Osg piter jelles leeuwarder lyceum pws 'de twilling' in beweging! by LC topwerkstukken

‘DE TWILLING’ IN BEWEGING! EEN ONDERZOEK NAAR STIMULEREN VAN BEWEEGGEDRAG BIJ BASISSCHOOLKINDEREN

SILKE KLOETSTRA Februari 2015

‘DE TWILLING’ IN BEWEGING! EEN ONDERZOEK NAAR STIMULEREN VAN BEWEEGGEDRAG BIJ BASISSCHOOLKINDEREN

Profielwerkstuk VWO Bewegen, Sport en Maatschappij/ Biologie Silke Kloetstra, klas A6A Begeleidster: mevr. A. van Dijk Piter Jelles Leeuwarder Lyceum Schooljaar 2014-2015

Inhoudsopgave Inleiding................................................................................................................................................... 7 Onderzoeksvraag .................................................................................................................................... 8 Deelvragen .............................................................................................................................................. 9 Algemeen............................................................................................................................................. 9 Schoolbeleid ........................................................................................................................................ 9 Bewegingsonderwijs............................................................................................................................ 9 Schoolplein .......................................................................................................................................... 9 Ouderbetrokkenheid ......................................................................................................................... 10 Actief en veilig transport naar en van school .................................................................................... 10 Buitenschools beweegaanbod .......................................................................................................... 10 Hypothese onderzoeksvraag ................................................................................................................ 11 Hypotheses deelvragen ........................................................................................................................ 12 Algemeen........................................................................................................................................... 12 Schoolbeleid ...................................................................................................................................... 12 Bewegingsonderwijs.......................................................................................................................... 12 Schoolplein ........................................................................................................................................ 13 Ouderbetrokkenheid ......................................................................................................................... 13 Actief en veilig transport naar en van school .................................................................................... 13 Buitenschools beweegaanbod .......................................................................................................... 14 Methode ................................................................................................................................................ 15 Enquêtes ............................................................................................................................................ 15 Beweging en gezondheid...................................................................................................................... 17 Bewegingsarmoede bij kinderen in Nederland ................................................................................. 17 Bewegingsarmoede bij kinderen in Friesland ................................................................................... 18 Het gezondheidsbeleid ten aanzien van kinderen/jongeren en beweging in Leeuwarderadeel...... 19 De gemeente Leeuwarderadeel ........................................................................................................... 23 Openbare Basisschool ‘de Twilling’ ...................................................................................................... 24 Resultaten enquêtes ............................................................................................................................. 25 Algemeen........................................................................................................................................... 25 Schoolbeleid ...................................................................................................................................... 27 Leerkrachten .................................................................................................................................. 27 Ouders ........................................................................................................................................... 28

Leerlingen ...................................................................................................................................... 29 Schoolplein ........................................................................................................................................ 29 Leerkrachten .................................................................................................................................. 29 Ouders ........................................................................................................................................... 29 Leerlingen ...................................................................................................................................... 30 Bewegingsonderwijs.......................................................................................................................... 30 Leerkrachten .................................................................................................................................. 30 Ouders ........................................................................................................................................... 32 Leerlingen ...................................................................................................................................... 33 Ouderbetrokkenheid ......................................................................................................................... 33 Leerkrachten .................................................................................................................................. 33 Ouders ........................................................................................................................................... 33 Buitenschools beweegaanbod .......................................................................................................... 34 Leerkrachten .................................................................................................................................. 34 Organisatie BSO en TSO................................................................................................................. 35 Ouders ........................................................................................................................................... 36 Leerlingen ...................................................................................................................................... 37 Actief en veilig transport ................................................................................................................... 37 Leerkrachten .................................................................................................................................. 37 Ouders ........................................................................................................................................... 37 Leerlingen ...................................................................................................................................... 38 Conclusies resultaten enquêtes ............................................................................................................ 39 Schoolbeleid ...................................................................................................................................... 39 Schoolplein ........................................................................................................................................ 39 Bewegingslessen ............................................................................................................................... 40 Ouderbetrokkenheid ......................................................................................................................... 40 Buitenschools beweegaanbod .......................................................................................................... 41 Actief en veilig transport ................................................................................................................... 41 Verbeterplan voor het stimuleren van beweeggedrag bij ‘de Twilling’ ............................................. 43 Visie en schoolbeleid ......................................................................................................................... 43 Bewegingsstimulering in de school ................................................................................................... 45 Bewegingsonderwijs.......................................................................................................................... 47 Schoolplein ........................................................................................................................................ 49 Ouderbetrokkenheid ......................................................................................................................... 50

Actief en veilig transport ................................................................................................................... 52 Buitenschools beweegaanbod .......................................................................................................... 53 Samengevat ....................................................................................................................................... 55 Tips voor in te zetten acties .............................................................................................................. 55 GO-4 Sport ............................................................................................................................................. 57 Wat is GO-4 Sport? ............................................................................................................................ 57 Stimuleren van beweeggedrag bij basisschoolkinderen ................................................................... 57 Ondersteuning voor het (bewegings)onderwijs................................................................................ 58 Bevorderen kwaliteit bewegingsonderwijs.................................................................................... 58 Uitleen sporten spelmateriaal ..................................................................................................... 58 School en Sport .............................................................................................................................. 58 Gezonde leefstijl ............................................................................................................................ 59 Alles in beweging ........................................................................................................................... 59 Ervaringen GO-4 Sport ....................................................................................................................... 60 Conclusies deelvragen .......................................................................................................................... 62 Algemeen........................................................................................................................................... 62 Schoolbeleid ...................................................................................................................................... 62 Bewegingsonderwijs.......................................................................................................................... 63 Schoolplein ........................................................................................................................................ 64 Ouderbetrokkenheid ......................................................................................................................... 64 Actief en veilig transport naar en van school .................................................................................... 64 Buitenschools beweegaanbod .......................................................................................................... 65 Conclusie onderzoeksvraag .................................................................................................................. 66 Nawoord ............................................................................................................................................... 67 Bijlage 1: 10 Bewegingstussendoortjes voor in de klas....................................................................... 69 Bijlage 2: Energizers.............................................................................................................................. 73 Bijlage 3: Schoolpleinkaarten ............................................................................................................... 98 Bijlage 4: Flyer Sportpas ..................................................................................................................... 100 Bijlage 5: Sport- en spelmateriaal GO-4 Sport ................................................................................... 104 Bijlage 6: Enquête leerkrachten ......................................................................................................... 111 Bijlage 7: Enquête ouders ................................................................................................................... 120 Bijlage 8: Enquête leerlingen.............................................................................................................. 126 Bijlage 9: Enquête medewerkers BSO/TSO ........................................................................................ 129 Bijlage 10: Presentatie voor het team van ‘de Twilling’ ................................................................... 130

Bijlage 11: Presentatie PWS-avond Leeuwarder Lyceum ................................................................. 133 Bijlage 12: Logboek............................................................................................................................. 135 Bibliografie .......................................................................................................................................... 136 Contactgegevens ................................................................................................................................ 139

Inleiding Al vanaf mijn kindertijd heb ik altijd veel bewogen en gesport. Ik ging lopend naar school, we deden veel dingen op de fiets en toen ik mijn zwemdiploma had gehaald, mocht ik op judo. Dat vond ik zo leuk en dat ging me zo goed af, dat ik al snel meerdere keren per week ging trainen en ook wedstrijden mocht doen. Later ging ik ook op provinciaal, nationaal en internationaal niveau judoën en sportte ik gemiddeld vijf tot zes dagen per week. Daarnaast fietste ik elke dag vijftien kilometer naar school en weer terug, liep ik hard, deed ik aan krachttraining en deed tussendoor nog leuke dingen die te maken hadden met bewegen: een survival, een hardloopevenement of een triatlon. Als je veel sport, is het heel belangrijk om gezond te leven. Je beweegt veel, maar moet ook letten op gezonde voeding, het (niet) roken en drinken en je moet er voor zorgen dat je voldoende rust en slaap krijgt. Je moet goed voor jezelf zorgen. Een gezonde leefstijl hoort bij mijn leven. Helaas kreeg ik in 2013 last van mijn heup. Daardoor heb ik veel pijn, kan ik bijna niet meer sporten en gaat bewegen moeizaam. Doordat ik nu zo beperkt ben, heb ik gemerkt hoe je sport en beweging kunt missen en ook hoeveel plezier ik er altijd in had. Sporten en bewegen is niet alleen heel erg leuk om te doen, maar ook gezond voor je lichaam en goed voor de sociale contacten. Natuurlijk wist ik wel dat er veel kinderen en jongeren zijn die niet sporten en die weinig bewegen. Maar door mijn heupklachten ging ik daar verder over nadenken. Bewegen en sporten is voor iedereen ontzettend leuk en gezond om te doen. Ik denk dat als je kinderen jong leert om voldoende te bewegen, ze dit ook op latere leeftijd zullen doen: jong geleerd is oud gedaan. Bewegen heeft ook nog eens een gezond effect op het lichaamsgewicht. Dat is ook belangrijk, want in Nederland worden mensen steeds zwaarder, met allerlei gezondheidsrisico’s. Er zijn ook kinderen die te dik zijn. Door te bewegen en te sporten lopen mensen natuurlijk het risico op een sportblessure, maar het verbetert de lichaamsconditie wel en dat heeft weer een gunstig effect op ziektes en blessures als gewrichtsklachten en spierklachten. Zo kwam ik er op om mijn profielwerkstuk te houden over een onderwerp dat met lichaamsbeweging te maken heeft. Dit onderwerp houdt verband met mijn plannen om na het halen van mijn diploma Sport, Gezond en Management te gaan studeren. Het menselijk lichaam, beweging en voorkomen van lichamelijke klachten vind ik interessant. Mijn onderwerp is het stimuleren van beweeggedrag bij basisschoolkinderen. Ik ga een onderzoek houden bij O.B.S. ’de Twilling’ in Stiens, mijn oude basisschool. Daar ga ik onderzoeken of de kinderen voldoende mogelijkheden hebben om te bewegen en wat de school kan doen om beweeggedrag te stimuleren.

Onderzoeksvraag Ik heb voor mijn onderzoek naar het stimuleren van beweeggedrag bij de kinderen van O.B.S. ‘de Twilling’ een centrale onderzoeksvraag en verschillende deelvragen opgesteld. De belangrijkste vraag voor mijn onderzoek is: Welke mogelijkheden zijn er voor O.B.S. ‘de Twilling’ om het beweeggedrag van hun leerlingen te stimuleren?

Deelvragen Ik heb verschillende categorieën deelvragen opgesteld, die weer opgesplitst zijn in kleinere deelvragen. Aan de hand van alle deelvragen probeer ik een duidelijk beeld van mijn onderwerp te krijgen, om zo uiteindelijk mijn onderzoeksvraag te kunnen beantwoorden. Ik heb de deelvragen verdeeld in verschillende categorieën. De categorieën zijn algemeen, schoolbeleid, bewegingsonderwijs, schoolplein, ouderbetrokkenheid, actief en veilig transport en buitenschools beweegaanbod.

Algemeen Wat is bewegingsarmoede? Is er sprake van bewegingsarmoede bij basisschoolkinderen in Nederland? Is er sprake van bewegingsarmoede bij basisschoolkinderen in Friesland? Hoe is het gezondheidsbeleid ten aanzien van kinderen/jongeren en beweging in Leeuwarderadeel?

Bewegingsonderwijs Wordt er tijdens de lessen bewegingsonderwijs optimaal gebruik gemaakt van de mogelijkheid om beweeggedrag te beïnvloeden? Vormt het bewegingsonderwijs een duidelijk onderdeel binnen het curriculum? Is er voorzien in faciliteiten en randvoorwaarden om kwalitatief en kwantitatief goed bewegingsonderwijs aan te bieden? Is er sprake van een hoge kwaliteit van de lessen bewegingsonderwijs?

Hypothese onderzoeksvraag Welke mogelijkheden zijn er voor O.B.S. ‘de Twilling’ om het beweeggedrag van hun leerlingen te stimuleren? Mijn verwachting is dat O.B.S. ‘de Twilling’ het beweeggedrag van de leerlingen kan stimuleren door een plan van aanpak te maken voor de volgende thema’s en dat uit te voeren: Schoolbeleid Ik verwacht dat ‘de Twilling’ het beweeggedrag kan stimuleren door beweegmomenten tijdens de lessen en tussen de lessen door in te plannen. Bewegingslessen Ik verwacht dat dat ‘de Twilling’ het beweeggedrag kan stimuleren door duidelijke doelen voor elke jaargroep vast te stellen en die uit te dragen, door een leerlijn van groep 1 tot en met 8 te ontwikkelen. Schoolplein Ik verwacht dat het schoolplein voldoende niveau heeft om het beweeggedrag bij kinderen te stimuleren. Ik verwacht dat de school kinderen meer kan stimuleren om op het plein te spelen. Ouderbetrokkenheid Ik verwacht dat de school ouders meer kan betrekken bij activiteiten die het stimuleren van beweeggedrag tot doel hebben. Veilig en actief transport Ik verwacht dat de school actief transport kan stimuleren door ouders te betrekken bij dit onderwerp (zie ouderbetrokkenheid) en door kinderen te stimuleren om op een actieve manier van en naar school te gaan. Buitenschools beweegaanbod Ik verwacht dat de school de totstandkoming van een buitenschools beweegaanbod in gang kan zetten door hierin samenwerking te zoeken met buitenschoolse partners.

Hypotheses deelvragen Algemeen Wat is bewegingsarmoede? Ik verwacht dat bewegingsarmoede inhoudt dat mensen niet of te weinig bewegen. Is er sprake van bewegingsarmoede bij basisschoolkinderen in Nederland? Ik verwacht dat er in Nederland sprake is van bewegingsarmoede bij basisschoolkinderen in Nederland. Is er sprake van bewegingsarmoede bij basisschoolkinderen in Friesland? Ik verwacht dat er in Friesland sprake is van bewegingsarmoede bij basisschoolkinderen in Nederland. Hoe is het gezondheidsbeleid ten aanzien van kinderen/jongeren en beweging in Leeuwarderadeel? Ik verwacht dat de gemeente Leeuwarderadeel het stimuleren van sport en beweging bij kinderen en jongeren heeft opgenomen in hun gezondheidsbeleid.

Schoolbeleid Is het stimuleren van beweeggedrag opgenomen in het schoolbeleid? Heeft de school een algemeen geschreven beleid op bewegingsstimulering? Is het beweging stimulerende schoolbeleid concreet gemaakt en zichtbaar in de school? Mijn verwachting is dat alleen doelen voor het bewegingsonderwijs in het schoolbeleid zijn opgenomen, maar dat er verder geen aandacht is voor het verder stimuleren van beweeggedrag.

Bewegingsonderwijs Wordt er tijdens de lessen bewegingsonderwijs optimaal gebruik gemaakt van de mogelijkheid om beweeggedrag te be誰nvloeden? Vormt het bewegingsonderwijs een duidelijk onderdeel binnen het curriculum? Is er voorzien in faciliteiten en randvoorwaarden om kwalitatief en kwantitatief goed bewegingsonderwijs aan te bieden? Is er sprake van een hoge kwaliteit van de lessen bewegingsonderwijs? Mijn verwachting is dat het bewegingsonderwijs in het curriculum is vastgelegd en dat er algemene doelen in het schoolplan staan vermeld. Ik verwacht echter dat er geen doorgaande leerlijn bestaat en dat er binnen de lessen weinig of niet gedifferentieerd wordt naar interesse en niveau. Ik verwacht dat de randvoorwaarden en faciliteiten op een hoog niveau liggen.

Schoolplein Biedt het schoolplein ieder kind voldoende mogelijkheden om te bewegen? Bieden de schoolpauzes (ochtendpauze en middagpauze) de kinderen voldoende tijd om fysiek actief te zijn op het schoolplein? Is er voldoende ruimte op het schoolplein voor beweegactiviteiten? Daagt de inrichting van het schoolplein uit tot bewegen? Kunnen de kinderen los spelmateriaal lenen en/of gebruiken voor op het schoolplein? Mijn verwachting is dat het schoolplein ruim genoeg is en ook aan alle leeftijdsgroepen voldoende mogelijkheden en faciliteiten en biedt om voldoende te bewegen. Ik verwacht dat er voldoende tijd is om fysiek actief te zijn, maar ook dat er niet optimaal gebruik gemaakt wordt van het schoolplein.

Ouderbetrokkenheid Werkt de school met ouders samen om beweeggedrag bij de kinderen te stimuleren? Worden de ouders betrokken bij, door de school georganiseerde, beweegactiviteiten? Biedt de school aan de ouders ondersteuning om het beweeggedrag van kinderen ook na school (in de thuisomgeving) te stimuleren? Mijn verwachting is dat ouders wel ingeschakeld worden als hulp bij begeleiding van evenementen als een sportdag, maar niet bij het stimuleren van beweeggedrag van de kinderen.

Actief en veilig transport naar en van school Stimuleert de school het actief en veilig transport van de leerlingen naar en van school? Werkt de school aan veilige en overzichtelijke schoolroutes? Stimuleert de school het actief naar en van school gaan? Biedt de school verkeersveiligheidslessen aan? Mijn verwachting is dat er in de omgeving van de school veilige en overzichtelijke routes zijn die uitnodigen tot een actieve manier van transport van kinderen. Ik verwacht ook dat de school werkt aan verkeersveiligheid rondom de school. Ik verwacht ook dat er verkeerslessen gegeven worden, waarin aandacht is voor verkeersveiligheid. Mijn verwachting is dat de school niet actief genoeg is in het stimuleren van het actief naar en van school gaan.

Buitenschools beweegaanbod Werkt de school aan een buitenschools (een tussen- en naschools) beweegaanbod om beweeggedrag te stimuleren? Heeft de school heldere, concrete doelen en randvoorwaarden benoemd voor een buitenschools beweegaanbod? Werkt de school met verschillende partners samen om het buitenschoolse beweegaanbod vorm te geven? Is het buitenschoolse beweegaanbod in samenwerking met partners gericht op de behoeften van de doelgroep? Zijn de randvoorwaarden ingevuld om het buitenschoolse beweegaanbod tot een succes te maken (onder andere organisatie rondom rooster, planning en faciliteiten)? Neemt de school actief deel aan landelijke en/of lokale buitenschoolse sportieve evenementen en/of interscolaire sporttoernooien? Mijn verwachting is dat het beleid van de school alleen gericht is op beweging binnen de school en niet op het tot stand brengen van een buitenschools beweegaanbod. Ik verwacht dat de school wel deelneemt aan gemeentelijke sportevenementen, maar verder niet betrokken is bij een buitenschools beweegaanbod om beweeggedrag bij de leerlingen te stimuleren.

Methode Door mijn onderzoek wil ontdekken hoe O.B.S. ‘de Twilling’ het beweeggedrag van hun leerlingen op een praktische manier kan stimuleren. Juist omdat kinderen een groot deel van de dag op school zijn, is de school een geschikte plaats om het beweeggedrag bij kinderen te stimuleren. Hogeschool Fontys in Eindhoven heeft samen met de GGD in Brabant en de gemeente Tilburg een methode ontwikkeld om beweeggedrag bij kinderen op de basisschool te stimuleren met de naam ‘Basisschool in Beweging’. Het is een methode die basisscholen kunnen inzetten om te kijken hoe ze beweeggedrag bij hun leerlingen op een praktische manier kunnen stimuleren. Daarbij wordt er vanuit gegaan dat dit de meeste kans van slagen heeft als verschillende partijen samenwerken. Daarom is er gekozen voor zes verschillende thema’s: schoolbeleid, bewegingsonderwijs, schoolplein, ouderbetrokkenheid, buitenschools beweegaanbod en actief en veilig transport naar en van school. Deze thema’s zijn gekozen op basis van literatuuronderzoek naar effectieve methoden om het beweeggedrag van kinderen te beïnvloeden en op basis van specialisten op het gebied van bewegingsstimulatie. De methode hanteert bij elk thema een aantal vragen, die de basisschool kan gebruiken om de situatie op de school helder te krijgen. Ik wil de methode ‘Basisschool in Beweging’ gebruiken als basis voor mijn onderzoek bij O.B.S. ‘de Twilling’. Eerst ga ik door het bestuderen van literatuur onderzoeken wat bewegingsarmoede inhoudt en of bewegingsarmoede voorkomt in Nederland en specifiek in Friesland. Daarna ga ik bekijken wat het beleid is van de gemeente Leeuwarderadeel, waar Stiens deel van uitmaakt, ten aanzien van het stimuleren van beweging bij kinderen. Vervolgens ga ik in kaart brengen in hoe het gesteld is met de hoeveelheid en mogelijkheden voor beweging van leerlingen van O.B.S. ‘de Twilling’. Dit doe ik door de school te screenen op de zes genoemde thema’s. Door middel van het afnemen van digitale enquêtes bij leerkrachten van ‘de Twilling’, bij ouders, bij kinderen van de bovenbouw en bij de Stichting Welzijn Middelsee, die de buitenschoolse en tussenschoolse opvang verzorgt, hoop ik inzicht te krijgen in de bestaande situatie. Ik heb specifiek voor kinderen van de bovenbouw gekozen, omdat die de school het langst kennen en hun mening onder woorden kunnen brengen. Daarna ga ik alle gegevens die ik verkregen heb verwerken en zal aanbevelingen doen. Die verwerk ik in een rapport. Het rapport wil ik presenteren aan O.B.S. ‘de Twilling’, zodat de school mijn aanbevelingen kan gebruiken om hun onderwijs aan te passen met het doel het beweeggedrag van de kinderen te stimuleren.

Enquêtes Om voldoende zicht te krijgen op de situatie op O.B.S. ‘de Twilling’ met betrekking tot beweeggedrag, is ervoor gekozen om leerkrachten, leerlingen, ouders en de Stichting Welzijn Middelsee, die de buitenschoolse en tussenschoolse opvang verzorgt, te ondervragen. Op deze manier wordt vanuit verschillende invalshoeken informatie verkregen.

Leerkrachten en ouders zijn ondervraagd over alle zes onderwerpen: schoolvisie, bewegingsonderwijs, schoolplein, ouderbetrokkenheid, actief transport naar en van school en buitenschools beweegaanbod. Leerlingen zijn ondervraagd over schoolbeleid, bewegingsonderwijs, schoolplein, actief transport van en naar school en buitenschools beweegaanbod. Bij het onderzoek zijn alleen leerlingen uit de bovenbouw, dus groep 6, 7 en 8, betrokken, omdat zij hun ideeën en meningen al goed kunnen verwoorden. Bij de Stichting Welzijn Middelsee zijn alleen vragen gesteld over het buitenschools beweegaanbod. Alle betrokkenen zijn ondervraagd met behulp van digitale enquêtes. Daarvoor is gebruik gemaakt van www.thesistools.com. Bij deze website kunnen scholieren en studenten gratis digitale enquêtes maken. Bij de gratis variant kunnen maximaal 500 respondenten betrokken worden en er is geen maximum aantal vragen. De resultaten kunnen in grafieken en Excel bestanden weergegeven worden. Wel worden bij de gratis enquête verwijzingen naar www.thesistools.com geplaatst zijn er links naar sponsoren en adverteerders te zien. Voor dit onderzoek geeft dat geen ernstige bezwaren. De leerkrachten en Stichting Welzijn Middelsee zijn persoonlijk benaderd via een mail. In de mail stond een link die toegang tot de digitale enquête gaf. Ouders zijn via de nieuwsbrief van de school en via de directie geïnformeerd over het onderzoek en hebben via beide informatiekanalen een link ontvangen. Leerlingen hebben de digitale enquête tijdens de les ingevuld.

Beweging en gezondheid Bewegingsarmoede bij kinderen in Nederland De kortste definitie van bewegingsarmoede luidt ‘afwezigheid van beweging’. Bewegingsarmoede is een chronisch gebrek of afwezigheid van beweging. Deze kan twee oorzaken hebben. De eerste is akinesie, het niet kunnen starten van een beweging doordat functies in het centraal zenuwstelstel niet goed werken, bijvoorbeeld bij de ziekte van Parkinson. Bij de bewegingsarmoede waar dit onderzoek zich op richt, is er geen sprake van onvermogen. Deze bewegingsarmoede ontstaat door invloeden van buitenaf, bijvoorbeeld door een ongezonde leefstijl en de keuzes die daarbij gemaakt worden. Van bewegingsarmoede is sprake als er niet wordt voldaan aan de Nederlandse Norm voor Gezond Bewegen (NNGB). Volgens de NNGB moeten kinderen dagelijks minimaal een uur matig intensief bewegen. Een matig intensieve beweging houdt in dat de beweging even intensief is als wandelen in een fors tempo of fietsen met een tempo van meer dan 16 kilometer per uur. Daarnaast moeten kinderen minstens twee keer per week activiteiten uitvoeren die erop gericht zijn om de lichamelijke fitheid te verbeteren (kracht, lenigheid en coördinatie). Bij de NNGB worden vier groepen onderscheiden: inactief, semi-inactief, semi-actief en normactief. Kinderen die maar 0-2 dagen per week aan de norm voldoen, vallen onder de groep inactief. Kinderen die dit 3-4 dagen per week een uur per dag matig intensief bewegen, zijn semi-inactief, bij 5-6 dagen per week 60 minuten bewegen worden ze beschouwd als semi-actief. De groep kinderen die iedere dag een uur lang matig intensief beweegt, vallen onder de normactief. Bij kinderen die in de groep inactieven, semi-inactieven en semi-actieven horen, is sprake van bewegingsarmoede. Oorzaken van dit te weinig bewegen zijn te zoeken in de moderne samenleving, waarin kinderen -net als volwassenen- vaak een zittend bestaan leiden. Voor kinderen in steden geldt dat er door druk verkeer en geparkeerde auto’s weinig ruimte is om veilig buiten te kunnen spelen. Ook het gebruik van technologie in de samenleving stimuleert de inactiviteit van kinderen: TV, tablet, (spel)computers, maar ook bijvoorbeeld een lift, roltrap op bromfiets nodigen niet uit tot lichamelijke activiteit. Bovendien worden veel kinderen beschermd door hun ouders: ze worden bijvoorbeeld met de auto naar school of vrienden gebracht, omdat alleen fietsen gevaarlijk kan zijn. Daarnaast is er bezuinigd op het bewegingsonderwijs, waardoor gymnastiek op basisscholen vaak niet meer door gekwalificeerde vakleerkrachten wordt gegeven en zwemlessen zijn komen te vervallen. In het voortgezet onderwijs wordt gymnastiek wel door gekwalificeerde docenten gegeven, maar voor slechts twee lesuren per week. Professor W. Saris, hoogleraar Voeding bij de vakgroep humane biologie in Maastricht, merkt hier over op dat de regel van twee uur gymnastiek per week in het voortgezet onderwijs te weinig is. Hij vindt dat voor een scholier drie kwartier flink bewegen per dag gezond is. In 2004 en 2005 is er door verschillende mensen onderzoek gedaan naar de bewegingsarmoede bij kinderen. De uitkomsten van deze onderzoeken lopen uiteen. Volgens het onderzoek van Bruil uit 2004 is 5% van de Nederlandse kinderen uit de onderbouw van de basisschool inactief, 10% semi-inactief en 13% semi-actief. Het percentage kinderen uit de onderbouw dat aan bewegingsarmoede lijdt, komt daarmee op 28%. Voor kinderen uit de groepen van de middenbouw is dat een percentage van 18%: 1% inactief, 7% semi-inactief en 10% semi-actief. Van de kinderen uit de bovenbouw is 1% inactief, 5% semi-inactief en 8% semi-actief, waardoor het percentage dat aan bewegingsarmoede lijdt, komt op

14%. Een onderzoek van De Vries uit 2005 laat echter zien dat van de leeftijdsgroep van 6-11 jaar 45% inactief is, 35% semi-inactief en 17% semi-actief. Uit dit onderzoek blijkt dat een veel grotere groep basisschoolkinderen aan bewegingsarmoede lijdt, namelijk 97%. Een derde onderzoek, uitgevoerd door Van Zeijl in 2005, toont aan dat van kinderen in de leeftijdsgroep van 8-12 jaar 21% inactief is, 33% semi-actief en 26% semi-actief. Volgens dit onderzoek lijdt 80% aan bewegingsarmoede. De verschillen in percentages worden waarschijnlijk veroorzaakt door verschillen in de onderzoeksmethode (vragenlijsten of beweegdagboek). Als kinderen en volwassenen langdurig te weinig bewegen heeft dat tot gevolg dat de algehele conditie slechter wordt. Uithoudingsvermogen, spierkracht en flexibiliteit hebben te lijden onder het gebrek aan beweging. Een ander gevolg is de toename van het aantal blessures. Door gebrek aan beweging verzwakt het bewegingsapparaat. Door afname van spierkracht en flexibiliteit, een slechtere lichaamshouding zullen motorische vaardigheden verslechteren. Dit werkt (sport)blessures in de hand. Ook zijn kinderen door gebrek aan bewegingservaring vaak banger om te vallen, waardoor de houding verkrampter wordt. Dit verhoogt het risico op een blessure, bijvoorbeeld door een valpartij. Te weinig bewegen heeft verder een nadelige invloed op het ontstaan van ziektes en aandoeningen. Coronaire hartziekten -dit zijn aandoeningen die veroorzaakt worden door afwijkingen van de kransslagaders, zoals een acuut hartinfarct en angina pectoris-, beroertes, osteoporose (botontkalking), diabetes, kanker, dementie en depressie- zijn daar voorbeelden van. Ook is er een duidelijke relatie tussen te veel eten en te weinig bewegen, waardoor veel kinderen al jong last hebben van overgewicht. Dit kan op latere leeftijd leiden tot ernstige obesitas. Ook het ontstaan van welvaartsziekten als diabetes of hart- en vaatzieken houden verband met overgewicht en bewegingsarmoede. Daar staat tegenover dat voldoende bewegen een gunstig effect heeft op onder andere bloeddruk, vetpercentage, botdichtheid, cholesterolgehalte en insulinegevoeligheid. Als er sprake is van voldoende beweging, heeft dat indirect tot gevolg dat het risico op ziektes en aandoeningen rondom deze factoren verkleind wordt. Professor H. Kemper, hoogleraar gezondheidswetenschappen aan de Vrije Universiteit van Amsterdam, heeft ook veelvuldig onderzoek gedaan naar overgewicht en bewegingsarmoede bij kinderen. Hij geeft aan dat de botten van kinderen die veel lichaamsbeweging hebben, later een hogere botmassa en daardoor sterkere botten hebben dan kinderen die nauwelijks beweging hebben.

Bewegingsarmoede bij kinderen in Friesland Bewegingsarmoede komt overal in Nederland voor, dus ook in Friesland. Helaas zijn er weinig cijfers bekend over bewegingsarmoede bij Friese kinderen in de basisschoolleeftijd. De Monitor Jeugdgezondheid laat gegevens zien die door GGD â&#x20AC;&#x2122;s (Gemeenschappelijke Gezondheidsdiensten) verzameld worden ten aanzien van de jeugdgezondheid, zowel op landelijk, provinciaal als lokaal niveau. Daaruit blijkt dat 8% van de kinderen in Friesland die in groep 2 van het basisonderwijs zitten te maken heeft met overgewicht. In groep 7 is dit 12%. Kinderen in Friesland zijn wel vaak lid van een sportvereniging, dat geldt voor 78% van de basisschoolleerlingen. Hoe vaak kinderen sporten en hoe intensief is niet bekend.

Wel heeft doet de GGD Fryslân elke vier jaar een groot onderzoek onder jongeren tussen de 12 en 18 jaar: Go Jeugd. De laatste was in 2012. Hieruit blijkt dat 24% van de jongeren in de zomer een uur per dag beweegt, 16% doet dit zes dagen per week en 21% beweegt op vijf dagen. In de winter beweegt 13% een uur per dag, 14% op zes dagen en 23% op vijf dagen van de week. Van de ondervraagde jongeren geeft 3% aan inactief te zijn. Daarmee voldoet 11% van de Friese jongeren aan de NNGB, bij allochtone Friese jongeren is dit 8%. Dat betekent dat 89% van de Friese jongeren lijdt aan bewegingsarmoede. Landelijk gezien ligt het percentage jongeren dat te weinig beweegt op 75%, dat blijkt uit de Volksgezondheid Toekomst Verkenning van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). Van de Friese jongeren geeft 65% aan lid te zijn van een sportvereniging. Hoe hoger het opleidingsniveau, hoe hoger het percentage dat lid is van een sportclub. Een derde van deze groep geeft aan 2-3 keer per week te sporten, per keer 1-2 uur. Verder geven ze aan via school te sporten. Om de (semi-)inactiviteit in beeld te krijgen, is in het onderzoek gevraagd naar de mate van TV kijken, buiten schooltijd computeren, internetten en gebruik van de spelcomputer. Daaruit blijkt dat 53% van de Friese jongeren elke dag TV kijkt en 46% elke dag buiten school achter de (spel)computer zit. De GGD Fryslân heeft in samenwerking met alle Friese gemeenten een meerjarenbeleid (2013-2016) voor de publieke gezondheid gepresenteerd: ‘Ruimte voor gezondheid’. De GGD Fryslân voert dit beleid samen met de gemeenten uit, vooral door preventieve activiteiten. In de nota ‘Ruimte voor gezondheid’ zijn drie hoofdzaken vastgesteld: de integrale aanpak van het gezondheidsbeleid, waardoor meerdere zorgen hulpverleners gaan samenwerken, het dicht bij de mensen werken en daardoor goed benaderbaar zijn en als laatste het stimuleren van een gezonde leefstijl, waar voldoende bewegen een onderdeel van is. Voor alle drie speerpunten is bepaald dat de jeugd prioriteit heeft. Dat er ook in Friesland behoefte is aan het stimuleren van beweging bij kinderen, blijkt wel uit verschillende activiteiten die in de provincie uitgevoerd worden. Zo heeft de GGD Fryslân verschillende programma’s en lespakketten die het bewegen moeten stimuleren en ook heeft zorgverzekeraar ‘de Friesland’ samenwerking gezocht met Sport Fryslân in het beweegprogramma Sport op basisscholen en vergoeden zij FitKids, een beweegprogramma voor kinderen met chronische ziektes als astma en diabetes. Ook zijn er in de provincie Friesland een aantal plaatselijke beweegprogramma’s gestart om kinderen meer te laten bewegen. Deze zijn vooral gericht op kinderen met overgewicht, zoals Donia Kids in Damwoude en Fun 4 Kids in Kollum.

Het gezondheidsbeleid ten aanzien van kinderen/jongeren en beweging in Leeuwarderadeel Gemeenten in Nederland dragen verantwoordelijkheid ten aanzien van de volksgezondheid en waren in 2013 verplicht om daarvoor een nota op te stellen. In deze nota wordt beschreven welk beleid de betreffende gemeente gaat voeren om de gezondheidssituatie van de inwoners te verbeteren. Ook de gemeente Leeuwarderadeel heeft haar beleidsplannen voor 2014-2017 ten aanzien van de volksgezondheid beschreven.

De basis voor het gemeentebeleid is de Friese nota ‘Ruimte voor gezondheid’, die de GGD Fryslân in samenwerking met alle Friese gemeenten heeft opgesteld naar aanleiding van de kaders, die vanuit de Wet Publieke Gezondheid (WPG) door de rijksoverheid worden aangegeven. Gemeenten moesten volgens de WPG in 2013 een nota gemeentelijk gezondheidsbeleid vaststellen. Daarin moeten gemeenten aansluiten bij de speerpunten die door de rijksoverheid zijn vastgesteld. Dit zijn: overgewicht, diabetes, depressie, roken en schadelijk alcoholgebruik. Bewegen wordt daarbij gezien als belangrijk middel om de genoemde problemen aan te pakken. Daarnaast wordt de jeugd als belangrijke doelgroep gezien voor het gemeentelijk gezondheidsbeleid, met daarin aandacht voor weerbaarheid. De landelijke overheid gaat er vanuit dat ook gemeenten een beroep doen op de eigen verantwoordelijkheid van de inwoners. De uitgangspunten van de landelijke nota gezondheidsbeleid Gezondheid Dichtbij zijn: Inzetten op spelen, bewegen en sporten; Jeugd benoemen als belangrijke doelgroep voor het lokaal gezondheidsbeleid; Stimuleren van publieke en private samenwerking op lokaal niveau; Verbindingen leggen tussen verschillende beleidsterreinen en gezondheid: verbinden van gezondheid met andere belangrijke beleidsdoelstellingen, bijvoorbeeld op het gebied van jeugdbeleid, ruimtelijke ordening, welzijn en veiligheid; Een bijdrage leveren aan het realiseren van ‘gezondheid in de buurt’ door inzicht te krijgen in de lokale gezondheidsproblematiek, in de woonvisies rekening te houden met voorzieningen op gebied van zorg en bewegen in de buurt, afspraken te maken met verzekeraars en zorgverleners: zowel over het vormgeven van voorzieningen en netwerken dicht in de buurt als over afstemming van taken op het gebied van preventie. Omdat de Nederlandse regering er voor gekozen heeft om een deel van de overheidstaken te decentraliseren, zijn de gemeenten vanaf 2015 verantwoordelijk geworden voor jeugdzorg, werk en inkomen en zorg aan langdurig zieken en ouderen. Daardoor komt er een verschuiving in de sociale taken van de gemeente. De genoemde decentralisatie heeft raakvlakken met het gemeentelijke beleid voor de volksgezondheid. Het gezondheidsbeleid heeft ook raakvlakken met beleidsterreinen als de WMO (wet maatschappelijke ondersteuning), sport en CJG (centrum jeugd en gezin). De gemeente Leeuwarderadeel streeft ernaar hun gezondheidsbeleid af te stemmen met deze beleidsterreinen. De Wet Publieke Gezondheid verplicht gemeenten om inzicht te verkrijgen in de gezondheidstoestand van de bevolking. Om een actueel beeld te krijgen van de gezondheid en leefgewoonten van de Friese bevolking voert GGD Fryslân eens in de vier jaar een gezondheidsonderzoek uit onder jongeren (1218 jaar), volwassenen (19-65 jaar) en ouderen (65+). Uit het laatste onderzoek van 2012 komt naar voren dat 84% van de jongeren (12-18) in Leeuwarderadeel zijn/haar gezondheid als (heel) goed ervaart. Dit is vergelijkbaar met het Fries gemiddelde. Van de volwassenen in de gemeente Leeuwarderadeel beoordeelt 90% hun gezondheid als goed of uitstekend. Ook de ouderen in de gemeente beoordelen hun gezondheid overwegend als goed of uitstekend (65%). Via de monitor jeugdgezondheid, een onderzoek naar gezondheid op lokaal niveau, is door de GGD Fryslân met behulp van het Gezondheidsonderzoek Jeugd in 2012 informatie verzameld over de gezondheid van schoolgaande kinderen en jongeren in 2008-2009, 2009-2010 en 2010-2011. Hieruit komt met betrekking tot beweging en overgewicht naar voren dat kinderen uit groep 7 (10-11 jarigen) opvallend vaak aan overgewicht lijden. In de gemeente Leeuwarderadeel is 1 op de 7 kinderen te

zwaar. Hierdoor hebben ze een grotere kans om op volwassen leeftijd gezondheidsproblemen als obesitas, diabetes, hart- en vaatziekten of kanker te ontwikkelen. In de nota van de gemeente worden ook klachten genoemd die op jongere leeftijd naar voren kunnen komen, namelijk klachten aan voeten, knieĂŤn, benen of rug, gepest worden, niet goed kunnen meedoen met gymnastiek e.d. en weinig zelfwaardering. Wel is 82% van de basisschoolkinderen lid van een sportvereniging, tegenover een provinciaal percentage van 78%. Of deze leeftijdsgroep ook voldoet aan de Nederlandse Norm Gezond Bewegen (minimaal 1 uur matig intensief bewegen per dag), is niet in dit onderzoek meegenomen. Van de jongeren tussen de 12-18 jaar is 63% lid van een sportvereniging, dat geldt voor zowel de provincie Friesland als de gemeente Leeuwarderadeel. Bij deze leeftijdsgroep is wel gekeken naar de Nederlandse Norm Gezond Bewegen (NNGB) en uit de cijfers van de gemeente Leeuwarderadeel blijkt dat maar 12% aan deze norm voldoet. Dit percentage wijkt overigens niet af van het Fries gemiddelde. Een deel van de jeugd, namelijk 6%, is (semi)inactief, wat wil zeggen dat deze jongeren niet meer dan 4 dagen per week een uur per dag bewegen. Ook met dit percentage zit de gemeente Leeuwarderadeel op het Friese gemiddelde. Wel voldoet 68% van de jongeren in de gemeente Leeuwarderadeel aan de Fitnorm en dat percentage wijkt ook niet af van het Friese gemiddelde. Iemand voldoet aan de Fitnorm door minimaal drie keer per week 20 minuten intensief te bewegen, bijvoorbeeld sporten, fietsen of rennen. Van het aantal jongeren in de leeftijd van 12-18 jaar lijdt in de gemeente bijna 1 op de 5 aan overgewicht. Dit is 19% hoger dan het Fries gemiddelde. Jongeren in de gemeente Leeuwarderadeel blijken in verhouding tot andere Friese gemeenten meer TV te kijken en dagelijks minder fruit te eten. De alcoholconsumptie (61%) en het gebruik van cannabis (22%) door jongeren in de gemeente Leeuwarderdeel is gemiddeld, maar er wordt wel meer harddrugs gebruikt dan gemiddeld in Friesland. De gemeente Leeuwarderadeel trekt in hun beleidsnotitie voor de volksgezondheid de conclusie dat de gezondheidssituatie van jongeren in Leeuwarderadeel in grote lijnen overeen komt met de situatie in Friesland. Het overgewicht vormt wel een aandachtspunt voor het beleid. Het beleidsvoornemen van 2014-2017 van de gemeente is dan ook het terugdringen en verminderen van bewegingsarmoede en overgewicht onder jongeren. Doordat het percentage jongeren dat lid is van een sportvereniging overeenkomt met het gemiddelde percentage (63%) in Friesland en volgens de gemeente een groot deel van de jongeren (12%) voldoet aan de NNGB, wordt er op dit punt ingezet op continueren van het bestaande beleid. Dat bestaat uit het terugdringen en verminderen van overgewicht en bewegingsarmoede onder jongeren door schooldoktersbezoeken en GO-4 Sport projecten. Sinds het jaar 2000 werkt de gemeente Leeuwarderadeel samen met de buurgemeenten Het Bildt, Ferwerderadiel en Menameradiel samen in het project GO-4 Sport. GO-4 Sport houdt zich bezig met het ondersteunen van het bewegingsonderwijs en met het stimuleren van sport en bewegen in de genoemde gemeenten door het uitvoeren van verschillende projecten en activiteiten. Tot 2018 loopt bij GO-4 Sport het project Impuls Brede Scholen, Sport en Cultuur (IBS). â&#x20AC;&#x2DC;Binnen dit project worden verschillende onderwijs- en sportprojecten uitgevoerd, zo wordt er veel met scholen samengewerkt en worden (sport)verenigingen ondersteund, bijvoorbeeld door deskundigheidsbevordering van vrijwilligers te ondersteunen. Specifiek voor jongeren wordt er

gewerkt aan het verbeteren van de kwaliteit van het bewegingsonderwijs, de uitleen van sporten spelmateriaal aan scholen, het organiseren van sportkennismakingslessen op basisscholen en het organiseren van het buitenschoolse sporten beweegaanbod.’ (Gezondheidsbeleid, 2014) Bovendien wordt er door GO-4 Sport in samenwerking met GGD en Sport Fryslân op basisscholen aan kinderen voorlichting gegeven over een gezonde leefstijl. Van 2009 tot 2013 had de gemeente Leeuwarderadeel ook als speerpunt om voor iedere basisschool het predicaat ‘gezonde school’ te verdienen. Dit is een vignet dat door de rijksoverheid wordt erkend aan basisscholen en scholen voor voortgezet onderwijs. De Gezonde School moet op een structurele en samenhangende manier werken aan de gezondheid van de leerlingen en het team. Dit beleidsvoornemen heeft de gemeente Leeuwarderadeel de afgelopen jaren niet kunnen realiseren en het wordt ook niet voortgezet. In het Concept gezondheidsbeleid Leeuwarderadeel wordt niet verder ingegaan om de redenen waarom dit zo is. De gemeente Leeuwarderadeel heeft een speeltuinenbeleid, dat er op gericht is om kinderen in een veilige omgeving dicht bij huis te laten bewegen. Hiervoor heeft de gemeente overeenkomsten afgesloten met buurt- of wijkverenigingen of de vereniging Dorpsbelangen die de speeltuinen beheren. De beheerders krijgen van de gemeente een jaarlijks bedrag voor klein onderhoud. Daarnaast heeft de gemeente een budget voor vervanging van speeltoestellen. Aan de Griene Leane in Stiens is een Sport Ontmoetingsplaats met een skatebaan, doelen voor een voetbalveld, een panna-veld, een beachvolleybalveld en een basketbalveld gerealiseerd. De gemeente onderhoudt deze plek. De gemeente Leeuwarderadeel heeft ook de regeling ‘meedoen met de samenleving’. Hierbij kunnen kinderen uit een minimagezin een bijdrage krijgen om maatschappelijk te participeren. Zo kan bijvoorbeeld het lidmaatschap van een sportclub gefinancierd worden. Samenvattend komt het er op neer dat de gemeente Leeuwarderadeel overgewicht en bewegingsarmoede bij kinderen en jongeren tegen wil gaan door voorwaarden te scheppen en inwoners zelf hun verantwoordelijkheid te laten nemen. De voorwaarden die de gemeente schept zijn de activiteiten van GO-4 Sport, het stimuleren van buitenspelen door een speeltuinenbeleid en het aanbieden van een Sport Ontmoetingsplaats. Daarnaast kunnen ouders met een minimuminkomen bij de gemeente een financiële tegemoetkoming aanvragen om hun kinderen een lidmaatschap voor een sportvereniging te kunnen geven.

De gemeente Leeuwarderadeel De gemeente Leeuwarderadeel ligt ten noorden van Leeuwarden. Volgens de Gemeentegids 2012 – 2013 telt de gemeente zo’n 10.000 inwoners en heeft een oppervlakte van 41,38 km2. Wat nu Leeuwarderadeel genoemd wordt, is alleen nog het noordelijk deel van de Grietenij Leeuwarderadeel. Een grietenij is de benaming voor een vroegere Friese landgemeente. De Grietenij Leeuwarderadeel bestond uit drie (trim)delen: een noordelijk, middelste en zuidelijk trimdeel. Een trimdeel betekent niets anders dan een derde deel. Bij de Grietenij Leeuwarderadeel behoorden oorspronkelijk ook het stadsgebied Leeuwarden en de dorpen Wirdum, Wytgaard, Huizum, Goutum, Swichum, Hempens en Teerns en ook nog de dorpen Lekkum, Miedum en Snakkerburen. In 1435 ontstond de stad Leeuwarden door het samenvoegen van Oldehove, Nijehove en Hoek. De Grietenij Leeuwarderadeel verloor hierdoor het middelste trimdeel. Tijdens de Tweede Wereldoorlog voegden de Duitse bezetters het zuidelijk trimdeel (Huizum, Wirdum, Wytgaard, Goutum, Swichum, Hempens, Teerns, Lekkum, Miedum en Snakkerburen) aan Leeuwarden toe. Zo bleef alleen het noordelijk trimdeel aan de gemeente Leeuwarderadeel behoren. Het gemeentehuis bleef wel in Huizum staan. Dat duurde tot 1965, toen was het gemeentehuis in Stiens klaar. De gemeente Leeuwarderadeel heeft 7 dorpen: Alde Leie, Britsum, Feinsum, Hijum, Jelsum, Koarnjum en Stiens. Stiens is de hoofdplaats met ongeveer 7800 inwoners. Verder horen de buurtschappen Bartlehiem en Vrouwbuurtstermolen gedeeltelijk bij de gemeente Stiens. In verband met de gemeentelijke herindelingen heeft de gemeenteraad in 2013 besloten dat Leeuwarderadeel zich in 2018 aansluit bij Leeuwarden. Leeuwarderadeel is tegenwoordig een forensengemeente met een plattelandsuitstraling. Het zuiden van de gemeente grenst aan de stad Leeuwarden, het noordelijk deel heeft een landelijk aanzien. De gemeente noemt dit landelijk karakter nadrukkelijk in de nota over het gemeentelijk jeugdbeleid van 2009: ‘Onze kinderen leven voor het grootste deel in dorpen, waar men elkaar over het algemeen nog kan ‘plaatsen’ en waar nog op straat kan worden gespeeld. Kinderen kunnen zelfstandig vriendjes bezoeken, het is er veilig, er is frisse lucht, voldoende groen en boven zicht op een blauwe lucht, niet belemmerd door hoog opgetrokken flatgebouwen. Deze aspecten worden soms wel eens uit het oog verloren of als vanzelfsprekend ervaren als het om jeugdbeleid gaat. Wij zien het echter wel als kernwaarden van onze gemeente.’ (Integraal gemeentelijk jeugdbeleid, 2009)

Openbare Basisschool ‘de Twilling’ Openbare basisschool ‘de Twilling’ is in 1999 ontstaan door het samengaan van basisschool De Skûle en basisschool De Trochreed. De naam ‘de Twilling’ -de tweeling- verwijst naar deze fusie. De school is op een centrale plek in het dorp gebouwd, namelijk tussen de wijken Oriënt, Aldlân, Heechhof en Stiens-Zuid in. De school ligt tegen het sportcomplex ‘it Gryn’ aan, waardoor sportzalen en zwembad in de buurt zijn. Op hetzelfde terrein als de school ligt ook het woon-zorgcomplex van Talant. Bij Talant wonen mensen met een verstandelijke beperking. In het schoolgebouw zijn twee lokalen bijgebouwd voor de dagbesteding voor bewoners van Talant. Op deze manier wordt de integratie tussen de bewoners en de leerlingen bevorderd. De kinderen van de school brengen regelmatig een bezoekje aan de bewoners van Talant, bijvoorbeeld om samen fruit te eten, een spelletje te doen of Sint-Maarten te vieren. ‘De Twilling’ is een openbare school die sinds 2008 deel uitmaakt van onderwijsgroep Fier. Fier, Fries voor trots, bestaat uit 21 (19 openbare en 2 algemeen bijzondere) basisscholen in de gemeenten Leeuwarderadeel, Menameradiel, het Bildt en Ferwerderadiel. De school heeft ongeveer 240 leerlingen in de leeftijd van 4 tot en met 12 jaar, die verdeeld zijn over acht jaargroepen. Het team bestaat uit een directeur, achttien leerkrachten, twee Intern Begeleiders en een conciërge. Een openbare school is voor iedereen toegankelijk. ‘De Twilling’ streeft naar een veilig leefklimaat. Naast het aanleren van basisvaardigheden krijgen kinderen de ruimte om zelf initiatieven te nemen. Het team vindt het belangrijk dat iedereen leert samenwerken, maar ook zelf verantwoordelijkheid draagt voor zijn of haar werk. Kinderen wordt geleerd respect te hebben voor de mening en opvatting anderen. Bij ‘de Twilling’ wordt alleen tussenschoolse opvang aangeboden. Voor voorschoolse en naschoolse opvang gaan kinderen naar een andere locatie in Stiens. De school biedt de opvang aan in samenwerking met Stichting Welzijn Middelsee. In de schoolgids noemt ‘de Twilling’ dat hun doelstelling voor het bewegingsonderwijs er op gericht is dat kinderen kennis, inzicht en vaardigheden verwerven om hun bewegingsmogelijkheden te vergroten, enige kenmerkende hulpmiddelen en bijbehorende begrippen kunnen gebruiken, een positieve houding ontwikkelen, dan wel behouden, met betrekking tot deelname aan de bewegingscultuur en leren omgaan met elementen als spanning, verlies en winst. Dit wil de school bereiken door het aanbieden van gymnastiek, beweging op muziek, dans, atletiek en spel. Daarvoor gebruiken ze verschillende methoden en materialen.

Resultaten enquĂŞtes Algemeen Totaal zijn er 137 respondenten. Leerkrachten: 8 respondenten Organisatie BSO/TSO: 1 respondent Ouders: 48 respondenten Leerlingen: 80 respondenten

Aantallen respondenten 8

leerkrachten organisatie BSO/TSO

ouders leerlingen

Er hebben 48 ouders gereageerd, van kinderen uit groep 2 tot en met 8. Er hebben geen ouders met kinderen uit groep 1 gereageerd. In de volgende grafiek wordt duidelijk gemaakt welk percentage ouders bij welke jaargroep van de basisschool behoort.

Percentage ouders verdeeld over groep 1 t/m 8 0%

10,42%

20,83% 8,33%

groep 1 groep 2 groep 3 groep 4 18,75%

18,75%

groep 5 groep 6 groep 7 groep 8

8,33% 14,58%

Van de ondervraagde ouders geeft bijna 48% aan dat hun kind lichamelijk heel actief is en bijna 46% vindt hun kind lichamelijk actief. Iets meer dan 6% geeft aan dat hun kind minder actief is. Bijna 98% van de kinderen beoefent een sport. Als voorbeelden worden genoemd: voetbal, turnen, jazzballet, streetdance, handbal, drumband, wielrennen, judo, handbal, kaatsen, gymnastiek en paardrijden, tennis, korfbal, (snel)zwemmen, waterpolo, weerbaarheidstraining, Do4Kids, schaatsen en skeeleren. Sommige kinderen beoefenen meerdere sporten. Veel kinderen sporten tussen de 4 en 10 uren per week, sommigen sporten tussen de 13 en 15 uren per week. Naast sporten bij een georganiseerde activiteit spelen kinderen ook nog (buiten).

Lichamelijke activiteit van kinderen in % 6,25%

47,92%

heel actief actief minder actief

45,83%

niet actief

Van de 80 ondervraagde leerlingen uit groep 6, 7 en 8 geeft 90% aan dat ze op een sport zitten. Iets meer dan 72% speelt na schooltijd minsten vier keer per week buiten, 15% doet dit ongeveer twee keer per week. Van de ondervraagde kinderen zegt 12,5% dat ze na schooltijd minder dan 1 keer per week buiten spelen.

Percentage kinderen uit groep 6, 7 & 8 dat na schooltijd buiten speelt 13,00%

15% min. 4 keer per week ongeveer 2 keer per week minder dan 1 keer per week 72%

Schoolbeleid Leerkrachten Alle leerkrachten geven aan dat ze het belangrijk vinden om een bijdrage te leveren aan beweging stimulerend onderwijs, bijvoorbeeld omdat kinderen beweging nodig hebben om zich te kunnen concentreren of omdat kinderen in het algemeen te weinig bewegen. Men is van mening dat fysieke activiteit een positieve invloed heeft op de concentratie en oplettendheid van kinderen. Er wordt opgemerkt dat de motorische ontwikkeling van kinderen de laatste 15 jaar slechter is geworden. 87,5% vindt dat men als leerkracht voor leerlingen een rolmodel met betrekking tot beweeggedrag vervult. Voordoen, meedoen en nadoen geeft kinderen een extra stimulans. Van de leerkrachten is 75% van mening dat er onvoldoende tijd in het programma is om beweeggedrag te stimuleren. In het programma is weinig tijd voor gym en de gymtijden zijn terug gebracht van 2 keer een uur per week naar 2 keer 45 minuten per week. Daarnaast krijgt 25% van de leerkrachten bij/nascholing op gebied van beweegactiviteiten en is er geen vakleerkracht bewegingsonderwijs aan de school verbonden. In het schoolbudget is er te weinig ruimte voor het beweging stimulerend onderwijs, zo vindt 75% van de leerkrachten. De helft van de leerkrachten weet niet of er schoolbreed doelen vastgesteld zijn met betrekking tot beweging stimulerende activiteiten, 37,5% denkt dat dit niet het geval is.

Van de ondervraagden is 87,5% van mening dat het stimuleren van beweeggedrag niet ten koste gaat van kernactiviteiten als leren lezen en rekenen. Bij de overige 12,5% wordt opgemerkt dat het stimuleren van beweeggedrag extra tijd kost, terwijl het programma al overvol is en dat er bij de kleuters voldoende beweging naast de werklessen op het programma staat. Meer dan de helft van de leerkrachten die aan dit onderzoek deelgenomen hebben, namelijk 62,5%, wisselt theorielessen af met korte, actieve pauzes. Het overgrote deel van de leerkrachten integreert theorie en fysieke activiteiten soms (50%) of nauwelijks (37,5%). Als reden wordt aangegeven dat het rooster daar weinig ruimte voor biedt. Op de vraag op welke manieren het beweging stimulerend beleid binnen de school zichtbaar is, noemt 100% van de leerkrachten dat dit wel bij het bewegingsonderwijs zichtbaar is en niet in de overige lessen in het curriculum. Van de ondervraagden vindt 50% dat het beleid ook zichtbaar is in de schoolpauzes, 25% dat het zichtbaar is in het transport van en naar school en 12,5% noemt het zichtbaar zijn in het buitenschools beweegaanbod. O.B.S. â&#x20AC;&#x2DC;de Twillingâ&#x20AC;&#x2122; doet mee met projecten die vanuit de overheid of zorginstanties worden georganiseerd om een gezonde leefstijl te bevorderen. Alle ondervraagden geven dit aan en als voorbeelden worden GO-4 Sport, sporttoernooien (handbal, voetbal, kaatsen), nationaal schoolontbijt, gezonde leefstijl en voeding en de activiteiten met Koningsdag genoemd. Het kan voorkomen dat kinderen problemen hebben met de motorische ontwikkeling. In dat geval bespreekt 62,5% van de leerkrachten de problemen met de IB-er (interne begeleiding) of zorgteam. Slechts 25% van de leerkrachten maakt is dat geval gebruik van externe deskundigheid, zoals Motorische Remedial Teaching (MRT) of steunlessen bewegingsonderwijs, 62,5% doet dit niet. Door de werkgever worden leerkrachten niet gestimuleerd tot gezond beweeggedrag en de werkgever biedt daartoe ook geen faciliteiten, zoals een korting op het lidmaatschap van een sportvereniging of sportschool.

Ouders Alle respondenten onder ouders vinden het belangrijk dat de school een bijdrage levert aan beweging stimulerend onderwijs. Van deze groep respondenten denkt 95,83% dat fysieke activiteit een positieve invloed heeft op de concentratie en oplettendheid, 4,17% denkt dat er sprake is van een neutrale invloed. Korte actieve pauzes (bewegingstussendoortjes of Energizers) tijdens de lessen zijn volgens 83,33% van de ondervraagde ouders nuttig. Het merendeel van de ouders geeft aan dat het belangrijk is dat leerkrachten regelmatig bij/nascholing op het gebied van beweegactiviteiten volgen, namelijk 87,5%. Bijna 96% van de ouders is van mening dat het stimuleren van beweeggedrag niet ten koste gaat van kernactiviteiten als leren lezen en rekenen. Op de vraag op welke manier het beweging stimulerend beleid van de school zichtbaar is, geeft bijna 65% van de ouders aan dat dit in het bewegingsonderwijs zichtbaar is. Iets meer dan 2% geeft aan dat ze het beleid ook zichtbaar vinden in de overige vakken van het curriculum. Bijna de helft van de ouders, namelijk 43,75%, ziet het beweging stimulerend beleid ook terug in de schoolpauzes. Bijna 21% geeft aan het te herkennen in het transport naar en van school en 6,25% ziet het beleid terugkomen in het buitenschools beweegaanbod. Bijna 21% van de ondervraagden geeft aan het beleid in geen van de aangegeven manieren te herkennen. Meer dan 33% van de ondervraagde ouders

is van mening dat de school geen duidelijke doelen heeft vastgesteld met betrekking tot beweging stimulerende activiteiten, iets meer dan 54% geeft aan niet te weten of dit het geval is. Voor het merendeel van de ouders (62,5%) is het herkenbaar dat de school deelneemt aan projecten vanuit de overheid of zorginstanties om een gezonde leefstijl te bevorderen, 25% geeft aan niet te weten of dit het geval is. Als voorbeelden worden hier de gemeentelijke sportdagen, schoolvoetbal en schoolhandbal, het project gezonde voeding en fruit (2013), het fruit eten op school, Fit4Kids, GO-4 Sport en de Koningsspelen genoemd. Meer dan 81% van de ouders vindt dat de gemeente een taak heeft in het bevorderen van beweeggedrag bij kinderen.

Leerlingen Leerlingen geven aan dat ze bewegingslessen belangrijk vinden. Rekenen beschouwen de meeste kinderen als net iets belangrijker dan gym, namelijk 60% tegenover 40%. Taal en gym worden bijna als even belangrijk beschouwd (48,75% tegenover 51,25%), waarbij gym net iets hoger scoort. Van de kinderen geeft 77,5% aan dat er geen bewegingstussendoortjes worden gegeven door leerkrachten.

Schoolplein Leerkrachten Van de leerkrachten geeft 62,5% aan dat de pauzes kinderen voldoende tijd geven om te bewegen, 37% is van mening dat dit niet het geval is. Een 他 deel geeft aan dat er voldoende ruimte is op het schoolplein om vrij te kunnen bewegen tijdens pauzes. Ook 75% vindt dat er voor iedere leeftijdsgroep voldoende faciliteiten op het schoolplein aanwezig zijn die uitnodigen tot bewegen (klimrekken, schommels, ballen, etc.). Alle ondervraagde leerkrachten zegt dat er verschillende pauzemomenten ingesteld zijn, zodat niet alle kinderen tegelijk op het plein zijn. De helft van de ondervraagden vindt dat er duidelijke markeringen op het plein zijn aangebracht voor verschillende leeftijdsgroepen. De meerderheid, 87,5%, is van mening dat er afspraken zijn gemaakt over het gebruik van het schoolplein voor verschillende spelbehoeften. Alle leerkrachten geven dat er toezicht is tijdens pauzes en dat het schoolplein ook tussenschools en buitenschools gebruikt wordt voor beweegactiviteiten. Bijna 84% vindt dat bij de inrichting van het schoolplein voldoende rekening is gehouden met de spelbehoefte van de verschillende leeftijdsgroepen. Van de ondervraagde leerkrachten vindt 50% dat er voldoende budget vrijgemaakt is voor de inrichting van het schoolplein. Op de vraag of kinderen worden betrokken bij de inrichting van het schoolplein, antwoordt 37,5% dat dit het geval is, ook 37,5% antwoordt dat dit niet het geval is.

Ouders Van de ondervraagde ouders geeft 75% aan dat hun kinderen voldoende tijd hebben om tijdens pauzes te bewegen op het schoolplein, meer dan 89% vindt dat er ook voldoende ruimte is. Meer dan 76% is van mening dat er voor ieder leeftijdsgroep voldoende faciliteiten op het schoolplein zijn die uitnodigen tot bewegen (klimrekken, schommels, ballen, etc.). Van de ouders geeft 91,67% aan dat de

school verschillende pauzemomenten kent, zodat er niet te veel kinderen tegelijk op het plein zijn, 70,21% vindt dat er bij de inrichting van het schoolplein is voldoende rekening gehouden met de spelbehoefte van de verschillende leeftijdsgroepen. Ongeveer een kwart van de ouders is van mening dat er markeringen op het schoolplein aangebracht voor verschillende leeftijdsgroepen, een kwart heeft daar geen mening over en bijna de helft vindt dat er geen markeringen zijn aangebracht. Ongeveer de helft zegt dat er afspraken zijn gemaakt over het gebruikt van het plein, bijna 40% weet niet of dit het geval is. Meer dan de helft van de ouders, 55,32%, is van mening dat er in de pauzes toezicht is, 17,02% denkt dat dit niet het geval is. Iets meer dan 60% van de ouders is van mening dat het schoolplein ook tussenschools en buitenschools gebruikt wordt voor beweegactiviteiten. Op de vraag of er budget is voor de inrichting van het schoolplein, antwoordt 37,5% dat dit het geval is, bijna 46% heeft hier geen mening over. Kinderen worden volgens 10,42% van de ouders betrokken bij de inrichting van het plein, 35,42% vindt van niet en meer dan de helft van de ouders heeft geen mening over dit punt.

Leerlingen Aan de leerlingen is gevraagd of ze genoeg tijd en ruimte hebben om in de pauzes te kunnen spelen. Van de kinderen geeft 28,75% aan dat er genoeg tijd is, 32,5% vindt dat er meestal genoeg tijd is en 38,75% is van mening dat er te weinig tijd is in de pauze om te kunnen spelen. Voor wat betreft de ruimte vindt 63,75% dat er genoeg ruimte is, 27,5% dat er meestal genoeg ruimte is en 8,75% vindt dat er te weinig ruimte is. Bijna 44% vindt dat er genoeg spelmateriaal is en bijna 37% geeft aan dat dit soms zo is. Een grote meerderheid van de kinderen, 97,5%, zegt dat er duidelijke afspraken zijn over wat er wel en niet mag op het schoolplein. Bijna 89% zegt dat er een indeling op het plein is voor de verschillende groepen.

Bewegingsonderwijs Leerkrachten Volgens 50% van de leerkrachten heeft de school een duidelijke visie op bewegingsonderwijs, de overige 50% weet niet of dit het geval is. Ze geven allen aan dat bewegingsonderwijs bij â&#x20AC;&#x2DC;de Twillingâ&#x20AC;&#x2122; een vast onderdeel van het curriculum is, met een vast aantal uren (in theorie 2 uren per week) op een vast moment in het weekrooster. Over de vraag of er schoolbreed doelen zijn vastgesteld voor het bewegingsonderwijs zijn de meningen verdeeld: 25% geeft aan dat dit inderdaad het geval is, 25% geeft aan dat dit niet zo is en de overige 50% weet het niet. Er wordt door de leerkrachten aangegeven dat bij de kleutergroepen brede doelen zijn afgesproken. Van de ondervraagden geeft 62,5% aan dat ze op structurele wijze aan de kerndoelen voor het basisonderwijs werken. De helft van de leerkrachten is van mening dat de inhoud en opbouw van de bewegingslessen niet vastgelegd wordt, 37,5% denkt dat hier wel vaste afspraken over gelden. Als dit vastgelegd wordt, dan is dit op eigen initiatief voor de eigen groep. De kleutergroepen hebben een eigen programma.

Het merendeel van de leerkrachten, namelijk 62,5%, geeft aan dat de vorderingen met betrekking tot motorische vaardigheden niet vastgelegd worden in een leerlingvolgsysteem, terwijl 37,5% daar wel mee werkt. Van de respondenten geeft 62,5% aan dat er geen sprake is van een vakwerkplan bewegingsonderwijs voor iedere groep, de overige ondervraagden geven aan hiervan niet op de hoogte te zijn. Alle leerkrachten geven aan bewegingsonderwijs belangrijk te vinden, 75% vindt deze lessen even belangrijk als de theorielessen. Meer dan de helft, 62,5%, geeft aan dat de tijdsplanning van de kernvakken soms in het gedrang door het aanbieden van bewegingslessen. Van de leerkrachten geeft 12,5% aan dat ze de bewegingslessen soms overslaan, bijvoorbeeld door een noodsituatie, 75% zegt dit nooit te doen. Van de ondervraagde leerkrachten geeft 12,5% aan de activiteiten uit de gymles te gebruiken in overige lessen, 62,5% doet dit soms en 25% doet dit niet. Alle leerkrachten kennen GO-4 Sport en iedereen weet dat deze organisatie sport en beweging wil stimuleren en sporten spelmateriaal uitleent. De meesten weten ook dat GO-4 Sport sportkennismakingsprojecten organiseert. Ongeveer de helft is er ook van op de hoogte dat GO-4 Sport workshops en cursussen voor leerkrachten aanbiedt, sportactiviteiten organiseert en het sportaanbod wil verbeteren. Een kwart van de ondervraagde leerkrachten kent de activiteiten als ondersteuning bij het inrichten van een schoolplein en het adviseren van sportverenigingen. Slechts één leerkracht geeft aan op de hoogte te zijn dat GO-4 Sport ook een rol heeft bij het sportaanbod voor senioren. Hetzelfde geldt voor het tegengaan van bewegingsarmoede. Niemand weet dat GO-4 Sport thema-avonden voor ouders kan organiseren. Leerkrachten zijn op de hoogte van veel activiteiten van GO-4 Sport. Op de vraag waarvoor ze zelf de voorzieningen van GO-4 Sport voor gebruiken, antwoordt bijna 72% dat ze sporten spelmateriaal lenen en gebruik maken van de sportkennismakingsprojecten. Daarnaast wordt in mindere mate gebruik gemaakt van de organisatie van sportactiviteiten en projecten (14,3%). Hetzelfde percentage geeft aan dat ze ondersteuning van de organisatie hebben gekregen bij de inrichting van het schoolplein met betrekking tot bewegen. Ongeveer 63% geeft aan 1-5 keer per jaar gebruik te maken van GO-4 Sport. Aangegeven wordt dat voor groep 5-6 geen gebruik (meer) kan worden gemaakt van GO-4 Sport. Meer dan de helft van de leerkrachten, 62,5%, is niet tevreden over de accommodatie die tot hun beschikking staat. De helft van de docenten vindt bovendien dat er tijdens de bewegingslessen niet gewerkt kan worden met uitdagend en veilig materiaal. Van de respondenten vindt 50% dat ze in de lessen bewegingsonderwijs voldoende differentiatie naar niveau aanbieden. Leerkrachten differentiëren door variatie in de bewegingslessen aan te bieden: binnen/buiten spel, gym met diverse materialen, spellessen, groot spelmateriaal binnen. Binnen al deze onderdelen wordt de moeilijkheidsgraad opgebouwd en worden er in het leerlingvolgsysteem bepaalde doelen geregistreerd. Er worden verschillende oefeningen op verschillende niveaus aangeboden (bijvoorbeeld verschillen in hoogte of afstand), zodat ieder kind op zijn/haar niveau kan of durft. Ook wordt er gebruik gemaakt van zogenaamde hoekenlessen, waarbij op verschillende plekken (hoeken) verschillende manieren en niveaus aangeboden worden. Van de leerkrachten is 37,5% van mening dat ze niet genoeg differentiëren. Als oorzaak wordt genoemd dat er vaak te weinig

tijd is om een echt goed gedifferentieerde les te geven en dat er te weinig (toegang) tot materiaal is. Opgemerkt wordt dat het goed zou zijn als er een vakleerkracht bewegingsonderwijs zou zijn, die alle materialen kan klaarleggen en beter weet te differentiĂŤren. Tijdens een bewegingsles zijn er inactieve momenten. Gevraagd is hoe leerkrachten er concreet voor zorgen dat kinderen weer actief worden. Leerkrachten doen dit door inactieve momenten zoveel mogelijk te voorkomen, bijvoorbeeld door gebruik te maken van hoekenlessen en weinig eliminatiespellen in te zetten. Inactieve momenten worden zo kort mogelijk gehouden, bijvoorbeeld door bij een tikspel niet meer dan drie op de bank te laten zitten, bij de vierde mag de eerste weer terug in het spel. Soms krijgen kinderen een alternatieve opdracht of worden ze op een andere manier bij de les betrokken.

Ouders Meer dan 81% van de ouders geeft aan dat ze de visie van â&#x20AC;&#x2DC;de Twillingâ&#x20AC;&#x2122; over bewegingsonderwijs niet kennen. Van de ondervraagde ouders geeft 87,5% aan dat bewegingslessen een vast onderdeel van het lesprogramma zijn en bijna 90% zegt dat dit op vaste uren op een vast moment in het weekrooster gepland is. De meeste ouders weten hoeveel uren per week er bewegingsonderwijs gegeven wordt. Opgemerkt wordt dat er weinig tijd overblijft in verband met vervoer en aan/uitkleden. Ongeveer een derde deel van de ouders denkt dat de bewegingslessen gegeven worden door een vakleerkracht bewegingsonderwijs, ongeveer de helft denkt dat dit niet het geval is. Iets meer dan 81% vindt bewegingslessen net zo belangrijk als theorielessen, bijna 19% vindt theorie belangrijker. Ongeveer 48% van de ouders is van mening dat bewegingslessen nooit ondergeschikt gemaakt mogen worden aan theorielessen. Opgemerkt wordt dat beweging belangrijk is om goed te kunnen functioneren en dat lichamelijke uitdaging een belangrijke bijdrage levert aan de cognitieve prestaties van de leerlingen. Een ouder zegt dat kinderen in verhouding al zo weinig bewegen en dat het absoluut niet wenselijk is om de bewegingslessen te laten vervallen. Kinderen raken door bewegen op een positieve manier hun energie kwijt en als tip wordt gegeven om bij tijdgebrek een keer een bewegingsles in het lokaal of op het plein te geven. Over het algemeen is men van mening dat er in principe genoeg tijd is om alle onderdelen van het curriculum te kunnen geven. Ook 48% van de ouders vindt dat alleen in dringende gevallen een bewegingsles mag worden overgeslagen, bijvoorbeeld tijdens afname van Cito- of drempeltoetsen. Ook wordt aangegeven dat bij dreigende achterstanden op gebied van rekenen en taal bewegingslessen incidenteel overgeslagen mogen worden, mits de planning aangepakt wordt. Een enkeling geeft aan dat bewegingslessen minder belangrijk zijn dan theorie en vindt dat sporten ook heel goed vanuit de thuissituatie kan. De meeste ouders, 77,8%, zijn van mening dat de school beschikt over een goede accommodatie. Van de ondervraagden geeft 37,5% aan dat de gymlessen goed passen bij het niveau van hun kind, meer dan 52% heeft daar geen zicht op. Bijna 23% denkt dat de lessen uitdagend genoeg zijn voor hun kind, ook hier heeft meer dan de helft van de ouders er geen beeld van. Opgemerkt wordt dat ouders de lessen te weinig variatie in de lessen zien en dat kinderen gym saai vinden. Er wordt te vaak hetzelfde gedaan en er wordt veel met balspellen gewerkt. Een ouder zou ook graag dans op het programma zien staan, meerdere ouders geven aan dat er meer met toestellen gewerkt kan worden. Ook worden positieve opmerkingen gemaakt door ouders van wie het kind het leuk vindt om naar gym te gaan.

Een vakleerkracht bewegingsonderwijs zou volgens een aantal ouders een waardevolle aanvulling zijn. Nu is de invulling van bewegingsonderwijs afhankelijk van de leerkracht en soms kan gymles niet door gaan omdat een leerkracht hiervoor niet bevoegd is. Ongeveer de helft van de ouders kent de organisatie GO-4 Sport van sportkennismakingsprojecten, organisatie van sportprojecten en het stimuleren van bewegen. Iets meer dan 13% geeft aan dat GO4 Sport zich bezig houdt met uitleen van materialen en ondersteunende taken met betrekking tot de inrichting van het schoolplein.

Leerlingen De ondervraagde leerlingen vinden gymlessen belangrijk, zo geeft 97,5% aan. Alle kinderen geven aan dat de gymlessen door hun eigen leerkracht worden gegeven, de meesten zeggen dat dit op vaste momenten gebeurt. Iets meer dan de helft van de kinderen, namelijk 53,5%, vindt de gymlessen leuk. Meer dan 他 deel van de ondervraagde kinderen geeft aan dat de gymlessen wel eens worden overgeslagen, bijvoorbeeld uit tijdgebrek of strafmaatregel. Op de vraag welke sporten ze tijdens de bewegingslessen doen, worden genoemd: trefbal, slagbal, (blokjes)voetbal, tikspelletjes, apenkooi, rondjes rennen, basketbal, estafette, korfbal, en touwslingeren/klimmen.

Ouderbetrokkenheid Leerkrachten Ouders zijn een belangrijke factor in het be誰nvloeden van het beweeggedrag. Ondervraagde leerkrachten geven voor het grootste deel (62,5%) aan dat ouders niet actief betrokken worden bij het bewegingsonderwijs, 25% heeft geen mening. Van de ondervraagde leerkrachten is 75% van mening dat ouders niet worden gestimuleerd om te helpen bij de organisatie van beweegactiviteiten in de pauzes of het buitenschools aanbod. Op de vraag of de communicatie naar ouders over de fysieke activiteiten van de school voor verbetering vatbaar is, vindt 37,5% dat die inderdaad beter kan, 50% heeft over dit onderwerp geen mening. De helft van de ondervraagden zegt dat de school ouders stimuleert om hun kind deel te laten nemen aan bewegingsactiviteiten, 12,5% geeft ouders concrete tips en voorbeelden voor bewegingsactiviteiten buiten schooltijd. Ouders en kinderen worden volgens 37,5% van de leerkrachten betrokken bij het organiseren en uitvoeren van een tussen/buitenschools beweegaanbod, 50% vindt dat dit niet het geval is. Niemand van de ondervraagde leerkrachten vindt dat de school ouders met elkaar in contact brengt om te spreken over beweeggedrag van kinderen, 75% zegt dat dit niet het geval is.

Ouders Ouders zijn een belangrijke factor in het be誰nvloeden van beweeggedrag. Van de ondervraagde ouders geeft 59,57% aan dat ze onvoldoende betrokken worden bij het bewegingsonderwijs en 67,39% antwoordt dat ze als ouder niet worden gestimuleerd om te helpen bij de organisatie van

beweegactiviteiten in de pauzes of het buitenschools aanbod. Bijna 70% is van mening dat de communicatie naar ouders over de fysieke activiteiten van de school voor verbetering vatbaar is. Volgens 63,83% van de ouders worden zij door de school niet gestimuleerd om hun kind deel te laten nemen aan bewegingsactiviteiten en 84,78% vindt dat de school ouders geen concrete tips en voorbeelden voor bewegingsactiviteiten buiten schooltijd geeft. Meer dan 89% is van mening dat de school ouders niet met elkaar in contact brengt om te spreken over beweeggedrag van kinderen, 68% geeft aan dat ouders en kinderen worden betrokken bij het organiseren en uitvoeren van een tussen/buitenschools beweegaanbod. De helft van de ondervraagde ouders vindt dat de school kinderen voldoende kennis laat maken met het plaatselijke bewegingsaanbod en iets meer dan de helft geeft aan dat er wordt samengewerkt met sport aanbiedende organisaties om kinderen en ouders te informeren over het buitenschools bewegingsaanbod. Ongeveer 42,55% zegt dat de school samenwerkt met externe partners m.b.t. het stimuleren van beweeggedrag en volgens 21,74% heeft de school afspraken gemaakt met externe partners (bijv. sportverenigingen) over buitenschoolse bewegingsmogelijkheden. Iets meer dan 34% vindt dat de school het plaatselijke bewegingsaanbod promoot, 10,87% van de ouders denkt dat hierbij samengewerkt wordt met andere basisscholen.

Buitenschools beweegaanbod Leerkrachten Het grootste deel van de leerkrachten, 83,33%, is van mening dat er wordt samengewerkt met sport aanbiedende organisaties om kinderen en ouders te informeren over het buitenschools bewegingsaanbod en 62,5% vindt dat de school kinderen voldoende kennis laat maken met het plaatselijke bewegingsaanbod en dit ook promoot. Hetzelfde percentage vindt dat de school hierin samenwerkt met de gemeente en volgens 他 deel van de leerkrachten werkt de school samen met externe partners met betrekking tot het stimuleren van beweeggedrag. Als partners worden genoemd: sportverenigingen, GO-4 Sport, de BSO/TSO. Van de ondervraagde leerkrachten is niemand van mening dat de school en desbetreffende partners regelmatig evalueren om de kwaliteit te bewaken.

Samenwerking met externe partners in % 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%

Samenwerking met externe partners in %

Van de ondervraagde leerkrachten is 62,5% van mening dat kinderen bij de inpandige BSO/TSO gestimuleerd worden om te bewegen. Er is geen koppeling tussen het programma in de lessen bewegingsonderwijs en het beweegaanbod bij de TSO/BSO. Volgens 50% van de respondenten zijn er afspraken gemaakt tussen de school en de TSO/BSO over het gebruik van de faciliteiten voor fysieke activiteiten, hetzelfde aantal leerkrachten vindt dat het beweegaanbod van de TSO/BSO voor wat betreft tijden aansluit op de lestijden van de school. De helft is van mening dat er voldoende buiten- en binnen accommodatie is voor het beweegaanbod van de TSO/BSO, 37,5% heeft hierover geen mening. Meer dan de helft, 62,5%, vindt dat er bij de BSO/TSO gebruik gemaakt wordt van veilig en geschikt spelmateriaal voor de kinderen. Bij de vraag of het beweegaanbod van de BSO/TSO gericht is op het stimuleren van de dagelijkse fysieke activiteit bij kinderen, heeft 62,5% geen mening, terwijl 37,5% denkt dat dit inderdaad het geval is. Van de ondervraagde leerkrachten geeft 87,5% aan niet te weten of er bij de BSO/TSO gebruik gemaakt wordt van een structureel beweegprogramma. Hetzelfde aantal leerkrachten geeft aan niet te weten of er bij de TSO/BSO wordt gemeten of kinderen in het beweegaanbod het beoogde fysieke activiteitenniveau behalen (elke dat een uur intensief bewegen, minstens 3 keer per week 20 minuten zwaar intensief bewegen). Ook 87,5% heeft geen mening als het gaat over bewust afwisselen tussen georganiseerde bewegingsactiviteiten en vrij spel bij de BSO/TSO. Precies hetzelfde geldt voor het al dan niet werkzaam zijn van gekwalificeerde bewegingsbegeleiders bij de BSO/TSO.

Organisatie BSO en TSO De organisatie geeft aan dat er een splitsing gemaakt is tussen de locaties van de TSO en de BSO. Op â&#x20AC;&#x2DC;de Twillingâ&#x20AC;&#x2122; wordt wel tussentijdse opvang aangeboden, maar de buitenschoolse opvang vindt plaats bij een andere basisschool in de buurt. De TSO maakt gebruik van twee lokalen in de school.

Kinderen worden bij de BSO/TSO gestimuleerd om te bewegen. Er is geen koppeling tussen het programma in de lessen bewegingsonderwijs van de basisschool en het beweegaanbod bij de BSO/TSO. De kinderen die tussen de middag bij de TSO eten, mogen daarna zelf bepalen wat ze willen doen. Er zijn afspraken gemaakt tussen de school en de BSO/TSO over het gebruik van de faciliteiten voor fysieke activiteiten en het beweegaanbod van de BSO/TSO sluit aan op de schooltijden. De organisatie voor BSO/TSO gebruikt hetzelfde buiten speelgoed als de kleuters van de basisschool. Voorheen werd bij slecht weer ook het ‘speellokaal’ van de school gebruikt tijdens de TSO, maar dat is nu niet meer het geval. Het beweegaanbod van de BSO/TSO is volgens de organisatie gericht op het stimuleren van de dagelijkse lichaamsbeweging. Daarbij wordt geen gebruik gemaakt van een structureel beweegprogramma en wordt ook niet gekeken of de Nederlandse Norm Gezond Bewegen (elke dag een uur intensief bewegen, minstens 3 keer per week 20 minuten zwaar intensief bewegen) wordt gehaald. Verder worden georganiseerde bewegingsactiviteiten en vrij spel niet bewust afgewisseld. De organisatie geeft aan over onvoldoende accommodatie te beschikken om beweging te stimuleren. Wel is er voldoende veilig en geschikt spelmateriaal. Het is niet bekend of er bij de BSO/TSO gekwalificeerde bewegingsbegeleiders werken.

Ouders Van de ouders die kinderen op de BSO/TSO hebben geeft ruim 30% aan dat kinderen daar gestimuleerd worden om te bewegen, hetzelfde percentage vindt dat dit niet het geval is, terwijl 37,5% hierover geen mening heeft. Op de vraag of er een koppeling is tussen het programma in de lessen bewegingsonderwijs van ‘de Twilling’ en het beweegaanbod bij de TSO/BSO, geeft 40% aan dat dit niet het geval is, meer dan 50% heeft geen mening. Volgens 35,71% van de ouders zijn er afspraken tussen de school en de TSO/BSO over het gebruik van de faciliteiten voor fysieke activiteiten, 57,14% heeft geen mening. Op de vraag of het beweegaanbod van de TSO/BSO wat betreft tijden aansluit op de lestijden van de school, vindt 14,3% dat dit zo is en ook 14,3% dat dit niet zo is. Meer dan 57% van de ouders heeft geen mening als het erover gaat of het beweegaanbod bij de TSO/BSO is gericht is op het stimuleren van de dagelijkse fysieke activiteit bij kinderen (minimaal 1 uur per dag bewegen, waarvan 3 keer per week 20 minuten intensief), 14,29% denkt dat de beweegnorm wordt gehaald. Bijna 43% geeft aan dat er bij de TSO/BSO niet wordt gemeten of kinderen in het beweegaanbod het beoogde fysieke activiteitenniveau behalen. Van de ondervraagde ouders vindt 6,67% dat men bij de TSO/BSO gebruik maakt van een structureel beweegprogramma, 33,33% is het daarmee oneens. Volgens 42,86% is er voldoende buiten- en binnen accommodatie voor het beweegaanbod van de TSO/BSO, hetzelfde percentage ouders heeft geen mening over het onderwerp. Meer dan 28% van de ouders is van mening dat er bij de TSO/BSO gebruik wordt gemaakt van veilig en geschikt spelmateriaal voor de kinderen, terwijl meer dan 71% geen mening heeft. Ongeveer 7% van de ouders geeft aan dat georganiseerde bewegingsactiviteiten en vrij spelen bij de TSO/BSO afgewisseld worden, bijna 31% is

het daarmee niet eens. Dezelfde cijfers gelden voor de vraag of er gekwalificeerde bewegingsbegeleiders werken bij de BSO.

Leerlingen Aan de leerlingen is gevraagd of ze op een sport zitten, 90% beantwoordt deze vraag met ja. Van de ondervraagde leerlingen geeft 72,5% aan dat ze minstens 4 keer per week na schooltijd buiten spelen, 15% doet dit ongeveer 2 keer per week en 12,5% speelt minder dan 1 keer per week buiten.

Actief en veilig transport Leerkrachten Van de onderwijzers is 75% van mening dat de meeste kinderen niet met de auto naar en van school gebracht en gehaald worden, 87,5% vindt dat de meeste kinderen op een actieve manier naar en van school gaan, 12,5% vindt dat de meeste kinderen op een inactieve manier naar en van school gaan, bijvoorbeeld met de auto. Van de leerkrachten vindt 75% dat de school het actieve transport van en naar school stimuleert en dat kinderen gemakkelijk en veilig op een actieve manier kunnen komen en gaan. De helft van de ondervraagden vindt dat de school samenwerkt met gemeente en verkeersveiligheidsorganisaties om kinderen op actieve wijze van en naar school te laten komen en 62,5% is van mening dat de school werkt aan overzichtelijke en veilige verkeersroutes naar school. Volgens 75% is de infrastructuur rond de school is veilig genoeg voor actief transport van kinderen. Van de leerkrachten vindt 37,5% dat de school het actieve transport regelmatig bij ouders onder de aandacht brengt, bijvoorbeeld via website, ouderavonden of nieuwsbrieven, 62,5% heeft hierover geen mening. De helft van de ondervraagden geeft aan dat de school niet structureel inventariseert welke belemmeringen ouders ervaren om hun kind op een actieve manier van en naar school te laten komen. 75% geeft aan dat de kinderen verkeersveiligheidslessen krijgen.

Ouders Van de ouders is 52,8% van mening dat de meeste kinderen niet met de auto naar en van school worden gebracht en gehaald, bijna 65% vindt dat kinderen op een actieve manier naar en van school gaan. Meer dan 62% geeft aan dat kinderen gemakkelijk en veilig op een actieve manier naar en van school kunnen komen en gaan. Ongeveer een derde deel van de ouders vindt dat de school het actieve transport van en naar school stimuleert, terwijl een even groot percentage van mening is dat de school dit niet stimuleert. Volgens ongeveer 23% van de ouders werkt de school samen met gemeente en verkeersveiligheidsorganisaties om kinderen op actieve wijze van en naar school te laten komen, bijna 30% vindt dat dit niet het geval is. Bijna 80% van de ouders geeft aan dat hun kind verkeersveiligheidslessen krijgt. Als het erover gaat of de school werkt aan overzichtelijke en veilige verkeersroutes naar school, heeft 43,75% van de ouders geen mening, 27,08% vindt dat de school dit niet doet en iets meer dan 29% vindt dat de school daar wel aan werkt. Volgens 4% van de ouders inventariseert de school structureel

welke belemmeringen ouders ervaren om hun kind op een actieve manier van en naar school te laten komen, terwijl 16,67% van mening is dat de school het actief van en naar school gaan, regelmatig bij ouders onder aandacht brengt. Van de ouders geeft 45,83% aan dat de infrastructuur rondom de school veilig is, terwijl 39,58% de situatie niet veilig vindt.

Leerlingen Aan de leerlingen is gevraagd op welke manier ze het meest naar school komen. Van hen geeft 82,5% aan dat ze meestal op de fiets komen, 13,75% komt meestal lopend en 3,75% komt het meest met de auto.

Conclusies resultaten enquêtes Schoolbeleid Zowel leerkrachten, ouders als leerlingen vinden het stimuleren van beweeggedrag een belangrijke taak van de school. Ouders vinden ook dat de gemeente daar een verantwoordelijkheid in heeft. Beweging heeft een positieve invloed op de concentratie en oplettendheid van kinderen. De meerderheid van de geënquêteerden vindt dat het stimuleren van beweeggedrag niet ten koste gaat van kernactiviteiten, zoals rekenen en lezen. Bijna alle ouders geven aan dat ze denken dat korte, actieve pauzes (bewegingstussendoortjes of Energizers) tijdens de lessen nuttig zijn en meer dan de helft van de leerkrachten zegt dit middel ook te gebruiken in de lessen. Dit wordt door de kinderen niet herkend, meer dan ¾ deel vindt dat ze geen bewegingstussendoortjes krijgen. Het is niet aan te tonen of dit niet als zodanig door kinderen herkend wordt of dat er inderdaad weinig gebruikt wordt gemaakt van bewegingstussendoortjes. Ouders en leerkrachten geven beiden aan dat er te weinig tijd in het programma is voor beweging stimulerende activiteiten. Ook kinderen geven aan dat ze graag meer zouden bewegen op school. Bij en nascholing op het gebied van beweging wordt door ouders als belangrijk gezien, maar in de praktijk blijkt dat maar een kwart van de leerkrachten daar de mogelijkheden voor heeft. Bij ‘de Twilling’ is er geen duidelijke en gezamenlijke visie en zijn er geen schoolbrede doelen afgesproken met betrekking tot het stimuleren van beweegactiviteiten, dit wordt door de ouders herkend. Het beweging stimulerend beleid is vooral zichtbaar in de bewegingslessen en de pauzes. Bij ‘de Twilling’ is het schoolbeleid nog te verbeteren. Iedereen vindt het stimuleren van beweging belangrijk, maar het beleid dat hier op gericht is, kan duidelijker en efficiënter. Visie en schoolbrede doelen ontbreken, het personeel wordt nauwelijks bijgeschoold en bij achterstanden in de motorische ontwikkeling van leerlingen kan adequater worden gereageerd. Het bewegingsbeleid is niet zichtbaar genoeg voor ouders en andere betrokkenen.

Schoolplein De meeste ouders en leerkrachten zijn van mening dat er voldoende tijd, ruimte en faciliteiten op het schoolplein zijn om in de pauzes te kunnen bewegen. Veel kinderen vinden de tijd te kort en vinden de faciliteiten ook onvoldoende, dit geldt vooral voor voorzieningen voor de oudere kinderen. Bij ‘de Twilling’ zijn verschillende pauzemomenten ingesteld om te grote drukte op het plein te voorkomen en er gelden duidelijke afspraken over het gebruik van het plein. Voor kinderen is duidelijk hoe de indeling van het plein is. In de pauzes wordt er toezicht gehouden. Het schoolplein van ‘de Twilling’ biedt voldoende mogelijkheden tot bewegen. Er is verbetering mogelijk door te werken aan de aankleding en aantrekkelijkheid van het plein en de directe omgeving van de school.

Bewegingslessen Zowel leerkrachten, ouders als leerlingen vinden bewegingslessen erg belangrijk. De meerderheid is van mening dat bewegingslessen net zo belangrijk zijn als theoretische vakken. Meer dan de helft van de leerkrachten krijgt er mee te maken dat de tijdplanning van de kernvakken af en toe in de knel komt door de bewegingslessen. Soms wordt een bewegingsles overgeslagen, ouders en leerkrachten zijn van mening dat dit alleen bij uitzondering mag en ook gebeurt. Toch geeft meer dan de helft van de kinderen aan dat gymlessen wel eens worden overgeslagen, bijvoorbeeld uit tijdnood of als straf. Gymlessen worden ook overgeslagen als er een onbevoegde leerkracht voor de klas staat en als kinderen hun gymspullen niet bij zich hebben of niet mee kunnen gymmen, dan blijven ze op school. Voor het grootse deel van de ouders en leerkrachten is het duidelijk dat de bewegingslessen twee keer per week op een vast moment in het rooster ingepland staan. Ook voor de leerlingen is dit herkenbaar. Als het gaat om de visie en de doelen van de school, is er een stuk minder duidelijkheid bij zowel ouders als leerkrachten. Leerkrachten van de kleutergroepen geven aan dat er in groep 1 en 2 wel afspraken zijn gemaakt over doelen, de andere leerkrachten geven aan dat ze structureel werken aan de kerndoelen bewegingsonderwijs, die door de overheid zijn vastgesteld. Toch lijkt er geen doorgaande leerlijn te zijn en worden resultaten en vorderingen niet structureel vastgelegd in een leerlingvolgsysteem. De activiteiten van de organisatie GO-4 Sport zijn voor veel leerkrachten wel duidelijk, maar er wordt niet structureel gebruik gemaakt van de diensten van GO-4 Sport. Aan de andere kant vinden leerkrachten dat ze beperkt zijn in hun mogelijkheden door gebrekkige accommodatie en materialen. Ouders denken juist dat de school beschikt over een goede accommodatie en materialen. GO-4 Sport is bij ouders vooral bekend door sportkennismakingsprojecten. De meeste leerkrachten denken actief na over de invulling van de bewegingslessen en proberen hun bewegingslessen af te stemmen op het niveau en de mogelijkheden van kinderen. Dit doen ze vooral door verschillende werkvormen aan te bieden. Inactieve momenten worden zoveel mogelijk voorkomen, of kinderen krijgen op zo’n moment een andere taak. Leerkrachten geven aan dat goed differentiëren lastig is door tijdgebrek in de bewegingslessen. Ze mogen met een klas 45 minuten aanwezig zijn in de sporthal en in die tijd moeten kinderen ook nog aan- en uitkleden. Dit laatste wordt ook door ouders opgemerkt, terwijl die veel minder zicht hebben op hoe en of de gymlessen worden afgestemd op het niveau en de mogelijkheden van hun kind. Een aantal ouders merkt op dat ze de invulling van de bewegingslessen eenzijdig vinden, omdat er veel balspelen worden gedaan. Ze zouden graag meer variatie zien. Ook door de leerlingen worden vooral verschillende soorten balspel genoemd als er gevraagd wordt naar de invulling van de gymlessen. Het vormgeven van de bewegingslessen bij ‘de Twilling’ kan beter door visie en doelen duidelijker te formuleren en daar het lesprogramma van groep 1 tot en met 8 op af te stemmen. Ook de communicatie met ouders over de inhoud van de lessen kan verbeterd worden.

Ouderbetrokkenheid Ouders zijn een belangrijke factor bij het beïnvloeden van beweeggedrag, maar ze worden door de school niet actief betrokken bij het bewegingsonderwijs of beweegactiviteiten in pauzes of

buiten/tussenschools beweegaanbod. Wel worden ouders betrokken bij de organisatie van beweegactiviteiten buiten de lessen, bijvoorbeeld bij sportdagen en spelactiviteiten. Leerkrachten vinden dat de school ouders en kinderen stimuleert en advies geeft over het buitenschools beweegaanbod. Meer dan de helft van de ouders vindt juist dat de school dit niet doet en een nog groter deel is van mening dat de school geen concrete tips geeft om beweeggedrag te verbeteren. Wel vindt meer dan de helft van de ouders dat de school kinderen kennis laat maken met het beweegaanbod in Stiens en ook dat ‘de Twilling’ samenwerkt met sport aanbiedende organisaties. De school organiseert geen activiteiten om ouders met elkaar in gesprek te krijgen over beweeggedrag van kinderen. De communicatie over de beweging stimulerende activiteiten van de school kan beter. Bij ouderbetrokkenheid heeft de school dus ook verbeterpunten waaraan gewerkt kan worden.

Buitenschools beweegaanbod De school werkt samen met sportverenigingen uit Stiens om kinderen kennis te laten maken met verschillende sporten. Op welke manier daar een keuze in gemaakt wordt, is niet duidelijk. Gemaakte afspraken worden niet geëvalueerd. In het pand van ‘de Twilling’ is alleen een tussenschoolse opvang gevestigd, voor de buitenschoolse opvang moeten kinderen naar een opvang die bij een naburige school gesitueerd is. De TSO gebruikt de spelmaterialen van de kleutergroepen van ‘de Twilling’. Volgens leerkrachten, ouders en de Stichting Welzijn Middelsee worden kinderen bij de TSO/BSO gestimuleerd om te bewegen. Dit bewegen is gericht op vrij spel, maar er is geen (georganiseerd) structureel beweegprogramma. Er wordt ook geen rekening gehouden met het stimuleren van beweeggedrag, met als doel de beweegnorm te behalen. Veel ouders die gebruik maken van de TSO/BSO hebben weinig tot geen zicht op de invulling van het stimuleren van beweeggedrag bij de TSO/BSO. Als doelen en werkwijze met betrekking tot het buitenschools beweegaanbod verhelderd worden, kan dit punt ook verbeterd worden.

Actief en veilig transport De meeste kinderen komen en gaan volgens ouders en leerkrachten op een actieve manier naar en van school, namelijk lopend of op de fiets. Kinderen bevestigen dit. Volgens het merendeel van de leerkrachten wordt dit actieve transport door de school gestimuleerd en werkt de school hierin samen met de gemeente en verkeersveiligheidsorganisaties. De infrastructuur rondom de school is behoorlijk overzichtelijk. Ongeveer de helft van de ouders en leerkrachten vindt dat kinderen veilig op een actieve manier naar school kunnen gaan. De andere helft van de ouders vindt het niet veilig om kinderen actief naar en van school te laten gaan en ervaart belemmeringen, bijvoorbeeld bij de oversteek bij de Gysbert Japicxstraat. Die wordt bij het oversteken als gevaarlijk ervaren, ook na het plaatsen van ‘schoolzone-palen’.

Dat de school verkeersveiligheidslessen aanbiedt, is voor iedereen duidelijk. Het stimuleren van het actieve transport door de school is voor veel ouders niet duidelijk. Dit stimuleren kan regelmatiger gebeuren, bijvoorbeeld door bij ouders onder de aandacht te brengen dat het belangrijk is dat kinderen op een actieve manier van en naar school gaan. Ook kan de school regelmatiger inventariseren welke belemmeringen ouders ervaren om hun kind op een actieve manier van en naar school te laten komen en hier aan werken.

Verbeterplan voor het stimuleren van beweeggedrag bij ‘de Twilling’ Visie en schoolbeleid Uit de enquêtes komt naar voren dat het onderwijzend personeel van ‘de Twilling’ het stimuleren van bewegen bij kinderen heel belangrijk vindt en de gezondheidsaspecten daarvan (er)kent. Een duidelijke visie van ‘de Twilling’ over het stimuleren van beweging wordt echter niet specifiek in hun onderwijsvisie genoemd. Ook is er geen duidelijk omschreven schoolbeleid met betrekking tot dit punt, waardoor bewegingsstimulering blijft bij individuele pogingen van docenten. Er is geen sprake van duidelijke doelen, afspraken of doorgaande leerlijnen. De communicatie naar de medewerkers, ouders en leerlingen ten aanzien van bewegingsstimulering is ook niet duidelijk. Het zou goed zijn als ‘de Twilling’ de visie en het schoolbeleid ten aanzien van bewegingsstimulering duidelijk omschrijft en dit vervolgens op verschillende manieren communiceert naar alle betrokken partijen, zoals medewerkers en ouders. De communicatie kan bijvoorbeeld via schoolgids, website, ouderavonden en teambijeenkomsten verlopen.

Aanbevelingen met betrekking tot schoolbeleid en visie: Maak de beweegredenen van de school ten aanzien van bewegingsstimulering concreet. Om duidelijke plannen te schrijven, te implementeren en uit te voeren, is het noodzakelijk dat de school weet welke specifieke behoeften er zijn ten aanzien van bewegingsstimulering. De uitkomsten en aanbevelingen vanuit dit onderzoek kunnen daarbij helpen. Omschrijf waarom de school de fysieke activiteit van kinderen wil stimuleren. Hierbij kan de school gebruik maken van de volgende argumenten: - Fysieke activiteiten op school leveren een bijdrage aan de Nederlandse Norm Gezond Bewegen (minimaal 1 uur intensief bewegen per dag). - Fysieke activiteiten zijn belangrijk voor de spierontwikkeling, het versterken van botten en het ontwikkelen van motorische vaardigheden. - Fysieke activiteiten zorgen voor een verminderd risico op verhoogde bloeddruk en overgewicht. - Fysieke activiteiten zorgen voor minder stress. - Fysieke activiteiten kunnen het cognitieve functioneren positief beïnvloeden. - Fysieke activiteiten zijn leuk en passen bij de prikkel aan beweging van kinderen. - Fysieke activiteiten kunnen de sociale ontwikkeling van kinderen positief beïnvloeden. Stel een werkgroep ‘bewegingsstimulering’ samen. Deze werkgroep houdt zich in eerste instantie bezig met het opzetten van een beleid ten aanzien van beweging stimulerend onderwijs en in een later stadium ook met uitvoering en bijstelling van het beleid. Eventueel kunnen er subgroepen gemaakt worden, bijvoorbeeld een schoolpleingroep of een beweeggroep, die zich richten op het beleid ten aanzien van een van de deelgebieden. In de werkgroep ‘bewegingsstimulering’ kunnen bijvoorbeeld de directeur, een vertegenwoordiger

van de ouderraad, een ouder, een onderwijsondersteunend medewerker en leerkrachten zitting nemen. Ook de Intern Begeleiders kunnen een belangrijke rol in de werkgroep ‘bewegingsstimulering’ spelen, namelijk voor het ondersteunen en doorverwijzen van kinderen met problemen op het gebied van motoriek. Belangrijk is om planmatig te werken: - Korte en lange termijndoelen vaststellen. - Werken met een prioriteitenlijst t.a.v. de korte en lange termijndoelen. - Per doel omschrijven: te verwachten resultaten, specifiek omschreven acties, informatiebronnen, eventuele scholingsbehoefte, mogelijke belemmeringen en oplossingen, communicatiemiddelen en wijze van evaluatie. Een algemene visie en beleid ten aanzien van bewegingsstimulering zijn nog geen doelen en werkwijze. De visie en het beleid van de school –en dus van het team– moeten in de dagelijkse schoolsituatie zichtbaar worden gemaakt bij kinderen en ouders. Om dat te bereiken moeten de visie en het beleid vertaald worden in doelen en acties. Mogelijkheden om doelen en acties ten aanzien van bewegingsstimulering concreet vorm te geven zijn bijvoorbeeld: Maak naast de lessen bewegingsonderwijs, concrete en realistische doelen voor de rest van het curriculum. Voorbeelden hiervan staan bij het onderdeel aanbevelingen en concrete tips om beweeggedrag breed in het curriculum te stimuleren. Gebruik een leerlingvolgsysteem om de beweegvaardigheid van kinderen systematisch in kaart te brengen. Meer informatie hierover staat bij de aanbevelingen en tips voor het bewegingsonderwijs. Werk met bestaande programma’s vanuit overheid en zorginstanties om gezonde leefstijl en beweeggedrag te vergroten. Voorbeelden hiervan staan bij aanbevelingen en concrete tips om beweeggedrag breed in het curriculum te stimuleren. Vaak wordt bij deze projecten de gezondheid op verschillende manieren gestimuleerd en wordt theorie vaak gekoppeld aan praktische (beweeg)opdrachten. Integreer theoretische lessen met fysieke activiteiten. Voorbeelden hiervan staan bij het onderdeel aanbevelingen en concrete tips om beweeggedrag breed in het curriculum te stimuleren. Stel doorgaande leerlijnen voor bewegingsonderwijs samen voor groep 1 tot en met 8. Meer informatie hierover staat bij het onderdeel aanbevelingen en tips voor het bewegingsonderwijs. Stimuleer actief en veilig transport naar en van school. Manieren waarop dit mogelijk is, worden vermeld bij het onderdeel aanbevelingen en tips voor actief en veilig transport naar en van school.

Zoek samenwerking met sportverenigingen, buitenschoolse opvang en andere buitenschoolse betrokkenen. Meer informatie hierover staat bij de aanbevelingen en tips voor een buitenschools beweegaanbod. Betrokkenheid en draagvlak van het team is noodzakelijk bij de uitvoering van het schoolbeleid. Iedereen, onderwijzend en niet onderwijzend personeel, moet het beleid ondersteunen en uitdragen om het succes vol te maken. Het team moet ervan overtuigd zijn dat ze samen met ouders en andere betrokkenen het beweeggedrag van kinderen positief kan beĂŻnvloeden en dat medewerkers een rolmodel zijn voor kinderen en ouders. Concrete tips om de betrokkenheid en het draagvlak bij medewerkers te vergroten: Faciliteren van cursussen gericht op bewegingsstimulering. De organisatie GO-4 Sport verzorgt voor basisscholen in de deelnemende gemeentes kosteloos bijscholingen op het gebied van beweegactiviteiten. Deze scholing is vraag gestuurd en kan zowel theoretisch als praktisch van aard zijn. Meer informatie hierover staat in het hoofdstuk over GO-4 Sport. Stimuleren van gezonde en actieve leefstijl van medewerkers, bijvoorbeeld door korting te geven bij een lidmaatschap van een sportclub of bij de aanschaf van een fiets. Voor werkgevers bestaat de mogelijkheid om hun werknemers fiscaal voordeel te geven bij het lidmaatschap van een sportschool of sportvereniging of de aanschaf van een fiets.

Bewegingsstimulering in de school Als een school het beleid wil voeren dat het stimuleren van beweeggedrag belangrijk is, dan is het niet voldoende om alleen in de bewegingslessen aandacht te besteden aan beweeggedrag. Het stimuleren van beweeggedrag komt terug in de totale aanpak van de school. Bewegen doe je in de klas, op het plein, tijdens het naar school en naar huis gaan en ook buiten school, in de vrije tijd. Aanbevelingen en concrete tips om beweeggedrag breed in het curriculum te stimuleren: Werk met Energizers (bewegingstussendoortjes). Dit zijn korte actieve pauzes van 3 tot 10 minuten, die tijdens de lessen gebruikt worden als afwisseling en als middel om de concentratie te bevorderen. Voorbeelden van Energizers die gebruikt kunnen worden: - Lespakket HUPLA bewegingstussendoortjes Hupla is bestemd voor groep 1 tot en met 8. Hupla bestaat uit 5 kalenders. Een kalender voor groep 1 & 2, groep 3 & 4, groep 5 & 6, groep 7 & 8 en een kalender bewegingstussendoortjes extra voor de groepen 3 tot en met 8. De materialen kunnen kosteloos worden geleend bij het Informatiecentrum van GGD FryslĂ˘n. - http://www.onderwijsmaakjesamen.nl Dit is een PDF bestand met 10 bewegingstussendoortjes voor in de klas. Deze is bijgevoegd als bijlage 1. - http://leermiddelenbak.wordpress.com Dit is een PDF bestand met verschillende soorten Energizers. Deze Energizers zijn bijgevoegd als bijlage 2.

Energize! Groepsactiviteiten voor groot en klein Dit is een boekje met verschillende Energizers voor verschillende doelen, uitgegeven door de Stichting Lions Quest Nederland. Deze stichting verzorgt lesprogramma’s leefstijl voor basis- en voortgezet onderwijs.

Integreer theorie met beweegactiviteiten. - Ga bijvoorbeeld tijdens een biologieles naar buiten om waterdieren te zoeken en te bestuderen, tijdens een verkeersveiligheidsles de situatie rondom de school bestuderen of ga bijvoorbeeld met rekenen de lengte berekenen met behulp van gelopen afstanden. Zo zijn er nog veel meer mogelijkheden die benut kunnen worden om bewegen en theorie te integreren. Maak gebruik van bestaande landelijke, provinciale of gemeentelijke projecten die het stimuleren van beweeggedrag of een gezonde leefstijl als doel hebben. Pas bestaande projecten aan de behoeften van de school aan. Voorbeelden zijn: - Sport op basisscholen De Friesland Zorgverzekeraar en Sport Fryslân werken samen met gemeenten en het onderwijs om een structurele kwaliteitsverbetering te realiseren in het bewegingsonderwijs op de Friese basisscholen. Dit doen ze door vakleerkrachten bewegingsonderwijs in te zetten om de kwaliteit van de gymlessen te versterken en om in de toekomst het aantal uren bewegingsonderwijs te verhogen van twee naar drie uren in de week. Scholen kunnen zich aanmelden via Sport Fryslân, de contactpersoon is Marije Plantinga: m.plantinga@sportfryslan.nl. - Ga voor Gezond! Dit is een landelijk project waarin verschillende gezondheidsthema’s naar voren komen en dat opgenomen kan worden in het schoolgezondheidsbeleid. Voor meer informatie: www.gavoorgezond.nl en www.nigz.nl. - Scoren voor gezondheid Voetballers uit de eredivisie worden in dit nationale project als rolmodel voor kinderen gebruikt. Op school wordt er aandacht aan gezond bewegen en gezonde voeding besteed. Voor meer informatie: www.scorenvoorbeweging.nl - Lekker fit! Een lesprogramma voor groep 1 tot en met 8, dat als doel heeft om bewegingsarmoede tegen te gaan en overgewicht bij kinderen te voorkomen. Voor meer informatie: www.lekkerfitopschool.nl - http://www.gezondeschoolfryslan.nl/basis-onderwijs-producten/sport-en-bewegen/ Dit zijn verschillende lesprogramma’s over sport en bewegen voor de verschillende groepen van de basisschool. Veel lesmateriaal kan gratis geleend worden via de GGD Fryslân. Maak optimaal gebruik van de voorzieningen van GO-4 Sport. Zie voor meer informatie over de activiteiten van GO-4 Sport het hoofdstuk over deze organisatie.

Bewegingsonderwijs Uit de enquêtes is gebleken dat bewegingsonderwijs bij ‘de Twilling’ twee maal per week geroosterd wordt en dus een vast onderdeel van het onderwijsprogramma is, maar ook dat zowel leerkrachten, leerlingen als ouders de gymlessen erg kort vinden, namelijk 45 minuten. Ook kwam er als resultaat uit de enquête dat de gymlessen eenzijdig zijn, er wordt vaak slagbal of en balspel gespeeld of iets met de touwen gedaan. Leerkrachten proberen kinderen zoveel mogelijk actief te houden tijdens de gymlessen. Leerlingen melden dat gymlessen regelmatig niet doorgaan. Er zijn geen afspraken gemaakt over de inhoud van het bewegingsonderwijs en er is geen of niet duidelijk sprake van een opbouw van groep 1 tot en met 8. Voor de kleutergroepen zijn er wel onderlinge afspraken. In groep 1 en 2 komen de kinderen voor het eerst in aanraking met bewegingsonderwijs. Zij moeten nog hele basale dingen leren en het lichamelijk ontwikkelen speelt een rol bij andere vaardigheden. Een voorbeeld van het stimuleren van de fijne motoriek in deze groepen is het aanleren van de ’pengrip’. De faciliteiten bij de accommodatie voor bewegingsonderwijs laten te wensen over. De sporthal is een mooie faciliteit, maar leerkrachten kunnen daar maar beperkt gebruik maken van de sportmaterialen.

Aanbevelingen en concrete tips ten aanzien van het bewegingsonderwijs: De kerndoelen bewegingsonderwijs zijn globaal omschreven en geven veel ruimte voor eigen initiatieven van scholen. Schrijf een vakwerkplan bewegingsonderwijs met daarin opgenomen de visie, doelen en een inhoudelijk lessenplan per leerjaar. Maak een doorgaande leerlijn voor groep 1 t/m 8. De brochure TULE-Bewegingsonderwijs, inhouden en activiteiten bij de kerndoelen van de Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO) is te downloaden via http://www.slo.nl/downloads/2008/tule-bewegingsonderwijs2008.pdf/. Hierin staan concrete voorbeelden uitgewerkt die kunnen helpen om een doorgaande leerlijn te ontwikkelen. Houd een leerlingvolgsysteem bij voor de motorische ontwikkeling en bespreek de voortgang van de leerlingen met de ouders, bijvoorbeeld tijdens ouderspreekuren. Bewegen maakt deel uit van de totale ontwikkeling van kinderen. Doordat veel kinderen te weinig bewegen, wordt het belangrijker om te registreren wat met bewegingsonderwijs bereikt wordt. Bovendien worden door het gebruik van zo’n leerlingvolgsysteem ontwikkelachterstanden op het gebied van motoriek sneller herkend en kan er eerder specialistische hulp ingeroepen worden. In Nederland zijn een aantal leerlingvolgsystemen voor de motorische ontwikkeling te verkrijgen. Het ‘Leerlingvolgsysteem bewegen en spelen' (van Gelder en Stroes 2002) sluit aan bij de methode ‘Basislessen in bewegingsonderwijs’. GO-4 Sport kan kosteloos scholing aanbieden in het inzetten en gebruiken van dit leerlingvolgsysteem. De school kan er voor kiezen om te investeren in een vakleerkracht bewegingsonderwijs. Bewegingslessen worden dan gegeven door een vakleerkracht, zoals ook gedaan wordt op middelbare scholen. Vakleerkrachten hebben een opleiding gevolgd dit totaal in het teken

staat van het bewegingsonderwijs. Een leerkracht met een bevoegdheid is breder opgeleid, het bewegingsonderwijs maakt daar slechts een onderdeel van uit. Een vakleerkracht is dus veel gespecialiseerder opgeleid, kan een leidende rol vervullen en collega’s ondersteunen bij het uitvoeren van het beweging stimulerende beleid en daaruit voortvloeiende activiteiten. Leerkrachten moeten de gelegenheid krijgen om bij/nascholing te volgen in (differentiatie in) bewegingsonderwijs en in het stimuleren van beweeggedrag. Dit kan via GO-4 Sport, zie voor meer informatie het hoofdstuk over deze organisatie. Het zou goed zijn als er een overleg tot stand wordt gebracht tussen de beheerder van de sportaccommodatie en de school over het gebrek aan materialen voor gymlessen. Er kan ook gezocht worden naar andere manieren om meer materialen te kunnen gebruiken, bijvoorbeeld door structureel gebruik te maken van voorzieningen die GO-4 Sport scholen aanbiedt. De gymlessen zouden langer moeten duren. De effectieve ‘sporttijd’ zou naar twee keer per week 60 minuten moeten, zodat de kinderen die minder actief zijn, toch aan de Nationale Norm voor Gezond Bewegen (elke dag een uur matig intensief bewegen) en de Fitnorm (minstens twee keer per week een uur intensief bewegen) kunnen voldoen. Bij de leerinhoud van de lessen kan de kwaliteit verbeterd worden door: - Stel doelen op motorisch (bijvoorbeeld aanleren van beweegvaardigheid), sociaalemotioneel (leren samenwerken) en cognitief (tactiek) gebied. - Bereid goed voor en zorg voor een korte, duidelijke instructie. Dat zorgt voor meer effectieve beweegtijd. - Ook een vaste lesorganisatie zorgt voor duidelijkheid en dus voor meer beweegtijd. - Ieder kind moet op zijn eigen niveau kunnen werken om een succeservaring te beleven. - Wissel intensieve en minder intensieve beweegactiviteiten af. Zorg voor voldoende afwisseling in gymlessen. Kies bijvoorbeeld weekthema’s. Ook kan gebruik worden gemaakt van workshops en gastlessen door verschillende sportverenigingen en/of sportscholen uit de buurt en dan ook aandacht te schenken aan de minder ‘bekende’ sporten. Zo kunnen leerlingen verschillende sporten ontdekken en worden aangemoedigd om te bewegen, ook buiten schooltijd. Bewegingsonderwijs moet niet ondergeschikt worden gemaakt aan kernvakken. Als de gymlessen toch niet door kunnen gaan, om welke reden dan ook, dan is het aan te raden om als compensatie buiten beweegactiviteiten te ondernemen, bijvoorbeeld op het schoolplein. Studenten van bijvoorbeeld het Middelbaar Beroeps Onderwijs (CIOS), Hoger Beroeps Onderwijs (ALO of Sport, Gezondheid en Management) kunnen ingezet worden om het bewegingsonderwijs naar een hoger plan te tillen. De Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO) heeft in samenwerking met sportbonden en NOC*NSF (Nederlands Olympisch Comité*Nederlandse Sport Federatie) gratis

sportkennismakingslessen ontwikkeld. Deze lessen zijn uitgegeven in de vorm van mappen met leskaarten. Het doel is om een verband te leggen tussen de lessen bewegingsonderwijs in school naar de sportverenigingen. Er zijn lessen uitgewerkt voor onder schooltijd, voor het buitenschoolse aanbod (bijv. op woensdagmiddag) en de eerste trainingen bij de sportvereniging. De volgende mappen zijn uitgegeven: Kennismaken met basketbal, Kennismaken met handbal, Kennismaken met korfbal, Kennismaken met judo, Kennismaken met de wielersport, Kennismaken met badminton, Kennismaken met sportklimmen, Kennismaken met volleybal, Kennismaken met honkbal en softbal, Kennismaken met hockey en Kennismaken met Ultimate Frisbee. De mappen zijn via de sportbonden te bestellen. Vaak kunnen er ook clinics worden gegeven. Voor meer informatie: http://bewegingsonderwijs.slo.nl/primair/publicaties/kennismakingsles/

Schoolplein Uit de enquêtes blijkt dat de pauzes lang genoeg zijn en dat het grootste deel van alle ondervraagden vindt dat er genoeg ruimte is om te bewegen. Iets minder dan 10% van de leerlingen vindt dat er te weinig ruimte is. Wat ook heel duidelijk naar voren komt, is dat er een goede verdeling in de leeftijdsgroepen is door de verschillende pauzemomenten en dat er duidelijke afspraken zijn over wat er wel en niet op het schoolplein mag. Dit zeggen zowel de leerkrachten als de leerlingen. Ook houden leerkrachten en/of onderwijs ondersteunend personeel in de pauzes en voor schooltijd toezicht op het plein. De helft van de leraren vindt dat er voldoende budget is voor het schoolplein. Ook zeggen ze dat er genoeg uitdagend materiaal is voor de verschillende leeftijdsgroepen, terwijl maar 44% van de leerlingen het daarmee eens is.

Aanbevelingen ten aanzien van het schoolplein: Reserveer voor het begin van de pauze tijd om in de klas fruit te eten en iets te drinken. Dit voorkomt dat kinderen een deel van de pauze besteden aan eten en drinken en niet fysiek bezig zijn. Zo kan de pauze echt gebruikt worden als beweeg- en speeltijd. Schaf nieuwe spelmaterialen voor de oudere kinderen aan en betrek de kinderen bij de keuze van deze materialen. Gebruik het terrein rondom de school doelmatiger en vergroot de aantrekkelijkheid ervan, bijvoorbeeld door het aanleggen van een ‘groen’ en sportief schoolplein, een landschapstuin en/of een moestuin. In de respons op de vragenlijsten wordt door een ouder opgemerkt dat er meer rekening gehouden kan worden met de biodiversiteit rondom de school. Er zouden egelverblijven, vogelhuisjes, vlinderkastjes, vleermuizenkasten en insectenhotels gemaakt kunnen worden. De waterplas bij de school, waarin kikkers, padden, eenden, watervlooien, bloedzuigers, kevertjes, etc. leven, kan ook ingezet worden als middel bij de lessen. Op deze manier kunnen theorielessen als biologie geïntegreerd worden met beweegactiviteiten. Voor het ontwerp en de aanleg van zo’n groen schoolplein zou gebruik gemaakt kunnen worden van

bijvoorbeeld de studenten MBO-tuin, park en landschap van het Nordwin College in Leeuwarden. Op de website www.groeneschoolpleinen.nl staan voorbeelden van de manier waarop dit in het westen van het land gerealiseerd is en die als inspiratiebron kunnen dienen. Een andere mogelijkheid is een financiële bijdrage van Jantje Beton. Via onder anderen de Jantje Beton loterij kunnen scholen geld inzamelen voor het herinrichten van een schoolplein. Zie voor meer informatie www.jantjebeton.nl. GO-4 Sport kan de school kosteloos ondersteunen bij het (her)inrichten van het schoolplein. Ze maken hierbij gebruik van scholings- en adviesbureau ‘Alles in beweging’. Voor activiteiten op het schoolplein kan de school gebruik maken van Schoolpleinkaarten. Deze kaarten zijn door ‘Alles in beweging’ ontwikkeld om basisschoolkinderen op vrijwillige basis gevarieerder en langer aan het bewegen te krijgen. Bovendien kunnen deze kaarten ook gebruikt worden voor de gymlessen, bij sporten speldagen, schoolreisjes, ouder-en-kindactiviteiten en voor het buitenschools beweegaanbod. Het is ook handig om de kaarten te gebruiken in combinatie met de tussenschoolse en buitenschoolse opvang. Een flyer over deze Schoolpleinkaarten is toegevoegd als bijlage 3. Bewegingsconsulenten van Sport Fryslân adviseren aan scholen over de inrichting en materialen voor het schoolplein. Landelijk zijn er projecten vanuit Jantje Beton voor ondersteuning en advisering. Meer informatie op de website www.sportfryslan.nl of via het emailadres: a.donker@sportfryslan.nl.

Ouderbetrokkenheid Ouders worden als belangrijke factor gezien als het om het beïnvloeden van het beweeggedrag gaat, maar bij ‘de Twilling’ worden ze niet heel erg actief betrokken als het gaat om bewegingsonderwijs. Ook worden ze niet gestimuleerd om te helpen bij de organisatie van beweegactiviteiten in de pauzes, tijdens andere beweegactiviteiten of het buitenschools beweegaanbod. Wel worden ouders gevraagd om te helpen met sportdagen en speldagen. De communicatie naar de ouders over de fysieke activiteiten van de school kan verbeterd worden, want ouders hebben geen goed beeld van beweegactiviteiten op school. Ook worden school en ouders niet met elkaar in contact gebracht om te spreken over beweeggedrag van kinderen. Ouders worden door de school onvoldoende gestimuleerd om hun kind deel te laten nemen aan bewegingsactiviteiten; ouders geven aan dat ze van de leerkracht geen concrete tips en voorbeelden voor bewegingsactiviteiten buiten schooltijd krijgen. Een deel van de ouders vindt dat de kinderen op school voldoende kennis maken met het plaatselijke beweegaanbod, bijvoorbeeld door (kaats)clinics. Ook geeft iets meer dan de helft aan dat er wordt samengewerkt met sport aanbiedende organisaties om kinderen en ouders te informeren over het buitenschools beweegaanbod. Toch is het belangrijk dat een basisschool ouders betrekt bij bewegingsstimulatie. Er zijn ouders die bewegen bij kinderen niet of onvoldoende stimuleren, bijvoorbeeld omdat ze zelf te weinig kennis en

ervaring hebben met fysieke activiteiten of omdat ze niet op de hoogte zijn van het sporten spelaanbod. Als ouders meer betrokken worden bij georganiseerde bewegingsactiviteiten op school, dan neemt de fysieke activiteit van zowel ouders als kinderen toe.

Aanbevelingen en concrete tips voor het vergroten van de ouderbetrokkenheid ten aanzien van bewegingsstimulatie: Overtuig ouders van het belang van bewegen bij kinderen en breng ouders met elkaar in contact om over bewegingsstimulering te praten: - Organiseer een informatieavond over beweeggedrag of een breng beweeggedrag als onderwerp naar voren tijdens een ouderavond of themaweek. Hierbij kan aandacht worden besteed aan de positieve gezondheidsaspecten. Ook hier kan de hulp ingeroepen worden van GO-4 Sport. - Kinderen kunnen tijdens een ouderbijeenkomst een voorstelling geven over wat ze tijdens het bewegingsonderwijs hebben geleerd. Ouders komen graag naar school als ze een activiteit van hun kind kunnen zien. Informeer ouders regelmatig over het effect van bewegen. Dit kan via de website, de nieuwsbrief of het klassennieuws. Als de school in het lesprogramma meer aandacht heeft voor bewegingsstimulering, dan kan er voor een vorm gekozen worden waarin ouders meer betrokken worden: - Gebruik bestaande gezondheidsprojecten waarin bewegen en gezondheid centraal staan en waarin ouders een belangrijke rol spelen. Meer informatie hierover is te vinden bij het onderdeel aanbevelingen en concrete tips om beweeggedrag breed in het curriculum te stimuleren. - Geef ouders inzicht in het programma voor bewegingsstimulering door een duidelijke communicatie en het geven van informatie over het programma, de betrokken partners en het buitenschools beweegaanbod. Betrek ouders in het ontwikkelen en het bijsturen van het beweegbeleid, bijvoorbeeld in de werkgroep â&#x20AC;&#x2DC;bewegingsstimuleringâ&#x20AC;&#x2122;. -

Spreek verwachtingen die de school van ouders heeft duidelijk uit, bijvoorbeeld voor deelname aan een beweegcommissie. Voor nieuw aangemelde leerlingen kan dit meteen besproken worden. Ouders kunnen helpen in de organisatie en toezicht van (buitenschoolse) beweegactiviteiten.

Geef ouders en kinderen de kans om samen fysiek actief te zijn in de school: - Organiseer ouder-en-kind-bewegingslessen of clinics waar ouders en kinderen samen aan mee kunnen doen. - Activiteiten als een geldinzamelingsactie voor een goed doel motiveert ouders en kinderen om samen te bewegen. Voorbeelden hiervan zijn de Hartenrace en de Oranjesponsorloop. Bij de Hartenrace wordt via de jeugdafdeling van de Hartstichting geld ingezameld voor kinderen met een aangeboren hartafwijking (www.heartjump.nl). De Oranjesponsorloop is een initiatief van de Johan Cruyff Foundation en het Nationaal Instituut voor

Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie (NIGZ), waarbij een deel van de opbrengst naar een door de school gekozen gezondheidsproject gaat en een deel naar de Johan Cruyff Foundation. Die besteedt het geld aan sporten bewegingsprojecten in Nederland en het buitenland (www.oranjesponorloop.nl). Moedig ouders aan om het beweeggedrag van kinderen na school (in de thuissituatie) te stimuleren: - Ouders die weinig kennis en ervaring hebben met beweegactiviteiten, hebben behoefte aan voorbeelden en tips. - Ouders die weinig tijd hebben, kunnen behoefte hebben aan ingeplande activiteiten.

Actief en veilig transport Uit de enquêtes blijkt dat het grootste deel van de leerlingen actief naar school gaat en dat ouders en leerkrachten vinden dat dit gestimuleerd moet worden door de school. Er wordt samengewerkt met de gemeente en verkeersveiligheidsorganisaties om kinderen op actieve wijze van en naar school te kunnen laten komen. Ook vinden de leerkrachten dat de school aan overzichtelijke en veilige verkeersroutes naar school werkt. De infrastructuur rond de school wordt veilig genoeg voor actief transport van kinderen gevonden. Ook krijgen de kinderen op school verkeersveiligheidslessen. Er wordt door ouders gezegd dat ‘de Twilling’ niet structureel bij ouders inventariseert welke belemmeringen zij ervaren om hun kind op een actieve manier naar school te laten gaan, terwijl de school dat wel zegt te doen. Ouders vinden actief transport naar en van school belangrijk. Een deel van de ouders vindt dat de school niet werkt aan overzichtelijke en veilige verkeersroutes van en naar school. Een groot deel van de ouders vindt dat de situatie niet veilig is als het om de infrastructuur rondom de school gaat. Hier wordt de oversteek bij de drukke Gysbert Japicxstraat genoemd, maar het is niet duidelijk of dit het enige knelpunt is. Aanbevelingen en concrete tips om het actieve transport naar en van school te bevorderen: Breng de meest gebruikte schoolroutes in kaart en inventariseer de knelpunten: - Dit kan in een kringgesprek met de kinderen, een vragenlijst of door schoolroutes met kinderen te lopen en/of te fietsen. Pak de knelpunten in samenwerking met de gemeente aan en zorg voor concrete oplossingen, bijvoorbeeld: - Een autovrije zone rondom de school. Er zou dan op een andere plek in de buurt een parkeergelegenheid moeten komen waar ouders kunnen parkeren en vervolgens het laatste stuk samen met hun kinderen naar school lopen. - Een ‘tuut-en-er-uut ‘- plaats waar auto’s alleen even mogen stoppen om er iemand uit te laten. - Maak herkenbare loop- en fietsroutes. - Zorg ervoor dat oversteekplaatsen nog beter herkenbaar zijn. - Maak de 30-kilometer zone beter herkenbaar. - Maak gebruik van verkeersbrigadiers. Kinderen vanaf 10 jaar en ouders kunnen bij Veilig Verkeer Nederland een opleiding tot verkeersbrigadier volgen. Bij deze opleiding wordt samengewerkt met de politie (www.verkeersbrigadiers.org).

Besteed in de verkeersveiligheidslessen structureel aandacht aan het gebied rondom de school en de eigen route van huis naar school. Dit kan eerst theoretisch en later ook praktisch: kinderen gaan met de leerkracht actief naar buiten en ervaren en zien de knelpunten. Organiseer een Challenge dag(en)/ week. De school kan bijvoorbeeld een autovrije dag invoeren of bepaalde dagen waarop iedereen alleen lopend of op de fiets naar school komt.

Buitenschools beweegaanbod Uit de enquêtes komt naar voren dat ‘de Twilling’ wel samenwerkt met instanties en verenigingen om het sportaanbod in Stiens onder de aandacht te brengen, maar dat dit niet structureel gebeurt en ook niet wordt geëvalueerd. Er is geen samenwerking tussen de school en de tussenschoolse en buitenschoolse opvang op het gebied van het stimuleren van beweeggedrag. Wel neemt de school deel aan sportieve evenementen. Aanbevelingen met betrekking tot het tot stand komen van een buitenschools beweegaanbod: Zorg voor heldere doelen en vul randvoorwaarden in: - Neem in het schoolbeleid ten aanzien van bewegingsstimulatie ook doelen en richtlijnen op voor een buitenschools beweegaanbod. - Een buitenschools beweegaanbod dient vastgelegd te worden in een jaarplanning en regelmatig geëvalueerd worden. - Een buitenschools beweegaanbod moet structureel worden aangeboden. Dit kan bijvoorbeeld twee keer per week: één keer tussenschools op ‘de Twilling’ en één keer na school, bij de BSO-locatie, bij een sportaccommodatie of bij de sportontmoetingsplaats aan de Griene Leane. - De inhoud van het beweegaanbod moet gevarieerd zijn, gericht zijn op het ervaren van plezier in bewegen en aansluiten bij interesse en ontwikkeling van de doelgroep. - Er moet professionele begeleiding zijn, bijvoorbeeld vanuit een sportbond, sportvereniging of vanuit het onderwijs. Werk met verschillende partners samen aan hetzelfde doel: - Zoek samenwerking met gemeente, GO-4 Sport, ouders, andere basisscholen, Stichting Welzijn Middelsee (kinderopvang en jeugd/jongerenwerk), sportverenigingen en sportscholen om een buitenschools beweegaanbod tot stand te brengen. - Ook kan er samenwerking gezocht worden met scholen voor Hoger Beroeps Onderwijs (Academie Lichamelijke Opvoeding of Sport, Gezondheid en Management van de Hanze Hogeschool in Groningen) of voor Middelbaar Beroeps Onderwijs (CIOS van het Friesland College in Leeuwarden en Heerenveen) om te komen tot een buitenschools beweegaanbod. - Een buitenschools beweegaanbod moet wel gefinancierd worden. Vaak zijn er subsidies mogelijk, maar die kunnen tijdelijk zijn. Een voorbeeld van een dergelijke subsidie is een bijdrage uit het Nationaal Actieplan Sport en Bewegen of via Jantje Beton. Het is belangrijk dat een buitenschools beweegaanbod lage kosten met zich meebrengt. Dit kan door accommodaties en beweegprogramma’s te kiezen met geen of lage kosten. - Streef naar langdurige samenwerking en zet meerjarenplannen uit.

Zorg ervoor dat het buitenschools beweegaanbod aansluit op de behoeften van de doelgroep (kinderen in de basisschoolleeftijd): - Ga na welke behoefte er bij ouders en kinderen is ten aanzien van een buitenschools beweegaanbod. - Evalueer na het tot stand komen van een buitenschools aanbod of dit nog steeds past bij de behoeften: wat is goed en minder goed bevallen? - Speel in op trends en huidig beweeggedrag. Maak bijvoorbeeld gebruik van computerspelletjes die gericht zijn op bewegen, zoals Wii-fit. - Bied kwaliteit door voldoende variatie en leg verband tussen het beweegonderwijs op school, buiten spelen en het aanbod van sportverenigingen. - Zorg voor voldoende en een duidelijke communicatie naar ouders en kinderen. Gebruik hiervoor meerdere informatiekanalen. Zorg dat de randvoorwaarden goed ingevuld worden: - De accommodatie moet uitnodigend, geschikt en veilig zijn voor beweegactiviteiten. Zorg voor duidelijke afspraken over gebruik en verantwoordelijkheden. - Een buitenschools beweegprogramma kan het beste meteen na schooltijd worden aangeboden. Er moet voor gezorgd worden dat er een veilige overdracht van school naar beweegaanbod is en dat betrokkenen zich houden aan afgesproken tijdstippen. - Zorg voor een duidelijk aanspreekpunt voor ouders en kinderen. - Ieder kind moet mee kunnen doen en daarom moet het aanbod laagdrempelig zijn. Dit kan door lage kosten en enthousiaste begeleiding die kinderen kan stimuleren. Deelname moet vrijwillig zijn, maar een verplichte inschrijving, bijvoorbeeld via een website, werkt mee aan een positief verwachtingspatroon. Lage deelnamekosten kunnen tot stand gebracht worden door het werken met een 4-perioden-systeem, waarin per periode een kleine financiĂŤle bijdrage wordt gevraagd, of door het betalen per deelgenomen activiteit. - Er moet een duidelijke structuur in het buitenschools beweegaanbod zitten. Dit kan het beste door altijd dezelfde dag en tijd te plannen en aan het begin van het schooljaar een jaarplanning aan ouders en kinderen te geven, met daarin het programma en speciale evenementen. - Houd in het programma niet alleen rekening met voldoende variatie, maar ook met de leeftijdsindeling, bijvoorbeeld van groep 3 tot en met groep 5 en groep 6 tot en met groep 8. Een activiteit kan meerdere weken achter elkaar draaien, zodat er sprake is van structuur voor de kinderen en de aanbieder. - Regelmatig overleg over de voortgang met alle betrokkenen is belangrijk. Doe als school of samen met partners vaker mee aan landelijke, provinciale, gemeentelijke of plaatselijke sportevenementen, zoals de avondvierdaagse, zwemvierdaagse, Terpentocht of triatlon. Besteed binnen de lessen aandacht aan het evenement, bijvoorbeeld in de gymlessen, een klassengesprek en het inschrijven voor het evenement via de leerkracht te laten verlopen. Stimuleer kinderen om mee te doen aan sportevenementen. Betrek ouders en medewerkers van de school er bij en doe samen mee. Ga in op trends. Er zijn verschillende bedrijven die interactieve kampioenschappen beweeggames verzorgen tussen scholen. Een voorbeeld daarvan is de e-fit zone

scholencompetitie. (http://www.embeddedfitness.nl/sites/default/files/pdf/scholencompetitie.pdf) De gemeente Leeuwarderadeel zou kunnen overwegen om samen met het jeugd- en jongerenwerk van de Stichting Welzijn Middelsee, sportverenigingen en sportscholen in Stiens gebruik te gaan maken van de Sportpas. Deze wordt via www.sportpas.nl aangeboden. Dit is een website waar op initiatief van de gemeente alle (sport en beweeg)activiteiten worden vermeld. Dit kunnen een buitenschools beweegaanbod of gezondheidsproject zijn, maar ook activiteiten als een triatlon, Terpentocht, sportinstuif, clinic of sportdag. Kinderen schrijven zich via de site in voor bepaalde activiteiten. Zo worden ze zich ervan bewust dat er altijd beweegactiviteiten zijn die bij ze passen. Voor alle betrokkenen is het handig dat er een duidelijk en gemakkelijk toegankelijke website is. In bijlage 4 is een flyer met informatie over de Sportpas opgenomen.

Samengevat ‘De Twilling’ kan met een aantal handelingen het beweeggedrag bij kinderen veel beter stimuleren dan nu gebeurt. Een aantal acties kan op korte termijn uitgevoerd worden en al snel voor zichtbare resultaten zorgen, andere zijn meer geschikt voor de langere termijn. Ouders geven aan dat ze het belangrijk vinden dat ‘de Twilling’ het beweeggedrag van de kinderen stimuleert. Door het slechte inspectierapport zal er op dit moment veel energie en tijd gaan naar het verbeteren van de resultaten. Resultaten en verbeterpunten uit dit onderzoek kunnen daarin meegenomen worden. Uiteindelijk zal het team zelf de keuze moeten bepalen. Gezondheidspreventie zal in Nederland de komende jaren steeds belangrijker worden. Hoe belangrijk vind je het als school om een gezonde leefstijl met voldoende beweging te stimuleren? Hoe belangrijk vind je het om de school een ‘gezonde en actieve’ uitstraling te geven? In hoeverre is het team bereid om daar energie en tijd in te steken?

Tips voor in te zetten acties Voor de korte termijn (dit schooljaar nog te realiseren): Praat als team over de behoefte van ‘de Twilling’ en het belang van bewegingsstimulering. Zet de visie op papier. Spreek met het team af om minstens twee keer per week in iedere groep tijdens de lessen een Energizer te gebruiken. Zet het uitleenmateriaal van GO-4 Sport in om de bewegingslessen aantrekkelijker en afwisselender te maken. Zet het uitleenmateriaal van GO-4 Sport in om beweegactiviteiten op het schoolplein te stimuleren in de pauzes en een samenwerking met de TSO tot stand te brengen.

Voor de middellange termijn (volgend schooljaar te realiseren): Stel een werkgroep bewegingsstimulering samen met daarin leerkrachten en ouders die een beleid gaan ontwikkelen dat gericht is op stimuleren van beweeggedrag. Speerpunten zijn in het eerste jaar de inrichting van het schoolplein en het actief en veilig transport naar en van school. Kijk in het team welke leerkrachten gemotiveerd zijn om zich bezig te gaan houden met het ontwikkelen van een doorgaande leerlijn voor het bewegingsonderwijs van groep 1 tot en met 8 en ga daarmee aan de slag. Breid in overleg met de gemeente Leeuwarderadeel de gymlessen uit naar 2 keer 60 minuten effectieve beweegtijd. Maak gebruik van GO-4 Sport voor bijscholing, projecten en deskundige begeleiding. Sluit je als school aan bij bestaande projecten en/of programma’s. Voor de lange termijn (meerjarenplan): Maak gebruik van studenten van MBO en HBO om bewegingsstimulering een nieuwe input te geven. Voer een leerlingvolgsysteem bewegingsonderwijs in. De werkgroep bewegingsstimulering kan zich bezig gaan houden met het tot stand brengen van een krachtig buitenschools beweegaanbod. Zowel op korte en lange termijn is een heldere communicatie over de ingezette acties aan te raden. Dit geldt voor communicatie met de kinderen, maar ook met ouders, medewerkers en andere betrokkenen. ‘De Twilling’ in beweging, betekent ook letterlijk in beweging. Kinderen, medewerkers, ouders en andere betrokken worden gestimuleerd in hun beweeggedrag. Aan de andere kant is het belangrijk om beweging te houden in het beleid en onderwijsaanbod en ook die beweging te blijven stimuleren.

GO-4 Sport Wat is GO-4 Sport? De gemeenten het Bildt, Ferwerderadiel, Leeuwarderadeel en Menameradiel werken op verschillende gebieden samen onder de naam Middelsee Gemeenten. Sinds april 2000 werken ze ook op het gebied van sport en beweging samen onder de naam GO-4 Sport. De aanleiding van het oprichten van GO-4 Sport was dat er negatieve ontwikkelingen op het gebied van sport waren. Er waren minder kinderen die zich aanmeldden bij een sportvereniging, leden waren minder betrokken bij hun sportclubs, er was gebrek aan kader bij sportverenigingen e.d. In samenwerking met Sport Frysl창n, het overkoepelende sportkenniscentrum in Friesland, richtten de Middelsee gemeenten in het jaar 2000 GO-4 Sport op. In eerste instantie hield GO-4 Sport zich bezig met het onderzoeken van knelpunten bij sportverenigingen. In 2003 werd het takenpakket van GO-4 Sport verder uitgebreid, omdat de Middelsee gemeenten besloten om de breedtesportimpuls van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) te gaan gebruiken. Het ministerie schonk een bijdrage, die de gemeenten moesten verdubbelen. Zo konden van 2004 tot 2010 verschillende projecten op het gebied van bewegingsstimulering (Verenigingsondersteuning, Jeugd, Onderwijs en sport en Senioren) worden gefinancierd. GO-4 Sport was verantwoordelijk voor de uitvoering van deze beweging stimulerende projecten in de Middelsee gemeenten. Sinds 2011 wordt gebruik gemaakt van de Brede Impuls Combinatiefuncties, een nieuwe regeling van het ministerie van VWS. GO-4 Sport richt zich nu meer op het ondersteunen van de sport en het bewegingsonderwijs en met het stimuleren van sport en bewegen in de Middelsee Gemeenten. Zo is er in elke Middelsee gemeente een sportontmoetingsplaats gerealiseerd. Op een sportontmoetingsplaats kunnen jongeren elkaar in zowel georganiseerd, als in ongeorganiseerd verband ontmoeten en sporten. Ook scholen, sporten buurtverenigingen kunnen van een sportontmoetingsplaats gebruikmaken. Om het gebruik van deze voorzieningen te bevorderen, worden deze sportontmoetingsplaatsen ook door GO-4 Sport gebruikt voor projecten en activiteiten.

Stimuleren van beweeggedrag bij basisschoolkinderen Voor het stimuleren van beweeggedrag bij basisschoolkinderen hanteert GO-4 Sport als uitgangspunten dat ze samenwerken met lokale scholen en welzijnsorganisaties en dat ze zoveel mogelijk aansluiten bij de behoefte van de scholen. De activiteiten en projecten die georganiseerd worden voor jongeren van 12-18 jaar, sluiten zoveel mogelijk aan bij het plaatselijke sportaanbod en richten zich voornamelijk op het werven en behouden van deze doelgroep voor de sportverenigingen. GO-4 Sport richt zich vooral op de samenwerking met basisscholen en minder op die met instanties voor kinderopvang. Een buitenschools beweegaanbod via de TSO/BSO is een mooi doel, dat lastig te realiseren blijkt. In dorpen heeft de kinderopvang relatief kleine groepen met grote leeftijdsverschillen. Ook is de mogelijkheid om na schooltijd naar sportclubs te gaan lastig. De ouders moeten weten waar

de kinderen opgehaald moeten worden, ze moeten kleding mee, er moet een geschikte accommodatie en gekwalificeerde begeleiding zijn. Dit zorgt voor extra kosten. Wel biedt GO-4 Sport cursussen aan in het geven van ‘spel/bewegingslessen’. Zo kan er bij de BSO/TSO toch nog (stimulerend) bewogen worden, zonder dat men te maken krijgt met bovenstaande praktische problemen. Ook kan er door de instanties voor kinderopvang gebruik worden gemaakt van het uitleenmateriaal dat GO-4 Sport aanbiedt.

Ondersteuning voor het (bewegings)onderwijs Bevorderen kwaliteit bewegingsonderwijs Door GO-4 Sport worden workshops en cursussen voor leerkrachten op het gebied van bewegingsonderwijs georganiseerd. Leerkrachten kunnen zich inschrijven voor dergelijke bijeenkomsten. Een voorbeeld hiervan is de workshop ‘Bewegingsonderwijs in het speellokaal’ die onlangs georganiseerd is voor leerkrachten van groep 1 tot en met groep 3. Deze workshop behandelde de nieuwe lessen voor kleuters in het speellokaal uit de methode ‘Basislessen bewegingsonderwijs’. Dit is een lesmethode voor bewegingsonderwijs die door de meeste basisscholen in Friesland wordt gebruikt. Verder biedt GO-4 Sport (bij)scholing op maat. De school kan zelf aangeven over welk onderwerp de scholing moet gaan, wanneer deze plaatsvindt en hoe lang de scholing moet duren. De school hoeft niet ergens heen want de scholing wordt op de locatie zelf gegeven. Er wordt scholing in theorie en/of in praktijk gegeven. En er zijn geen kosten aan verbonden.

Uitleen sporten spelmateriaal GO-4 Sport biedt scholen de mogelijkheid om pakketten met sporten spelmaterialen te lenen. Dit materiaal wordt gratis uitgeleend aan basisscholen in de Middelsee gemeenten. De scholen kunnen het materiaal in Ferwert ophalen bij GO-4 Sport en vier weken lang gebruiken in de gymlessen, op het schoolplein, op het sportveld, bij sportkennismakingslessen, in de pauzes of ‘buiten-speelmomenten’. De pakketten zijn geschikt voor klassen tot 30 leerlingen en kan gebruikt worden in alle groepen van het basisonderwijs. Ook zit er bij de meeste pakketten een mapje met voorbeeldoefeningen en soms een volledig uitgewerkte lessenserie. Verder kan er voor het geleende materiaal een samenwerking gezocht worden met de TSO/BSO. Zo wordt het bewegen daar ook gestimuleerd en wordt er een verband gelegd tussen de beweegactiviteiten op school en daarbuiten. Een lijst van de uitleenmaterialen is toegevoegd in bijlage 5.

School en Sport Het sportkennismakingsproject School en Sport wordt sinds het schooljaar 2001-2002 door GO-4 Sport georganiseerd voor scholen in de Middelsee gemeenten en bestaat uit een combinatie van sportkennismakingslessen, een beweegmeter en een afsluitende sportdag. Sportverenigingen en basisscholen ontmoeten elkaar tijdens dit project in een sportkennismakingstraject. De sportvereniging verzorgt op de school een aantal kennismakingslessen in de betreffende sport, vaak tijdens de gymlessen. Vervolgens krijgen de leerlingen de gelegenheid om een aantal trainingen bij de vereniging te volgen.

Het doel van de sportkennismakingslessen is kinderen kennis te laten maken met sporten in de buurt waar ze wonen. De sportkennismakingslessen worden onder schooltijd georganiseerd en zo wordt een groot publiek bereikt. Er worden 2 tot 4 lessen gegeven. De gastlessen worden bij voorkeur gegeven in de groepen 4, 5 en 6, omdat deze leerlingen zich beginnen te oriënteren op een sport. Als je kinderen op dat moment leert kennismaken met verschillende sporten, kunnen ze betere keuzes maken. Daarnaast is het natuurlijk ook leuk om les te krijgen van iemand anders en om een keer wat nieuws te ontdekken. Dit stimuleert de kinderen enorm om te gaan bewegen. Voor sportverenigingen is het belang van kennismakingslessen op scholen vooral het werven van nieuwe jeugdleden. In de praktijk blijkt dat de sportkennismakingslessen geen extra werk en tijd vragen van leerkrachten. Er zijn voor de scholen geen kosten aan verbonden. De docent hoeft geen voorbereidingen te treffen. Er wordt alleen van de leerkrachten verwacht dat ze enthousiast zijn, de kinderen motiveren en corrigeren wanneer dat nodig is. Naast de sportkennismakingslessen houden kinderen in de klas een aantal weken een Beweegmeter bij. De Beweegmeter is een grote poster die in de klas opgehangen wordt, waar kinderen hun naam op kunnen zetten en waarop ze 4 weken lang gaan bijhouden hoeveel tijd ze per dag bewegen. Het is een leuke en eenvoudige manier om de kinderen inzicht te geven in hun beweeggedrag en kinderen die minder bewegen te motiveren om (meer) te bewegen. Kinderen willen namelijk meedoen met de rest van de klas en niet achterblijven. Dit heeft een positief effect op het beweeggedrag. Leerkrachten kunnen zien welke verschillen er zijn en welke leerlingen extra gestimuleerd dienen te worden om meer te bewegen. Het project wordt afgesloten met een sportdag voor de kinderen.

Gezonde leefstijl GO-4 Sport streeft ernaar om via het stimuleren van beweeggedrag kinderen een gezonde leefstijl aan te leren en zo bewegingsarmoede en overgewicht te voorkomen of te verminderen. Om dit te bereiken worden in samenwerking met de GGD Fryslân ouderavonden op basisscholen georganiseerd met als thema ‘Eten en Bewegen’. Basisscholen kunnen contact opnemen met GO-4 Sport als ze van deze mogelijkheid gebruik willen maken.

Alles in beweging GO-4 Sport werkt veel samen met het scholings- en adviesbureau ‘Alles in beweging’. Dit bureau adviseert en begeleidt scholen op het gebied van bewegingsonderwijs en heeft de lesmethode ‘Basislessen bewegingsonderwijs’ ontwikkeld. Verder geven ze (bij)scholingen en cursussen over verschillende onderwerpen die met bewegingsonderwijs te maken hebben, bijvoorbeeld over Motorische Remedial Teaching (MRT), motorische ontwikkeling en beter samen leren spelen. Ook adviseert het bureau ‘Alles in beweging’ scholen die van het schoolplein een speel- en beweegplein willen maken en hebben ze een leerlingvolgsysteem voor het bewegingsonderwijs ontwikkeld.

Ervaringen GO-4 Sport GO-4 Sport verzorgt al een aantal jaren het stimuleren van beweeggedrag voor de inwoners van de Middelsee gemeenten. Daarbij richten ze zich op verschillende doelgroepen van verschillende leeftijden. Kinderen in de basisschoolleeftijd proberen ze vooral via de 38 basisscholen in de aangesloten gemeentes te bereiken, zodat GO-4 Sport er zeker van kan zijn dat ze alle kinderen bereiken. Daarbij richten ze zich vooral op kinderen uit groep 4, 5 en 6. In de lagere groepen zijn kinderen nog te klein en wordt de ‘sporttijd’ vaak nog besteed aan zwemles. Als kinderen in groep 7 of 8 zitten, is de keuze voor een sport meestal al gemaakt. In groep 4, 5, en 6 zijn kinderen zich vaak nog aan het oriënteren op een sport. GO-4 Sport is voor sportkennismaking mede afhankelijk van de medewerking van sportverenigingen en omdat de voornaamste reden waarom sportverenigingen meewerken het werven van jeugdleden is, ligt de nadruk bij groep 4, 5, en 6. Een aantal sportverenigingen is een vaste deelnemer van het sportkennismakingsproject, een aantal wisselt. Voor sportverenigingen kan het lastig zijn om geschikte mensen te vinden die onder schooltijd kunnen meewerken. Mensen moeten affiniteit met de doelgroep hebben en ook geschikt zijn als trainer. Sommige sportverenigingen kunnen via de sportbonden gebruik maken van professionele trainers, dit geldt bijvoorbeeld voor tennis en volleybal. Het lukt GO-4 Sport om iedere basisschool één keer per jaar mee te laten doen aan sportkennismakingslessen. Sporten die vaak meedoen zijn kaatsen, badminton, tennis, handbal, korfbal, volleybal, judo, karate en bewegen op muziek. Uitgangspunt is dat de sporten die aangeboden worden, in het eigen dorp uitvoerbaar zijn. GO-4 Sport heeft weinig tot geen contact met organisaties voor tussenschoolse en buitenschoolse opvang. In het verleden is wel geprobeerd om een samenwerking tot stand te brengen, maar men liep daarin tegen veel praktische bezwaren aan. Het personeel van een BSO/TSO is vaak niet kundig genoeg, het is lastig om over een geschikte ruimte of accommodatie te beschikken, kinderen hebben sportkleding nodig, er zijn grote leeftijdsverschillen (4 tot en met 12 jaar) en omdat deelname vrijwillig is, is de opvang van achterblijvers ingewikkeld. Er moet dus een extra deskundige persoon aangetrokken worden en dat is problematisch. Een mogelijkheid die nog open ligt, is het aanbieden van een cursus spel/beweeglessen voor personeel van de TSO/BSO. Steeds meer scholen gaan over op een continue rooster. Hierdoor zijn kinderen ‘s middags eerder uit. Dit kan een kans zijn voor het stimuleren van beweeggedrag. In de toekomst gaan er waarschijnlijk meer kinderen voor langere tijd naar de opvang en zal er gekeken moeten worden naar een zinvolle en aantrekkelijke invulling van de opvang. Misschien is er dan een grotere rol weggelegd voor het structureel stimuleren van beweeggedrag. GO-4 Sport heeft de ervaring dat basisscholen wel mee willen doen met bestaande projecten, mits dit geen energie en tijd kost. Het stimuleren van beweeggedrag heeft voor de meeste basisscholen geen hoge prioriteit. GO-4 Sport heeft de ervaring dat dit ook voor ‘de Twilling’ geldt. De Beweegmeter wordt door scholen bijna niet als middel ingezet, omdat hier 4 weken lang elke dag tijd aan moet worden besteed. In de gemeente Ferwerderadiel loopt bij basisscholen nu een pilot met een Beweegkalender voor thuis. Een nadeel hiervan is, is dat ouders een lastig te bereik doelgroep vormen en het effect van de Beweegkalender lastig te meten is. Een ander voorbeeld is het project ‘Lekker Fit’, dat via GO-4 Sport en de GGD Fryslân gebruikt kan worden, maar waar erg weinig belangstelling voor is. De sportbijscholing die door GO-4 Sport verzorgd wordt, wordt wisselend bezocht. ‘De Twilling’

maakt zeer weinig tot geen gebruik van deze mogelijkheid. Hetzelfde geldt voor de mogelijkheid tot het lenen van sporten spelmateriaal. In het kader van de gemeentelijke herindelingen zal de gemeente Leeuwarderadeel in 2018 gaan fuseren met de gemeente Leeuwarden. Het samenwerkingsverband van de Middelsee gemeenten komt daarmee te vervallen en dat betekent dus ook het einde van GO-4 Sport in de huidige vorm. Voor â&#x20AC;&#x2DC;de Twillingâ&#x20AC;&#x2122; betekent dit dat ze in de toekomst aangewezen zullen zijn op de voorzieningen en diensten van de BV Sport. BV Sport voert het sportstimuleringsbeleid van de gemeente Leeuwarden uit en heeft vergelijkbare taken als GO-4 Sport.

Conclusies deelvragen Voor ik mijn onderzoeksvraag kan beantwoorden, zal ik kort ingaan op mijn bevindingen bij de deelvragen en aangeven of mijn hypotheses kloppen.

Algemeen Bewegingsarmoede is een term die gebruikt wordt om aan te geven dat mensen onvoldoende bewegen. Het komt overal voor, dus ook in Nederland, in Friesland, in Leeuwarderadeel en in Stiens. Een aantal landelijke onderzoeken geven grote verschillen aan in percentages van beweegarmoede bij kinderen in de basisschoolleeftijd, variërend van 42% tot 97%. Provinciaal onderzoek naar bewegingsarmoede richt zich niet op kinderen in de basisschoolleeftijd, maar wel op jongeren tussen de 12 en 18 jaar oud. Daaruit blijkt dat 75% van de Nederlandse jongeren aan bewegingsarmoede lijdt en dat dit percentage in Friesland nog iets hoger ligt, namelijk op 89%. In onderzoeken die door de GGD Fryslân uitgevoerd zijn bij kinderen uit groep 7 van de basisschool, is wel gekeken naar overgewicht en het beoefenen van een sport. Daaruit blijkt dat van de basisschoolkinderen in de gemeente Leeuwarderadeel 7% lijdt aan overgewicht en dat 80% van de kinderen lid is van een sportvereniging. De uitkomsten van de enquêtes bevestigen dat de meeste kinderen lid zijn van een sportvereniging. Deze cijfers geven echter niet aan hoe vaak, hoe lang en hoe intensief kinderen sporten. De gemeente besteedt in hun beleidsplan aandacht aan het stimuleren van een gezonde leefstijl, onder meer door het samenwerken met andere Middelsee gemeentes in het project GO-4 Sport, dat zich richt op het tegengaan van bewegingsarmoede. Hieruit blijkt, dat de hypotheses die ik gesteld heb allemaal niet verworpen worden, mijn verwachtingen blijken te kloppen.

Schoolbeleid O.B.S. ‘de Twilling’ heeft geen duidelijk omschreven beleid ten aanzien van het stimuleren van beweeggedrag. De verplichte kerndoelen voor bewegingsonderwijs voor het basisonderwijs die door de overheid zijn vastgesteld, worden door de school wel nagestreefd. Deze doelen zijn echter zeer ruim omschreven en bieden veel ruimte aan scholen voor een eigen invulling. ‘De Twilling’ heeft dit niet ingevuld met een concreet vakwerkplan voor het bewegingsonderwijs en er is geen sprake van een doorgaande leerlijn van groep 1 tot en met 8. Stimuleren van beweeggedrag is meer dan alleen bewegingsonderwijs. Hierin heeft de school ook geen duidelijke keuzes gemaakt, ook al zijn leerkrachten van goede wil. Er is geen gezamenlijke visie, er is geen vastgesteld beleid, er zijn geen gezamenlijke kaders van waaruit iedereen werkt. Het zou goed zijn als het team van ‘de Twilling’ gezamenlijk een duidelijke visie en beleid ten aanzien van bewegingsstimulering ontwikkelt. Ouders geven aan dat ze bewegingsstimulering erg belangrijk

vinden. Een duidelijke en zichtbare visie en beleid kunnen ‘de Twilling’ helpen om een positieve en actieve uitstraling van de school op dit punt te creëren. Hieruit blijkt, dat mijn hypotheses niet worden verworpen. Mijn verwachting was dat alleen doelen voor het bewegingsonderwijs in het schoolbeleid zouden zijn opgenomen. Dit blijkt inderdaad het geval te zijn: ‘de Twilling’ streeft alleen de algemene kerndoelen voor het bewegingsonderwijs na en er is verder geen beweging stimulerend beleid.

Bewegingsonderwijs Het bewegingsonderwijs maakt bij ‘de Twilling’ een duidelijk onderdeel uit van het curriculum en staat bij iedere groep twee keer per week vast op het weekrooster. Vanaf groep 3 wordt er gebruik gemaakt van de sporthal bij sportaccommodatie ‘it Gryn’ in Stiens. Er kan door de leerkrachten niet optimaal gebruik worden gemaakt van de faciliteiten en het materiaal dat in de sportaccommodatie aanwezig is, omdat een deel daarvan niet gebruikt mag worden. Uit de vragenlijsten blijkt dat de leerkrachten alle mogelijkheden benutten om tijdens de gymlessen kwalitatief goed onderwijs te bieden, waarin kinderen op hun eigen niveau kunnen sporten. Inactieve momenten worden zo kort mogelijk gehouden en er wordt vaak gebruikt gemaakt van zogenaamde ‘vakken-lessen’. Het is lastig om binnen de bewegingslessen goed te differentiëren naar niveau. Leerkrachten zouden hier scholing in kunnen volgen via GO-4 Sport. Een deel van de ouders en kinderen ervaart de gymlessen als eenzijdig door het vele gebruik van balsporten. Ook hier geldt dat door het inzetten van de voorzieningen van GO-4 Sport meer afwisseling en kwaliteit tot stand gebracht kan worden. ‘De Twilling’ neemt wel deel aan sportkennismakingslessen, sportdagen, Koningsspelen en andere fysieke activiteiten. Op deze manier wordt beweeggedrag bij de leerlingen gestimuleerd. Door het ontwikkelen van een vakwerkplan bewegingsonderwijs en een doorgaande leerlijn, kunnen er binnen het team afspraken gemaakt worden over de opbouw en inhoud van de gymlessen. Zo kan er structureel gewerkt worden aan bewegingsonderwijs met een hoge kwaliteit. Hieruit blijkt, dat mijn hypotheses gedeeltelijk worden verworpen. Het bewegingsonderwijs heeft zoals verwacht een vaste plaats in het curriculum, maar er zijn in het schoolplan geen doelen met betrekking tot het bewegingsonderwijs vastgesteld. Mijn verwachting was verder dat de faciliteiten op een hoog niveau lagen, maar dat is niet het geval. Er is inderdaad geen doorgaande leerlijn, maar leerkrachten proberen binnen hun lessen bewegingsonderwijs zoveel mogelijk te differentiëren naar niveau. Of er gedifferentieerd wordt naar interesse blijft onduidelijk: volgens leerkrachten wel, volgens ouders en leerlingen onvoldoende.

Schoolplein â&#x20AC;&#x2DC;De Twillingâ&#x20AC;&#x2122; heeft een ruim schoolplein met een aantal speelfaciliteiten. Het plein heeft voldoende kwaliteit voor iedere leerling om te kunnen spelen en te kunnen bewegen. Toch is er wel een kwaliteitsslag te maken. Oudere kinderen hebben behoefte aan meer en geschikter spelmateriaal. De ruimte om de school heen kan veel effectiever benut worden dan nu het geval is. Het aanleggen van een groen en sportief schoolplein of een tuinlandschap rondom de school komt de biodiversiteit ten goede en dit biedt mogelijkheden om tijdens de lessen theorie, praktijk en beweging te integreren. Hieruit blijkt dat mijn hypotheses niet worden verworpen. Het schoolplein voldoet aan alle voorwaarden, maar biedt meer kansen om beweeggedrag te stimuleren.

Ouderbetrokkenheid Ouderhulp wordt gevraagd voor het mede organiseren en begeleiden van sporten spelevenementen. Ouders worden verder niet betrokken bij beweegactiviteiten van de school. De hulp en inzet van ouders zou gebruikt kunnen worden bij het ontwikkelen en uitvoeren van een beweegbeleid. In samenwerking met de school zouden ouders een belangrijke taak kunnen krijgen in het organiseren van beweegactiviteiten -bijvoorbeeld ouder-en-kind-activiteiten of sponsoracties-, de inrichting van het schoolplein, het stimuleren van actief transport naar en van school -waaronder het waarborgen van veilige schoolroutes-, het ontwikkelen van een buitenschools beweegaanbod -in samenwerking met de gemeente, Stichting Welzijn Middelsee en sportverenigingen- en de communicatie naar alle betrokken. Het zoeken naar samenwerking met ouders en een heldere communicatie zal de ouderbetrokkenheid bij de school vergroten. Hieruit blijkt dat mijn hypotheses niet worden verworpen. De school zet ouders wel in om te assisteren bij georganiseerde sporten spelevenementen, maar niet als een manier om beweeggedrag te stimuleren en zo een positieve relatie met de school te bewerkstelligen.

Actief en veilig transport naar en van school De meeste kinderen komen en gaan op een actieve manier naar en van school en de schoolroutes zijn duidelijk en overzichtelijk. Wel zijn er minder veilige oversteekplaatsen. De school geeft wel verkeersveiligheidslessen, maar die zijn algemeen en onvoldoende gericht op de verkeerssituatie rondom de school. Het zou goed zijn als de school jaarlijks inventariseert waar ouders knelpunten ervaren in het actieve en veilige transport naar en van school en dat bij de verantwoordelijke persoon bij de gemeente onder de aandacht brengt, zodat er actie kan worden ondernomen om de mogelijkheden voor actief en veilig transport te verbeteren. Zo zou een grotere auto- en parkeervrije zone rond de school een aanrader zijn. Mogelijkheden hiervoor zouden onderzocht moeten worden. Verder zouden er verkeersbrigadiers

opgeleid kunnen worden die ingezet kunnen worden bij gevaarlijke oversteekplaatsen. Voor de school is hierin een grotere en actievere rol mogelijk. Hieruit blijkt dat mijn hypotheses deels worden verworpen. Er zijn wel overzichtelijke schoolroutes die uitnodigen voor actief transport naar en van school, maar ze zijn niet allemaal veilig voor kinderen. De school biedt –zoals verwacht- verkeersveiligheidslessen aan. De meeste kinderen gaan op een actieve manier naar school. ‘De Twilling’ stimuleert dit wel, maar zou meer initiatieven kunnen nemen op dit gebied.

Buitenschools beweegaanbod Stiens heeft een groot aantal sportverenigingen en sportscholen, een zwembad, een grote overdekte sportaccommodatie (it Gryn) en een Sport Ontmoetingsplaats buiten. Toch is er geen gezamenlijk en laagdrempelig buitenschools beweegaanbod ontwikkeld om beweeggedrag bij kinderen te stimuleren. Of kinderen gaan sporten en bewegen, is nu volledig een zaak van ouders. Uit onderzoek van de GGD Fryslân is gebleken dat 80% van de basisschoolkinderen in de gemeente Leeuwarderadeel lid is van een sportvereniging. Toch betekent dit dat 20% niet in clubverband sport. Bovendien wordt niet duidelijk in welke mate kinderen daadwerkelijk sporten. Ook is het niet inzichtelijk of kinderen in de gemeente de Nederlandse Norm voor Gezond Bewegen halen. Juist voor kinderen die niet gestimuleerd worden om voldoende te bewegen, zou het goed zijn als er een laagdrempelig buitenschools beweegaanbod tot stand gebracht wordt. Voor het ontwikkelen van een krachtig buitenschools beweegaanbod zouden vertegenwoordigers van de gemeente (GO-4 Sport), basisscholen, organisaties voor kinderopvang, jeugd- en jongerenwerk (Stichting Welzijn Middelsee) moeten samenwerken. Voor scholen worden buitenschoolse sportevenementen georganiseerd, zowel op landelijk, gemeentelijk, als plaatselijk niveau. Hier neemt ‘de Twilling’ regelmatig aan deel. Hieruit blijkt dat mijn hypotheses niet worden verworpen. Het beleid van de school is alleen gericht op beweging binnen de school en niet op het tot stand brengen van een structureel buitenschools beweegaanbod. De school neemt wel deel aan buitenschoolse sporten beweegevenementen.

Conclusie onderzoeksvraag Welke mogelijkheden zijn er voor O.B.S. ‘de Twilling’ om het beweeggedrag van hun leerlingen te stimuleren?

Het blijkt, dat mijn hypotheses niet worden verworpen. ‘De Twilling’ kan beweeggedrag bij kinderen stimuleren door in het schoolbeleid een duidelijke visie, doelstellingen en acties voor bewegingsstimulering op te nemen en een doorgaande leerlijn voor het bewegingsonderwijs te ontwikkelen. Het schoolplein heeft weliswaar voldoende niveau, maar het plein en de directe omgeving van de school kunnen beter benut worden en zo kinderen meer uitdagen om te bewegen, zowel binnen als buiten de lessituatie. Zoals verwacht, stimuleert ‘de Twilling’ het actief naar en van school gaan, maar de school kan op dit vlak meer initiatief nemen, voornamelijk op het gebied van het vergroten van de verkeersveiligheid. Ik verwachtte dat de school de ouders meer zou kunnen betrekken bij stimuleren van beweeggedrag en dat blijkt ook het geval te zijn. Ouders kunnen een taak krijgen bij het ontwikkelen en uitvoeren van een beweging stimulerend beleid. In Stiens blijkt inderdaad geen georganiseerd buitenschools beweegaanbod te zijn. De school zou in de toekomst een belangrijke rol kunnen spelen bij het ontwikkelen van zo’n beweegaanbod. Uit mijn onderzoek is dus gebleken dat O.B.S. ‘de Twilling’ het beweeggedrag van de leerlingen op verschillende manieren kan stimuleren. Dit kan zowel binnen en rondom de school, als in een buitenschools beweegaanbod. Binnen de school kan dit vooral door een duidelijke visie en beleid ten aanzien van bewegingsstimulering te ontwikkelen en daar verschillende doelen en acties uit te laten voortvloeien. Buitenschools kan het beweeggedrag van kinderen gestimuleerd worden door structureel een georganiseerd beweegaanbod te ontwikkelen. Dit kan door samenwerking te zoeken met ouders en externe partners (de gemeente -GO-4 Sport-, de Stichting Welzijn Middelsee, sportverenigingen en andere basisscholen) om structureel beweging stimulerende activiteiten te ontwikkelen en te implementeren. Als alle betrokkenen en belanghebbenden samenwerken aan het tot stand komen van een beleid dat gericht is op bewegingsstimulering bij kinderen, zal dit een positieve invloed hebben op de gezondheid en het welzijn van kinderen en zal ‘de Twilling’ letterlijk en figuurlijk in beweging zijn.

Nawoord Ik heb veel plezier beleefd aan het uitvoeren van mijn onderzoek. Natuurlijk was het eerst wel spannend of het zou lukken en of alles goed zou komen, maar hoe meer ik me er in verdiepte, hoe leuker het werd. De informatie die ik door een literatuurstudie kreeg, was vooral een bevestiging van wat ik al wist of vermoedde. Wel ontdekte ik voor mezelf een paar nieuwe dingen, zoals de resultaten van de gezondheidsonderzoeken van de GGD en het gezondheidsbeleid van de gemeente. De methode ‘Basisschool in Beweging’ van Hogeschool Fontys bleek een waardevolle methode te zijn, die structuur aan het onderzoek gaf. Ik heb dit gebruikt als basis en eigen aanvullingen bedacht. Zonder de medewerking van O.B.S. ‘de Twilling’ had ik dit onderzoek niet kunnen uitvoeren en ik wil in het bijzonder dhr. E. Yedema, directeur van ‘de Twilling’, bedanken dat hij dit mogelijk gemaakt heeft. De school heeft op dit moment andere prioriteiten, maar hij heeft me steeds alle medewerking verleend en me gesteund. Natuurlijk was het fijn dat veel ouders reageerden op de enquêtes en ook dat alle kinderen mee wilden doen. Ik vind het wel jammer dat er zo weinig respons van de leerkrachten is gekomen. Toch denk ik dat de verkregen gegevens een goed beeld van de situatie op ‘de Twilling’ geven: op het gebied van bewegingsstimulering gaat veel goed, maar het kan ook veel beter. Het plan van aanpak met concrete aanbevelingen en tips om de situatie op ‘de Twilling’ te verbeteren, vond ik erg leuk om te schrijven. Ik heb veel tijd en energie gestoken in het zoeken naar praktische mogelijkheden en methoden waar de school ook echt iets mee kan doen. Het gesprek met Steven de Boer, projectmedewerker van GO-4 Sport, heeft daar goed bij geholpen en ik wil ook hem bedanken voor zijn bijdrage aan mijn onderzoek. Natuurlijk had ik ook begeleiding vanuit mijn school, het Leeuwarder Lyceum. Mevrouw A. van Dijk, docente Lichamelijke Opvoeding en Beweging, Sport & Maatschappij, heeft me steeds feedback en tips gegeven, zodat ik weer verder kon. Ik wil ook haar bedanken voor haar steun en hulp. Door het uitvoeren van dit onderzoek heb ik veel geleerd. Niet alleen over hoe je iets kunt onderzoeken of over hoe je een digitale enquête werkt, maar ook over hoe je contacten legt en onderhoudt. Het presenteren van mijn onderzoek het team van ‘de Twilling’ en later aan ouders en belangstellenden tijdens de PWS-avond op school was ook leerzaam. En natuurlijk heb ik ook veel geleerd over manieren waarop je het beweeggedrag van kinderen kunt stimuleren. Ik denk dat dit profielwerkstuk een mooie voorbereiding is op mijn toekomstige studie Sport, Gezondheid en Management. Ik hoop natuurlijk dat ‘de Twilling’ mijn aanbevelingen ook echt gaat gebruiken om het beweeggedrag van de leerlingen te stimuleren. Op dit moment besteedt de school veel tijd en aandacht aan het verbeteren van de onderwijskwaliteit en het zou mooi zijn als ze een aantal van mijn tips hierin meenemen. Ik denk dat dit goed mogelijk is.

Een gezonde leefstijl met voldoende beweging zal steeds belangrijker worden. Hoe vroeger je dit aanleert, hoe beter het is: ‘jong geleerd, is oud gedaan’. Natuurlijk blijven ouders verantwoordelijk voor de gezondheid van hun kind, maar ik vind dat scholen hierin ook een taak hebben. Omdat ik verwacht dat andere scholen op het gebied van bewegingsstimulering in een vergelijkbare situatie zitten als ‘de Twilling’ en dus ook wel iets kunnen hebben aan mijn onderzoek, heb ik besloten om dit ook aan te bieden aan onderwijsgroep Fier, de gemeente Leeuwarderadeel, BV Sport, Proloog Leeuwarden en de gemeente Leeuwarden. Op deze manier hoop ik dat ‘de Twilling’ in beweging!' een eerste stap zal zijn naar ‘Fries basisonderwijs in beweging!’

Bijlage 1: 10 Bewegingstussendoortjes voor in de klas

10 Bewegingstussendoortjes voor in de klas Kinderen zitten erg veel stil in de klas. In ons huidige onderwijs is vaak weinig sprake van beweging tijdens het leren. Beweging is heel belangrijk tijdens het leren, door middel van bewegen leg je verbindingen tussen je linker en de rechter hersenhelft en daarnaast onthoud je stof langer als je tijdens het leren beweegt. Vooral voor jongens is het bewegen van belang. Jongens hebben over het algemeen een grotere bewegingsdrang dan meisjes. Als je stil zit, gebeurt er relatief weinig in je lichaam, terwijl er juist van alles gebeurt als je gaat bewegen. Zo gaat er tijdens het bewegen extra bloed en zuurstof naar je hersenen. Daarnaast worden er positieve hormonen aangemaakt als je gaat bewegen, wat nieuwsgierigheid opwekt. Door bewegen raak je ook je energie kwijt, waardoor je daarna weer meer geconcentreerd aan de slag kunt. Hebben de activiteiten ook nog verband met de behandelde lesstof, dan vang je helemaal twee vliegen in één klap! Naast al deze processen, is het natuurlijk ook een welkome onderbreking tijdens het leren. Kortom: meer bewegen in de klas zorgt ervoor dat je lekkerder leert!

1. Sneeuwballengevecht binnen (OB, MB-BB) Gooien met propjes is natuurlijk niet de bedoeling in de klas. Of toch wel? Geef alle kinderen een papiertje. Laat ze er een prop van maken en laat ze proberen om in korte tijd zoveel mogelijk kinderen te raken. Wil je het nou koppelen aan leerstof? Laat ze op papier een aantal vragen beantwoorden of een oefentoets maken. Laat ze daarna een prop maken en gaan gooien. Na 10 seconden stop je en bespreek je de eerste vraag door. Daarna gooi je weer 10 seconden. Ga zo door tot je alle vragen hebt besproken. Wie kan er in 10 seconden de meeste mensen raken? Tip: Vertel niet meteen dat je met propjes gaat gooien, want dan zijn de kinderen meteen niet meer te houden. Maak eerst de toets, laat de kinderen daarna staan met het blaadje in de hand en laat ze dan pas een prop maken.

2. Kriebelestafette (OB-MB-BB) Maak 5 groepjes van een gelijk aantal kinderen in de klas. Iedere groep staat in een rijtje (kinderen staan achter elkaar). De achterste persoon van elk groepje krijgt een kaartje met daarop een vorm of figuur. Hij/zij gaat het figuur met de vinger op de rug tekenen van degene die voor hem staat. Op deze manier wordt de vorm ‘doorgegeven’ naar de rug van het voorste kind. De voorste mag de vorm op het bord tekenen, of op een blaadje. Klopt het

met de beginfiguur? Als het lukt, werk dan eens met letters, cijfers, tekens of korte woorden die je hebt gebruikt tijdens de les. Let op: Kinderen mogen niet praten tijdens de activiteit! Tip onderbouw: Speel dit spel in tweetallen en begin met eenvoudige vormen.

3. Commando hinkelen (OB-MB-BB) Ga in een kring staan. Als leerkracht begin je als spelleider. Je geeft verschillende commando’s aan de kinderen: commando ‘zitten’ (zitten op de grond), commando ‘staan’ (rechtop staan), commando ‘bukken’ (voorover bukken), commando ‘ooievaar’ (op één been staan), commando ‘hinkelen’ (op één been op en neer springen), etc. Alle kinderen moeten de commando’s zo goed mogelijk opvolgen. Je kunt afspreken dat elk kind vijf levens heeft. Voer je het verkeerde commando uit, of ben je te langzaam, dan verlies je een leven. Je kunt ook spelen dat de eerste die de beweging fout uitvoert, de nieuwe spelleider is. Extra: Kunnen de kinderen andere commando’s bedenken bv rondom taal of rekenen? Bv letters uitbeelden, of de bewerkingen (+, -, etc.).

4. Ritmes klappen (OB-MB-BB) De leerkracht begint als spelleider. Hij/zij klapt een ritme op de tafel. De kinderen klappen het ritme na op tafel. Varieer in snelheid en combinatie door steeds een ander ritme te klappen. Geef de kinderen ook eens de opdracht om leider te zijn. Laat de kinderen daarna ook eens ritmes te klappen op de eigen benen of de benen/rug van een klasgenoot. Op deze manier moeten de kinderen afstemmen en samenwerken. Extra: Kun je een liedje klappen, de tafels oefenen of woorden spellen terwijl je klapt? Probeer in plaats van klappen ook eens stampen.

5. Duimworstelen (OB-MB-BB) Ga eens ouderwets duimworstelen! De kinderen vormen tweetallen. Geef elkaar de linker-of rechterhand (meestal de voorkeurshand) en vouw de handen dicht. Begin op een afgesproken signaal. Probeer zo snel mogelijk jouw duim op die van de ander te krijgen. Wanneer je de duim van een ander kan ‘vangen’ onder jouw duim, dan heb je een punt. De eerste met drie punten wint. Tip onderbouw: maak er bij de onderbouw ‘duimtikkertje’ van. Kinderen krijgen om de beurt de mogelijkheid om de duim van de ander te tikken (er bovenop te duwen).

6. Balanceren (OB-MB-BB) Laat de kinderen tweetallen maken. De tweetallen gaan tegenover elkaar staan (voeten stevig op de grond) en houden de handen tegen elkaar aan. Op een afgesproken signaal

mogen ze gaan duwen om proberen te ander uit balans te krijgen. Je kunt een punt verdienen als je de ander zover krijgt dat hij/zij een stap moet verzetten. Dan start je weer in de beginpositie. Wie heeft er als eerste vijf punten? Extra: Leg de kinderen uit wat je lichaamshouding betekent. Je manier van staan, het verdelen van je kracht en balans: Wanneer je dat goed kunt, kun je een ander ook beter duidelijk maken wat je wilt.

7. Warm wrijven (OB-MB-BB) Verdeel de kinderen in tweetallen en laat ze op een plek staan in de klas (zorg dat ze jou kunnen zien). Eén persoon begint als ‘wrijver’, de ander ontvangt. Begeleid als leerkracht de oefening klassikaal. Bespreek hoe je helemaal warm wordt gewreven.  Laat de ‘wrijvers’ eerst de handen warm wrijven. Daarna gaan ze pas met de ander beginnen.  De handen gaan op de schouders van de ander. Wrijf, met korte bewegingen zo vlug, dat je voelt dat je handen warm worden.  Ga daarna naar de hele rug. Neem ook de zijkant mee.  Wrijf daarna over de armen, van boven naar beneden. Zorg dat je alle kanten hebt gehad.  Na de armen ga je naar de billen en benen. Je werkt steeds van boven naar beneden.  Als het goed is krijgt de ‘wrijver’ het behoorlijk warm. Is het hele lichaam gedaan, dan wordt er gewisseld. Tip onderbouw: gebruik eventueel een verhaal over schoonmaken of wassen terwijl de kinderen aan het wrijven zijn.

8. Tandpasta tube leegmaken (OB-MB-BB) Verdeel de kinderen in tweetallen en laat ze op een plek staan in de klas. Eén persoon is de tandpastatube, de ander wil het laatste beetje tandpasta uit de tube krijgen. Het ene kind gaat proberen bij het andere kind (de tandpastatube) de tandpasta eruit te krijgen. Dit doet hij/zij door met twee handen tegelijk in de armen en benen van de ander te knijpen, van boven naar beneden. Doe het rustig en knijp met een hele hand (of twee tegelijk) om de armen en benen heen. Als je dat gedaan hebt, dan wissel je om. Tip: Laat even een voorbeeld zien van het ‘knijpen’. Het knijpen mag geen pijn doen. Gaat het goed? Dit kan ook zittend worden gedaan. Laat de tube dan zitten en laat de ander er omheen lopen.

9. De elektrische schok Alle kinderen staan in een kring. Eén persoon begint met het doorgeven van de elektrische schok. Het doorgeven van de elektrische schok doe je door je handen tegen elkaar te houden en je handen te richten op een ander.  Als je de schok doorgeeft naar iemand die naast je zegt, zeg je ‘ZIP!’  Als je de schok naar iemand doorgeeft aan de overkant van de kring zeg je ‘ZAP!’ Als je het verkeerde woord zegt, dan ga je zitten. Let op: je moet het spel proberen snel te spelen, je moet namelijk geen tijd hebben om na te denken. Deze oefening heeft als doel om de concentratie te verhogen.

Extra: Voeg een woord toe: Boink! Bij ‘boink’ stuur je de elektrische schok terug naar de persoon waar hij vandaan kwam. Deze persoon is nu nog een keer aan de beurt.

10. Just Dance (MB-BB) Even lekker dansen? Via het digi-bord kun je naar YouTube. Een grote hit daar is: ‘Just Dance‘. Het zijn populaire top 40 liedjes met dansbewegingen en tekst. De liedjes zijn in het Engels (mooi om een link te leggen naar een Engelse les?). De pasjes van het ene liedje zijn wat sneller dan die van het andere liedje. Bij sommige filmpjes wordt er ook een voorbeeld gegeven van hoe de bewegingen moeten worden uitgevoerd. Een paar voorbeelden (maar zoek ook vooral op interesse van kinderen of zoek een ‘klassenlied’): http://www.youtube.com/watch?v=UBKJTje4Ods&feature=related http://www.youtube.com/watch?NR=1&feature=endscreen&v=YP8AsNGZ92A http://www.youtube.com/watch?v=gOnmvf8h7yE&feature=related Wil je bewegen structureel gebruiken in je onderwijs? Neem dan contact op voor een training op maat. Informatie: Margreet Christians, e-mail: margreet@onderwijsmaakjesamen.nl

Bronnen:   

5 minutenspelletjes, Onderwijs Maak Je Samen, http://www.onderwijsmaakjesamen.nl/lesmateriaal/5-minuten/ Boys & Girls, strategieën voor onderwijs aan jongens en meisjes, 2010. Uitgeverij Onderwijs Maak Je Samen Buitenspeelkaarten, de leukste suggesties voor op het plein. 2012. Uitgeverij Onderwijs Maak Je Samen.

Bijlage 2: Energizers Energizers In dit document zijn tal van Energizers verzameld. Deze Energizers zijn onderverdeeld in een aantal categorieĂŤn, namelijk: - Beweging en ontspanning -

Geheugen en concentratie

Luisteropdrachten

Overige

Beweging en ontspanning Beweging en ontspanning

Beweging en ontspanning

Moordenaartje

Moordenaartje /Prinsje variant

Stuur 1 leerling (politie) de klas uit. Wijs dan in de klas een ‘moordenaar’ aan. Deze ‘moordenaar’ knipoogt of knikt naar leerlingen in de klas. Zodra een leerling deze knipoog of knik krijgt, valt deze ‘dood’ op tafel. De leerling die uit de klas gestuurd was (politie ) moet gaan uitvinden wie de moordenaar is voordat alle leerlingen ‘vermoord’ zijn. Bijvoorbeeld max. 3 keer raden.

1 leerling wordt de gang opgestuurd. In de klas doen

Tip: je kunt het verhaal ook even ‘ombouwen’ tot een prins die alle kinderen laat ‘flauwvallen door een knipoog of kusje te geven’. Dit vindt zeker een groep 8 erg leuk.

even alle leerlingen de ogen dicht. Leerkracht loopt door de klas en geeft 1 leerling 1 kneepje in de schouder: hij is de moordenaar. Alle kinderen doen de ogen weer open en de leerling wordt teruggeroepen van de gang. Het is nu voor alle leerlingen spannend want wie is de moordenaar? Ze moeten dus allemaal opletten (allemaal betrokkenheid en meekijken wie er knipoogt/knikt). Tip: dit spel is nog uit te breiden met een spion die niet ‘vermoord’ mag worden omdat het spel dan uit is.

Beweging en ontspanning

Alle vogels vliegen

Krantenmeppertje

De kinderen hebben hun handen plat op tafel of op hun schoot liggen. Wanneer de leerkracht zegt: 'alle vogels vliegen' moet iedereen met de armen in de lucht 'fladderen'. Maar wordt er een onmogelijke combinatie genoemd, bv. 'Alle auto's vliegen', dan moeten de handen op tafel blijven liggen. In snel tempo worden zo wel en niet vliegende dieren of dingen genoemd: alle tafels vliegen, alle adelaars vliegen, alle stoelen vliegen, etc. Wie zijn handen omhoog steekt bij iets wat niet kan vliegen is af.

Alle leerlingen gaan in een kring zitten. Ieder kind kiest een beroep en vervolgens noemt ieder zijn beroep hardop. Indien er genoeg tijd is kan ieder, ter visuele ondersteuning, zijn beroep op originele wijze presenteren door middel van praten, mime, doe-dingen, enz. Eén van de leerlingen krijgt de opgerolde krant in de hand en gaat in het midden van de kring staan. De leerkracht begint en noemt een beroep bijvoorbeeld 'kok'. De leerling die kok is moet nu een ander beroep uit de groep noemen. Hij roept bijvoorbeeld 'timmerman'. De middenspeler, met de krant, moet proberen met de krant de 'kok' een tik op de knieën te geven, voordat deze 'timmerman' roept. Lukt dit, dus was de 'kok' te laat, dan wordt de kok middenspeler. De oorspronkelijke middenspeler neemt de plaats van de 'kok' over. Lukt het niet dan probeert de middenspeler de 'timmerman' een tik te geven, voordat deze weer bijvoorbeeld 'tandarts' roept, enz. De speler die het beroep van de middenspeler noemt, wordt zelf de middenspeler.

Variaties:

 

Zwemmen en niet-zwemmen. Alle bomen zwemmen, alle mensen zwemmen. Bewegen en stil staan. Alle huizen bewegen, alle scholen staan stil.

Beweging en ontspanning

Ontwar de knoop

De omgekeerde wereld

Sommige puzzels zijn gemakkelijk. Maar levende

Het is de bedoeling dat de leerlingen het tegenovergestelde doen van wat de leider doet. Gaat de leider staan, dan blijven de leerlingen zitten. Gaat de leider lachen, dan gaan de leerlingen huilen. Etc.

knopen niet. De spelers vormen teams van acht of tien personen. Alle teamleden gaan schouder aan schouder in een kring staan. Geef elkaar de rechterhand. Je mag niet iemand kiezen die direct naast je staat! Geef een ander je linkerhand. Weer mag je niet iemand kiezen die direct naast je staat. Ook mag je niet de speler kiezen wiens rechterhand je al vast hebt. Ontwar de knoop: De spelers moeten nu proberen om de knoop te ontwarren zonder elkaars handen los te laten. Meestal kunnen de spelers de levende knoop ontwarren door over armen heen te stappen en onder armen door te kruipen. Pas wel op dat je geen handen loslaat.

Beweging en ontspanning

Stilte

Koning van de stilte

De leerkracht wijst de leerlingen op het feit dat het gedurende de komende tijd muisstil moet zijn en dat niemand (behalve de leerkracht) op zijn/ haar horloge mag kijken. Het gaat er hierna om dat de leerlingen precies drie minuten stil blijven en dat jij als leerkracht eens wil bekijken wie er een goed besef heeft van de tijd. Zodra een leerling denkt de tijd voorbij is, gaat deze op een stille en rustige manier staan.

Koning gaat in het midden van de klas / kring zitten met de ogen dicht en bedenkt allerlei opdrachten die de klas zo stil mogelijk moet uitvoeren. Zodra de koning iets hoort, wijst hij die kant op en is die leerling af. Voorbeelden van opdrachten: schuif je laatje open, schrijf met je pen een woord op papier, ga op je stoel staan, zet je stoel op tafel enz.

Tip: Op het moment dat een leerling gaat staan, volgen anderen vaak snel. Bespreek eens waarom dat zo is. Op deze manier kun je het 'volgen van elkaar' binnen een klas op een speelse manier bespreken.

Beweging en ontspanning

Groepshinkelen

Woordenketting

De leerkracht start het spel door een samengesteld woord te zeggen (bijv. voordeur). Hierna neemt een leerling het over door een nieuw woord te maken van het tweede lid van het voorgaande woord (bijv. deurbel). Deze manier van spelen wordt doorgegeven (voordeur - deurbel - belsysteem enz.). Wanneer een leerling geen nieuw woord kan maken, doet deze even niet meer mee gedurende deze ronde. Het spel gaat net zolang door tot er een winnaar overblijft.

De spelers vormen rijen: er worden groepjes van vier tot zes spelers gevormd. De spelers gaan achter elkaar staan om zo een rij te vormen. Rechterhanden op de schouders: elke speler, behalve de speler vooraan, legt zijn rechterhand op de schouder van de speler voor hem. Benen omhoog: elke speler, behalve de speler vooraan, steekt zijn linkerbeen naar voren, zodat de speler voor hem zijn enkel vast kan pakken. Hinkelen maar: vervolgens hinkelt de groep, op alleen hun rechtervoeten, samen vooruit.

Beweging en ontspanning

Levend memory

Luisterend tellen

Eén of twee leerlingen gaan even op de gang staan. Andere leerlingen maken koppels en spreken een gebaar af. (bijv. duim omhoog, lange neus etc.). Alle leerlingen leggen beide handen op hun benen. Leerlingen komen terug in de klas. Steeds worden door deze leerlingen twee zittende leerlingen (memoriekaartjes) aangewezen die hun gebaar moeten laten zien. Zijn de gebaren hetzelfde is er één punt verdiend.

De leerkracht maakt de leerlingen duidelijk dat het voor dit spel ontzettend stil moet en dat je goed naar elkaar moet luisteren. De leerkracht zegt 1, waarna een leerling reageert met 2, een andere leerling daarop weer 3 zegt en ga zo maar door. Echter, zodra twee of meerdere leerlingen tegelijkertijd een getal noemen stopt het spel en begint de leerkracht weer bij 1. De leerlingen moeten dit spelen zonder enig gemaakte afspraken! Natuurlijk zal het een aantal keren gespeeld moeten worden, voordat de bedoeling helemaal duidelijk is.

Beweging en ontspanning

Dippelstippel

Muzikantje

Benodigdheden: Iets waarmee je stippen op de huid kan zetten.

Stuur 1 leerling de klas uit. Spreek met de klas af wie de muzikant is. De leerling wordt de klas ingeroepen. De hele klas doet steeds de muzikant na (klappen, trommelen, rondje draaien enz.) terwijl de leerling moet ontdekken wie er steeds de beweging bedenkt/begint.

Uitvoering: Je gaat met de groep in een kring zitten en geeft iedereen een nummer. Dat nummer is het nummer dat correspondeert aan welke mevrouw/meneer dippelstippel je bent. Om het spel te beginnen zegt mevrouw/meneer dippelstippelnummer 1 bijvoorbeeld: Ik ben mevrouw/meneer dippelstippel zonder stippel nummer 1 en ik zoek contact met mevrouw/meneer dippelstippel nummer 2. Op het moment dat er een fout wordt gemaakt bijvoorbeeld dat iemand zegt ik ben dippelstippel zonder stippel nummer 1 dan moet die persoon een stippel zetten en wordt die persoon automatisch mevrouw/meneer dippelstippel met 1 stippel nummer 1.

Beweging en ontspanning

Sleuteldief

Waar is mijn ring?

Het spelen van dit spel kan zowel in het klaslokaal als

Een leerling gaat midden in een kring van medeleerlingen staan. Deze leerlingen in de kring houden achter hun rug een touw vast, waar een ring omheen is geschoven. EĂŠn van de kinderen houdt de ring in zijn vuist verborgen. De leerling in het midden moet de ring opsporen, terwijl de kinderen in de kring de ring achter hun rug doorgeven. De zoeker moet raden waar de ring is.

in het gymlokaal worden gedaan. Klaslokaal: De sleutelbos wordt door de leerkracht op een tafel van een leerling gelegd, die daardoor ook meteen de sleutelbewaarder is. Deze 'sleutelbewaarder' houdt zijn / haar ogen dicht en de oren open. Andere leerlingen mogen hierna proberen om de sleutelbos te 'stelen', zonder hierbij geluid te maken. Alleen wanneer de sleutelbewaarder de sleutels geluid hoort maken (!), roept deze SLEUTELDIEF! Wordt een dief betrapt, dan begint het spel opnieuw. Lukt het een dief om de sleutels te stelen, dan wordt deze dief de nieuwe sleutelbewaarder. Gymlokaal: Dezelfde opzet als hierboven, maar in dit lokaal kun je als leerkracht het beste een kring maken en de sleutelbewaarder met de sleutelbos in het midden van deze kring laten.

Beweging en ontspanning

Wie ben ik?

Alle leerlingen krijgen een briefje en schrijven daar de naam van een bekende zanger of zangeres op. Ze laten deze namen niet aan elkaar zien, maar vouwen de briefjes op en leveren die in bij de leerkracht. Tijdens het spel 'is' iedereen degene die hij opgeschreven heeft. De groep wordt verdeeld in vier of vijf groepjes die gescheiden van elkaar gaan zitten. Vervolgens leest de leerkracht de briefjes twee maal voor en iedereen probeert de namen zo goed mogelijk te onthouden. Komt een naam dubbel voor dan moeten beide personen een nieuw briefje inleveren. Een groepje begint en vraagt na intern overleg aan een ander groepje of ze bijvoorbeeld zanger X hebben. Is deze aanwezig, dan moet hij verhuizen naar het groepje dat hem gevraagd heeft. Die mogen dan nog eens vragen. Zit de gevraagde naam er niet bij, dan neemt dat groepje de beurt over. Het spel is, uit als iedereen in één groep terecht is gekomen.

Het verhaal gaat dat een kind uit de klas in het warenhuis is zoekgeraakt. De kinderen moeten de politie een nauwkeurige beschrijving geven hoe het kind eruitziet. Alle kinderen krijgen vooraf een paar minuten om elkaar te bekijken. Dan sluiten ze de ogen. Een leerling verlaat na een teken van de leerkracht de klas. Daarna mag de rest weer kijken en zeggen welk kind weg is. De leerkracht (evt. met en politiepet op) stelt nu vragen aan individuele leerlingen: "Hoe heet 't kind? Hoe ziet het eruit? Wat voor kleren heeft het aan? Heeft het een bril, enz. Wanneer er gedacht wordt dat het kind goed beschreven is, mag het weer binnenkomen en vergelijken we onze beschrijvingen. Herhalen is noodzakelijk om overeenkomsten te kunnen vergelijken.

Beweging en ontspanning

Variatie: dit spel kan ook gespeeld worden met voorwerpen. In dit geval is er een 'dief' geweest die een voorwerp heeft meegenomen.

Standbeeld

Omschrijfspel

Er worden groepjes van vier kinderen gemaakt. Twee groepjes voeren telkens de opdracht uit. De andere kinderen kijken en mogen, als een groepje niet zelf uit de opdracht komt, helpen door aanwijzingen te geven. De spelleider geeft steeds aan hoe de kinderen samen als groepje één beeld moeten maken. Hij of zij noemt op, met welke lichaamsdelen en hoeveel, de kinderen de grond mogen raken. Bijvoorbeeld met 6 voeten en 8 handen. De kinderen bepalen samen hoe het beeld gemaakt wordt op welke manier er niet meer en niet minder dan 6 voeten en 8 handen de grond raken. De vier kinderen moeten allemaal mee doen.

Leerkracht (of leerling) omschrijft een leerling of voorwerp of bekend persoon. Wie kan er raden wat de leerkracht in gedachten heeft? Kan variëren van appel (kleuters à kun je eten, fruit, steeltje, aan de boom enz. tot architect à beroep, tekenen belangrijk, huizen enz.).

Deze opdracht is nog betrekkelijk gemakkelijk en goed door ieder kind te doen. Bij de volgende opdrachten zullen de kinderen meer letterlijke steun bij elkaar moeten zoeken. - Met 5 voeten en 3 handen op de grond - Met 4 voeten en 4 handen op de grond - Met 3 voeten en 5 handen op de grond Met 4 voeten, 7 handen en 2 neuzen op de grond.

Beweging en ontspanning

Plaatsje verruilen

De dingetjespikker

Liefst in kringopstelling of in gymzaal (in hoepels). In de klas is het ook wel mogelijk, maar dan moeten de gangpaden in het klaslokaal helemaal vrij zijn van tassen e.d. Alle leerlingen zitten op een plaats, 1 leerling (wachter) staat. De leerkracht noemt 2 namen van kinderen die moeten wisselen van plaats. De wachter probeert ook een plaatsje te bemachtigen zodat een andere leerling wachter moet zijn.

Een leerling zit op een stoel met zijn/haar ogen dicht. Op schoot liggen diverse kleine dingen. Om de beurt mag iemand iets van de schoot afhalen. Hoeveel dingen zijn er weggehaald?

Beweging en ontspanning

Wat neem jij mee op vakantie?

Wie vangt de bal?

De leerlingen spelen het alom bekende 'Ik ga op vakantie en neem meeâ&#x20AC;Ś'. De leerkracht houdt hiervoor de klassenopstelling aan, wijst iemand willekeurig aan en gaat daarna met de klok mee. Op het moment dat een leerling een attribuut vergeten is op te noemen, doet deze de rest van de ronde niet meer mee.

De kinderen staan in een kring. In het midden staat een kind dat een bal omhoog gooit en noemt de naam van een ander kind. Het kind van wie de naam werd geroepen vangt de bal zo snel mogelijk en roept stop. Tot het stopsein is gegeven mogen de andere kinderen weglopen. Het kind dat de bal heeft gevangen mag nu 3 grote passen zetten om zo dicht mogelijk bij een kind te komen. Wanneer het kind niemand kan raken met het gooien van de bal, is het kind af.

Tip: Het papier en de pen is voor de leerkracht om alle genoemde dingen op te schrijven als controlemiddel. Welke leerling kan de meeste vakantiespullen onthouden? Tip: De dingen kunnen ook worden uitgebeeld!

Beweging en ontspanning

Wat doen zij?

Partnerwerk

Groepjes krijgen de opdracht aan de anderen te laten zien wat ze eten, zien, horen; wie ze tegenkomen, wat ze voelen, wat ze in hun handen hebben, en zo meer. Een groepje laat bijvoorbeeld zien dat ze langs het hek van een tennisveld naar een tenniswedstrijd staan te kijken. Ze beelden dit met hun houdingen, gebaren en mimiek uit. De toeschouwers raden waar ze zijn en wat er gebeurt.

De leerlingen gaan achter hun stoel op de grond zitten, met de rug tegen de partner. De ellebogen zitten aan elkaar vast en de benen zijn gebogen. De kinderen ademen en uit en proberen samen omhoog te komen. Deze oefening wordt moeilijker wanneer de armen niet vasthaken aan elkaar en de leerlingen de handen niet mogen gebruiken. Nadien gaan de leerlingen met het gezicht naar elkaar zitten. De voeten duwen tegen elkaar en de leerlingen nemen elkaar bij de pols. Ook op deze manier proberen ze recht te komen.

groep 3/4

Beweging en ontspanning

Russische mars

The Wave

Een aantal stoelen wordt met de ruggen tegen elkaar neergezet. Het aantal stoelen is één minder dan het aantal spelers. Een speler moet aanvoerder zijn. Als er geen vrijwilliger is of als iedereen aanvoerder wil zijn, dan wordt er iemand aangewezen. Alle andere spelers gaan op een stoel zitten. De aanvoerder loopt rondom de spelers en geeft zo af en toe iemand een tikje op de schouder. Wie aangetikt wordt, gaat nu achter de aanvoerder aanlopen. Op een gegeven moment roept de aanvoerder: 'Neem plaats'. Iedereen moet dan weer een stoel zien te krijgen. Eén speler zal overblijven, die is de aanvoerder voor de volgende ronde.

Eén kind staat in het midden van de kring. Alle andere kinderen zitten op hun stoel. Eén stoel is leeg. Het kind dat aan de rechterkant van de lege stoel zit, schuift op en gaat op die lege stoel zitten. Het kind dat nu aan de rechterkant van de lege stoel zit schuift ook op. Het kind in het midden moet proberen om op die lege stoel te gaan zitten, voordat het volgende kind erop schuift.

groep 3/4

Beweging en ontspanning

Zoemkring

Vriezen en dooien

De spelers staan in een wijde kring met de handen los. Zij sluiten de ogen en lopen langzaam naar het midden, terwijl iedereen zacht zoemende geluiden maakt. Het is de bedoeling met de ogen dicht twee mensen een hand te geven. De handen moeten vast gehouden worden. Als de spelers twee handen hebben gevonden, mogen ze de ogen open doen en stoppen met zoemen. De spelers die nog een hand zoeken, blijven door zoemen; de anderen helpen hen, zonder te praten, een hand te vinden.

Alle spelers staan als bevroren in een kring. De spelleider zet de muziek aan en noemt steeds een lichaamsdeel dat ontdooit en nu vrij kan bewegen. Ieder beweegt op zijn eigen manier. De spelleider geeft in een rustig tempo steeds een nieuw lichaamsdeel 'vrij'. Er beweegt steeds meer. Geef op deze manier vijf lichaamsdelen aan, bijvoorbeeld vingers, handen, armen, benen en hoofd. Vervolgens gaat het vriezen. In omgekeerde volgorde bevriezen de verschillende bewegingen tot de spelers weer helemaal stil staan. Laat ze een nieuwe uitgangspositie kiezen, een andere houding en speel het spel opnieuw.

groep 3/4

Beweging en ontspanning

Spiegelen

Stoel verwisselen

Alle kinderen staan in tweetallen tegenover elkaar. De spelleider vertelt dat iedereen wel eens voor de spiegel staat. In de spiegel zie je jezelf. Jouw bewegingen en je spiegelbeeld zijn hetzelfde. In deze oefening gaan kinderen met z'n tweeën de persoon voor de spiegel en het spiegelbeeld uitbeelden. Degene voor de spiegel is de leider, het spiegelbeeld is de volger. De spelleider geeft de kinderen een opdracht, zoals: je komt net uit bed en staat voor de spiegel. Wat doe je dan allemaal? De bewegingen hoeven niet allemaal klein en op de plaats te zijn. De leider mag ook naar de spiegel toe lopen, ochtendgymnastiekoefeningen doen, enz. De leider moet zijn bewegingen niet te snel maken en goed opletten of de volger hem kan bijhouden. De volger moet goed op de handelingen van de leider letten en ze zo precies mogelijk nadoen. Na verloop van tijd wordt er van rol gewisseld.

De groep zit in een niet te grote kring op stoelen. Eén persoon wordt geblinddoekt in het midden geplaatst. De spelleider geeft nu ieder een nummer: de 'blinde' weet dus niet wie welk cijfer heeft. Dan noemt de 'blinde' twee nummers. De twee personen met dat nummer moeten nu proberen zo stil en zo slim mogelijk van plaats te verwisselen, terwijl de 'blinde' moet proberen één van de twee aan te tikken, afgaande op wat hij hoort. Bij het wisselen mag niet worden teruggelopen naar de eigen stoel. Zodra de personen weer zitten, kunnen ze niet meer getikt worden. Als het de 'blinde' gelukt is iemand te tikken, kan hij met hem ruilen.

groep 3/4

Beweging en ontspanning

Binnen de lijnen

Buikschrijven

De leerlingen gaan per tien op een lijn staan. De leerkracht geeft instructies, de leerlingen voeren deze uit zonder van de lijn te komen. Ga van groot naar klein staan Ga van jong naar oud staan Ga van klein naar groot staan

De kinderen staan naast de stoel. De leerkracht vertelt de leerling dat ze gaan schrijven zonder pen en papier. We schrijven met onze buik en de lucht. De leerkracht laat de leerlingen eerst enkele oefeningen doen met het bekken = letters schrijven. Daarna schrijven de leerlingen hun naam, woorden, ... Leerlingen kunnen per twee samenwerken en raden wat de ander schrijft.

groep 3/4

Beweging en ontspanning

groep 3/4

Beweging en ontspanning

De meester/juf zegt

De onzichtbare leider

Dit is een variant op ‘Simon zegt’. De leerlingen staan

Er wordt één vrijwilliger de kamer uitgestuurd.

per twee arm in arm, waardoor het spelletje iets

Terwijl hij buiten is, kiezen de andere leerlingen

moeilijker wordt. Wanneer de leerkracht of een

een leider. Deze maakt bewegingen en de andere

aangeduide leerling een bevel geeft voorafgegaan

leerlingen doen hem na. Kan de vrijwilliger raden wie

door ‘de meester/juf zegt’, dan proberen de

de leider van de klas is?

leerlingen dit bevel uit te voeren, zonder elkaar los te laten. Bevelen niet voorafgegaan door ‘de meester of juf zegt’ worden genegeerd.

groep 3/4

Beweging en ontspanning

Beweging en ontspanning Doe wat ik zeg

Ga je gang

De leerkracht leest een lijstje met instructies voor. Voorbeelden: draai twee maal rond, tik de grond, spring vijf maal op en neer, ....

De leerlingen staan in twee rijen. De eerste twee kinderen krijgen de opdracht om op een bepaalde manier door de rij te lopen. De andere kinderen raden wie ze nadoen.

Na de instructie proberen de leerlingen de instructies zo nauwkeurig mogelijk uit te voeren.

Voorbeelden: Iemand die pootje baadt in een ijskoude zee. Iemand die rondloopt met ballonnen met gas. Iemand met een grote hond aan een halsband. Iemand met te kleine schoenen. Een peuter die leert lopen. Een agent in achtervolging. Iemand die een hoge berg beklimt. Iemand die op blote voeten over glas loopt.

groep 3/4

Beweging en ontspanning

Beweging en ontspanning Warm of koud klappen

Opstaan

Drie leerlingen worden naar buiten gestuurd. De

De leerlingen zitten aan de lessenaar. Om de beurten gaan ze even staan. Er mogen nooit meer dan vijf leerlingen tegelijk rechtstaan en niemand mag meer dan vijf seconden blijven staan.

overige spelers spreken een plaatsje af om een vooraf afgesproken voorwerp te verstoppen. De drie leerlingen komen terug binnen en zoeken hand in hand naar het voorwerp. De rest van de groep klapt in een regelmatig tempo in de handen, eerst zachtjes, luider als de zoekers in de buurt van het voorwerp komen. Als het trio het voorwerp heeft gevonden, kunnen ze elk een andere leerling aanduiden om het spel opnieuw te spelen.

groep 3/4

Beweging en ontspanning

Ademhaling tellen

Alle handen los

"Zoek een plekje in de klas waar je lekker kunt zitten, beweeg je lichaam wat heen en weer totdat je je lekker voelt. We gaan een oefening doen waarin we aandacht gaan schenken aan de ademhaling. Als je lekker zit, ga je eens goed letten op je ademhaling. Voel je hoe de lucht je lichaam in en uit gaat? En terwijl je let op die ademhaling, ga je elke ademhaling tellen. Telkens als je bij vijf bent, begin je weer opnieuw. Let ook op je buik, die heen en weer gaat als je in- en uitademt. Als je de tel kwijt raakt begin je gewoon weer opnieuw". Laat de kinderen zeker in het begin niet te lang achter elkaar doortellen. De tijd kan per keer verhoogd worden. De eerste keer kan men volstaan met twee minuten. Hierna kan een minuut pauze ingelast worden, waarna de oefening nog een keer herhaald wordt.

Alle kinderen zitten op hun eigen stoel. De spelleider wrijft de handen los tegen elkaar, en kneedt met de ene hand de andere. Hij zorgt ervoor dat dit heel serieus gedaan wordt en dat de hele hand 'een beurt krijgt'. Onder dit kneden benoemt de spelleider de delen van de hand. De spelers doen met de leider mee. Vanuit de pols wordt er naar de vingertopjes gewreven, waarbij alle vingers onder handen genomen worden. Na dit wrijven en kneden worden de handen losgeschud, vanuit de polsen naar binnen en naar buiten, draaiend en als laatste zwaaiend naar de medeleerlingen.

groep 3/4

Beweging en ontspanning

groep 3/4

Beweging en ontspanning

Ballonnenloop

Boer en de kippen

Laat de kinderen tweetallen maken. Elk tweetal krijgt een ballon. De spelers moeten de ballon tussen hen in proberen te houden, zonder daarbij hun handen daarbij te gebruiken. Laat de tweetallen dit eerst op verschillende manieren uitproberen. Dit kan tussen voorhoofden, armen, ruggen of billen. Stimuleer de spelers daarna om uit te zoeken welke bewegingen ze met z'n tweeĂŤn kunnen maken, terwijl de bal tussen een bepaalde plek van hun lijf zit. Kun je hurken, zitten, lopen, springen, op de bank staan o.i.d.? Geef verschillende mogelijkheden aan en laat de groepjes eventueel hun vondsten aan elkaar zien en overnemen.

Op de stoelen zitten de 'kippen'. Achter hen staan de 'boeren' met de handen op de rug. EĂŠn stoel is leeg, daarachter staat echter wel een boer. Deze boer probeert d.m.v. een knipoog naar een willekeurige 'kip' haar in zijn hok (stoel) te lokken. Zodra de 'kip' de knipoog ontvangt, probeert hij/zij naar de lege stoel te komen. De 'boer' achter haar probeert zijn/haar 'kip' tegen te houden d.m.v. een tikje op de schouder. Als dat lukt, zonder dat de boer achter z'n stoel vandaan komt, is de kip 'erbij' en mag niet meer weglopen. Lukt het de kip om naar de stoel voor de knipogende boer te komen, dan moet de boer die nu een lege stoel voor zich heeft, proberen d.m.v. een knipoog weer een willekeurige kip te lokken.

groep 3/4

Beweging en ontspanning

De lege stoel

Dingendans

De spelers zitten op stoelen in een kring en noemen, indien nodig, één voor één hun naam. Zet dan een stoel tussen de spelers in de kring. Wie rechts van deze lege stoel zit, geeft een klap op de stoel en noemt tegelijk de naam van iemand uit de kring. Deze persoon komt zo snel mogelijk op deze stoel zitten. Hierdoor komt er opnieuw een lege stoel. Degene die rechts van die stoel zit, geeft een klap op de stoel en noemt een naam, enz. Het gaat erom dat ze snel reageren en eventueel bekend raken met de namen van nieuwe kinderen.

De kinderen zitten in de kring. Wanneer de muziek gestart wordt, wordt er een voorwerp in de kring doorgegeven. Wanneer de muziek stopt, is het kind, dat op dat moment het voorwerp in handen heeft, af.

groep 3/4

Beweging en ontspanning

Hoofdzaak

Krantenloper

Iedere speler loopt door de ruimte met een krant op het hoofd. Zij moeten ervoor zorgen, dat de krant op het hoofd blijft liggen. Geef, als het lukt, verschillende opdrachten: draai je om, ga zitten, loop achteruit enz. Als de krant van het hoofd valt, moet de speler blijven staan totdat een andere speler de krant weer op het hoofd heeft teruggelegd. Dan mag het kind weer meedoen met de opdrachten. De spelers moeten ervoor zorgen, dat tijdens de hulpactie de eigen krant niet op de grond valt. Als de krant toch valt, moet ook de helper blijven staan en wachten, totdat een ander de krant op het hoofd teruglegt.

De spelers zitten in een kring op stoelen. Eén van hen staat in het midden met een opgerolde krant. Eén plaats is vrij. De spelers schuiven een plaats op, zodra aan hun rechterkant een plaats vrij is. De middenspeler moet proberen de krant op een lege stoel te leggen voordat iemand op de stoel gaat zitten. Lukt dit, dan wordt degene die links van de stoel zit de nieuwe middenspeler. (De stoelen moeten vrij dicht bij elkaar staan).

groep 3/4

Beweging en ontspanning Na-apen De kinderen staan in een kring. Eén kind doet een beweging, nummer twee doet eerst deze beweging na en verzint er dan zelf één bij. Nummer drie doet eerst de voorgaande bewegingen en verzint een derde beweging erbij, etc. Dit lijkt op het spel: 'ik ga op reis en neem mee…' en op het spel 'doe maar na'. Het verschil is, dat het kind zelf bewegingen moet maken, en zich mogelijk oncomfortabel kan voelen bij bewegingen die hij niet zelf bedacht heeft.

groep 3/4

Geheugen en concentratie Geheugen en concentratie

Geheugen en concentratie

Knipoogspel

Leider

De groep kinderen wordt in tweeën verdeeld. In een

De kinderen staan in de kring. Eén kind gaat naar de gang. De kinderen spreken af welk kind de leider is. Het kind op de gang wordt teruggeroepen en gaat in het midden van de kring staan. De kinderen maken nu allemaal dezelfde doorgaande bewegingen die de leider maakt en die hij steeds weer verandert. De bewegingen moeten wel rustig gemaakt worden, zodat de kinderen deze rustig kunnen volgen. Het kind in het midden moet raden wie de leider is.

kring worden zoveel stoelen neergezet als er kinderen in een groep zitten, min één stoel. Achter elke stoel gaat een kind staan. De anderen gaan zitten, waarbij er dus één stoel vrij blijft. Een kind gaat in het midden staan. Het kind dat achter de lege stoel staat, knipoogt naar één van de zittende kinderen. Dit kind staat op en gaat snel op de lege stoel zitten. Nu is dus het kind achter de nieuwe lege stoel aan de beurt om iemand snel een knipoog te geven. Het kind in het midden moet proberen om op de lege stoel te gaan zitten voordat het 'nieuwe' kind erop gaat zitten.

groep 3/4

Geheugen en concentratie

groep 3/4

Geheugen en concentratie

Moordenaartje

Opsporing Verzocht

De kinderen staan in een kring. Eén kind (de rechercheur) wordt even de gang opgestuurd, waarna een kind in de kring wordt aangewezen als 'de moordenaar'. De rechercheur wordt de klas ingeroepen en moet in het midden van de kring komen staan. Door middel van een knipoog moet de moordenaar elk kind 'vermoorden' waarna dit kind op de grond gaat zitten of liggen. Ieder kind krijgt dus afzonderlijk een knipoog! De rechercheur moet erachter zien te komen wie 'de moordenaar' is.

Het verhaal gaat, dat een kind uit de klas in het warenhuis is zoekgeraakt. De kinderen moeten de politie een nauwkeurige beschrijving geven hoe het kind eruitziet. Alle kinderen krijgen vooraf een paar minuten om elkaar te bekijken. Dan sluiten ze de ogen. Een leerling verlaat na een teken van de spelleider de klas. Daarna mag de rest weer kijken en zeggen welk kind weg is. De spelleider (eventueel met een politiepet op) stelt nu vragen aan individuele leerlingen: "Hoe heet 't kind? Hoe ziet het eruit? Wat voor kleren heeft het aan? Heeft het een bril, enz. Wanneer we denken dat het kind goed beschreven is, mag het weer binnenkomen en vergelijken we onze beschrijvingen. Herhalen is noodzakelijk om overeenkomsten te kunnen vergelijken. Dit spel kan ook gespeeld worden met voorwerpen. In dit geval is er een 'dief' geweest die een voorwerp heeft meegenomen.

groep 3/4

Geheugen en concentratie

Rugtekenen

Waar ben je?

De kinderen zitten in een kring. De spelleider tekent met de vinger een verticale streep op de rug van een kind. Deze moet het teken doorgeven aan de buurman. Op een gegeven moment zegt de spelleider: "Stop" en moet dat kind het teken op het bord schrijven. De leerlingen moeten proberen om stil en geconcentreerd te zijn, ook als een ander aan de beurt is.

De spelers staan in een ruime kring. Twee spelers komen in de kring en worden geblinddoekt. Eén van de spelers is de tikker. Hij moet proberen de ander te tikken. Dus deze moet goed luisteren waar de ander is. De spelers in de kring moeten heel stil zijn. Als de geblinddoekte spelers de kring bijna uitlopen,

 

Suggesties: men kan verschillende soorten tekens maken: horizontale streep, kruis, plusteken, driehoek, stippellijn, cirkel, enz. Variatie: het spel kan ook gespeeld worden door een woord op de rug van een kind te 'schrijven'. Wanneer de spelleider “STOP” zegt, moet het kind, dat aan de beurt is, het woord op het bord schrijven.

mag hen de goede weg gewezen worden door hen zachtjes om te draaien en in de goede richting te zetten. Het spel is afgelopen als de tikker de ander gevonden heeft. De blinddoeken mogen af om te zien of het echt gelukt is. De spelers die bezig waren in de kring, mogen nu twee nieuwe spelers kiezen. Dit spel is voor iedereen heel spannend, zowel voor de geblinddoekte spelers als voor de spelers in de kring. Soms lopen de tikker en degene die hij moet tikken rakelings langs elkaar heen. Wijs er op dat de spelers in de kring stil zijn. groep 3/4

groep 3/4

Geheugen en concentratie

De weggelopen haas

Wie ben ik?

De leerkracht heeft voor elk kind het werkblad gekopieerd (nog niet aanwezig). Op de eerste regel staan vijf dieren. Hij behandelt ze kort. Daarna roept hij vier van de vijf namen in een andere volgorde luid door de klas. Ieder kind onderstreept nu de naam, die niet genoemd werd. Wanneer alle regels geweest zijn, kan het spel eventueel opnieuw gespeeld worden met een andere kleur potlood. * Variatie: om het spel moeilijker te maken, kan men er ook voor kiezen om het ontbrekende woord op een leeg blaadje te laten schrijven. De vijf woorden zou men dan op het bord kunnen schrijven waarna men het bord dichtklapt en de vier namen opnoemt.

Er gaat één leerling naar buiten. Met de andere leerlingen spreken we een persoon af. De leerling komt terug de klas binnen. Hij/zij mag vragen stellen aan de leerkracht. De vragen moeten met ja of neen te beantwoorden zijn. Als de leerling bijvoorbeeld vraagt of de gezochte persoon een bril op heeft, en het antwoord is neen, dan moeten alle leerlingen met een bril hun hoofd op de bank leggen. De leerling mag zo vragen blijven stellen tot hij de persoon geraden heeft. Het is mogelijk om hieraan een wedstrijd te verbinden. Er wordt dan genoteerd hoeveel vragen de leerlingen nodig hebben om de juiste persoon te vinden. Wie het minste vragen heeft gesteld is de winnaar.

Geheugen en concentratie ABC De kinderen moeten zo snel mogelijk in een rij gaan staan in alfabetische volgorde. Als hulpmiddel kan het ABC op het bord worden geschreven.

Luisteropdrachten Luisteren

Luisteren

Alle vogels vliegen

Commando pinkelen

De kinderen hebben hun handen plat op tafel of op hun schoot liggen. Wanneer de spelleider zegt: “alle vogels vliegen” moet iedereen met de armen in de lucht 'fladderen'. Maar wordt er een onmogelijke combinatie genoemd, bijv. “alle auto’s vliegen”, dan moeten de handen op tafel blijven liggen. In snel tempo worden zo wel- en niet-vliegende dieren of dingen genoemd: alle tafels vliegen, alle adelaars vliegen, alle stoelen vliegen, etc. Wie zijn handen omhoog steekt bij iets wat niet kan vliegen, is af.

De spelleider zit zo, dat iedereen hem goed kan zien. De spelleider kan de volgende commando's geven:  commando hol is ruggen van handen op tafel  commando bol is kromme vingers op tafel  commando plat is handen plat op tafel  commando vlak is zijkant van handen op tafel  commando pinkelen is met beide pinken op tafel

Variant: Dit spel kan ook met andere tegenstellingen gespeeld worden. Bijvoorbeeld: zwemmen- niet zwemmen. Alle bomen zwemmen, alle mensen zwemmen. bewegen- stil staan. Alle huizen bewegen, alle scholen staan stil.

De spelers moeten de commando's zo snel en zo nauwkeurig mogelijk opvolgen. Wie zich vergist of de handelingen niet snel genoeg uitvoert, is af. De spelers mogen alleen een handeling uitvoeren, wanneer er commando voor wordt gezegd.

groep 3/4

Luisteren

Luisteren Dierengeluiden

Geluiden onthouden

Eén kind staat in het midden van de kring met de krant in de hand. Elk kind is een dier met een bijpassend geluid (bijv. een koe die boe zegt). Een kind zegt: "miauw". De 'poes' reageert hierop en roept "boe". De 'koe' roept dan "ia" waarop de ezel weer een geluid maakt. Het kind in het midden moet met de krant de knie raken van een leerling die bijv. 'de ezel' voorstelt. Is de ezel te laat, dan moet hij in het midden staan.

De kinderen gaan ontspannen op de grond liggen of op een stoel zitten en sluiten de ogen. De spelleider maakt niet te snel achter elkaar gedurende vijf minuten een aantal geluiden met voorwerpen uit het lokaal. (bijv. op de verwarming tikken, het bord vegen, een stoel aanschuiven, en dergelijke). Na afloop moet iedereen de geluiden die hij zich herinnert opschrijven. Het liefst ook in de juiste volgorde. De resultaten worden met elkaar vergeleken.

groep 3/4

Luisteren

Huifkar

Zo niet, zo wel

De kinderen gaan in een kring zitten. De spelleider verdeelt de hierna genoemde rollen over de kinderen. Er moet gezorgd worden dat zoveel mogelijk kinderen een rol hebben. Sommige rollen zijn uit te breiden door er 3 of 4 kinderen voor aan te wijzen. De rollen zijn: vader, moeder, koetsier, zweep, paard, hoorn, kleine koffer, grote koffer, tas met broodjes, kinderen en het woord huifkar. Het verhaal (nog niet aanwezig) wordt voorgelezen. Wanneer het woord huifkar valt, moet iedereen een plaats naar rechts opschuiven. Bij de woorden vader, moeder, koetsier, enz. moet degene, die deze rol heeft gekregen, gaan staan. Als er meerdere kinderen de rol hebben van bijv. kleine koffer, moeten deze dus allemaal gaan staan als dit genoemd wordt. De kinderen moeten dus goed opletten. Controleren of de opdrachten inderdaad worden uitgevoerd.

De kinderen maken een grote kring. Elk kind afzonderlijk moet voldoende bewegingsvrijheid hebben. Eén kind gaat in het midden van de kring staan en doet bewegingen voor. Dit kunnen bewegingen met de armen zijn, maar ook andere complexere bewegingen. Bij elk van de bewegingen zegt het luid: “zo niet!” of “zo wel!” Zegt het “zo wel!” dan blijven alle kinderen in de kring stilstaan, maar zegt het “zo niet!” dan doen allen de beweging die het kind maakt juist wel na. De kinderen voeren de bevelen dus tegenovergesteld uit. Het kind in het midden van de kring bedenkt steeds nieuwe bewegingen, die het vlot achter elkaar uitvoert, daarbij op onregelmatige momenten “zo wel!” of “zo niet!” zeggende.

groep 3/4

Luisteren

Luister goed

Luisterend tekenen

De spelleider geeft iedere leerling een blaadje waarop een woord staat geschreven. Dit zijn verschillende woorden. De leerlingen lezen hun woord, staan op, lopen kriskras door de klas en zeggen op gewone spreektoon voortdurend dat woord. Na enige tijd geeft de spelleider een stopteken. De leerlingen gaan zitten en schrijven alle woorden op, die ze hebben gehoord. Op het bord vindt een inventarisatie plaats van aantallen per leerling en per woord; deze gegevens kunnen dienen als uitgangspunt voor een gesprek waarin elementen als verstaanbaarheid, door elkaar praten, massaliteit, herkenbaarheid en articulatie aan bod komen.

De spelleidster beschrijft een tekening die zij van tevoren op ruitjespapier heeft gezet. Zij geeft instructies als: “Begin links onderaan, ga dan twee blokjes naar rechts en hierna weer één naar boven”, etc. tot de tekening klaar is. Alle leerlingen hebben een leeg ruitjespapier voor zich en tekenen mee. De tekening hoeft geen bestaande afbeelding te zijn: het kan ook een fantasietekening zijn.

Suggestie: afhankelijk van het niveau van de kinderen kan men kiezen voor moeilijke of makkelijke woorden.

groep 3/4

Luisteren

Waar ben ik?

Waar sta ik?

De spelleider neemt een oriëntatiepunt in gedachten. Dit kan een plek zijn in de plaats waar de school staat, maar ook een plek in school of iets wat bij de (meeste) kinderen bekend is. Vervolgens vertelt hij iets over dit oriëntatiepunt, wat hij kan zien als hij daar staat, wat hij ruikt, wat hij hoort en andere zaken die betrekking hebben op die plek. Het kind, dat weet waar de spelleider zich in gedachten bevindt, heeft gewonnen.

Een persoon wordt geblinddoekt en op een onbekende plaats van het lokaal neergezet. De rest van de groep neemt daarna ook een plaats in, ergens in het lokaal, en blijft daar staan. De geblinddoekte noemt nu telkens een van de groepsleden op, die daarop een geluid maakt met een vast voorwerp uit het lokaal, dat zich bevindt op de plaats waar hij staat (bijv. de vloer, het raam, meubilair) Na dit een paar maal gedaan te hebben, moet de 'blinde' precies proberen te vertellen waar hij staat. Als dit gelukt is, kan er gewisseld worden.

groep 3/4

Luisteren Wat is er weg? De groep luistert naar de tekst. Die kan variëren van heel eenvoudige zinnen (Ik zie een meisje. Zij fietst op haar rode fiets. Het meisje gaat naar haar oma), tot wat moeilijker verhaaltjes, een krantenbericht, afhankelijk van de leeftijd en het luisterniveau van de groep. Vervolgens wordt de tekst opnieuw verteld, maar nu zijn er enkele woorden weggelaten of veranderd (de onderstreepte). De kinderen moeten individueel of in groepjes opschrijven welke woorden weggelaten zijn. Wie de meeste goede woorden heeft, heeft gewonnen. Met kinderen die nog niet kunnen schrijven is dit spel ook mondeling goed te doen.

groep 3/4

Overige Overige

Overige Blindemannetje

Dobbelkever

Er worden groepjes van twee gemaakt. Er staan steeds vier paren in het midden. De andere kinderen krijgen de opdracht om goed te kijken. Van elk paar in het midden houdt het ene kind de ogen dicht en is het andere kind de begeleider. De spelleider vertelt dat de blinden hun begeleiders moeten kunnen vertrouwen. De begeleiders moeten dat vertrouwen ook geven. Zij moeten goed letten op mogelijke gevaren en duidelijk uitleggen wat er gaat gebeuren. De begeleiders leiden de blinden door de klas. Zij zijn er verantwoordelijk voor dat de blinden zich veilig voelen, en niet tegen een muur of een tafel botsen. Het begeleiden kan verbaal gedaan worden, (een stap naar links, nu twee naar rechts, etc.), maar zeker in het begin kan dit beter met de handen gedaan worden. De bedoeling is dat er vertrouwen wordt opgebouwd.

Dit spel is goed met z'n tweeën te spelen. Men kan echter ook kiezen voor een groepsvorm van bijv. vier spelers. Iedere speler heeft potlood en papier voor zich liggen. Om de beurt wordt er met de dobbelsteen gegooid. Zodra iemand zes gooit, mag hij het lijf van de kever tekenen. Dit moet om te kunnen beginnen, want zonder lijf kan een kever niet bestaan. Pas daarna kan men verder tekenen. Voor de kop moet een vijf gegooid worden, voor de poten zes maal een vier, voor het staartje een drie, voor de ogen twee maal een twee en voor de voelsprieten twee maal een één. De ogen en voelsprieten kan men niet tekenen voordat men de vijf heeft gegooid, want zonder kop kan men de ogen en sprieten geen plek geven.

groep 3/4

Overige

Driehoeksslag

Krabbelen

Teken de volgende figuur:

Dit spel wordt gespeeld door 2 spelers. Beide spelers maken op hun papier zo vlug mogelijk een paar krabbeltjes. Daarna wisselen ze van papier en moeten ze binnen 2 minuten een tekening van de krabbeltjes maken.

0 00 000 0000 00000 Leg op elk rondje een muntje. De eerste speler haalt een willekeurig muntje weg. De volgende speler slaat een munt, door met munt 1 over munt 2 naar een vrije plaats te springen en dan munt 2 van het veld te halen. Zo slaan de spelers om beurten munten. Wie het laatst slaat, heeft gewonnen.

groep 3/4

Overige

Eén-minuut-spel

Figurenspel

Deze ontspanningsoefening kan in het gymlokaal, maar ook in de kring, in het lokaal of zelfs gewoon bij de tafels uitgevoerd worden. Ieder gaat ontspannen zitten. Er wordt afgesproken, dat spelleider en spelers met elkaar gaan proberen om steeds 1 minuut stil te zijn. Tijdens deze minuut doen ze diverse dingen, zoals bijv. de ogen dicht doen, naar de voeten kijken, concentreren op de handen, denken aan de buik, enz. De spelleider stelt de stopwatch in en klokt na 1 minuut af. Wie heeft dit vol kunnen houden? Wanneer haalt iedereen het? Halen de kinderen ook 2 minuten?

De kinderen lopen door de ruimte. Dan roept de spelleider een figuur, dat de kinderen samen moeten maken zonder te praten, bijvoorbeeld een cirkel, drie cirkels, een vierkant, een driehoek, de letter A, het cijfer 10, etc. Deze opdracht kan het best met de helft van de groep gedaan worden, zodat de kinderen die meedoen genoeg overzicht blijven houden. De andere helft van de groep krijgt een kijkopdracht. De kinderen moeten opletten hoe het vormen van een figuur telkens gaat.

Suggestie: dit 'spel' kan vanzelfsprekend ook uitgevoerd worden tijdens een les!

groep 3/4

Overige

Fotospel

Wie Wiens knie is dit?

De spelleider wijst een 'fotograaf' aan. De fotograaf zet een aantal kinderen bij elkaar in een bepaalde positie voor een denkbeeldige 'foto'. Daarna kiest de fotograaf twee kinderen uit de groep toeschouwers die de foto heel goed in zich opnemen. Zij/hij stuurt deze twee kinderen vervolgens even het lokaal uit en gaat daarna vijf dingen in de foto veranderen. Als dit gebeurd is, mogen de twee kinderen weer binnenkomen en raden wat er veranderd is. Talloze variaties op dit spel zijn denkbaar. Zo kunnen er allerlei gerichte opdrachten worden gegeven ten aanzien van de soort foto, die gemaakt gaat worden. Bijvoorbeeld: maak een afscheidsfoto, een vakantiefoto, etc.

Eén persoon wordt geblinddoekt en door de spelleider in het rond gedraaid. Vervolgens wordt de speler bij iemand op schoot gezet. Deze maakt vervolgens één of ander geluid. De geblinddoekte moet nu raden bij wie hij op de school zit. Als hij goed raadt, neemt hij diens plaats in terwijl de ander geblinddoekt wordt. Als hij fout raadt, wordt hij bij iemand anders op de schoot gezet.

groep 3/4

Overige

Verhalenspel

Stopwoordenspel

De spelleider kiest vier kinderen die deze oefening gaan doen. De andere kinderen zijn toehoorders en letten op wat voor veranderingen ze in het verhaal horen. Drie kinderen gaan naar de gang, het eerste kind mag in de klas blijven. Aan dit kind vertelt de spelleider een verhaal. Als het verhaal verteld is, komt een tweede kind binnen. Het eerste kind vertelt het verhaal zo goed mogelijk aan het tweede kind. Deze vertelt dit verhaal weer door aan nummer drie en deze vervolgens aan nummer vier. Nummer vier vertelt het verhaal nog eens door aan de klas. De kinderen die hebben zitten luisteren, vertellen wat er goed of fout ging.

De kinderen zitten in een kring, één kind (bijv. Rob) staat in het midden. Rob heeft een opgerolde krant in de hand. De leidster noemt de naam van een ander kind (bijv. Lucy). Rob moet proberen om Lucy een tik met de krant te geven. Lucy kan dit voorkomen door de naam van een ander kind te noemen. Rob moet nu proberen om dit andere kind een tik te geven, die op zijn/haar beurt dit weer kan voorkomen door weer een andere naam te noemen. Het noemen van de naam mag niet gepaard gaan met het woordje 'eh' of andere stopwoorden. Men mag dus alleen de naam van een kind noemen. Wanneer er toch een stopwoord of iets anders gezegd wordt, is het kind af en moet het de plaats innemen van diegene die de krant in handen heeft (in dit geval dus Rob).

Suggestie: neem de verhalen met een cassetterecorder op.

groep 3/4

Overige

Speelgoed, huis, dieren

Iedereen is anders

De kinderen verdelen hun papier in vier kolommen en schrijven boven elke kolom de verzamelnaam: speelgoed, huis, dieren en namen. Eén van de leerlingen stipt met gesloten ogen een letter in de krant aan en zodra deze letter bekend is (bijvoorbeeld de A) begint het spel. Alle kinderen proberen zoveel mogelijk woorden met die letter op te schrijven onder de kolommen. Een stuk speelgoed met een A, iets in huis met een

De kinderen gaan zonder te praten door elkaar heenlopen. Op een sein van de spelleider zoeken de kinderen een partner, die in een bepaald opzicht een overeenkomst met hem heeft: dezelfde schoenen, dezelfde kleur ogen, dezelfde hobby of iets dergelijks. De kinderen mogen er niet bij praten, dus als ze in tweetallen bij elkaar staan, weten ze niet of ze elkaar op dezelfde overeenkomst hebben uitgekozen. Als iedereen een partner gevonden heeft, wisselen ze uit welke overeenkomst ze in gedachten hadden. Dit spel kan gepaard gaan met een nabespreking waarbij de verschillen besproken worden.

A, Een dier met een A en een naam met een A. Wie heeft het eerst alles ingevuld? Iedereen mag vervolgens oplezen wat hij heeft opgeschreven. Elk woord dat maar één keer voorkomt, krijgt 10 punten. Hebben meer kinderen hetzelfde woord, dan krijg je maar 5 punten.

groep 3/4

Variatie: hetzelfde spel maar nu kiezen de kinderen elkaar uit op een belangrijk verschil.

groep 3/4

Overige

Tableau Vivant

Rattenvanger

Laat de groep in een kring op de maat van de muziek

Er wordt gewerkt in groepen van twee; de een leidt,

lopen of dansen, na ze eerst genummerd te hebben.

de ander is geblinddoekt of sluit de ogen. De leider

Op een teken van de spelleider loopt nummer één

kiest een toon of muziekinstrument die hij

naar het midden van de kring en neemt daar een

voortdurend laat horen, en waar de 'blinde' op zijn

bepaalde houding aan. Deze houding kan staand,

gehoor achteraan moet lopen. Zo kan hij in een

liggend of zittend zijn. In deze houding 'bevriest'

rustig tempo overal door het lokaal geleid worden;

hij, d.w.z. die verandert niet meer voor de rest van

de leider moet erop toezien dat de blinde nergens

het spel. Bij het volgende teken sluit nummer twee

tegenaan loopt. Om de minuut kan er gewisseld

zich hierbij aan, en vervolgens nummer drie, enz.

worden. Dit spel kan uiteraard ook heel goed buiten

Iedereen die naar het midden gaat, moet op de een

gespeeld worden.

of andere manier contact maken met degenen die er al zijn. Dit gaat zolang door totdat iedereen in het midden staat, zodat een meer of minder ingewikkeld standbeeld is ontstaan: het 'tableau vivant'

groep 3/4

Overige

Psychiatertje

Namenspel

Een leuk dramaspelletje voor tussendoor is

Wanneer dit spel voor de eerste keer gespeeld

psychiatertje. Twee kinderen zijn de psychiaters en

wordt, is het goed om een bepaalde inleiding op het

gaan de klas uit. De rest van de klas spreekt af dat

spel te geven. U vertelt dat het niet moeilijk is om

ze een bepaalde ‘kwaal’ hebben. Dat kan lichamelijk

aardig te zijn voor iemand voor wie je graag aardig

of geestelijk zijn. Een lichamelijke kwaal is

wilt zijn, zoals vrienden of vriendinnen. Bij dit spel

bijvoorbeeld, dat iedereen aan zijn neus krabt als

is het de bedoeling, dat je de hele dag onopvallend

hem iets gevraagd wordt. Een geestelijke kwaal is

aardig doet tegen degene die op je lootje staat.

bijvoorbeeld, dat je in al je antwoorden een kleur

Door het trekken van deze lootjes lopen ze nu de

noemt. Dan komen de psychiaters terug en die mogen

kans dat ze aardig moeten zijn voor iemand die ze

de kinderen vragen stellen, bijvoorbeeld: "Wat heb

misschien niet zo aardig vinden. Dat betekent: toch

je vandaag allemaal gedaan?" En in het antwoord

proberen, spannend dus. U kunt samen met de

moet dan de kwaal verwerkt zijn. Dus het kind krabt

kinderen bedenken waarom ze aardig kunnen zijn

even aan zijn neus, of zegt: "Ik heb een mooie

voor een ander, en waarom het leuk zou zijn om het

tekening gemaakt met mijn blauwe kleurpotlood." De

eens te proberen. Iedereen moet aan het einde van

psychiaters moeten raden wat de kwaal is. Dit

de dag raden wie extra aardig is geweest voor hem

spelletje duurt 10-15 minuten.

of haar. groep 3/4

groep 3/4

Overige

Levend kwartet

Kettingspel

Alle spelers krijgen een briefje en schrijven daar de naam van een bekende zanger of zangeres op. Ze laten deze namen niet aan elkaar zien, maar vouwen de briefjes op en leveren die in bij de spelleider. Tijdens het spel is iedereen degene die hij opgeschreven heeft. De groep wordt verdeeld in vier of vijf groepjes die gescheiden van elkaar gaan zitten. Vervolgens leest de spelleider de briefjes twee maal voor en iedereen probeert de namen zo goed mogelijk te onthouden. Komt een naam dubbel voor, dan moeten beide personen een nieuw briefje inleveren. Een groepje begint, en vraagt na intern overleg aan een ander groepje of ze bijvoorbeeld zanger X hebben. Is deze aanwezig, dan moet hij verhuizen naar het groepje dat hem gevraagd heeft. Die mogen dan nog eens vragen. Zit de gevraagde naam er niet bij, dan neemt dat groepje de beurt over. Het spel is, uit als iedereen in één groep terecht is gekomen. groep 3/4

De kinderen staan in de kring. De leerkracht vraagt

Overige

de kinderen in gedachten één ding te bedenken dat ze leuk vinden om te doen, en wijst daarna iemand aan die mag beginnen. Deze leerling zegt bijvoorbeeld: “Ik ben Fatima en ik houd van zwemmen.” Degene die naast Fatima zit gaat verder en zegt: “Naast mij zit Fatima, zij houdt van zwemmen. Ik ben Joep en ik kan goed voetballen.” Het kind dat aan de beurt is, herhaalt steeds wat de vorige kinderen gezegd hebben. Nadat alle kinderen geweest zijn, kan men opnieuw beginnen of doorgaan.

groep 3/4

Handen en Voetenspel

Iedereen is anders

Er worden groepjes van vier kinderen gemaakt. Twee

De kinderen gaan zonder te praten door elkaar

groepjes voeren telkens de opdracht uit. De

heenlopen. Op een sein van de spelleider zoeken de

spelleider geeft steeds aan hoe de kinderen samen

kinderen een partner, die in een bepaald opzicht een

als groepje één beeld moeten maken. Hij of zij

overeenkomst met hem heeft: dezelfde schoenen,

noemt op, met welke lichaamsdelen en hoeveel, de

dezelfde kleur ogen, dezelfde hobby of iets

kinderen de grond mogen raken. Bijvoorbeeld met 6

dergelijks. De kinderen mogen er niet bij praten,

voeten en 8 handen. De kinderen bepalen samen hoe

dus als ze in tweetallen bij elkaar staan, weten ze

het beeld gemaakt wordt, op welke manier er niet

niet of ze elkaar op dezelfde overeenkomst hebben

meer en niet minder dan 6 voeten en 8 handen de

uitgekozen. Als iedereen een partner gevonden

grond raken. De vier kinderen moeten allemaal mee

heeft, wisselen ze uit welke overeenkomst ze in

doen.

gedachten hadden. Dit spel kan gepaard gaan met

een nabespreking waarbij de verschillen besproken worden. Variatie: hetzelfde spel maar nu kiezen de kinderen elkaar uit op een belangrijk verschil.

groep 3/4

Bijlage 3: Schoolpleinkaarten

Schoolpleinkaarten In de map Schoolpleinkaarten zitten 50 geplastificeerde kaarten met aan voor- en achterzijde een spel (= 100 spelen). De schoolpleinkaarten zijn ontwikkeld om kinderen in de basisschoolleeftijd meer en gevarieerder aan het bewegen te krijgen. Als het schoolplein de kinderen prikkelt tot spelen, wordt er: • door meer kinderen bewogen • langer bewogen • gevarieerder bewogen (meer variatie in spelletjes in wisselende groepssamenstellingen) • prettiger samengespeeld (minder ruzies) Er ontstaat een ontspannen en gezellige sfeer op het plein. Bovendien worden motorisch minder vaardige kinderen en kinderen met overgewicht beduidend actiever!

Werkwijze De schoolpleinkaarten kunnen op verschillende manieren gebruikt worden: - op het schoolplein - in de lessen bewegingsonderwijs - bij spelen sportdagen - bij bijzondere activiteiten, bijv. op schoolreis en schoolkamp Mogelijke werkwijzen op het plein: Deelname aan de spelen is altijd op vrijwillige basis.  Per klas een map; de kinderen kiezen zelf de kaarten.  De leerkracht start een spel op met z’n eigen klas op het plein.  De leerkracht(en) die pleindienst heeft, start spelletjes op.  Een groepje bovenbouwleerlingen begeleidt de spelletjes.

De map kost € 68,25 (+ € 6,75 verzendkosten) Te bestellen via www.in-beweging.net tabblad ‘Bestellen’

Bijlage 4: Flyer Sportpas

www.sportpas.nl

Sportpas.nl is hĂŠt verzamelpunt voor sport, bewegen en cultuur in de gemeente. Sportpas brengt vraag en aanbod bij elkaar. Sportverenigingen bieden sportcursussen aan, kinderen schrijven zich in. De gemeente coĂśrdineert vraag en aanbod via de site. De informatie is daarmee altijd actueel.

100

hoe werkt sportpas.nl?

Sportscan maakt de site voor elke gemeente op maat. De gemeente presenteert alle kennismakingscursussen, gemeentelijke instuiven, lessen van combinatiefunctionarissen, schoolsporttoernooien, cultuuractiviteiten en bondsclinics overzichtelijk op sportpas.nl en informeert de doelgroep. Sportverenigingen beheren hun eigen aanbod. Deelnemers schrijven zich in via sportpas.nl. Vervolgens verloopt alle communicatie via de site. De gemeente stuurt vraag en aanbod via de site. Duidelijker kan het niet. Tegelijkertijd worden kinderen door middel van flyers en boekjes regelmatig ge誰nformeerd over het aanbod. Kinderen geven zich via sportpas.nl op voor activiteiten en worden samen met hun ouders per e-mail op de hoogte gehouden. Samenwerking met het onderwijs is essentieel. Ook groepsleerkrachten kunnen inloggen om deelname van hun leerlingen te volgen en teams in te schrijven voor het schoolvoetbaltoernooi. Uniek op sportpas.nl is de uitgebreide omschrijving van meer dan 100 sporten in beeld en woord. Het helpt kinderen een sport te kiezen die bij ze past!

Kinderen kunnen een profiel aanmaken en vrienden uitnodigen om mee te doen aan een activiteit

Sportpas.nl kan eenvoudig worden gecombineerd met individuele sportpassen.

101

Sterke punten van sportpas.nl  kinderen leren eenvoudig nieuwe sporten kennen  nu ervaren voorkomt dat kinderen later afhaken  gemakkelijk in gebruik  altijd actueel aanbod en groot bereik  een persoonlijke sportpas motiveert enorm  de gemeente kan het beheer van de site ook uitbesteden  vriendjes en vriendinnetjes nodigen elkaar uit om mee te doen  eenvoudige communicatie tussen gemeente, aanbieder en deelnemers. 3

102

wie zijn wij?

Sportpas.nl is een initiatief van Sportscan uit Zwolle. Sportscan is een ervaren onderzoeks- en adviesbureau in de sport en heeft 15 jaar ervaring met Sport OriĂŤntatie en Keuze (SOK) projecten. Dit jaar proberen we samen met zeker 50 gemeenten kinderen te helpen met het vinden van een sport die bij ze past. Voor dit doel heeft Sportscan de website sportpas.nl ontwikkeld. De site dient ter ondersteuning van gemeentelijke projecten waar kinderen kennismaken met sport, cultuur en andere activiteiten. Samen met gemeenten brengen we vraag en aanbod bij elkaar. Sportpas.nl kan eenvoudig worden gecombineerd met individuele sportpassen voor leerlingen. Neem contact op met Sportscan voor een presentatie over het concept.

Sportscan BV

Popovstraat 56 8013 RK Zwolle t. 038-4227168 e. holtman@sportscan.nl i. www.sportscan.nl

Meer weten over SOK? Kijk eens op www.sportpas.nl/voorst

103

Bijlage 5: Sport- en spelmateriaal GO-4 Sport

Gratis uitleen van sporten spelmateriaal in 2014-2015 Geachte heer/mevrouw, Het sportstimuleringsproject GO-4 Sport beschikt over een aantal pakketten met sporten spelmateriaal. Dit materiaal wordt gratis uitgeleend aan basisscholen in de gemeenten het Bildt, Ferwerderadiel, Leeuwarderadeel en Menameradiel. Scholen kunnen dit materiaal vier weken lang gebruiken in de gymlessen. Een aantal pakketten leent zich (ook) voor gebruik op het schoolplein, het sportveld of voor MRT. De meeste pakketten zijn geschikt voor klassen tot 30 leerlingen. Bij de meeste pakketten is een mapje met voorbeeldoefeningen en soms zelfs met volledig uitgewerkte lessen(series) gevoegd. Nieuw dit jaar is een voetbalpakket met twee kleine doeltjes, ballen, hoedjes, lintjes en lesmateriaal. De spelregels voor het lenen van materiaal en meer informatie over de inhoud van de pakketten kunt u nalezen op de volgende bladzijden. Scholen moeten het materiaal zelf afhalen en inleveren bij GO-4 Sport. U vindt ons in het gemeentehuis van de gemeente Ferwerderadiel aan de Hegebeintumerdyk 2 in Ferwert. Soms is het mogelijk om materiaal rechtstreeks te ontvangen van of door te geven aan een andere school. Wilt u in het schooljaar 2014-2015 gebruik maken van een of meerdere pakketten? Dan ontvangen wij het bijgevoegde aanvraagformulier graag binnenkort retour. U kunt ook een e-mail sturen naar go4sport@ferwerderadiel.nl. Aanvragen worden verwerkt op volgorde van binnenkomst, dus wees er op tijd bij! Scholen die een aanvraag ingediend hebben, ontvangen t.z.t. bericht welke pakketten zijn toegewezen. Uiteraard proberen wij zoveel mogelijk rekening te houden met uw wensen. Wij kunnen echter niet garanderen dat wij aan (al) uw wensen kunnen voldoen. Wij rekenen op uw begrip hiervoor. Voor vragen of opmerkingen kunt u contact opnemen met GO-4 Sport. U kunt ons bereiken op tel. 0518-418891 of een e-mail sturen naar go4sport@ferwerderadiel.nl. Met vriendelijke groet, Steven de Boer Projectmedewerker GO-4 Sport

104

UITLEENREGLEMENT SPORT- EN SPELMATERIAAL GO-4 SPORT Aanvraag o Scholen in de gemeenten het Bildt, Ferwerderadiel, Leeuwarderadeel en Menameradiel ontvangen jaarlijks een aanvraagformulier. Met dit aanvraagformulier kunnen zij sporten spelmateriaal aanvragen bij GO-4 Sport. o De school kan op het aanvraagformulier aangeven in welke periode zij welk pakket wil lenen. GO-4 Sport verwerkt alle aanvragen en wijst scholen een of meerdere pakketten toe. Scholen ontvangen hiervan bericht. o Bij de samenstelling van een planning houden wij zoveel mogelijk rekening met uw wensen. Wij kunnen echter niet garanderen dat wij aan (al) uw wensen kunnen voldoen. Wij rekenen op uw begrip hiervoor. Uitleen o Scholen dienen de materialen zelf op af te halen en terug te brengen bij GO-4 Sport. U vindt ons in het gemeentehuis van de gemeente Ferwerderadiel aan de Hegebeintumerdyk 2 in Ferwert. o Materialen kunnen worden afgehaald en teruggebracht op werkdagen tussen 9.00 en 12.00 uur of tussen 13.00 en 16.30 uur (op vrijdag tot 12.00 uur). Om te voorkomen dat u voor een dichte deur komt te staan, wordt u per e-mail ge誰nformeerd over het moment waarop u het materiaal kunt afhalen/terugbrengen. o Het materiaal dient in de afgesproken week afgehaald en teruggebracht te worden. o De school dient ervoor te zorgen dat het uitgeleende materiaal compleet en schoon wordt ingeleverd. Uitgeleende pakketten worden bij inlevering gecontroleerd. o Eventuele kosten voor vervanging van kapot (anders dan door slijtage) en/of zoekgeraakt materiaal worden aan het einde van het schooljaar in rekening gebracht bij de school die hiervoor verantwoordelijk is. Gebruik o De school is verantwoordelijk voor een zorgvuldig gebruik van de geleende materiaal. o GO-4 Sport behoudt zich het recht voor om t.b.v. activiteiten en projecten tijdens een uitleenperiode incidenteel gebruik te maken van uitgeleende materiaal. o GO-4 Sport aanvaardt geen enkele aansprakelijkheid voor kosten, letsel of schade welke het gevolg is van de uitleen en het gebruik van de pakketten met sporten spelmateriaal. GO-4 Sport gaat ervan uit dat u bij het lenen van materiaal op de hoogte bent van en akkoord gaat met dit uitleenreglement.

105

SPORT- EN SPELMATERIAAL GO-4 SPORT

Scholen kunnen in 2014-2015 het volgende sporten spelmateriaal gratis een aantal weken lenen bij GO-4 Sport. -----------------------------------------------------------------------------------------Atletiekpakket o o o o o o o

1 1 2 3 3 4 4

verspringmat met afspringmat hoogspringbord afstandenmatten matten foam keggen foam speren Howler ballen

o o o o o o

8 hordes 4 werpballen 4 discussen 2 speedladders 6 estafettestokjes een mapje met lesmateriaal

-----------------------------------------------------------------------------------------Badmintonpakket o 30 badmintonrackets o 30 shuttles o 30 fluffballen

o een elastieken netband o een mapje met lesmateriaal

-----------------------------------------------------------------------------------------Circuspakket o 12 jongleerballen o 12 jongleerdoekjes o 12 jongleerringen o 4 jongleerbordjes o 4 diabolo’s o 4 devilsticks

o o o o o o

4 astrojax 9 jongleerknotsen 1 balanswip 1 skimmy 1 balanceertol een mapje met lesmateriaal

-----------------------------------------------------------------------------------------Kaatspakket o o o o o o

30 30 30 15 10 10

kleine tennisballen muurkaatsballen grote tennisballen kaatshandschoenen kleine beachballen kunststof kaatsballen

o o o o o

7 ballen divers 6 pilonnen 3 mikdoeken een DVD ‘Spelend leren kaatsen’ een mapje met lesmateriaal

------------------------------------------------------------------------------------------

106

-----------------------------------------------------------------------------------------Knotshockeypakket o 30 knotsen o 30 knotshockeyballen o 5 strandballen o 5 miniballen

o o o

2 ballonnen een elastieken netband een mapje met lesmateriaal

-----------------------------------------------------------------------------------------MRT pakket o 20 ballen o 2 tafeltennisbatjes o 4 blokken o 2 badmintonrackets o 4 pittenzakjes o 2 tennisrackets o 4 werpringen o 1 paddel o 2 mikidoâ&#x20AC;&#x2122;s o 1 puck o 3 jongleerballen o 1 gymbal o 3 jongleerdoekjes o een doosje stoepkrijt -----------------------------------------------------------------------------------------Parachutepakket 1 speelparachute voor 16 personen o 2 speelparachutes voor 8 personen o 12 gekleurde ballen (glad) o 6 gekleurde ballen (ruw) o

o o o o

6 gekleurde kikkers 3 gekleurde ballen 3 strandballen een mapje met voorbeeldoefeningen

-----------------------------------------------------------------------------------------Pleinpakket o 30 hoedjes o 19 hoepels o 20 lintjes o 4 loopklossen o 4 zakloopzakken o 8 springtouwen o 4 elastieken o 4 frisbees o 4 ballen

o o o o o o o o

2 straatvoetballen 2 basketballen 4 tennisballen 2 scoopsets 2 beachballsets 1 jeu-de-boules set 1 doos stoepkrijt een mapje met schoolpleinkaarten

-----------------------------------------------------------------------------------------Tennispakket o 30 tennisrackets o 30 tennisballen

o o

2 toversnoeren een mapje met lesmateriaal

------------------------------------------------------------------------------------------

107

-----------------------------------------------------------------------------------------Unihockeypakket o 30 unihockeysticks o 30 unihockeyballen o 15 hockeypucks

o o

2 doeltjes een mapje met lesmateriaal

-----------------------------------------------------------------------------------------Nieuw: Voetbalpakket o o o

40 hoedjes 15 lintjes 15 voetballen

o o o

2 straatvoetballen 2 doeltjes een mapje met lesmateriaal

108

AANVRAAGFORMULIER SPORT- EN SPELMATERIAAL GO-4 SPORT Naam school Adres Postcode + plaats Contactpersoon* Telefoonnummer E-mailadres

: : : : : :

………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………….

* Graag degene vermelden met wie GO-4 Sport contact kan onderhouden over het afhalen en inleveren van het materiaal.

U kunt hieronder aangeven welk pakket u wilt reserveren en de periode waarin u het betreffende pakket wilt reserveren. Omcirkel het pakket en kruis daaronder de gewenste periode aan. U kunt eventueel meerdere perioden aankruisen, zodat wij meer mogelijkheden hebben om aan uw wens(en) te voldoen.

Wij vragen voor het schooljaar 2014-2015 het volgende sporten spelmateriaal aan:

1: Atletiek / Badminton / Circus / Kaatsen / Knotshockey / MRT / Parachute / Plein / Tennis / Unihockey / Voetbal

Week 34 t/m 37

Week 38 t/m 41

Week 43 t/m 46

Week 47 t/m 51

Week

2 t/m 6

Week

Week 13 t/m 17

Week 18 t/m 23

Week 24 t/m 27

7 t/m 12

2: Atletiek / Badminton / Circus / Kaatsen / Knotshockey / MRT / Parachute / Plein / Tennis / Unihockey / Voetbal

Week 34 t/m 37

Week 38 t/m 41

Week 43 t/m 46

Week 47 t/m 51

Week

2 t/m 6

Week

Week 13 t/m 17

Week 18 t/m 23

Week 24 t/m 27

7 t/m 12

3: Atletiek / Badminton / Circus / Kaatsen / Knotshockey / MRT / Parachute / Plein / Tennis / Unihockey / Voetbal

Week 34 t/m 37

Week 38 t/m 41

Week 43 t/m 46

Week 47 t/m 51

Week

2 t/m 6

Week

Week 13 t/m 17

Week 18 t/m 23

Week 24 t/m 27

7 t/m 12

4: Atletiek / Badminton / Circus / Kaatsen / Knotshockey / MRT / Parachute / Plein / Tennis / Unihockey / Voetbal

Week 34 t/m 37

Week 38 t/m 41

Week 43 t/m 46

Week 47 t/m 51

Week

2 t/m 6

Week

Week 13 t/m 17

Week 18 t/m 23

Week 24 t/m 27

7 t/m 12

Opmerkingen: ……………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

U kunt het ingevulde aanvraagformulier sturen naar Gemeente Ferwerderadiel, t.a.v. GO-4 Sport, Postbus 2, 9172 ZS in Ferwert of het aanvraagformulier digitaal invullen en terugsturen naar go4sport@ferwerderadiel.nl.

110

Bijlage 6: Enquête leerkrachten Vragenlijst leerkrachten In Nederland is bij veel basisschoolkinderen sprake van zogenaamde bewegingsarmoede, ze bewegen veel minder dan de aanbevolen 1 uur per dag. Bassischolen spelen een invloedrijke rol in het stimuleren van beweeggedrag bij kinderen. In mijn onderzoek wil ik nagaan hoe de situatie op ‘de Twilling’ is en kijken welke praktische verbeteringen er eventueel mogelijk zijn. Om voldoende gegevens te verzamelen is het nodig om naast de leerkrachten ook ouders en leerlingen uit de midden- en bovenbouw te enquêteren. Er worden vragen gesteld over 5 thema’s: schoolbeleid, bewegingsonderwijs, schoolplein, ouderbetrokkenheid en buitenschools beweegaanbod.

Schoolbeleid De basisschool is een belangrijke plaats waar het gedrag van kinderen beïnvloed wordt. Deze vragen zijn bedoeld om te onderzoeken hoe bewegingsstimulatie op ‘de Twilling’ in het schoolbeleid is te herkennen. 1. Vindt u het belangrijk om een bijdrage te leveren aan beweging stimulerend onderwijs? □ Ja □ Nee □ Misschien □ Anders, nl. ………………………. 2. Vindt u dat u met betrekking tot beweeggedrag een rolmodel voor de leerlingen bent? □ Ja □ Nee □ Misschien □ Anders, nl. ………………………. 3. Stimuleert uw werkgever u tot gezond beweeggedrag? □ Ja □ Nee 4. Krijgt u hier faciliteiten voor aangeboden (bijv. korting op lidmaatschap sportschool)? □ Ja □ Nee 5. Krijgt u als leerkracht bij/nascholing op het gebied van beweegactiviteiten aangeboden? □ Ja □ Nee □ Anders, nl. ……………………………….

111

6. Vindt u dat u als leerkracht voldoende tijd heeft in het programma om beweeggedrag te stimuleren? □ Ja □ Nee □ Anders, nl. ………………………………. 7. Bent u van mening dat het stimuleren van beweeggedrag ten koste gaat van kernactiviteiten als leren lezen en rekenen? □ Ja □ Nee □ Anders, nl. ………………………………. 8. Denkt u dat fysieke activiteit een neutrale, positieve of negatieve invloed heeft op de concentratie en oplettendheid van kinderen? □ Neutraal □ Positief □ Negatief 9. Op welke manieren is volgens u het beweging stimulerend beleid zichtbaar bij uw school? In..(meerdere antwoorden mogelijk) □ Het bewegingsonderwijs □ De overige lessen in het curriculum, zoals rekenen en aardrijkskunde. □ De schoolpauzes □ Het transport naar en van school □ Het buitenschoolse beweegaanbod 10. Is er een vakleerkracht bewegingsonderwijs aanwezig? □ Ja □ Nee 11. Worden problemen betreffende de motorische ontwikkeling besproken met de IB-er of in het zorgteam? □ Ja □ Nee □ Anders, nl. ………………………………. 12. Wordt er indien nodig gebruik gemaakt van (externe) deskundigheid, zoals Motorische Remedial Teaching (MRT) of steunlessen bewegingsonderwijs? □ Ja □ Nee □ Anders, nl. ………………………………. 13. Zijn er schoolbreed doelen vastgesteld met betrekking tot beweging stimulerende activiteiten? □ Ja

112

□ □

Nee Anders, nl. ……………………………….

14. Werkt u tijdens de lessen met korte actieve pauzes (bewegingstussendoortjes of Energizers)? □ Ja □ Nee 15. In hoeverre integreert u theoretische lessen en fysieke activiteiten? □ Altijd of vaak □ Soms □ Nauwelijks □ Nooit □ Toelichting: ……………………………………………………………………………. 16. Is er volgens u binnen het schoolbudget voldoende ruimte gereserveerd om beweeggedrag te kunnen stimuleren? □ Ja □ Nee □ Weet ik niet 17. Doet de school mee aan projecten vanuit de overheid of zorginstanties om een gezonde leefstijl te bevorderen □ Ja, nl. nl. ………………………………. □ Nee □ Weet ik niet

113

□ □ □

Ja Nee Anders, nl. ……………………………….

4. Hoeveel uren zijn dit? ………… 5. Hebben de bewegingslessen van alle groepen een vast moment in het weekrooster? □ Ja □ Nee □ Anders, nl. ………………………………. 6. Zijn er schoolbreed doelen vastgesteld m.b.t. bewegingsonderwijs? □ Ja □ Nee □ Weet ik niet 7. Wordt de inhoud en opbouw van de bewegingslessen vastgelegd? □ Ja □ Nee □ Anders, nl. ………………………………. 8. Wordt er gewerkt met een leerlingvolgsysteem gericht op motorische vaardigheden? □ Ja □ Nee □ Anders, nl. ………………………………. 9. Zijn er op ‘de Twilling’ één of meerdere vakleerkrachten voor het bewegingsonderwijs? □ Ja □ Nee □ Anders, nl. ………………………………. 10. Is er voor iedere groep een vakwerkplan bewegingsonderwijs? □ Ja □ Nee □ Anders, nl. ………………………………. 11. Vindt u bewegingsonderwijs belangrijk? □ Ja □ Nee □ Is afhankelijk van ……………………….. 12. Vindt u bewegingsonderwijs even belangrijk als de theorielessen? □ Ja □ Nee □ Is afhankelijk van ………………………..

114

13. Komt de tijdsplanning van de kernvakken in het gedrang door het aanbieden van bewegingslessen? □ Altijd of regelmatig □ Soms □ Nooit 14. Wordt de bewegingsles wel eens overgeslagen (tijdnood, strafmiddel, enz.) □ Regelmatig □ Soms □ Nooit □ Is afhankelijk van …………………… 15. Laat u de activiteiten uit de gymles ook terugkomen in andere activiteiten in en rond de school (bijvoorbeeld in andere lessen of in de pauzes)? □ Altijd of vaak □ Soms □ (bijna) nooit 16. Bent u op de hoogte van de activiteiten van de stichting GO-4 Sport? □ Ja □ Nee 17. Welke activiteiten en/of voorzieningen worden volgens u door deze stichting verzorgd? A.u.b. aankruisen wat volgens u van toepassing is □ Adviseren en ondersteunen sportverenigingen □ Stimuleren sport en bewegen □ Deskundigheidsbevordering sportverenigingen □ Sportaanbod voor senioren bevorderen □ Geven van workshops en cursussen voor leerkrachten □ Ondersteuning bieden bij inrichten schoolplein/bewegen op het plein □ Organisatie sportactiviteiten □ Uitleen sport/spelmateriaal □ Sportkennismakingsprojecten voor basisscholen □ Bevorderen beweeggedrag op scholen m.b.v. projecten □ Verbeteren en uitbreiden sportaanbod □ Tegengaan bewegingsarmoede □ Organiseren thema-ouderavonden 18. Van welke voorzieningen van GO-4 Sport maakt u gebruik? A.u.b. aankruisen wat voor u van toepassing is □ Adviseren en ondersteunen sportverenigingen □ Stimuleren sport en bewegen □ Deskundigheidsbevordering sportverenigingen □ Sportaanbod voor senioren bevorderen

115

□ □ □ □ □ □ □ □ □

Geven van workshops en cursussen voor leerkrachten Ondersteuning bieden bij inrichten schoolplein/bewegen op het plein Organisatie sportactiviteiten Uitleen sport/spelmateriaal Sportkennismakingsprojecten voor basisscholen Bevorderen beweeggedrag op scholen m.b.v. projecten Verbeteren en uitbreiden sportaanbod Tegengaan bewegingsarmoede Organiseren thema-ouderavonden

19. Hoe vaak maakt u tijdens uw lessen gebruik van de voorzieningen die GO-4 Sport aan basisscholen biedt? □ 5-10 keer per schooljaar □ 1- 5-keer per schooljaar □ Niet □ Anders, nl. ………………………………. 20. Voldoet de accommodatie voor bewegingsonderwijs (binnen en buiten) aan uw behoeften? □ Ja □ Nee □ Anders, nl. ………………………………. 21. Maakt u in uw lessen gebruik van uitleenmaterialen van instanties? □ Altijd of regelmatig □ Soms □ Nooit □ Is afhankelijk van: ………………………………. 22. Werkt u in uw lessen op structurele wijze aan de kerndoelen bewegingsonderwijs voor basisscholen? □ Ja □ Nee □ Anders, nl. ………………………………. 23. Kan er naar uw mening in de bewegingslessen gewerkt worden met veilig en uitdagend materiaal? □ Ja □ Nee □ Anders, nl. ………………………………. 24. Vindt u dat u in de lessen bewegingsonderwijs voldoende differentiatie naar niveau aanbiedt? □ Ja □ Nee

116

□

Anders, nl. ……………………………….

25. Hoe ziet dat er concreet uit? ………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………… 26. Tijdens een gymles hebben kinderen wel inactieve momenten (bijv., tijdens een eliminatiespel). Hoe maakt u kinderen weer actief? ………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………… 27. Neemt ‘de Twilling’ deel aan landelijke, gemeentelijke of plaatselijke bewegingsactiviteiten? □ Landelijk, nl. ………………………………. □ Gemeentelijk, nl. ………………………………. □ Plaatselijk, nl. ……………………………….

Schoolplein Het schoolplein biedt ieder kind op de basisschool de kans om te bewegen. De vragen bieden mij zicht op de mate waarin dit op ‘de Twilling’ mogelijk is. A.u.b. aankruisen wat volgens u van toepassing is. □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □

De pauzes geven kinderen voldoende tijd om te bewegen. Op het schoolplein is voldoende ruimte om vrij te kunnen bewegen tijdens pauzes. Er zijn voor ieder leeftijdsgroep voldoende faciliteiten op het schoolplein die uitnodigen tot bewegen (klimrekken, schommels, ballen, etc.). Er zijn verschillende pauzemomenten, zodat niet alle kinderen tegelijk op het plein zijn. Het schoolplein wordt ook tussenschools en buitenschools gebruikt voor beweegactiviteiten Bij de inrichting van het schoolplein is voldoende rekening gehouden met de spelbehoefte van de verschillende leeftijdsgroepen. Er is budget voor de inrichting van het schoolplein. Er zijn markeringen op het schoolplein aangebracht voor verschillende leeftijdsgroepen Er zijn afspraken over he gebruik van het schoolplein voor verschillende spelbehoeften. Er is toezicht tijdens de pauzes. Kinderen worden betrokken bij de inrichting van het schoolplein.

Transport naar en van school Het is gezond voor kinderen om op een actieve manier (lopend, fietsend, etc.) naar en van school te gaan. Zo wordt het beweeggedrag en indirect een actieve leefstijl van kinderen positief beïnvloed.

117

Door onderstaande vragen kan ik onderzoeken hoe dit bij ‘de Twilling’ in zijn werk gaat. Kruis aan wat volgens u van toepassing is op de situatie. □ □ □ □ □ □ □ □ □ □

De meeste kinderen worden met de auto naar/van school gebracht/gehaald. De meeste kinderen komen en gaan op een actieve manier. Kinderen kunnen gemakkelijk en veilig op een actieve manier naar en van school komen. De school stimuleert dit actieve transport van en naar school. De school werkt samen met gemeente en verkeersveiligheidsorganisaties om kinderen op actieve wijze van en naar school te laten komen. De school werk aan overzichtelijke en veilige verkeersroutes naar school. De school inventariseert structureel welke belemmeringen ouders ervaren om hun kind op een actieve manier van en naar school te laten komen De infrastructuur rond de school is veilig genoeg voor actief transport van kinderen. Het actief van en naar school gaan, wordt regelmatig bij ouders onder aandacht gebracht (bijv. via website, ouderavonden of nieuwsbrieven). De school biedt verkeersveiligheidslessen aan in groep(en) ………………………….

Ouderbetrokkenheid Ouders zijn een belangrijke factor in het beïnvloeden van het beweeggedrag van kinderen. Met deze vraag wil ik de situatie m.b.t. de samenwerking tussen de school en de ouders onderzoeken. Graag aankruisen wat volgens u van toepassing is. □ □ □ □ □ □ □

Ouders worden actief betrokken bij het bewegingsonderwijs. Ouders worden gestimuleerd om te helpen bij de organisatie van beweegactiviteiten in de pauzes of het buitenschools aanbod. De communicatie naar ouders over de fysieke activiteiten van de school is voor verbetering vatbaar. Ouders worden door de school gestimuleerd om hun kind deel te laten nemen aan bewegingsactiviteiten. De school geeft ouders concrete tips en voorbeelden voor bewegingsactiviteiten buiten schooltijd. De school brengt ouders met elkaar in contact om te spreken over beweeggedrag van kinderen. Ouders en kinderen worden betrokken bij het organiseren en uitvoeren van een tussen/buitenschools beweegaanbod.

Buitenschools beweegaanbod Een goede samenwerking m.b.t. bewegingsstimulatie tussen de basisschool en buitenschoolse partners heeft een positief effect op het beweeggedrag. Deze vragen zijn er op gericht om inzichtelijk te maken hoe er aan dit doel gewerkt wordt. Aankruisen wat volgen u van toepassing is. □

De school laat kinderen voldoende kennis maken met het plaatselijke bewegingsaanbod.

118

□ □ □ □

□ □

Er wordt samengewerkt met sport aanbiedende organisaties om kinderen en ouders te informeren over het buitenschools bewegingsaanbod. Er wordt samengewerkt met de gemeente om kinderen en ouders te informeren over het buitenschools bewegingsaanbod. De school werkt niet samen met externe partners m.b.t. het stimuleren van beweeggedrag. De school heeft afspraken gemaakt met externe partners over buitenschoolse bewegingsmogelijkheden, nl.: O Sportverenigingen O Buurtverenigingen O organisaties voor tussentijdse school opvang en buitenschoolse opvang (hierna TSO/BSO) O Gemeente (GO-4 Sport) O Hogescholen en MBO (bijv. ALO en CIOS) O Andere basisscholen De school en desbetreffende partners evalueren regelmatig ten behoeve van de kwaliteit. De school promoot het plaatselijke bewegingsaanbod.

Vragen met betrekking tot de inpandige TSO/BSO: □ □ □ □ □ □ □ □ □

□ □

Bij de TSO/BSO worden de kinderen gestimuleerd om te bewegen. Er is een koppeling tussen het programma in de lessen bewegingsonderwijs en het beweegaanbod bij de TSO/BSO. Er zijn afspraken tussen de school en de TSO/BSO over het gebruik van de faciliteiten voor fysieke activiteiten. Het beweegaanbod van de TSO/BSO sluit wat betreft tijden aan op de lestijden van de school. Het beweegaanbod bij de TSO/BSO is gericht op het stimuleren van de dagelijkse fysieke activiteit bij kinderen. Er is voldoende buiten- en binnen accommodatie voor het beweegaanbod van de TSO/BSO. Bij de TSO/BSO wordt er gebruik gemaakt van veilig en geschikt spelmateriaal voor de kinderen. Bij de TSO/BSO wordt gebruik gemaakt van een structureel beweegprogramma. Bij de TSO/BSO wordt gemeten of kinderen in het beweegaanbod het beoogde fysieke activiteitenniveau behalen (elke dat een uur intensief bewegen, minstens 3 keer per week 20 minuten zwaar intensief bewegen). Bij de TSO/BSO worden georganiseerde bewegingsactiviteiten en vrij spel bewust afgewisseld. Bij de TSO/BSO werken gekwalificeerde bewegingsbegeleiders.

Heeft u nog opmerkingen? Dan kunt u die hier plaatsen. ………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………

119

Bijlage 7: Enquête ouders Vragenlijst ouders Ik ben Silke Kloetstra, een oud-leerling van ‘de Twilling’. Voor mijn profielwerkstuk doe ik bij ‘de Twilling’ onderzoek naar het stimuleren van beweeggedrag van basisschoolleerlingen. Hiervoor wil ik ook graag de mening van u als ouder. Er worden vragen gesteld over verschillende thema’s: schoolbeleid, bewegingsonderwijs, ouderbetrokkenheid en het schoolplein. N.a.v. de uitkomsten van mijn onderzoek geef ik de school praktische adviezen voor eventuele verbetering. Ik zou het zeer op prijs stellen als u de vragenlijst digitaal in wilt vullen. Dit kan anoniem.

Algemeen In welke groep zit uw kind? ………….. Is uw kind: □ Heel lichamelijk actief □ Lichamelijk actief □ Minder lichamelijk actief (een zgn. leeskind) Beoefent uw kind een sport? □ Ja, namelijk …………………... □ Nee Hoeveel uren per week beweegt uw kind intensief? …………… uur.

Schoolbeleid De basisschool is een belangrijke plaats waar het gedrag van kinderen beïnvloed wordt. Deze vragen zijn bedoeld om te onderzoeken hoe bewegingsstimulatie op ‘de Twilling’ in het schoolbeleid is te herkennen. 1. Vindt u het belangrijk dat de school een bijdrage levert aan beweging stimulerend onderwijs? □ Ja □ Nee □ Anders, nl. ………………………. 2. Vindt u dat leerkrachten regelmatig bij/nascholing op het gebied van beweegactiviteiten zouden moeten volgen? □ Ja □ Nee □ Anders, nl. ………………………………. 3. Bent u van mening dat de gemeente een taak heeft in het stimuleren van beweeggedrag bij kinderen? □ Ja,

120

□ Nee Toelichting: ……………………………….

4. Bent u van mening dat het stimuleren van beweeggedrag ten koste gaat van kernactiviteiten als leren lezen en rekenen? □ Ja □ Nee □ Anders, nl. ………………………………. 5. Denkt u dat fysieke activiteit een neutrale, positieve of negatieve invloed heeft op de concentratie en oplettendheid van kinderen? □ Neutraal □ Positief □ Negatief 6. Op welke manieren vindt u dat het beweging stimulerend beleid zichtbaar is bij de school? In… □ Het bewegingsonderwijs □ De overige lessen in het curriculum, zoals rekenen en aardrijkskunde. □ De schoolpauzes □ Het transport naar en van school □ Het buitenschoolse beweegaanbod 7. Heeft de school volgens u duidelijke doelen vastgesteld met betrekking tot beweging stimulerende activiteiten? □ Ja □ Nee □ Weet ik niet 8. Denkt u dat korte actieve pauzes (bewegingstussendoortjes of Energizers) tijdens de lessen nuttig zijn? □ Ja □ Nee □ Anders, nl. ………………………………. 9. Doet de school mee aan projecten vanuit de overheid of zorginstanties om een gezonde leefstijl te bevorderen □ Ja, nl. nl. ………………………………. □ Nee □ Weet ik niet

121

Bewegingsonderwijs De lessen bewegingsonderwijs geven kinderen vaste beweegmomenten. Daarnaast kunnen deze lessen een bijdrage leveren aan het stimuleren van een actieve leefstijl bij kinderen. Onderstaande vragen hebben als doel te onderzoeken wat bij ‘de Twilling’ de rol is van bewegingsonderwijs. 1. Kent u de visie op bewegingsonderwijs van ‘de Twilling’? □ Ja □ Nee □ Weet ik niet 2. Is bewegingsonderwijs een vast onderdeel van het lesprogramma? □ Ja □ Nee □ Weet ik niet 3. Is er sprake van een vast aantal uren bewegingsonderwijs per week? □ Ja □ Nee □ Weet ik niet 4. Indien u bij vraag 3 met ‘ja’ hebt geantwoord, hoeveel uren zijn dit dan? ………… 5. De stichting GO-4 Sport verricht in opdracht van o.a. de gemeente Leeuwarderadeel activiteiten voor het stimuleren van beweging. Van welke activiteiten en/of voorzieningen maakt ‘de Twilling’ volgens u gebruik? □ Stimuleren sport en bewegen □ Geven van workshops en cursussen voor leerkrachten □ Ondersteuning bieden bij inrichten schoolplein/bewegen op het plein □ Organisatie sportactiviteiten □ Uitleen sport/spelmateriaal □ Sportkennismakingsprojecten voor basisscholen □ Bevorderen beweeggedrag op scholen m.b.v. projecten □ Organiseren thema-ouderavonden 6. Hebben de bewegingslessen van alle groepen een vast moment in het weekrooster? □ Ja □ Nee □ Weet ik niet 7. Worden de bewegingslessen volgens u gegeven door vakleerkrachten voor het bewegingsonderwijs? □ Ja □ Nee □ Anders, nl. ……………………………….

122

8. Vindt u bewegingsonderwijs even belangrijk als de theorielessen? □ Ja □ Nee □ Is afhankelijk van ……………………….. 9. Vindt u dat bewegingslessen (tijdelijk) niet door hoeven te gaan als de tijdsplanning van de kernvakken als rekenen en taal in het gedrang is? □ Geen probleem, theorie is belangrijk □ Alleen in dringende gevallen □ Bewegingslessen mogen nooit ondergeschikt worden gemaakt aan theorielessen 10. Beschikt de school over een goede accommodatie voor bewegingsonderwijs (binnen en buiten)? □ Ja □ Nee □ Weet ik niet 11. Zijn de bewegingslessen naar uw mening uitdagend genoeg voor uw kind(eren)? □ Ja □ Nee □ Anders, nl. ………………………………. 12. Vindt u dat de lessen bewegingsonderwijs passen bij het niveau van uw kind(eren)? □ Ja □ Nee □ Anders, nl. ………………………………. 13. Neemt ‘de Twilling’ deel aan landelijke, gemeentelijke of plaatselijke bewegingsactiviteiten? □ Landelijk, nl. ………………………………. □ Gemeentelijk, nl. ………………………………. □ Plaatselijk, nl. ……………………………….

Ik word als ouder voldoende betrokken bij het bewegingsonderwijs. Ik word als ouder gestimuleerd om te helpen bij de organisatie van beweegactiviteiten in de pauzes of het buitenschools aanbod. De communicatie naar ouders over de fysieke activiteiten van de school is voor verbetering vatbaar. Ik word door de school gestimuleerd om mijn kind deel te laten nemen aan bewegingsactiviteiten.

123

□

De school geeft mij als ouder concrete tips en voorbeelden voor bewegingsactiviteiten buiten schooltijd. □ De school brengt ouders met elkaar in contact om te spreken over beweeggedrag van kinderen. □ Ouders en kinderen worden betrokken bij het organiseren en uitvoeren van een tussen/buitenschools beweegaanbod. □ De school laat mijn kind(eren) voldoende kennis maken met het plaatselijke bewegingsaanbod. □ Er wordt samengewerkt met sport aanbiedende organisaties om kinderen en ouders te informeren over het buitenschools bewegingsaanbod. □ De school werkt niet samen met externe partners m.b.t. het stimuleren van beweeggedrag. □ De school heeft afspraken gemaakt met externe partners (bijv. sportverenigingen) over buitenschoolse bewegingsmogelijkheden. □ De school promoot het plaatselijke bewegingsaanbod. □ De school werkt samen met andere basisscholen in het promoten van over buitenschoolse bewegingsmogelijkheden.

De pauzes geven kinderen voldoende tijd om te bewegen. Op het schoolplein is voldoende ruimte om vrij te kunnen bewegen tijdens pauzes. Er zijn voor ieder leeftijdsgroep voldoende faciliteiten op het schoolplein die uitnodigen tot bewegen (klimrekken, schommels, ballen, etc.). Er zijn verschillende pauzemomenten, zodat niet alle kinderen tegelijk op het plein zijn. Het schoolplein wordt ook tussenschools en buitenschools gebruikt voor beweegactiviteiten Bij de inrichting van het schoolplein is voldoende rekening gehouden met de spelbehoefte van de verschillende leeftijdsgroepen. Er is budget voor de inrichting van het schoolplein. Er zijn markeringen op het schoolplein aangebracht voor verschillende leeftijdsgroepen Er zijn duidelijke afspraken over het gebruik van het schoolplein voor verschillende spelbehoeften. Er is toezicht tijdens de pauzes. Kinderen worden betrokken bij de inrichting van het schoolplein.

Transport van en naar school Het is gezond voor kinderen om op een actieve manier (lopend, fietsend, etc.) naar en van school te gaan. Zo wordt het beweeggedrag en indirect een actieve leefstijl van kinderen positief beïnvloed. Door onderstaande vragen kan ik onderzoeken hoe dit bij ‘de Twilling’ in zijn werk gaat. Kruis aan wat volgens u van toepassing is op de situatie. □ □ □

124

□ □ □ □ □ □ □

De school stimuleert dit actieve transport van en naar school. De school werkt samen met gemeente en verkeersveiligheidsorganisaties om kinderen op actieve wijze van en naar school te laten komen. De school werk aan overzichtelijke en veilige verkeersroutes naar school. De school inventariseert structureel welke belemmeringen ouders ervaren om hun kind op een actieve manier van en naar school te laten komen De infrastructuur rond de school is veilig genoeg voor actief transport van kinderen. Het actief van en naar school gaan, wordt regelmatig bij ouders onder aandacht gebracht (bijv., via website, ouderavonden of nieuwsbrieven). De school biedt mijn kind verkeersveiligheidslessen aan.

Als uw kind gebruik maakt van de TSO/BSO, zou u dan ook onderstaande vragen willen aankruisen? □ □ □ □ □

□ □ □ □ □ □

Bij de TSO/BSO worden de kinderen gestimuleerd om te bewegen. Er is een koppeling tussen het programma in de lessen bewegingsonderwijs van ‘de Twilling’ en het beweegaanbod bij de TSO/BSO. Er zijn afspraken tussen de school en de TSO/BSO over het gebruik van de faciliteiten voor fysieke activiteiten. Het beweegaanbod van de TSO/BSO sluit wat betreft tijden aan op de lestijden van de school. Het beweegaanbod bij de TSO/BSO is gericht op het stimuleren van de dagelijkse fysieke activiteit bij kinderen (minimaal 1 uur per dag bewegen, waarvan 3 keer per week 20 minuten intensief). Er is voldoende buiten- en binnen accommodatie voor het beweegaanbod van de TSO/BSO. Bij de TSO/BSO wordt er gebruik gemaakt van veilig en geschikt spelmateriaal voor de kinderen. Bij de TSO/BSO wordt gebruik gemaakt van een structureel beweegprogramma. Bij de TSO/BSO wordt gemeten of kinderen in het beweegaanbod het beoogde fysieke activiteitenniveau behalen. Bij de TSO/BSO worden georganiseerde bewegingsactiviteiten en vrij spel afgewisseld. Bij de TSO/BSO werken gekwalificeerde bewegingsbegeleiders

Bedankt voor uw tijd en moeite. U zult t.z.t. worden geïnformeerd over de uitkomsten van mijn onderzoek.

Met vriendelijke groeten, Silke Kloetstra

125

Bijlage 8: Enquête leerlingen Vragenlijst leerlingen groep 6, 7 en 8 Dit is een vragenlijst over de gymlessen en bewegen op en na school. Zou je die in willen vullen? 1. Vind jij het belangrijk om op school gymlessen te krijgen? □ Ja □ Nee 2. Vind je de gymlessen leuk? □ Ja □ Soms □ Nee 3. Vind je de gymlessen moeilijk? □ Ja □ Soms □ Nee 4. Door wie worden de gymlessen gegeven? □ Mijn eigen juf of meester □ Een speciale juf of meester voor gym 5. Welke sporten doen jullie vaak bij gym? □ …. □ …. □ …. 6. Heb je op vaste momenten gym? □ Ja □ Nee 7. Hoe vaak per week heb je gym? ……… keer 8. Worden de gymlessen wel eens overgeslagen (straf, tijdgebrek) □ Vaak □ Soms □ Nooit

126

9. Vind je rekenen en taal belangrijker dan gym? □ Ja □ Nee □ Anders, namelijk. ………………………………. 10. Hoe goed kun je opletten als je even actief bezig bent geweest? □ Net zo goed als anders □ Beter □ Slechter 11. Geeft je meester of juf wel eens een bewegingstussendoortje tijdens de les? □ Ja □ Nee 12. Heb je tijdens de pauzes genoeg ruimte om te spelen? □ Ja □ Meestal □ Nee 13. Heb je tijdens de pauzes genoeg tijd om te spelen? □ Ja □ Meestal □ Nee 14. Heb je genoeg materiaal (klimrekken, ballen, enz.) om je in de pauzes mee te vermaken? □ Ja □ Soms □ Nee 15. Zijn er duidelijke afspraken over wat je wel en niet mag op het plein? □ Ja □ Nee 16. Is er een verdeling op het schoolplein voor verschillende leeftijden? (bijv. kleuters apart?) □ Ja □ Nee 17. Hoe ga je meestal naar school? □ Gebracht met de auto □ Met de fiets □ Lopend

127

18. Zit je op een sport? □ Ja, namelijk …………………………… □ Nee 19. Hoeveel uur per week sport je ongeveer? ………………. uur. 20. Speel je na schooltijd vaak buiten? □ Minstens 4 keer per week □ Ongeveer 2 keer per week □ Minder dan 1 keer per week 21. Heb je een tip voor de school om ‘bewegen’ nog leuker te maken? Schrijf die dan in het vak hieronder.

Bedankt voor het invullen!

128

Bijlage 9: Enquête medewerkers BSO/TSO Beste mevrouw, meneer, Ik ben Silke Kloetstra, een oud-leerling van ‘de Twilling’. Voor mijn profielwerkstuk doe ik op deze school onderzoek naar het stimuleren van beweeggedrag van basisschoolleerlingen. Hiervoor wil ik ook graag zicht krijgen op het beweegaanbod bij de TSO/BSO. Ik zou het zeer op prijs stellen als u onderstaande vragenlijst in wilt vullen. Het zal slechts enkele minuten van uw tijd in beslag nemen. Graag aankruisen wat volgens u van toepassing is. □ □ □ □ □ □ □ □ □

□ □ □

Vriendelijk bedankt voor uw tijd en moeite. Silke Kloetstra

129

Bijlage 10: Presentatie voor het team van ‘de Twilling’

130

131

132

Bijlage 11: Presentatie PWS-avond Leeuwarder Lyceum

133

134

Bijlage 12: Logboek Datum

Actie

Benodigde tijd

Februari 2014 Maart 2014 April 2014

Oriënteren op een onderwerp Oriënteren op een onderwerp Oriënteren op onderwerp en vaststellen onderwerp, PWSbegeleider benaderen Eerste opzet PWS PWS-dagen: informatie zoeken over het onderwerp Informatie zoeken en inlezen in onderwerp Contacten leggen met de school en mailwisseling Literatuurstudie: informatie zoeken, selecteren en bewerken Literatuurstudie: schrijven Vragenlijsten maken Contact leggen met nieuwe directie school en afspraken maken, mailwisseling leerkrachten Literatuurstudie: informatie zoeken, selecteren en bewerken Literatuurstudie: schrijven Overleg met PWS-begeleider over voortgang Contact leggen met de directie van de school Vragenlijsten controleren en digitaal maken Stukje nieuwsbrief van ‘de Twilling’ schrijven en mailen Begeleidende brieven en mails Enquêtes afnemen bij de leerlingen uit groep 6,7 en 8 van ‘de Twilling’ Contact leggen met de directie van de school Literatuurstudie: toevoegen en aanpassen Resultaten enquêtes verzamelen Contact leggen met schooldirectie en GO-4 Sport Resultaten enquêtes verwerken Verbeterplan schrijven PWS-dagen: verbeterplan schrijven Gesprek met S. de Boer van GO-4 Sport Literatuurstudie: toevoegen, verbeteren en aanpassen Verbeterplan PWS controleren, verbeteren en opmaak Definitieve versie van het PWS inleveren Presentatie maken Contact leggen met de directie van de school Verbeterplan bespreken, presentatie laten goedkeuren door de directie van ‘de Twilling’ Presentatie maken voor ‘de Twilling’ Verbeterplan presenteren aan directie ‘de Twilling’ Verbeterplan presenteren aan team ‘de Twilling’ Presentatie maken voor PWS-avond Presentatie oefenen voor PWS-avond PWS presenteren tijdens PWS-avond Informeren ouders over uitkomsten onderzoek via nieuwsbrief Eindcorrectie en lay-out

1 uur 1 uur 45 minuten

Mei 2014 Juni 2014 Juli 2014

Augustus 2014

September 2014

Oktober 2014

November 2014 December 2014

Januari 2015

Februari 2015

Totaal uren

45 minuten 4 ½ uur 1 ½ uur 1 uur 8 uur 6 uur 5 ½ uur 2 uur 2 uur 2 uur 1 uur 45 minuten 7 uur 15 minuten 1 uur 6 uur 2 uur 3 uur 3 uur 3 ½ uur 20 uur 8 uur 6 uur 2 uur 8 uur 12 uur 3 uur 3 uur 30 minuten 1 uur 2 uur 30 minuten 45 minuten 1 ½ uur 2 uur 15 minuten 30 minuten 3 ½ uur

138 uur

135

Bibliografie (2014). Opgehaald van www.bvsport.nl/: www.bvsport.nl/ Alles in beweging. (z.j.). Opgehaald van http://www.allesinbeweging.net Basisschool in beweging. (2012). Opgehaald van http://www.fontys.nl/: http://www.fontys.nl/basisschoolinbeweging/home.360093.htm Bewegingsarmoede. (2013). Opgehaald van http://www.jeugdtraining.nl/: http://www.jeugdtraining.nl/index.php/homepage/bewegingsarmoede de Knegt, M. (2010, Juni 15). Overgewicht en bewegingsarmoede. Opgehaald van http://www.wikifysio.nl/: http://www.wikifysio.nl/index.php/Overgewicht_en_bewegingsarmoede Deckers, J. (2014, Juni 5). Coronaire hartziekten. Opgehaald van http://www.nationaalkompas.nl/: http://www.nationaalkompas.nl/gezondheid-en-ziekte/ziekten-enaandoeningen/hartvaatstelsel/coronaire-hartziekten/ziektebeeld/ Definitie. (2001). Opgehaald van http://www.betekenis-definitie.nl/: http://www.betekenisdefinitie.nl/bewegingsarmoede den Heijer, P. (2006, Juni 12). BOSO. Bewegingsarmoede en Overgewicht. Leiden. Opgehaald van http://www.mrtinbeweging.net/sites/default/files/2006%20Bewegingsarmoede%20en%20o vergewicht%20scriptie.pdf Douwes, M. (z.j.). Normen Gezond Bewegen. Opgehaald van https://www.tno.nl/: https://www.tno.nl/downloads/TNO-KvL_Normen_Gezond_Bewegen1.pdf encyclo.nl. (2014). Opgehaald van http://www.encyclo.nl/: http://www.encyclo.nl/begrip/GRIETENIJ Fiscfree. (z.j.). Opgehaald van http://www.fiscfree.nl/ Fitnorm. (z.j.). Opgehaald van http://www.eigenkracht.nl/: http://www.eigenkracht.nl/gezondfit/fitnorm Fun 4 Kids. (2014). Opgehaald van http://www.elzkollum.nl/: http://www.elzkollum.nl/overgewicht.html Gemeente archief. (z.j.). Opgehaald van http://www.gemeentearchief.nl/: http://www.gemeentearchief.nl/html/nl/109/Dorpen_in_Leeuwarderadeel Gemeenten. (2013). Opgehaald van http://www.rijksoverheid.nl/: http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/gemeenten/decentralisatie-van-overheidstakennaar-gemeenten Gezond leven in de regio. (z.j.). Opgehaald van https://www.defriesland.nl/: https://www.defriesland.nl/enjij

136

Gezonde School. (2014). Opgehaald van http://www.gezondeschool.nl/: http://www.gezondeschool.nl/po/ Gezondheidsbeleid. (2014, Maart 13). Opgehaald van https://www.leeuwarderadeel.nl/: https://www.leeuwarderadeel.nl/fileadmin/files/leeuwarderadeel/Beleid_en_projecten/Zor g_en_Welzijn/Gezondheidsbeleid_2014-2017.pdf Gezondheidsbeleid 2014 - 2017. (2014, maart 13). Opgehaald van https://www.leeuwarderadeel.nl/: https://www.leeuwarderadeel.nl/fileadmin/files/leeuwarderadeel/Beleid_en_projecten/Zor g_en_Welzijn/Gezondheidsbeleid_2014-2017.pdf GO jeugd. (2013, Mei). Opgehaald van http://www.ggdfryslan.nl/: http://www.ggdfryslan.nl/2121/go-jeugd-2012/ Go4Sport. (z.j.). Opgehaald van http://www.go4sport.nl Integraal gemeentelijk jeugdbeleid. (2009, Augustus 27). Opgehaald van http://beheer.nisb.nl/cogito/modules/uploads/docs/16201354883526.pdf: http://beheer.nisb.nl/cogito/modules/uploads/docs/16201354883526.pdf Jeugdindicatoren. (z.j.). Opgehaald van https://www.monitorgezondheid.nl/: https://www.monitorgezondheid.nl/jeugdindicatoren.aspx Leeuwarderadeel samen met Leeuwarden. (2011, December 14). Opgehaald van http://www.lc.nl/: http://www.lc.nl/friesland/regio/leeuwarderadeel-samen-met-leeuwarden-14454443.html Leeuwarderadeel, G. (sd). Gemeentegids 2012-2013. Opgeroepen op Juli 2014 Lourens, A. (2014). Dieetzorg Friesland. Opgehaald van http://dieetzorgfriesland.nl/ Monitorgezondheid. (z.j.). Opgehaald van https://www.monitorgezondheid.nl/: https://www.monitorgezondheid.nl/home.xml Over de gemeente. (z.j.). Opgehaald van https://www.leeuwarderadeel.nl/: https://www.leeuwarderadeel.nl/over-de-gemeente/geschiedenis.html Over Sportfryslan. (2014). Opgehaald van http://www.sportfryslan.nl/: http://www.sportfryslan.nl/over-sport-fryslan Ruimte voor gezondheid. (2013). Opgehaald van http://www.ggdfryslan.nl/: http://www.ggdfryslan.nl/1812/ggd-fryslan-presenteert-nota-ruimte-voor-gezondheid/ Schippers, E. (2011, Oktober 10). Gezondheidsbeleid Gezondheid Dichtbij. Opgehaald van http://www.rijksoverheid.nl/: http://www.rijksoverheid.nl/documenten-enpublicaties/notas/2011/10/10/landelijke-nota-gezondheidsbeleid-gezondheid-dichtbij.html Schoolgids 'de Twilling'. (2011-2014). Opgehaald van http://www.detwilling.nl/library/media/13070213-schoolgids2011-2014.pdf Schรถttelndreier, M. (1995). Nederlandse jongeren lijden volgens hoogleraar aan 'bewegingsarmoede'. Volkskrant. Opgehaald van

137

http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2844/Archief/archief/article/detail/392282/1995/11/06/Ne derlandse-jongeren-lijden-volgens-hoogleraar-aan-bewegingsarmoede-Kinderfitness-leertdigikids-bewegen.dhtml Volksgezondheid Toekomst Verkenning. (z.j.). Opgehaald van http://www.vtv2010.nl/ Ziekte van Parkinson. (2012, Februari 2). Opgehaald van http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/: http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/ziekten/12883-aandoeningen-symptomen-van-deziekte-van-parkinson.html

138

Contactgegevens Mocht u gebruik willen maken van de gegevens uit dit onderzoek, dan wordt u verzocht contact op te nemen met: Silke Kloetstra Tsjalk 7 9051 PT Stiens 058-2575900 silkekloetstra@upcmail.nl

ÂŠsilkekloetstra.2015.

139

140