserse regering is het plan veel te duur en stimuleert het de arbeidsmarkt niet. Volgens Alain Berset, de minister van binnenlandse zaken, kost een basisinkomen 34

URL: http://www.volkskrant.nl/economie/2-000-finnen-aangewezen-voor-proef-basisinkomen~a4366062/, http://www.nu.nl/buitenland/4273057/zwitsers-stemmen-massaal-basisinkomen-elke-burger.html, https://fd.nl/ondernemen/1154817/zwitsers-wijzen-basisinkomen-massaal-af

Zwitserland € 180 miljard, dat zou betekenen dat er belastingverhogingen nodig zijn om het allemaal te kunnen financieren.

Cyprus35 Alle inwoners van Cyprus hebben in juni 2014 een gegarandeerd minimum basisinkomen gekregen. Dat had de Cypriotische president Nicos Anastasiades aangekondigd. De maatregel maakte deel uit van de sociale hervormingen, die het land wilde doorvoeren om de gevolgen van de bankencrisis tegen te gaan. Het minimuminkomen zal rekening houden met de noodzakelijke behoeften van elke burger en elk gezin, zoals kleding, voedsel en elektriciteitsverbruik. Tegelijkertijd worden ook het recht op huisvesting voor de zwakkere bevolkingsgroepen gegarandeerd. Dat gebeurt op twee manieren:  

wie onvoldoende inkomen heeft om een woning te huren krijgt een subsidie; wie zijn hypotheek niet kan aflossen, krijgt eveneens financiële hulp van de staat.

Om het plan te realiseren zijn een aantal overheidsdiensten – Ministerie van Werk, Sociale Zekerheid en Financiën gefuseerd. Bestaande uitkeringen worden stopgezet om verder misbruik te voorkomen. Het basisinkomen zal ook bij die burgers van Cyprus terecht komen die tot op heden ten onrechte geen enkele ondersteuning van Cyprus hebben gekregen. Met name zelfstandigen zonder inkomen en de inwoners met een inkomen onder het minimum bestaansniveau. Het basisinkomen is niet onvoorwaardelijk. Er geldt namelijk dat de Cyprioot verplicht is aanbiedingen van werk te accepteren en deel te nemen aan maatregelen om de werkloosheid te bestrijden. Er is dus geen sprake van een basisinkomen, maar van een uitkering met dwangarbeid als tegenprestatie.

URL: http://delangemars.nl/2013/08/10/cyprus-komt-met-nep-basisinkomen/, http://www.gewoon-nieuws.nl/2013/08/cyprus-voert-als-eerste-eu-land-basisinkomen-voor-iedereen-in/, http://basisinkomen.org/cyprus-komt-met-minimum-uitkering-van-basisinkomen-is-geen-sprake/

Utrecht, Wageningen, Groningen en Tilburg36 Deze steden beginnen 1 januari 2017 met de voorbereidingen voor hun experimenten om bijstandsgerechtigden hun uitkering te verstrekken met meer vrijheden en minder dwang. Twee maanden geleden hebben de gemeenten, na een jaar overleg met staatssecretaris Jetta Klijnsma (Sociale Zaken, PvdA) toestemming gekregen. In dit experiment mogen de bijstandsgerechtigden wel bijverdienen, alleen dit is wel tot een maximum tot 199 per maand. Bij het basisinkomen mag iedereen zoveel bijverdienen als diegene wil, terwijl hier in dit experiment voor een middenweg is gekozen. Klijnsma snapt dat de wetenschappers liever geen limiet voor het bijverdienen hadden gezien, alleen volgens haar is het onwenselijk om bijstandsgerechtigden zonder limiet te laten bijverdienen. Ze kunnen dan in een armoedeval terecht komen. Een armoedeval is het effect dat optreedt wanneer iemand met een uitkering er in inkomen op achteruitgaat als hij of zij een betaalde baan krijgt. Dit komt door diverse regelingen, die meer kosten of minder opleveren naarmate men meer verdient. Verder komt de solidariteit onder druk te staan, omdat deze groep dan relatief gezien meer vrijheid zou krijgen. De vier gemeenten moeten nu het plan aanpassen, omdat nu de bijverdienmogelijkheden beperkter zijn. Waarschijnlijk wordt de groep van aantal deelnemers uitgebreid. De gemeenten willen verschillende groepen gaan maken, om zo te onderzoeken of bijstandsgerechtigden sneller aan het werk komen als de gemeente hen meer vrijheden geeft. Er zijn drie groepen gevormd:

> Experiment Groningen De gemeente Groningen wil verschillende bijstandsarrangementen ontwikkelen. De deelnemers van het experiment kunnen zelf de keuze maken welk arrangement het beste past bij zijn situatie. Elk arrangement is voorzien van een of twee voorwaarden, om ervoor te zorgen dat het arrangement echt iets bijdraagt aan de ontwikkeling van de deelnemer. Bijvoorbeeld kunnen deelnemers, die geen relatie met elkaar hebben, tijdelijk toestemming krijgen om bij elkaar te wonen en samen de kosten te delen. Zonder het experiment zou dit â&#x20AC;&#x2DC;gezamenlijke huishoudingâ&#x20AC;&#x2122; zijn.

URL: http://www.volkskrant.nl/binnenland/experiment-in-vier-gemeenten-meer-vrijheid-vooruitkeringsgerechtigden~a4386908/, http://www.socialealliantie.nl/index.php/achtergronden/nieuwe-kans-basisinkomen/experimenten-metbasisinkomen#Groningen

Verder bestaat een ander arrangement uit een korting van € 50 op de bijstand en de mogelijkheid om onbeperkt bij te verdienen. Andere mogelijke arrangementen zijn:  Langdurige bijstandsgerechtigden geven zelf aan waarmee ze geholpen willen worden.  Mensen in de bijstand helpen elkaar en mogen wat zij hiermee verdienen deels houden.  Deelnemers worden intensief en streng begeleid naar het werk. > Experiment Utrecht De gemeente Utrecht wil een plan opstellen om een vereenvoudiging van regels in de bijstand te vinden. In dit 2-jarige-experiment probeert de gemeente inzicht te krijgen in het beste alternatief voor de huidige aanpak en regelgeving in de Participatiewet op gebied van re-integratie en participatie van bijstandsgerechtigden. Er zijn drie verschillende groepen bedacht. De eerste groep krijgt een bijstandsuitkering zonder veranderingen. De tweede groep krijgt geen verplichtingen, zoals een sollicitatieplicht. De laatste groep krijgt een verplichte tegenprestatie. Zij moeten verplicht werken voor het behoud van een uitkering. > Experiment Tilburg De gemeente Tilburg wil onderzoeken of werken vanuit vertrouwen en zelfregie een positief effect heeft. De gemeente heeft drie belangrijke veranderingen voor in de bijstand bedacht. Het idee is om uiteindelijk voor alle mensen, die langer dan een jaar in de bijstand zitten, gedurende vijf jaar de volgende regels te laten gelden:  De sollicitatieplicht en de inlichtingenplicht zullen vervallen.  Bijstandsgerechtigden mogen het dubbele van het minimumloon bij verdienen zonder dat effect heeft op de uitkering.  De werkgevers kunnen mensen uit de doelgroep in dienst nemen voor een onbepaald aantal uren per week tegen een lager loon dan het minimumloon. Alleen dan moet het wel gaan om extra gecreëerde arbeid of werk met een leerelement. De verwachting is dat bijstandsgerechtigden meer ruimte krijgen om eigen initiatief te ontplooien, meer gaan participeren, minder afhankelijk worden van een uitkering, meer zelfvertrouwen krijgen, meer veerkracht krijgen, betere gezondheid krijgen en een open houding richting de overheid zullen ontwikkelen. Het verwachte effect voor de gemeente is een makkelijkere en goedkopere uitvoering van de participatiewet: lagere kosten voor welzijn en zorg, meer (niet

betaalde) inzet voor maatschappelijk waardevolle activiteiten, hogere bestedingen in de lokale economie en meer uitstroom uit de bijstand. > Experiment Wageningen De gemeente Wageningen wil een vertrouwensexperiment uitvoeren, waarbij een groep langdurig bijstandsgerechtigden de optie krijgt om onvoorwaardelijk een maandelijkse toelage te ontvangen in plaats van de huidige bijstandsuitkering. Het voorstel is om drie groepen te vormen:  Een groep bijstandsgerechtigden, die gedurende de looptijd van het experiment een onvoorwaardelijke toeslag ontvangt. Zij krijgen ook de ruimte om bij te verdienen.  Een groep bijstandsgerechtigden, die nog steeds te maken heeft met de rechten en plichten uit de participatiewet, maar die extra aandacht en ondersteuning krijgt gericht op participatie in werk en maatschappij.  een controlegroep waarbij het huidige beleid onveranderd van toepassing blijft.

Namibië37 Het dorp, Otjivero, in Namibië heeft in 2008 tot 2009 een basisinkomen gekregen. Mensen gingen huizen en wegen opknappen. Ze gingen veel ondernemingen starten. Kinderen werden beter gevoed, meer mensen gingen naar school en er werden bedrijfjes opgezet. Het inkomensniveau was ook hoger dan voor de komst van het basisinkomen.

India38 Vier dorpen hebben in India twee jaar lang een onvoorwaardelijk basisinkomen gekregen. De inwoners kregen relatief gezien een vrij hoge toelage, waardoor de infrastructuur sterk verbeterd werd. De kritiek op de uitkomsten, wat dit experiment kreeg, is dat een positief verschil snel is gemaakt in een arm land.

37 38

URL: http://www.watbezieltons.nu/index.php/een-onvoorwaardelijk-basisinkomen-voor-iedereen/ URL: http://basisinkomen.nl/basisinkomen-pilot-in-india-cash-transfer/

Binnen de politiek wordt er nog verschillend gedacht over het basisinkomen. De meeste partijen hebben nog geen officieel standpunt ingenomen. In de verkiezingsprogrammaâ&#x20AC;&#x2122;s wordt er nagenoeg nog geen aandacht aan besteed. De leden van de verschillende politieke partijen spreken zich duidelijker uit. Op de verschillende partijcongressen zijn bij diverse partijen al moties aangenomen waarin men een onderzoek naar het basisinkomen afdwingt. Over het algemeen zien we dat de achterban van de linkse partijen positief tegenover een basisinkomen staan en de rechtsere partijen hier vaak negatief over zijn. Dat dit niet in alle gevallen een zogenaamde â&#x20AC;&#x2DC;linkse hobbyâ&#x20AC;&#x2122; is, zien we in de positiename van de SP die tegen de invoering van het basisinkomen is. Hoe de verschillende partijen erin staan en wat de actuele stand van de discussie binnen de partijen is, hebben we in de bijlagen opgenomen. (zie bijlagen, figuur 7) De achterban van Groenlinks en de Partij van de Arbeid, maar ook D66, hebben moties ingediend die ook zijn aangenomen om het basisinkomen te onderzoeken. De SP heeft zich via tweede kamerlid Paul Ulenbelt tegen het basisinkomen uitgesproken om reden dat zij vinden dat iedereen een bijdrage moet leveren aan de maatschappij. De VVD is ook tegen, premier Mark Rutte was er duidelijk over dat zijn partij geen taak voor de overheid ziet bij het verzorgen van inkomens.

Naast een tweetal ervaringsdeskundigen, is ook de minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en vicepremier, Lodewijk Asscher, bereid geweest om zijn mening te geven.

Frans Kerver De eerste Nederlander met een basisinkomen is Frans Kerver. Door middel van crowdfunding heeft hij een jaar lang een basisinkomen gehad. Hij heeft dit jaar gebruikt om te ervaren wat het is om een basisinkomen te hebben en wat dit doet met de keuzes die hij maakt. Op vier oktober j.l. gaf Frans een lezing in Groningen waar hij zijn ervaringen, maar ook de resultaten van de enquête van onsbasisinkomen.nl deelde. Een jaar lang gratis geld: Frans Kerver was de gelukkige en kreeg twaalf maanden lang een basisuitkering van € 1000 per maand. "Super de luxe als zzp’er, ik kan niet anders zeggen." Toch liep het jaar van Kerver, die als freelance tekstschrijver en communicatieadviseur werkt, iets anders dan vooraf gedacht. "Het jaar is wat ongelukkig verlopen." Dit omdat de gemeente niet helemaal meewerkte. Vorig jaar zomer werd hij door stichting Maatschappij voor Innovatie van Economie en Samenleving (MIES) geselecteerd als boegbeeld van het experiment. Over zijn doel was hij destijds duidelijk: doordat hij zich geen zorgen hoeft te maken over de vraag of er brood op de plank kwam, wilde hij zijn sociale project winstgevend gaan maken. "En me inzetten om meer mensen aan een basisinkomen te helpen", zei hij. Dat laatste is gelukt: hij gaf interviews in tientallen internationale kranten uit onder andere Amerika, Frankrijk en Italië. Een tweede basisinkomen werd verstrekt, en intussen wordt er geld ingezameld voor een derde experiment in Nederland. De gedachte is simpel: door een basisinkomen worden mensen gestimuleerd om zich te ontplooien. Doordat hun basiskosten gedekt zijn, hebben ze tijd en geld over om aan andere dingen te besteden. Zo kunnen ze ervoor kiezen om zelf voor hun ouders te zorgen, een opleiding te

volgen of bedrijfjes op te zetten. Naast het werk dat ze er uiteraard nog bij doen, want van â&#x201A;Ź 1.000 komt u over het algemeen niet helemaal rond. Tegenstanders zijn sceptisch: als het geld vanzelf binnenkomt, worden mensen lui. Helemaal niet, zegt Kerver. Hij besteedde bijna al zijn tijd aan Tuin in de Stad, een project in het centrum van Groningen, waar mensen in de tuin kunnen werken en veel sociale activiteiten georganiseerd worden. "Ik ken niemand die bij voorkeur achter de geraniums zit. Het is de mens eigen om na een weekend op de bank toch iets te gaan doen", zegt hij. Bovendien is een basisinkomen geen vetpot, benadrukt hij. "Je kunt niet drie keer per jaar met je luie reet op het strand liggen. Daarentegen hoef je je ook geen zorgen te maken: je kunt met 1.000 euro per maand eten en een dak boven je hoofd betalen. Daarnaast kun je je kind naar een sportclub sturen, zonder dat je aan hoeft te kloppen voor allerlei subsidies."

> Zelfredzaamheid Het basisinkomen draait om zelfredzaamheid, waardering en vertrouwen in de mens. Wie niet gedwongen wordt om fulltime zijn geld te hoeven verdienen, leunt ook minder op de maatschappij. Daardoor kunnen ouderen langer verzorgd worden door hun kinderen, gehandicapten (tijdelijke) baantjes nemen in 'normale' bedrijven en gaan de buren vaker bij elkaar op bezoek. Kerver's project gaat uit van hetzelfde standpunt. Hij deed de gemeente Groningen een voorstel: investeer het geld dat je nu kwijt bent aan uitkeringen, in een project als Tuin in de Stad. De bedoeling is dat mensen met een uitkering, of anderen, vervolgens door de gesubsidieerde organisatie ingehuurd worden. "Doordat ze werken voor een loon, krijgen ze hun gevoel van eigenwaarde terug. Vervolgens proberen wij dingen te verzinnen waardoor we het geld op termijn terug kunnen verdienen. Dan wordt het ineens een collectieve investering, in plaats van een uitkering."

> Iedereen werkt samen Maar hoe verschilt dat dan met andere gesponsorde projecten, bijvoorbeeld zorgboerderijen? "Dat zijn hele goede projecten", benadrukt hij stellig. "Maar wat ik mooier zou vinden is dat mensen weer meer in de maatschappij staan. In Tuin in de Stad komen mensen uit alle lagen met elkaar in contact: we hebben vrijwilligers die helpen in de tuin of met projecten en een fulltime baan hebben, maar ook mensen met een zogenaamde 'grote afstand tot de arbeidsmarkt'."

Door deze mengelmoes van verschillende mensen bloeien ze weer op, zegt hij. "Uiteindelijk wil iedereen gezien en gewaardeerd worden. Op dit moment verdwijnen sommige mensen uit het zicht en kunnen we opgelucht ademhalen en denken: 'wat zorgen we toch goed voor die mensen'. Voor sommigen is het juist beter als ze integreren met de maatschappij. Het is voor hun een opstapje."

> Gemeente gooide roet in het eten De bedoeling was om het project afgelopen jaar winstgevender te maken, maar dat verliep anders. In plaats daarvan probeerde Kerver vooral te redden wat er te redden viel. Het Groningse project moet van de gemeente op 1 oktober vertrekken omdat het op die locatie nieuwbouwwoningen wil bouwen. Dat hij zich geen zorgen hoefde te maken over geld, kwam in dit geval wel goed uit. "Ik heb wel eens gedacht: laat maar zitten allemaal. Ik ga wel weer zoeken naar een baan. Ik weet niet wat er was gebeurd als ik geen basisinkomen had gehad, want die situatie was er niet. Maar als ik er ook nog bij had moeten werken…", evalueert hij mompelend.

> Nu weer op zoek naar werk Inmiddels heeft Tuin in de Stad met de hulp van de gemeente een nieuwe locatie gevonden. En ondanks alle tegenwind, moet hij er niet aan denken om ermee te stoppen. "Nee joh: dit is veel spannender." Het basisinkomen liep tot juli, waardoor Kerver nu weer op zoek moet naar nieuwe opdrachtgevers. Hij kan tot 1 oktober vooruit en is tot die tijd druk bezig met de verhuizing. Maar, zegt hij: "schrijf maar dat ze me alvast mogen bellen voor schrijfklussen of om te praten over de tuin."

> Resultaten enquête Op de website onsbasisinkomen.nl hebben meer dan tweeduizend mensen hun mening gegeven. Hen werd gevraagd een antwoord te geven op de vraag “wat zou jij doen als je een basisinkomen had?”. Deze antwoorden zijn door onderzoekers gecategoriseerd. Wat voor soort antwoorden zijn er gegeven? Frans Kerver nam ons mee in de analyse van de eerste honderd reacties.. De antwoorden waren als volgt. Als ik een basisinkomen had: had ik geen financiële zorgen meer

23%

zou ik mijn tijd anders besteden

39%

zou ik durven ondernemen

23%

zou ik gaan studeren

15%

Frans gaf onmiddellijk toe dat het geen willekeurige enquête onder Nederlanders was. De mensen die het hebben ingevuld zijn bewust naar de website gegaan. Deze uitkomsten zijn dus niet representatief voor wat Nederlanders denken over het basisinkomen. Toch zijn de antwoorden best wel opvallend en veelzeggend. De mensen die de enquête hebben ingevuld hebben dus duidelijk behoefte aan een andere balans. Ze geven aan niet tevreden te zijn met hun huidige dagindeling. Frans benadrukte nogmaals dat er mensen zijn die zeggen dat de bijstand ook een vorm van basisinkomen is maar dat dit geenszins het geval is. Het belangrijkste verschil tussen basisinkomen en een uitkering is dat bij een uitkering je niet mag bij verdienen, of in ieder geval heel beperkt. Met een basisinkomen is dat je basis, je bottom. Vervolgens kun je gewoon werken om daarmee je financiële ruimte te vergroten.

> Herverdeling van werk Frans is van mening dat het basisinkomen tot een herverdeling van werk kan leiden. In onze huidige economie wordt nog steeds gestreefd naar een model met volledige werkgelegenheid. Dat is een utopie. Om dat te vertroebelen is bij het CBS iemand die 1 uur werkt al geen werkloze meer. "Volgens het CBS ben je werkloos als je minder dan één uur per week werkt, wel meer wilt werken, direct beschikbaar bent voor een baan en in de afgelopen twee weken naar een baan hebt gezocht", aldus Peter Hein van Mulligen, hoofdeconoom en werkloosheidsexpert van het CBS.39 We dienen op dit moment het model, aldus Frans.

> Leven om te werken of werken om te leven Frans vertelde vervolgens dat ongeveer 70% van de Nederlanders het werk dat hij doet eigenlijk totaal waardeloos vindt en nietszeggend. Hij sprak zijn verontwaardiging uit hoe het toch kan dat we elkaar daarin gevangen houden. We zijn veel te snel geneigd om in patronen te denken die ons zijn aangeleerd. We

URL: http://www.nu.nl/data/3372663/vijf-dingen-moet-weten-werkloosheid.html

zouden volgens hem veel meer overtuigd moeten zijn van ons zelf, dat wij die maatschappij met elkaar maken. Een interview met Frans Kerver is opgenomen in de bijlagen. (zie bijlagen, figuur 8)

Anne van Dalen40 Na Frans Kerver werd door de stichting M.I.E.S. voor de tweede maal een gecrowdfund basisinkomen uitgereikt. Ditmaal is het de Haagse kunstenares Anne van Dalen. In 2013 besloot ze haar baan als secretaresse op te zeggen en zich op reizen en het maken van kunst te storten. Een jaar lang wandelde ze door Nederland en maakte ze kunstobjecten en fotoâ&#x20AC;&#x2122;s van zwerfafval. Ze heeft besloten om niet weer een reguliere baan te nemen, maar iets te doen wat haar hart haar ingeeft. Verder is ze blij dat ze zich niet meer druk hoeft te maken om haar geldsituatie. Ze is verhuisd en ze is op zoek naar een atelier, waar ze bezig kan met haar kunstwerken. Ook een interview met Anne van Dalen is opgenomen in de bijlagen. (zie bijlagen, figuur 9)

Lodewijk Asscher Vicepremier Lodewijk Asscher en minister van Sociale zaken en werkgelegenheid is geen voorstander van het basisinkomen. De belangrijkste redenen die hij daarvoor geeft, zijn dat hij ten eerste bang is dat het geld terecht komt bij mensen die het helemaal niet nodig hebben. Daarnaast is hij van mening dat het goed is dat mensen wat doen voor hun geld. Hij geeft wel aan dat er nog veel moet gebeuren om voor werk en inkomen te zorgen voor diegenen die het niet redden in ons steeds ingewikkeldere economie. Als alternatief geeft hij de voorkeur aan loonkostensubsidie en negatieve inkomstenbelasting. Belangrijk is in zijn ogen dat iedereen een bijdrage moet kunnen leveren en zich ook gewaardeerd voelt. De volledige mail van minister Asscher is opgenomen als bijlage. (zie bijlagen, figuur 10)

URL: http://www.nu.nl/weekend/4272339/iedereen-basisinkomen-experiment-maar-blijft-terugkeren.html

Rutger Bregman Rutger Bregman (1988) is een Nederlandse historicus en opiniemaker. Hij publiceerde vier boeken, onder andere het boek Gratis geld voor iedereen (2014). In dit boek heeft hij het over het basisinkomen en over andere ideeën die de wereld kunnen veranderen. Ook schrijft hij regelmatig artikelen voor De Correspondent.41 Bregman is een sterk voorstander van het basisinkomen. Hij noemt het een utopie, waarvoor de tijd is gekomen. Hij vindt de huidige verzorgingsstaat uit een vervlogen tijdperk, toen de meeste mannen nog kostwinner waren en je een leven lang bij één bedrijf kon blijven. Het pensioenstelsel en de ontslagbescherming zijn nog altijd gericht op de geluksvogels met een vaste baan, de sociale zekerheid leunt op de misvatting dat de economie genoeg banen creëert, en uitkeringen zijn vaak geen trampoline, maar een valkuil. Omdat we nu rijker zijn dan ooit, kunnen we het basisinkomen permitteren. Studies over de hele wereld wijzen het inmiddels uit: gratis geld helpt. Er is al een verband aangetoond met minder criminaliteit, minder kindersterfte, minder ondervoeding, minder tienerzwangerschappen, minder spijbelen, betere schoolprestaties, hogere economische groei en meer emancipatie.42

Peter van der Wel Peter van der Wel is afgestudeerd als econoom. Hij is futuroloog en werkzaam als organisatieadviseur. Hij is schrijver van het boek Economie voor wereldverbeteraars. In dit boek neemt hij ons mee in de wondere wereld van economie, die heel eenvoudig blijkt te zijn als je maar weet hoe het werkt. Hij biedt een uitgebreid economisch model dat wel rekening houdt met zaken als duurzaamheid, vrije tijd en

41 42

URL: https://decorrespondent.nl/rutgerbregman Bregman, Rutger, Gratis geld voor iedereen, Amsterdam (De correspondent), 2014, 67.

geluk. Hij ziet het basisinkomen als de oplossing voor de toekomst. Hij schreef hierover ook een blog.

> Basisinkomen ook in belang producenten De zich nog steeds versnellende automatisering en digitalisering maakt steeds meer banen overbodig. Er zijn steeds minder mensen nodig om steeds meer te kunnen produceren. Een gezonde economie heeft echter niet alleen productie nodig, maar ook consumptie. Wie geen werk meer heeft, heeft geen of weinig inkomen meer en kan dus niet optimaal profiteren van al die steeds betere en goedkopere producten en diensten. Zonder genoeg consumenten blijven producenten en leveranciers van diensten met hun producten zitten. Het is dan ook niet toevallig dat er de laatste tijd weer steeds vaker gediscussieerd wordt over een oud idee uit de jaren zestig: Het basisinkomen. Dat lijkt niet alleen nodig om de groeiende stroom mensen die niet meer nodig zijn in het arbeids- en productieproces een bestaansbasis te geven, maar ook om te garanderen dat de producenten straks nog afzet vinden voor hun producten en diensten.

Raymond Gradus43 Raymond Gradus studeerde algemene en bedrijfseconometrie aan de Universiteit van Tilburg. Van 2008 tot 2015 was hij directeur van het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA. Per 2004 is hij hoogleraar Bestuur en Economie van de Publieke en Non-profit sector bij de vakgroep accounting van de Vrije Universiteit van Amsterdam. Per 2015 heeft Gradus in zijn functie als hoogleraar aan de Vrije Universiteit de opdracht gekregen om een studie te verrichten naar de macrodoelmatigheid van de decentralisatie van overheidstaken naar medeoverheden. Hij publiceerde onder meer over sociale zekerheid, medeoverheden, marktwerking en privatisering. Volgens Raymond Gradus, als een basisinkomen van â&#x201A;Ź 1000 per maand voor iedere Nederlander ingevoerd wordt, zal er een tekort van â&#x201A;Ź 75 miljard ontstaan. 43

URL: http://www.trouw.nl/tr/nl/4504/Economie/article/detail/4166227/2015/10/19/Een-basisinkomenvoor-iedereen-die-participeert.dhtml, http://www.mejudice.nl/auteurs/detail/raymond-gradus, http://www.volkskrant.nl/opinie/basisinkomen-is-veel-te-duur-en-niet-solidair~a4030963/, https://d2hfg8tpqopo9.cloudfront.net/Organisaties/WI/20153__Beleid_en_maatschappij__Gradus__De_fata_morgana_van_een_basisinkomen.pdf, http://www.socialevraagstukken.nl/participatie-inkomen-is-prima-alternatief-voor-onbetaalbaarbasisinkomen/, http://www.nu.nl/weekend/4272339/iedereen-basisinkomen-experiment-maar-blijft-terugkeren.html

In een jaar kost het basisinkomen bijna € 200 miljard per jaar, wat ruim 30% van het bbp is. Volgens Bregman neemt de overheid nu al 50% van het bbp voor haar rekening, alleen deze 50% van het bbp is inclusief uitgaven voor zorg, onderwijs en veiligheid. Als alle uitkeringen, toeslagen en de meeste heffingskortingen bij elkaar opgeteld worden levert dit een bedrag van ongeveer € 125 miljard op, waardoor er nog een tekort van € 75 miljard is. Verder beweert Gradus dat de belasting door het basisinkomen verhoogd zal worden met tenminste 25%, hiermee weerlegt hij de uitspraak van Bregman dat bijstandsgerechtigden gelukkiger worden door een basisinkomen. Er is ook voorstel waarbij iedere volwassene een basisinkomen krijgt gelijk aan de helft van de AOW voor een echtpaar (circa € 750). In dat geval blijft er een gat over van € 25 miljard. Bovendien zullen de inkomsten van de AOW’ers met € 300 per maand verlaagd worden, om dit probleem op te lossen moet er een aanvullende uitkering komen. Verder moeten ook de andere groepen gecompenseerd worden, wat weer zal leiden tot nieuwe regelingen. Gradus zegt dat deze nieuwe regelingen weer voor de toename van de bureaucratie zal leiden, wat het basisinkomen juist probeert tegen te gaan. Gradus noemt het basisinkomen zelfs onsolidair, omdat de mensen die wel kunnen werken, maar er toch voor kiezen om de hele dag niets te doen, hetzelfde bedrag krijgen. Mensen die ernaast blijven werken, betalen daar via belastingen aan mee. Verder heeft Gradus het over de toenemende migratiestromen in Europa. Een basisinkomen rond het niveau van de Nederlandse armoedegrens zal een sterk aanzuigend werking hebben op de huidige vluchtelingen- en asielstromen. Gradus is zelf voorstander van een participatie inkomen. Een participatie inkomen is bedoeld voor inwoners, die een actieve bijdrage leveren aan de samenleving. Met deze actieve bijdrage wordt niet alleen arbeid bedoeld, maar ook vrijwilligerswerk. Het participatie-inkomen zal circa € 4000 per jaar bedragen. Volgens Gradus vormen de arbeidskorting, de algemene heffingskorting en de zelfstandigenaftrek een goede basis voor een participatie inkomen. Zo wordt de huidige ongelijkheid tussen werknemers en zzp’ers gedeeltelijk weggenomen. Armoedeval wordt beperkt door een deel van de bijstand over te brengen. Verder zou bij de AOW voor de jonge ouderen (bijvoorbeeld tot 75 jaar) overwogen kunnen worden om een deel over te hevelen naar het participatie-inkomen, zodat ook zij gestimuleerd worden meer dan nu actief te participeren.

Willem Vermeend en Rick van der Ploeg44 Volgens economen Willem Vermeend en Rick van der Ploeg moet het kabinet snel een einde maken aan de zomerzotheid van linkse wethouders om te gaan experimenteren met een basisinkomen voor mensen in de bijstand. De economen hebben aan de hand van een rekensom uitgelegd dat het basisinkomen onbetaalbaar is. De economen hebben berekend dat een basisinkomen van circa â&#x201A;Ź 1000 per maand voor iedere Nederlander, bijna â&#x201A;Ź 200 miljard per jaar gaat kosten. Verder wijzen de economen op de berekening van het Centraal Planbureau. Een basisinkomen gelijk aan de helft van het sociaal minimum (circa â&#x201A;Ź 750 per maand) zal tot een verlies van 350.000 banen leiden. De mening van de economen is dat de mensen met een gratis basisinkomen genoegen kunnen nemen met een lager salaris en zo de banen innemen van werknemers, terwijl de financiering van dit gratis geld nota bene door werkenden moet worden opgebracht. Verder zal volgens de economen bij het ontbreken van elke vorm van controle rond het basisinkomen het risico op zwartwerken toenemen. Volgens de aanhangers telt ook mee dat veel mensen in Nederland door een basisinkomen gelukkiger zullen worden. Die bewering laten de economen graag voor rekening van de voorstanders. Ze verwachten wel dat de voorstanders van het basisinkomen met de economen eens zullen zijn dat de werkenden die de rekening van het gratis geld moeten betalen in de vorm van een forse belastingverhoging niet tot de gelukkigen behoren.

URL: http://www.telegraaf.nl/dft/goeroes/rickwillem/24352725/__De_zomerzotheid_van_het_basisinkomen__.html

Het microkrediet is het verstrekken van een kleine lening aan kleine ondernemers. Dit microkrediet komt voornamelijk voor in ontwikkelingslanden. In de ontwikkelingslanden hebben kleine ondernemers vaak gebrek aan een onderpand en een vast maandinkomen, waardoor ze geen kans hebben om iets te lenen. Het microkrediet geeft de kleine ondernemers een kans om te investeren. Deze investeringen kunnen een aanschaf van een koe zijn, of de kleine ondernemers starten een eigen bedrijf. Door dit bedrijf worden de mensen zelfvoorzienend en zo kunnen ze hun financiĂŤle positie verbeteren. Vooral in ontwikkelingslanden kan het microkrediet in positieve invloed hebben op de plaatselijke economie. Het microkrediet lijkt op vele fronten op het basisinkomen. Beide vormen proberen de mensen te helpen, omdat ze niet over een productiefactor (kapitaal, arbeid of natuur) beschikken. Het grote verschil tussen de beide vormen is dat het microkrediet een handeling in het economische verkeer is. Bij het basisinkomen wordt geen tegenprestatie gevraagd, terwijl dat bij het microkrediet wel zo is. Deze tegenprestatie is de rente. Het microkrediet draagt wel een groot risico met zich mee, want als de oogst tegenvalt of de vraag voor de producten wegvalt dan blijft de ondernemer met een grote schuld zitten.

URL: https://nl.wikipedia.org/wiki/Microkrediet, http://www.rug.nl/education/scholierenacademie/studieondersteuning/profielwerkstuk/gammasteunpunt/su bjects/onderwerpen/economie/gratis-geld-goed-plan

Het participatie-inkomen zou een basisinkomen voor iedereen die participeert kunnen worden genoemd. Het is een bijdrage aan inwoners die actief bijdragen aan de samenleving. Het is niet alleen bedoeld voor de werkenden, maar ook voor diegenen die zich laten scholen. Dit bevordert ‘een leven lang leren’. Studenten kunnen ook in aanmerking komen voor dit inkomen en hierdoor hoeven zij minder schulden te maken. Het participatie-inkomen kan ook worden opgesteld voor mensen die vrijwilligerswerk doen in bijvoorbeeld de zorg of het onderwijs. Het is uiteraard niet ongelimiteerd, om de ‘eeuwige student’ te voorkomen. Hoogleraar Raymon Gradus is voorstander van het participatie-inkomen. Gradus zegt dat van iedereen een bijdrage aan de samenleving mag worden verwacht, ook van werklozen. Als er een basisinkomen zou zijn hoeft er niks gedaan te worden voor het geld. Ook zou er bij een basisinkomen van € 1000 een tekort van € 75 miljard op jaarbasis zijn en moeten de belastingen dan met 25% omhoog. En ook bij een basisinkomen van € 750,- voor volwassenen en de helft hiervan voor kinderen, is er een tekort van € 25 miljard. Bovendien zouden er hierbij anderhalf miljoen AOW’ers op hun inkomsten achteruitgaan. Hierdoor is een aanvullende uitkering noodzakelijk en leidt dit tot bureaucratie, wat een basisinkomen juist probeert te verminderen. Een andere reden waarom een basisinkomen volgens Gradus niet haalbaar is, is vanwege de toenemende migratiestromen in Europa. Het basisinkomen zou een sterk aanzuigende werking hebben op de vluchtelingen. Men zou het basisinkomen alleen aan Nederlandse bewoners toe kunnen kennen, maar dit zou Europeesrechtelijk niet haalbaar en wenselijk zijn vanwege de Brexit. Ook zou er een tweedeling ontstaan tussen de ‘oude’ en ‘nieuwe’ Nederlanders. Voor Nederland zou het maximum van de arbeidskorting en de algemene heffingskorting in 2015 al een goede basis vormen voor een participatie-inkomen, het zal dan ongeveer € 400 per jaar bedragen. De huidige ongelijkheid tussen werknemers en zzp’ers zal voor een belangrijk deel worden weggenomen, doordat de zelfstandigenaftrek deel uit maakt van het participatie-inkomen. Daarnaast kan een deel van de bijstand worden overgebracht in het participatie-inkomen, wat de

URL: http://www.trouw.nl/tr/nl/4504/Economie/article/detail/4166227/2015/10/19/Een-basisinkomenvoor-iedereen-die-participeert.dhtml http://www.socialevraagstukken.nl/participatie-inkomen-is-prima-alternatief-voor-onbetaalbaarbasisinkomen/

armoedeval beperkt. Verder zouden jonge ouderen een deel van hun AOW kunnen overleveren aan het participatie-inkomen. Het participatie-inkomen zal de bureaucratie niet verminderen, hoewel een basisinkomen dit wel doet. Toch is het participatie-inkomen wel eenvoudiger dan het huidige sociale zekerheid met inkomens- en vermogenstoetsen.

Het basisinkomen

De bijstands uitkering

Het microkrediet Participatieinkomen

Lage uitvoeringskost en

Nee

Voorkomen van armoede Waardigheid voor iedereen Keuzevrijheid Eerlijke verdeling van werk en inkomen Gelijke kansen Grotere financiĂŤle vrijheid Grotere zeggenschap inwoners Duurzamere samenleving

Half

Nee

Ja Half

Nee Nee

Soort van -

Nee Ja

Ja Ja

Nee Nee

Nee In zekere zin

Ja Ja

Half

Nee

Het basisinkomen is steeds vaker onderwerp van gesprek. Het kent veel voorstanders, maar zeker ook tegenstanders. Voor ons reden om hier onderzoek naar te doen. Ons onderzoek heeft zich gericht op de vraag:

•

Moet het basisinkomen worden ingevoerd in Nederland?

De conclusie van ons onderzoek is dat het basisinkomen niet moet worden ingevoerd. Aan de hand van de deelvragen kan worden geconcludeerd dat het huidige systeem, zeker in relatie met de ontwikkelingen, aanpassing nodig heeft. Het huidige systeem kent een aantal nadelen die niet wenselijk zijn. De belangrijkste nadelen zijn: te hoge uitvoeringskosten, veroorzaakt armoede, minderwaardigheid, gebrek aan keuzevrijheid, oneerlijke verdeling van werk en inkomen, en ongelijke kansen. De samenleving is voortdurend aan verandering onderhevig. Sommige veranderingen gaan bijna ongemerkt, andere zorgen voor een grote verschuiving. Sommige ontwikkelingen zijn autonoom, anderen kunnen grotendeels door onszelf worden beïnvloeden. De belangrijkste ontwikkelingen die minder gemakkelijk beïnvloed kunnen worden, zijn de technologische, de demografische en de maatschappelijke ontwikkelingen. De gevolgen van deze ontwikkelingen leiden tot een aantal aanvullende problemen binnen het huidige systeem die een oplossing vragen. Door de demografische ontwikkeling ontstaat er een grotere druk op werkenden als gevolg van vrijwilligerswerk en mantelzorg. Daarnaast is de samenleving aan het veranderen. Inwoners willen meer zeggenschap en een meer duurzame samenleving. Het antwoord op deze gewenste aanpassingen ligt niet bij de invoering van het basisinkomen. Belangrijkste redenen daarvoor zijn dat een basisinkomen voor iedereen is, dus ook voor degenen die het niet nodig hebben, de rijkeren. Daarnaast zijn er grote vraagtekens te plaatsen bij de financiële haalbaarheid van de invoering van een basisinkomen.

Het geld komt ook bij de verkeerde mensen terecht Het basisinkomen is een onvoorwaardelijk inkomen voor iedereen. Hoe hoog dit moet zijn en of dit ook voor kinderen geldt, daarover verschillen de meningen. Het belangrijkste doel van het basisinkomen, zoals dat door de voorstanders wordt genoemd, is dat mensen niet meer hoeven te werken. Ze hebben een grotere keuzevrijheid om desgewenst andere dingen, die ze ook belangrijk vinden, te doen, bijvoorbeeld mantelzorg of studie. Wil het voldoen aan de doelstellingen zoals die door de voorstanders worden geformuleerd, dan moet het bedrag aanzienlijk hoger zijn dan de huidige bijstand. Immers, naast de bijstand zijn er nu ook nog allerlei toeslagen, die zouden dan komen te vervallen. Dit betekent dat de mensen die prima in staat zijn een goed inkomen te verwerven, daarboven ook nog een behoorlijke hoeveelheid gratis geld krijgen.

Het basisinkomen is financieel niet haalbaar In de berekeningen die zijn gemaakt, is een basisinkomen alleen maar financieel haalbaar als deze een beperkte omvang kent. Op basis van die omvang, is er nog steeds een noodzaak tot werken, wil armoede voorkomen worden. De bedragen waar in de diverse voorbeelden mee gerekend worden zijn dus niet toereikend of hebben niet voldoende dekking om uit te kunnen voeren. Dit is ook logisch, de kosten nemen enorm toe als iedereen een basisinkomen krijgt, dat hoog genoeg is om armoede te voorkomen. Nu krijgen alleen degenen die onder het sociaal minimum zitten een bijstand aangevuld met toeslagen. Bij het basisinkomen krijgt niet alleen deze groep meer maar ook degenen die het nu niet krijgen. Dit kan alleen maar opgevangen worden door de belastingen enorm te verhogen. Ook wordt het hele systeem met de invoering van een basisinkomen omgegooid. De effecten hiervan zijn moeilijk te overzien.

Er zijn een aantal problemen bij het huidige systeem en de ontwikkelen benoemd die verbeteringen behoeven. In onze aanbevelingen wordt ingegaan op deze geconstateerde onwenselijkheden en worden voorstellen gedaan over hoe deze verbeterd kunnen worden. 1. Armoede De bijstand zou een tijdelijk vangnet moeten zijn maar heeft in veel gevallen een structureel karakter. Gemeenten noemen dit ook wel het granieten bestand. De bijstand is te laag om langdurig van te kunnen leven. Dit leidt tot armoede. In deze constatering zitten twee oorzaken en daarmee oplossingen opgesloten, namelijk te laag en langdurig. De feitelijke vraag is dus hoe kan worden voorkomen dat mensen langdurig in de bijstand terechtkomen en als dat niet kan worden voorkomen, hoe wordt dan voorkomen dat er armoede ontstaat? Er moet niet gekeken worden naar het huidige granieten bestand, hier is sprake is van een falende overheid. Er is te lang, te weinig aandacht besteed aan deze mensen, waardoor ze op te grote afstand van de arbeidsmarkt zijn geraakt. Bovendien bestaat een groot gedeelte van dit bestand uit mensen die feitelijk arbeidsongeschikt zijn.47 De focus moet daarom liggen op de vraag welke maatregelen genomen kunnen worden om een nieuw granieten bestand te voorkomen. Aanbeveling Allereerst moet de bijstand weer zuiver gemaakt worden. In de bijstand horen alleen mensen die zelf, eventueel met loonkostensubsidie, in hun inkomen kunnen voorzien. Iemand die een beroep doet op de bijstand moet gedurende de bijstand niet verder op afstand komen, dit betekent dus arbeidsritme houden en kennis en vaardigheden vergroten. Voor degenen waar het niet lukt om binnen een jaar terug te keren naar werk is een meer voor de hand liggende manier om 47

In de gemeente Achtkarspelen is vrij recent het volledige bijstandsbestand gescreend, van de bijna 700 bijstandsgerechtigden waren 300 niet meer in staat om terug te keren naar de arbeidsmarkt. De wethouder gaf in reactie op een vraag hierover aan dat Achtkarspelen niet afwijkt van het landelijke beeld.

de hoogte van de bijstand te verhogen. Dit klinkt eenvoudig maar is nog wel complex omdat de bijstand gekoppeld is aan het minimumloon. Dit zou dus betekenen

dat

ook

het

minimumloon

omhoog

moet

anderszins

gecompenseerd moet worden zodat werken financieel loont. 2. Waardigheid Een ander nadeel is dat het systeem de waardigheid van de mensen aantast. Iemand krijgt geld van de overheid, omdat hij niet goed genoeg is om in zijn eigen inkomen te voorzien, dat voelt al erg onwaardig. Vervolgens mag hij bijna niks, moet hij heel veel en wordt strak gecontroleerd. Als hij onverhoopt, bewust of onbewust, iets fout doet, wordt hij enorm gestraft. De samenleving is daarnaast ook nog eens erg stigmatiserend. Bijstandsgerechtigden zijn luie bankhangers die

de hele dag tv kijken of er bij beunen zodat ze het veel beter hebben dan wij hardwerkende Nederlanders. Het systeem is vooral ingericht op wantrouwen. Natuurlijk zijn er altijd een paar die er misbruik van maken, maar dat zou niet leidend mogen zijn voor hoe het systeem is ingericht. Aanbeveling Breng de waardigheid terug in het systeem door vertrouwen als uitgangspunt te nemen. Maak de regels minder streng waardoor mensen kunnen bijverdienen en daardoor weer sneller naar werk kunnen doorstromen. Laat de overheid een partner zijn in plaats van degene die voortdurend met het vingertje loopt te zwaaien. 3. Keuzevrijheid Een derde nadeel is de keuzevrijheid. Het gaat hierbij om de keuze om gedeeltelijk te kunnen werken om daarnaast bijvoorbeeld te studeren of vrijwilligerswerk of mantelzorg te kunnen verrichten. De meeste gezinnen kunnen prima rondkomen van één inkomen. Er is hier dus al sprake van de vrijheid om meer te werken en hoe het werk verdeeld wordt. Het echte probleem ligt bij de alleenstaanden, zij kunnen vaak niet kiezen terwijl de last wel volledig op één paar schouders ligt.

Aanbeveling Verlaag de gemiddelde werkweek per persoon zodat er voldoende ruimte is om bijvoorbeeld zorgtaken of studie te combineren. Bijkomend voordeel is dat het daardoor ook gewoon wordt dat beide partners werken in een gezin. Dit voorkomt financiële afhankelijkheid in de relatie. 4. Verdeling werk en inkomen Ook als een nadeel van het huidige systeem wordt de oneerlijke verdeling van werk en inkomen gezien. Men gaat hierbij uit van de huidige situatie waarin er een hoge werkloosheid is. Door de technologische ontwikkelingen zou de werkloosheid in de toekomst verder kunnen toenemen. Hier staat tegenover dat de beroepsbevolking afneemt. Wij zijn van mening dat niet de hoeveelheid werk het probleem is en wordt, maar vooral de mismatch tussen vraag en aanbod. Het lagergeschoolde werk verdwijnt grotendeels als gevolg van enerzijds de robotisering en anderzijds politieke keuzes die leiden tot een verschuiving van laaggeschoold naar onbetaald werk. Aanbeveling Waardeer het ‘waardewerk’ zoals de zorg en stel hier dus ook betaling tegenover. De hogere kosten van de zorg kunnen worden gefinancierd uit enerzijds de lagere kosten van uitkeringen en anderzijds door de hogere inkomens zwaarder te belasten. De inkomensongelijkheid is op dit moment veel te groot. Zet de normering van de topinkomens door. De ondernemingen kunnen dan of meer banen creëren of hogere winsten en daarmee meer vennootschapsbelasting afdragen. 5. Kansen Het huidige systeem werkt ongelijkheid van kansen in de hand. Immers wanneer iemand het perspectief wordt ontnomen doordat niks mag en alles moet, is het nagenoeg onmogelijk om door te groeien naar daar waar de talenten liggen, bovendien ontbreekt de financiële ruimte om volwaardig mee te kunnen doen. Dit geldt zeker ook voor de kinderen die opgroeien in een bijstandsgezin. Zij kunnen

vaak niet meedoen met bijvoorbeeld feestjes, sport, spel en culturele activiteiten. Daarnaast kiezen zij, mede als gevolg van het huidige leenstelsel, minder snel voor een hbo-opleiding of universitaire studie. Aanbeveling Maak de voorzieningen als zorg en onderwijs weer gratis zodat er geen financiële belemmeringen zijn. Zorg dat er binnen het onderwijs voldoende ruimte is voor talentontwikkeling door naschoolse activiteiten als muziek, theater, etc. kosteloos aan te bieden. Kijk bij reïntegratie-activiteiten niet alleen naar toeleiding naar werk, maar ook naar de ontwikkeling van andere talenten. 6. Uitvoeringskosten Als belangrijk praktische nadeel wordt gezien dat het huidige systeem erg bewerkelijk is, zowel in uitvoering als in controle. Daarmee is het een ontzettend duur systeem. Dit geldt niet alleen voor de bijstand maar zeker ook voor de toeslagen en de aftrekposten. Aanbeveling Vereenvoudig het belastingstelsel tot een stelsel waarbij alle toeslagen, zo veel mogelijk, verdwijnen. Zorg dat de laagste inkomens, inclusief de bijstand, hoog genoeg zijn om fatsoenlijk van te kunnen leven en mee te kunnen doen door of de inkomens te verhogen of de kosten van consumptie te verlagen. Dit kan door bijvoorbeeld de omzetbelasting te verlagen of volledig te laten verdwijnen. Of dit haalbaar is zal verder moeten worden onderzocht. De enige die de omzetbelasting betaalt, is de consument. Het tekort op de rijksbegroting kan worden gecompenseerd door verhoging van de hoogste inkomens of bijvoorbeeld door verhoging van de vermogensbelasting. Daarmee wordt de rekening bij de sterkste schouders neergelegd. 7. Financiële vrijheid De grotere druk op werkenden als gevolg van de noodzaak tot vrijwilligerswerk en mantelzorg, vraagt om een grotere financiële vrijheid. Betaald werk moet dus

beter te combineren zijn. Aanbeveling Verlaag de gemiddelde werkweek per persoon zodat er voldoende ruimte is om de zorgtaken en/of het vrijwilligerswerk te combineren (zie aanbeveling ‘keuzevrijheid’). Zorg dat dit ook voor de lage inkomens haalbaar is door inkomens te verhogen of kosten te verlagen (zie aanbeveling ‘verlaging uitvoeringskosten’). 8. Zeggenschap Inwoners willen meer zeggenschap hebben. Dit betekent dat de rol van de overheid moet veranderen van uitvoerder/controleur naar vooral facilitator. Aanbeveling Biedt ruimte aan de ontwikkeling van initiatieven vanuit de samenleving. Laat de regelgeving die ontwikkeling niet in de weg staan, maar laat ze stimulerend zijn. Met andere woorden, kort iemand niet onmiddellijk op zijn uitkering omdat deze ‘op loon waardeerbaar’ werk doet. 9. Duurzaamheid Mensen zijn zich steeds meer bewust dat de aarde iets is wat ze te leen hebben en wat ze doorgeven aan hun kinderen en diens kinderen. Dit vraagt om een meer duurzaam handelen. Eten uit eigen tuin, zelfvoorzienendheid in energie, etc. wordt weer gewoon. Het systeem is nog niet in voldoende mate toegerust om dit te faciliteren. Aanbeveling Stel een vrije ruimte vast voor onderlinge handel in etenswaren waardoor deze niet meteen tot korting op de uitkering leidt. Stimuleer zelfvoorzienendheid in energie door woningcorporaties dit dwingend op te leggen (bijstandsgerechtigden zijn voor het grootste gedeelte aangewezen op sociale woningbouw). Bijkomend voordeel is dat dit leidt tot lagere structurele kosten en daarmee het besteedbaar inkomen van de bijstandsgerechtigde vergroot.

In het begin was het best wel een zoektocht. We wisten nog niet precies wat wij met dit onderwerp aan moesten. Totdat wij naar een lezing van Frans Kerver zijn geweest. Door deze lezing zijn wij enthousiast geraakt over dit onderwerp. Frans Kerver vertelde zijn persoonlijke ervaring met het basisinkomen, hierdoor kregen we een beter beeld van, en raakten wij meer in contact met, het onderwerp. Daarom willen wij hem graag speciaal bedanken. De samenwerking in ons groepje ging over het algemeen goed. Soms waren er wat moeilijkheden, maar daar kwamen wij altijd samen wel uit. De verschillende persoonlijkheden en kwaliteiten in het groepje hebben wij bij dit werkstuk gebruikt om tot dit verslag te komen. Daardoor ontstond er vanzelf een logische taakverdeling. Wij willen ook Anne van Dalen en Raymond Gradus bedanken voor het geven van hun visie over het basisinkomen. Verder willen wij vicepremier Asscher bedanken, omdat hij, tijdens de drukke campagne weken, tijd heeft vrijgemaakt om antwoord te geven op onze vragen. De steun van onze ouders heeft ons geholpen bij het maken van het verslag, waar wij hen dankbaar voor zijn. Als allerlaatste willen wij mevrouw van Kan bedanken, zonder haar feedback en steun zouden wij dit werkstuk niet hebben kunnen maken.

Figuur 1

Bron: www.cpb.nl/cijfer/kerngegevenstabel-plus-koopkrachttabel-concept-macro-economische-verkenning-2014-2017

Figuur 2

Bron: www.cbs.nl/nl-nl/achtergrond/2016/32/bevolking-15-tot-75-jaar

Figuur 3 Bruto binnenlands product (bbp, economische groei, %) Prijs bruto binnenlands product (%) Bruto binnenlands product (bbp, in miljarden euroâ&#x20AC;&#x2122;s) Consumptie huishoudens (%)

2015 2,0

2016 1,7

2017 1,7

0,1 676,5

0,5 691,7

0,9 709,2

1,8

1,3

1,8

Consumptie overheid (%) Investeringen (inclusief voorraden, %) Uitvoer van goederen en diensten (%) Invoer van goederen en diensten (%)

0,2 6,2 5,0 5,8

0,8 5,0 3,2 3,7

1,0 3,8 3,1 3,8

Bron: https://www.cpb.nl/cijfer/kortetermijnraming-september-2016

Figuur 4

Bron: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2016/31/nederland-in-top-zes-consumentenvertrouwen-eu

Figuur 5

Bron: http://basisinkomen.nl/basisinkomen-haalbaar-en-betaalbaar/

Toelichting begrippen: Kinderen: tot 18 jaar Jongvolwassenen: vanaf 18 tot 23 jaar Volwassenen: vanaf 23 jaar tot de AOW-gerechtigde leeftijd Ouderen: vanaf de AOW-gerechtigde leeftijd. De groep onbetaald betreft mensen (tussen 18 en de AOW-leeftijd) die geen betaald werk verrichten en geen uitkering ontvangen.

Figuur 6

Bron: http://basisinkomen.nl/basisinkomen-haalbaar-en-betaalbaar/

Figuur 7 > GroenLinks Op 10 januari 2015 pleitten raadsleden April Ranshuijsen en Lisa Westerveld voor een proef met basisinkomen in Nijmegen. In Nederland hebben we een complex systeem opgetuigd om mensen die onvoldoende verdienen te voorzien van een inkomen. Werklozen worden nu vaak negatief weggezet terwijl veel van hen graag zouden werken. Het systeem is gebaat bij een positieve benadering en kan makkelijker en goedkoper. Op veel

plaatsen duikt het thema basisinkomen weer op. Ook in Nijmegen moeten we die discussie gaan voeren vindt GroenLinks. 48 Daarnaast stemde op 7 februari 2015 het landelijk congres van GroenLinks in Amersfoort unaniem voor de twee moties (zie figuur 6.1) van PAL GroenLinks raadslid Jan Atze Nicolai en raadslid Brigitta Meinema van de afdeling Tytsjerksteradiel. De moties werden ook gesteund door het bestuur van GrienLinks FryslĂ˘n. Rik Grashof, voorzitter van GroenLinks en Tweede Kamerlid Corinne Ellemeet riepen de leden op om de moties aan te nemen. Zij gaven aan graag met de moties aan de gang te gaan zoals met het aanjagen van de discussie over het basisinkomen in de partij en met voorstellen te komen tot het verbeteren van de posities en waardering van mantelzorg en vrijwilligerswerk. 49 > SP SP en het basisinkomen SP-Tweede Kamerlid Paul Ulenbelt: â&#x20AC;&#x2DC;Een onvoorwaardelijk basisinkomen is een sympathiek idee, maar ook niet meer dan dat. Socialisten vinden dat iedereen zijn bijdrage moet leveren aan de maatschappij. Dat wij produceren en diensten leveren voor een ander en die ander voor ons. Alleen op die manier kunnen we een samenleving in stand houden en verbeteren. Die bijdrage lever je naar vermogen. Het onvoorwaardelijk basisinkomen gaat niet uit van die bijdrage. Als je genoegen neemt met het basisinkomen hoef je niet meer bij te dragen aan het geheel. Om die reden is het basisinkomen er nooit gekomen. Wie er beter over nadenkt moet de vraag beantwoorden hoe hoog dat basisinkomen dan moet zijn. Genoeg om niet dood te gaan is te weinig om van te leven. In Nederland kennen we een basisinkomen: de AOW. Maar voor wie wel kan werken is een basisinkomen niet nodig. Zij hebben recht op werk en een fatsoenlijk loon. En als zij niet kunnen werken door werkloosheid of arbeidsongeschiktheid hebben ze recht op een uitkering die meer is dan genoeg om niet dood te gaan. Voor wie niet kan werken hebben we een basisinkomen: de (te lage) bijstand. De strijd moet niet gaan over een basisinkomen ja of nee, maar om een fatsoenlijk inkomen voor wie wel wil maar niet kan bijdragen aan de samenleving. Het argument dat een basisinkomen een vereenvoudiging van de sociale zekerheid zou zijn gaat niet op. De meeste uitkeringen zijn gerelateerd aan je laatste loon. Je werk verliezen

48 49

URL: https://nijmegen.groenlinks.nl/nieuws/basisinkomen-positief-goedkoop-en-makkelijker URL: http://basisinkomen.nl/motie-groenlinks-basisinkomen-unaniem-aangenomen/

door werkloosheid of arbeidsongeschiktheid en dan aangewezen zijn op een basisinkomen is een grote achteruitgang.â&#x20AC;&#x2122; 50 > VVD De VVD is geen voorstander van het basisinkomen. In 2014 was Premier Mark Rutte hier duidelijk over. Hij is er geen voorstander van dat Nederlanders een basisinkomen van de overheid krijgen. Hij sprak zich uit tijdens het Libelle Nieuwscafe in het Haagse perscentrum Nieuwspoort. "Als ik de overheid niet bel moeten ze mij ook niet gaan bellen", stelde de premier. "Maar misschien is er in linkse kringen meer interesse." Diverse opiniemakers pleiten voor een basisinkomen voor iedere volwassen Nederlander. Hiermee moet het belastingsysteem worden versimpeld en sociale werkzaamheden gestimuleerd. Bij een basisinkomen zouden allerlei uitkeringen en toeslagen en het minimumloon kunnen worden afgeschaft. Rutte stelde geen taak voor de overheid te zien bij het verzorgen van inkomens. Volgens hem moet de overheid zorg dragen voor noodzakelijke collectieve voorzieningen. Burgers dragen daar aan bij via de belastingen. De premier wees er bovendien op dat de overheid maar beperkt in inkomens zal kunnen voorzien, waardoor het alsnog noodzakelijk zal zijn om naast vrijwilligerswerk of mantelzorg te werken. Een pleidooi om dan de hogere inkomens zwaarder te belasten werd door de premier eveneens van tafel geveegd. "We hebben al een progressief belastingsysteem, waardoor rijken meer betalen", aldus Rutte. "Bovendien kom je, in vergelijking met andere Europese landen, al vrij snel in het hoogste belastingtarief. En ik vind dat je er best wat van over mag houden als je harder gaat werken of een bedrijf begint." 51 > D66 Op zaterdag 1 november 2014, heeft in het congrescentrum Brabanthallen, â&#x20AC;&#x2DC;s-Hertogenbosch Congres 100. van D66 plaatsgevonden.

50 51

URL: http://basisinkomen.nl/wp-content/uploads/SPAN112013ADPLANKEN.pdf URL: http://www.nu.nl/politiek/3919348/rutte-ziet-niets-in-basisinkomen.html

Tijdens dit congres is een motie (zie figuur 6.2) aangenomen om onderzoek te laten plaatsvinden over het basisinkomen. > PvdA De PvdA schrijft in 1987 in het programma Schuivende Panelen dat “een arbeidsloos inkomen serieuze bespreking verdient.” Juni 2016: PvdA spreekt zich uit voor een groot experiment met het basisinkomen. Een meerderheid in de PvdA wil dat in het verkiezingsprogramma, dat bleek 4 juni op de politieke ledenvergadering van de PvdA. Dit gebeurde met een meerderheid van ruim 61%. Het bestuur maakte enig voorbehoud, zo lopen de hazen nu eenmaal. Zal er op de volgende vergadering een voorstudie getond worden? Is er op het congres in januari 2017 een plan over de duur en de omvang van het experiment basisinkomen? Voor- of tegen basisinkomen is niet het enige punt. Het sociaal democratische karakter zal vooral blijken uit de wetten die vervallen en erbij komen. Daar is nog menige studie en discussie voor nodig en het kan ook een punt in de coalitie besprekingen worden na de verkiezingen. Basisinkomen als moderne verzorgingsstaat, dat is voor meer en meer mensen de stip op de horizon. Het maakt dat iedereen weer mee telt en kan bijdragen juist waar hij goed in is, werk of vrijwilligerswerk. 52

Figuur 7.1

Experimenteerruimte vormen van basisinkomen Constaterende dat 



 



De huidige situatie rondom werk en inkomen vastloopt, omdat er voor steeds meer mensen geen betaald werk is, de groep werkenden zonder rechten groter wordt, en omdat werkenden tijd tekort komen om te zorgen, De sociale zekerheid onvoldoende functioneert, het hebben van betaald werk te bepalend is voor je maatschappelijke positie, en grote groepen kunnen daar niet in mee kunnen, Werkgelegenheidsplannen onvoldoende tot nieuwe banen leiden, Er wezenlijke aanpassingen in ons sociale stelsel nodig zijn en we fundamentele keuzes moeten gaan maken over werk in inkomen, en hoe wij in Nederland voor elkaar en voor onszelf willen zorgen, De inkomensongelijkheid toeneemt,

URL: http://basisinkomen.nl/oude-tijden-komen-terug-pvda-denkt-na-over-basisinkomen/

 

Het sociale zekerheidsstelsel steeds meer als beklemmend en demotiverend wordt ervaren, en door de groter wordende controlemechanismen onbetaalbaar wordt, GroenLinks streeft naar een meer ontspannen samenleving waar (betaald)werk beter verdeeld is, en iedereen ruimte krijgt voor zorgtaken, zelfontplooiing en ondernemerschap,

Overwegende dat      



De politiek moet erkennen dat het werk (vrijwillig en betaald) in Nederland ongelijk verdeeld is, GroenLinks het systeem van betaald werk en de daaraan gekoppelde waardering en status ter discussie moet stellen, en op De Helling kan zetten, Iedereen recht heeft op een volwaardig bestaan in de samenleving, Er ruimte voor ‘vrijdenken’ en experiment moet zijn met vormen van basisinkomen, Daarbij ook alternatieven onderzocht kunnen worden om het idee van een basisinkomen te vervolmaken, Toenemende inkomensongelijkheid in ieder economisch systeem leidt tot een minder algemeen welbevinden en dit door middel van een basisinkomen doorbroken kan worden, GroenLinks een solidaire samenleving toejuicht en daarin ondersteunend en faciliterend wil zijn,

Roept het bestuur op:  

De discussie over een basisinkomen in de partij verder vorm te geven, en aan te jagen, Afdelingen te stimuleren en te faciliteren om met lokale initiatieven en experimenten te komen omtrent basisinkomen,

En roept de Tweede Kamerfractie op: 

Om onderzoek te doen naar alternatieven die ons sociale zekerheidsstelsel hervormen,  Initiatief te nemen in het maatschappelijk en politieke debat over het sociale zekerheidsstelsel,  Het debat over alternatieven voor ons sociale stelsel te voeren in de Tweede Kamer, en hier voorstellen over te doen,  Te komen tot initiatief wetgeving op basis van bovenstaand onderzoek, waaronder het creëren van meer ruimte voor gemeenten voor degelijke experimenten met vormen van basisinkomen, En gaat over tot de vernieuwende orde van de dag. Deze motie is ingediend door: Afdeling PAL GroenLinks Leeuwarden en de leden Jan Atze Nicolai, Brigitta MeinemaScheepsma, Petra Vlutters, Annet Bakker Bron: http://basisinkomen.nl/motie-groenlinks-basisinkomen-unaniem-aangenomen/

Figuur 7.2

Bron: https://d66.nl/content/uploads/sites/2/2014/10/D66-Congreskrant-C100.pdf

Figuur 8

Interview met Frans Kerver > Wat vindt u van het verstrekken van een basisinkomen aan alle volwassenen in Nederland? Ben ik erg voor, wel gefaseerd invoeren, want heeft grote consequenties voor functioneren economie > Wat zijn voor- en nadelen? Voordeel: iedereen is een bestaansminimum gegarandeerd; waardoor minder sociale spanningen in samenleving. Meer macht aan de werknemer (die kan kiezen). Minder geweld, ziekte, etc. Minder bureaucratie (kracht van eenvoud). > Zou het in de politiek een meerderheid kunnen krijgen? Nu nog niet, er is teveel aarzeling bij grotere partijen. PvdA, D66, GroenLinks pleiten voor onderzoek, zonder het als actie punt op te nemen in programma. PvDieren en Piratenpartij zijn wel voor. VVD, SP zijn tegen (om verschillende redenen). NL heeft een lange Calvinistische traditie: “wie niet werkt zal niet eten”. Denk dat de maatschappelijk/economische context (aanhoudende werkloosheid gedurende nog langere tijd) pas zal dwingen tot nieuwe keuzes. Meerderheid politiek gelooft dat “oude economie”zal herstellen. Ik niet. > Hoe denkt u dat het basisinkomen betaalbaar kan worden ingevoerd? geen idee (ben geen econoom, zal in ieder geval gefaseerd moeten (niet van vandaag op morgen) > Moet het betaald worden uit belastingen of kan er ook worden bezuinigd? Dat zijn verschillende zaken. Uiteraard zal het bi uit belastingen moeten worden betaald. Deze zullen omhoog moeten (hogere belastingen voor multinationals (die nauwelijks belasting betalen), extreem rijke menden, btw op luxe goederen, etc). Een deel vh bi kan worden bekostigd uit besparingen op bureaucratie (minder ambtenaren nodig voor uitkeren/controle op tal van soc. Uitkeringen). Wellicht zorgt bi juist voor economische groei, omdat het een investering is in mensen; die hun geld grotendeels direct (lokaal) uitgeven, en wellicht eerder gaan ondernemen (omdat ze zekerheid van inkomen hebben), etc. > Heeft het invloed op de bijstandsuitkeringen? Uuiteraard, die bestaan dan niet meer. NB. Verwar het basisinkomen niet met een uitkering. Het is (met reden) voor iedereen. > Wie moeten in aanmerking komen voor het basisinkomen? IEDEREEN. HET IS GEEN UITKERING (dan moet je weer gaan controleren)

> Hoe hoog moet een basisinkomen zijn? Genoeg voor bestaansminimum. Je moet je geen zorgen hoeven maken over eten, dak boven je hoofd en sociaal mee kunnen doen. > Ziet u mogelijkheden in een basisinkomen? Tal van, mensen krijgen meer controle over eigen leven (en tegelijkzorgen we voor elkaar).

Een van de risico`s van het basisinkomen dat weinig mensen meer willen werken. > Welke risico's ziet u? Economische wetten worden op zijn kop gezet Er zijn veel onzekerheden: wordt arbeid goedkoper? Welke arbeid wordt goedkoper en welke duurder? Wat gaan de prijzen doen (inflatie?), hoe voer je het (langzaam) in, nationaal; internationaalâ&#x20AC;Śetc > Kunt u aangeven welke maatregelen genomen moeten worden om de risico's te beperken? Gefaseerd invoeren > Zou er veel belangstelling voor bestaan? mensen moeten het eerst gaan snappen. BI gaat niet over geld perse, maar over een andere sociaal/maatschappelijke orde. > Kent u de ervaringen die in Nederland en het buitenland zijn geweest? In Nederland zijn er geen ervaringen. In buitenland wel. Bekende experimenten zijn er geweest in Canada, VS, India, Namibie. Aankomend zijn experimenten in Finland, maar ook in Canada > Hoe was uw ervaring met het basisinkomen? Heb het als een luxe ervaren, moet nu weer vol aan de bak om eigen geld te verdienen ;-) > Heeft u er iets van geleerd? Heeft uw verbeteringen? Af en toe rust nemen is prima (ben je daarna weer frisser en slimmer). Je werkt om te leven, niet andersom > Zou het iets voor Nederland zijn? Maar natuurlijk

> Hoe kunnen we het in Nederland invoeren? Via pilots? Of in ĂŠĂŠn keer invoeren? Zal gefaseerd moeten. Simpelste model: aow leeftijd stapsgewijs verlagen OF bv invoeren voor groep mensen va 18 jaar (ipv studiefinanciering/uitkering); maar ben geen econoom. Pilots kunnen we wel overslaan wat mij betreft ;-)

> Heeft u nog opmerkingen? ZET m op. Leuk dat jullie in Groningen waren en nieuwsgierig zijn. Bedenk maar: alles kan veranderen en ook jij doet er toe! Figuur 9

Interview met Anne van Dalen > Wat vindt u van het verstrekken van een basisinkomen aan alle volwassenen in Nederland? Geweldig. Ik zeg doen! > Wat zijn voor- en nadelen? Ik geef de vraag terug aan jullie: welke voor- en nadelen kunnen jullie zelf bedenken? > Zou het in de politiek een meerderheid kunnen krijgen? Nogmaals, ik geef deze vraag terug aan jullie: wat zou er volgens jullie moeten gebeuren om voor dit idee in de politiek een meerderheid te krijgen? > Hoe denkt u dat het basisinkomen betaalbaar kan worden ingevoerd? Eerlijk? Geen idee, ik ben geen econoom. Om daar achter te komen zou bijvoorbeeld het parlement opdracht kunnen geven aan de Algemene Rekenkamer om de betaalbaarheid te onderzoeken. > Moet het betaald worden uit belastingen of kan er ook worden bezuinigd? Zie voorgaande antwoord. Op internet vind je websites van organisaties die zich bezighouden met het basisinkomen en daar vind je uitgebreide berekeningen. Idee: denk ook eens aan alternatieve sociaal-economische maatregelen: gratis openbaar vervoer, gratis bibliotheek, gratis musea, gratis gezondheidszorg, gratis onderwijs, gratis gas, gratis sporten, etc.

> Heeft het invloed op de bijstandsuitkeringen? De gedachte van het basisinkomen is dat de bijstand (en allerlei andere arbeidsuitkeringen) daarmee overbodig wordt, en dus wordt afgeschaft. Als we allemaal maandelijks voldoende geld krijgen om de basiskosten te betalen worden uitkeringen zoals we die nu kennen, overbodig.

> Wie moeten in aanmerking komen voor het basisinkomen? Alle mensen (boven de 18 jaar) die in Nederland wonen. Iedereen, evenveel, onvoorwaardelijk. (Wat mij betreft komt er ook wereldwijd een basisinkomen. Voor ieder mens, in alle landen, over de hele wereld.) > Hoe hoog moet een basisinkomen zijn? Precies hoog genoeg om de basiskosten van levensonderhoud te kunnen betalen. Het bedrag wordt dus bepaald door factoren als: de kosten van huisvesting, de kosten van boodschappen, de kosten van gas, licht, water en evt. andere nutsvoorzieningen, de kosten van verplichte verzekeringen zoals wettelijke aansprakelijkheid en ziektekosten. Het bedrag zal meeveranderen met de economische schommelingen, zoals ook nu uitkeringen, toeslagen en pensioenen meebewegen met de economische veranderingen. Om de zoveel tijd zal de hoogte van het bedrag moeten worden herbeoordeeld om te bepalen of het nog volstaat (indexering). Welke zaken vinden jullie zelf behoren tot de basis voor levensonderhoud? > Ziet u mogelijkheden in een basisinkomen? Ja.

Een van de risico`s van het basisinkomen zou kunnen zijn dat weinig mensen meer willen werken. > Welke risico's ziet u? Geen. Als na invoering blijkt dat er zaken tevoorschijn komen die we als maatschappij niet acceptabel vinden, kunnen we aanpassingen maken zodat nadelige gevolgen worden weggenomen. Dat is hoe het altijd al gaat: regelingen die niet goed werken worden gewijzigd net zo lang tot ze wĂŠl goed werken. > Kunt u aangeven welke maatregelen genomen moeten worden om de risico's te beperken?

Zie voorgaande antwoord. > Zou er veel belangstelling voor bestaan? Ja. Er is veel interesse in het basisinkomen. Voor- én tegenstanders vinden het interessant. De tegenstanders die ik ken zijn voorstanders van het principe, hun tegenstand gaat over rekensommetjes en praktische bezwaren maar niet over het basisidee. > Kent u de ervaringen die in Nederland en het buitenland zijn geweest? Ja, ik weet van meerdere experimenten in binnen- en buitenland. > Hoe was uw ervaring met het basisinkomen? Mijn ervaring duurt nog voort. Ik ontvang mijn basisinkomen nog tot en met juni 2017. Tot nu toe kan ik zeggen dat het me ontzettend goed bevalt. > Heeft u er iets van geleerd? Heeft uw verbeteringen? Wat ik ervaar is dat het hebben van een basisinkomen leidt tot groter lichamelijk en geestelijk welbevinden. De negatieve energie van stress over het hebben van geen geld / niet genoeg geld is verdwenen. Niet langer dagelijks ongerust hoeven te zijn over het al dan niet hebben van genoeg geld om de rekeningen te betalen haalt veel stress weg. Het ontvangen van een basisinkomen biedt me vrijheid om te kiezen hoe ik mijn leven wil inrichten. Op dit moment kies ik ervoor om mij volledig te wijden aan mijn werk als kunstenaar, zónder daarbij te hoeven piekeren over eventuele commerciële waarde van het werk dat ik maak. Dat voelt goed. Een ander zou bijvoorbeeld kunnen kiezen om te (blijven) werken in een betaalde baan. Dat levert dan geld op bovenóp het basisinkomen. Het basisinkomen maakt die keuzevrijheid voor iedereen mogelijk. Weer een ander, bijvoorbeeld iemand die nu een uitkering heeft, kan een parttime baan aannemen, of zelf iets gaan ondernemen, of gaan samenwonen, of juist gaan scheiden. Het basisinkomen is een verandering op de huidige situatie waarin mensen (bijna) niks mogen en voor (bijna) alles wat ze willen eerst toestemming moeten vragen. Met een basisinkomen moet werken* niet, maar mág werken* wel. *werken = betaalde of onbetaalde bezigheden > Zou het iets voor Nederland zijn? Jazeker. Waarom niet?

> Hoe kunnen we het in Nederland invoeren? Via pilots? Of in één keer invoeren? Wat mij betreft voeren we het basisinkomen in één klap in. Maar ik ben geen expert op het gebied van sociaal-economische zaken. Er zal heel wat voorbereiding aan vooraf moeten gaan voordat het zover is. Denk eens aan alle wetten en regels die moeten worden afgeschaft. Alle ambtenaren die zich nu met die regeltjes bezighouden, alle controleurs, de belastingwet moet worden aangepast, werkgevers moeten zich kunnen voorbereiden op veranderingen, producenten, winkeliers, openbaar vervoerbedrijven, scholen(!), alles kan veranderen… dat vergt tijd om in goede banen te leiden. In de tussentijd kan er NU al wel gestart worden met kleinschalige invoering. Bijvoorbeeld: elk jaar alle inwoners van één woonplaats een basisinkomen geven. Op die manier komt er elk jaar een flinke groep mensen met een basisinkomen bij, en dan wordt landelijke invoering elk jaar makkelijker. > Heeft u nog opmerkingen? Nee.

Figuur 10

Mail van Lodewijk Asscher

Datum 28-11-2016 | 20:00 28-11-2016 | 18:30 27-11-2016 | 13:00 27-11-2016 | 12:00

26-11-2016 | 15:00 25-11-2016 | 18:30 25-11-2016 | 12:30 25-11-2016 | 12:30 24-11-2016 | 12:00 24-11-2016 | 12:00 23-11-2016 | 19:00 19-11-2016 | 14:00 18-11-2016 | 08:00

18-11-2016 | 08:00

Omschrijving De inhoud van de presentatie gemaakt/verbeterd De samenvatting verbeterd en bezig geweest met de presentatie. Met de feedback van mevrouw van Kan het verslag verbeterd Laatste dingen van het verslag verbeterd. Bezig geweest met de presentatie. Verslag verbeterd en bezig geweest met de presentatie. Bij mijn laatste deelvraag heb ik de puntjes op de ''i'' gezet. Groepsgesprek met mevrouw van Kan gehad Groepsgesprek gehad met mevrouw van Kan. Samenvatting afgemaakt en verder verslag verbeterd. Bezig geweest met de analyse Bezig geweest met de samenvatting. Laatste dingen van de deelvraag verbeterd PWS-week Dag 5 - Financiering van het basisinkomen afgemaakt. Mails verstuurd. Gesprek gehad met begeleider. PSW dag 5 De deelvraag ''deskundigen'' afgemaakt. PWS-week Dag 5 - Alternatieven getoetst aan de criteria. Daarnaast mail van Lodewijk Asscher bekeken en in het verslag gezet. Daarnaast gezocht hoe we een nawoord moeten schrijven. Tenslotte de financiering vh basisinkomen in het hoofdbestand verwerkt.

Naam Sander

Gespendeerde tijd 1 uur en 30 min

Evelien

4 uur

Sander

7 uur

Evelien

6 uur

Evelien

2 uur

Sander

3 uur en 30 min

Sander

1 uur

Evelien

1 uur

Evelien

3 uur

Jeroen Evelien

3 uur 1 uur

Sander

4 uur

Evelien

8 uur

Sander

8 uur

Jeroen

8 uur

17-11-2016 | 18:00

17-11-2016 | 08:00

16-11-2016 | 19:00 16-11-2016 | 19:00

16-11-2016 | 18:00

16-11-2016 | 08:00

15-11-2016 | 21:00

Deel Frans Kerver aangepast + Peter van der Wel verandert. Ook bijlagen toegevoegd en alles van vandaag in het hoofdbestand toegevoegd. PWS-week Dag 4 - Huidige systeem en verbeterpunten huidig systeem gemaakt. Daarnaast ontwikkelingen die van invloed zijn afgemaakt en toetsing vh basisinkomen aan de criteria. PWS-week dag 4: Bezig geweest met de verschillende ontwikkelingen die van invloed zijn. Bezig geweest met berekening basisinkomen. PWS-dag 4: De deelvraag ''Alternatieven en deskundigen'' afgemaakt. Begin gemaakt met de volgende deelvraag Alternatief van het basisinkomen: het participatie-inkomen verder afgemaakt. Begonnen met het herschrijven van delen en verandering gebracht in de structuur. PWS-week Dag 3 - Nederlandse politiek afgemaakt en inleiding herschreven. Daarnaast de geschreven stukken van mijn collega's verwerkt in het hoofdbestand. PWS-week dag 3: Nadelen aangepast. Bezig geweest met een voorspelling van de Nederlandse economie met een basisinkomen. Begin gemaakt aan een alternatief van het basisinkomen, het participatie-inkomen. Wijzigingen voor- en nadelen van het basisinkomen in het hoofddocument doorgevoerd en politiek over het basisinkomen verder uitgewerkt.

Jeroen

4 uur

Jeroen

8 uur

Evelien

8 uur

Sander

8 uur

Sander

2 uur en 30 min

Evelien

1 uur

Jeroen

5 uur

Jeroen

8 uur

Evelien

8 uur

Jeroen

2 uur

15-11-2016 | 19:00

15-11-2016 | 08:00

14-11-2016 | 18:00

14-11-2016 | 08:00

13-11-2016 | 19:00 13-11-2016 | 13:00

Een begin gemaakt met de deelvraag ''de alternatieven van het basisinkomen''. PWS-week Dag 2 - Bijlagen als hoofdstuk toegevoegd met voorblad. Bezig geweest met politiek over het basisinkomen. Gesprekken gehad met begeleider (mevrouw van Kan) en feedback gedeeltelijk uitgewerkt. PWS-week Dag 2 - Gesprekken gehad met mevrouw van Kan en feedback uitgewerkt. Informatie opgezocht en uitgewerkt. Mailtjes verstuurd. PWS - dag 2: De deelvraag ''heeft het basisinkomen in andere landen ook gewerkt?'' uitgewerkt en aangepast na de feedback van mevrouw van Kan. Verder is de deelvraag ''de voordelige gevolgen van het basisinkomen'' ook aangepast. Opbouw en lay-out aangepast en informatie econoom Peter van der Wel gelezen en uitgewerkt. PWS-week Dag 1 - Frans Kerver uitgewerkt, informatie opgezocht en begonnen met hoe de politiek denkt over het basisinkomen. PWS- dag 1: Deelvraag ''heeft het basisinkomen in andere landen gewerkt?'' uitgewerkt. Verder al begonnen met het aanpassen/verbeteren van de andere inhoud PWS week dag 1: Nadelige gevolgen van het basisinkomen uitgewerkt. Bezig geweest met interviews. Filmpjes bekeken over het basisinkomen. Politici benaderd om hun mening te geven via de mail. De deelvraag ''voordelen van het basisinkomen'' afgemaakt en

Sander

2 uur en 30 min

Jeroen

8 uur

Evelien

8 uur

Sander

8 uur

Jeroen

5 uur

Jeroen

8 uur

Sander

8 uur

Evelien

8 uur

Jeroen

30 min

Sander

3 uur

begonnen met de volgende deelvraag 07-11-2016 | 18:30

Een debat over het basisinkomen gekeken PWS-middag (planning opgesteld en gesprek met begeleider) PWS-middag E-mailadressen van tegenstanders van het basisinkomen opgezocht. Een begin van een e-mail opgesteld voor vragen aan de tegenstanders. Nadelige gevolgen van het basisinkomen opgezocht. Verder uit het boek Â´Gratis geld voor iedereenÂ´ van Rutger Bregman gelezen. Voorwoord en inleiding geschreven Voorwoord en inleiding geschreven Nadelige gevolgen van het basisinkomen opgezocht. Uit het boek 'Gratis geld voor iedereen' van Rutger Bregman gelezen. De voordelige gevolgen van het basisinkomen afgemaakt Een begin gemaakt met de deelvraag: Wat zijn de voordelige gevolgen van het basisinkomen Gratis Geld (VPRO Tegenlicht) gekeken. Informatie opgezocht, deelvraag verder uitgewerkt De huidige staat van de economie in Nederland onderzocht. Lezing FK gedeeltelijk uitgewerkt. Uitwerking van deelvraag 1 Lezing FK gedeeltelijk uitgewerkt. Daarnaast opmaakt etc. verandert.

Sander

1 uur en 30 min

Jeroen

2 uur

Evelien Sander

2 uur 1 uur

Evelien

1 uur en 30 min

Evelien

3 uur

Jeroen Jeroen Evelien

2 uur en 30 min 2 uur en 30 min 1 uur

Evelien

1 uur

Sander

1 uur

Sander

1 uur

Jeroen

1 uur

Evelien

2 uur

Sander

4 uur

Jeroen Sander Jeroen

1 uur 1 uur en 30 min 1 uur en 30 min

04-10-2016 | 17:00

De lezing van Frans Kerver

Sander

6 uur en 30 min

04-10-2016 | 17:00 04-10-2016 | 17:00 04-10-2016 | 11:00 27-09-2016 | 17:00

De lezing van Frans Kerver De lezing van Frans Kerver Deelvraag uitgewerkt Goede bronnen voor onze deelvragen opgezocht.

Evelien Jeroen Sander Sander

6 uur en 30 min 6 uur en 30 min 1 uur 1 uur en 30 min

07-11-2016 | 14:00 07-11-2016 | 14:00 27-10-2016 | 19:00

27-10-2016 | 18:30 27-10-2016 | 14:00

20-10-2016 | 14:00 20-10-2016 | 14:00 14-10-2016 | 09:30 12-10-2016 | 20:00

12-10-2016 | 19:30 11-10-2016 | 19:30

09-10-2016 | 15:30 09-10-2016 | 14:30 08-10-2016 | 12:00 07-10-2016 | 19:00 06-10-2016 | 20:30 06-10-2016 | 18:00

27-09-2016 | 11:00 27-09-2016 | 11:00 27-09-2016 | 11:00

26-09-2016 | 20:00

25-09-2016 | 19:00

22-09-2016 | 19:00

21-09-2016 | 21:00 21-09-2016 | 11:00 15-09-2016 | 17:00 08-09-2016 | 12:00

08-09-2016 | 11:30

05-09-2016 | 18:30 30-08-2016 | 14:00

We hebben ons aangemeld voor ''Leven met een basisinkomen''. We hebben ons aangemeld voor ''Leven met een basisinkomen''. We hebben ons aangemeld voor ''Leven met een basisinkomen''. Verder hebben we wel overlegd over de aanpak van ons werkstuk. Voorwoord verder geschreven en planning opgesteld voor komende weken. Nagedacht over deelvragen en boeken over basisinkomen opgezocht/gehaald. Artikelen gezocht en gelezen over voor- en tegenstanders van het basisinkomen. Bezig geweest met de tweede deelvraag Het uitwerken van de eerste deelvraag Een concept van de inhoudsopgave bedacht Samen met Sander nagedacht over de hoofdvraag en de deelvragen voor ons PWS onderwerp. Samen met Jeroen nagedacht over de hoofdvraag en de deelvragen voor ons PWS onderwerp Bruikbare bronnen opgezocht PWS groepjes gemaakt en verschillende onderwerpen opgezocht.

Evelien

30 min

Jeroen

30 min

Sander

30 min

Jeroen

2 uur

Evelien

1 uur en 30 min

Jeroen

1 uur

Evelien

1 uur

Sander

1 uur

Sander

1 uur

Jeroen

1 uur

Sander

1 uur

Sander Evelien

1 uur en 30 min 2 uur