Profiefwerkstuk academiefraneker

ACADEMIE TE FRANEKER ~ toen en nu ~

Wibo van Bussel Wessel Kuiken RSG Simon Vestdijk Harlingen 2016

2

Inhoud Voorwoord .............................................................................................................................................. 5 H1 – Overzicht van de geschiedenis van de Academie ................................................................... 7 Introductie.......................................................................................................................................... 7 §1 Over de oprichting van de Academie ....................................................................................... 8 §1.1 Belangrijke politieke ontwikkelingen ................................................................................. 8 §1.2 Een tekort aan predikanten ................................................................................................ 9 §1.3 Een academie in Franeker ................................................................................................ 10 §2 Over de opheffing van de Academie ...................................................................................... 12 §2.1 Studenten worden schaars ............................................................................................... 12 §2.2 De Academie verdwijnt ..................................................................................................... 12 §2.3 Een herkansing ................................................................................................................... 13 H2 – De gevolgen van de sluiting van de Academie van Franeker ............................................. 14 Twee eeuwen met, twee eeuwen zonder ................................................................................... 14 §1 Wat vindt Franeker? .................................................................................................................. 14 §2 Wegcijferen ................................................................................................................................ 15 §3 Winst uit verlies ......................................................................................................................... 15 §4 Fierljeppen .................................................................................................................................. 17 H3 – Concrete sporen van de Academie ......................................................................................... 20 Inleiding ............................................................................................................................................ 20 §1 - Het academiecomplex ............................................................................................................ 21 §1.1 Academiegebouwen ........................................................................................................... 22 §1.2 De hortus en de orangerie ................................................................................................ 26 §2.1 De burse vroeger ............................................................................................................... 28 §2.2 De burse nu ........................................................................................................................ 28 §3 – De Bogt fen Guné .................................................................................................................. 30 §3.1 De Bogt als studentenkroeg ............................................................................................. 30 §3.2 De Bogt in de huidige tijd ................................................................................................. 30 §4 – De Parkpoort ........................................................................................................................... 32 §5 – Overige bezienswaardigheden ............................................................................................. 33 §5.1 De collectie in Museum Martena ...................................................................................... 33 §5.2 Professorenwoningen ........................................................................................................ 33 §5.3 Professorengraven ............................................................................................................. 33 3

H4 – Abstracte sporen........................................................................................................................ 35 §1 Tresoar als spoor van de Academie........................................................................................ 35 §2 Promotie in Franeker................................................................................................................. 35 H5 – Conclusie ..................................................................................................................................... 38 §1 Hoofdvraag ................................................................................................................................. 38 Leeft de Academie? .................................................................................................................... 38 Wat inwoners ervaren ................................................................................................................ 38 Slotnoten en eindconclusie ........................................................................................................ 39 §2 Reactie ........................................................................................................................................ 39 §3 Reflectie ...................................................................................................................................... 39 Bronnen ................................................................................................................................................ 40 Literatuur: ........................................................................................................................................ 40 Verslagen: ........................................................................................................................................ 41 Internet: ........................................................................................................................................... 41

Bijlages ................................................................................................................................................. 43 Enquêtes ........................................................................................................................................... 43 Enquête onder de inwoners van Franeker omtrent de Academie ....................................... 43 Enquête onder de Groningers ................................................................................................... 46 E-Mails .............................................................................................................................................. 48 Stadsgidsen .................................................................................................................................. 48 Gemeente Franekeradeel ........................................................................................................... 50 Rijks Universiteit Groningen ...................................................................................................... 51 Arjen Dijkstra en het Alfasteunpunt ......................................................................................... 53 Culturele Hoofdstad Leeuwarden 2018.................................................................................... 55 Onbeantwoorde e-mails ............................................................................................................. 64 Aantekeningen ................................................................................................................................. 65 Kort overzicht: gesprek met dhr. M. Visser, gemeente ......................................................... 65 Aantekeningen van de lezing van Jacob van Sluis ................................................................. 67

4

Voorwoord Vervreemding van cultureel erfgoed is van alle tijden. Soms zien oorspronkelijke bewoners, eigenaars dan wel gebruikers deze vervreemding als ontvreemding, ook al is het 200 jaar later. Menig Fries hunkert nu naar de terugkomst van een universitaire instelling in Friesland. 1 De orangerie, een deel van het oude academiegebouw en inboedel uit de Academie, tegenwoordig zijn het slechts nostalgische herinneringen van een eens zo grote onderwijsinstelling. De groeiende honger naar het verleden speelt niet alleen rond de Academie.

Er zijn de laatste drie à vier decennia tal van werken gepubliceerd waar een herwaardering lijkt te zijn van de vroegere tijden. Het lijkt erop dat er een herontdekking gaande is van Friesland van de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw die door middel van boeken, artikelen, tentoonstellingen wordt verspreid. In die eeuwen was er sprake van een verstedelijking van Friesland, daar het onder de Republiek kansen had om onder eigen bestuur te groeien, en daarin was voor de Academie in Franeker immers de hoofdrol weggelegd. 2 Als aankomende studenten zien wij in die nieuwe manier van verbeelding en benadering van de geschiedenis kansen. Dit profielwerkstuk inventariseert de kennis omtrent de Academie van de gemiddelde burger, wat er feitelijk over is van de roemrijke academische geschiedenis in Franeker en hoe de Academie nu nog leeft. Kortom, een nulmeting waarmee men, mocht men ook meegaan in de door ons voelbare ontwikkeling, kan besluiten Franeker alsnog een laboratoriumprofiel te geven wanneer het gaat om wetenschap, taal, cultuur en levensbeschouwing.

Wat de reden voor de sluiting van de Franeker Academie was, is dus niet de kern van het onderzoek in dit profielwerkstuk. Dit betekent niet dat we de geschiedenis buiten beschouwing laten, we richten ons alleen met name op de actuele situatie: de sporen van de Academie van Franeker die heden ten dage nog zichtbaar zijn. Leeft de Academie nog steeds? Tijdens dit werkstuk zullen we in principe weinig het woord universiteit gebruiken.

Vroeger was de term ‘academie’ en niet ‘universiteit’ de gangbare benaming voor een dergelijke instelling. 3 Daarnaast hanteren we de term Academie, dus met een hoofdletter, als het gaat om de Academie in Franeker. Als het gaat om een academie in het algemeen zullen we de kleine letter gebruiken.

Bij dit onderzoek is de vraag “Wat is de huidige positie van de Academie in Friesland en in het bijzonder in Franeker?” de rode draad. De deelvragen leiden naar het antwoord op de hoofdkwestie. Zodoende zullen we allereerst de geschiedenis beschrijven, van opkomst tot neergang. Daarnaast hebben we besloten de gevolgen van de sluiting te onderzoeken om vervolgens vast te stellen wat er veranderd is. Ook zullen we kijken naar de sporen die nog aanwezig zijn en die te maken hebben met het academische verleden. Denk aan sporen in http://www.frieschdagblad.nl/index.asp?artID=70292 Frieswijk, Johan, Fryslân, staat en macht 1450-1650: bijdragen aan het historisch congres te Leeuwarden van 3 tot 5 juni 1998, Leeuwarden, Uitgeverij Verloren, 1999, p. 147 3 Sluis, J. van: De Academie van Vriesland. Geschiedenis van de Academie en het Athenaeum te Franeker, 15851843 (Friesland, 2015), p. 9 1 2

5

materiële zin, evenals onzichtbare sporen. Dit samen moet een goed beeld geven van de huidige positie van de Academie.

Dit naderhand schrijvende, hebben we na de conclusie nog een reactie op de conclusie. Aan het begin van het hele proces hebben we al besloten dat, mochten we concluderen dat de Academie (naar ons idee) niet meer leeft, we ons project wilden afsluiten met een advies over hoe de Academie dan wel meer onder de aandacht gebracht zou kunnen worden.

Zodoende staat er in dit profielwerkstuk ook een stukje over eventuele promotiemogelijkheden. We hebben geprobeerd door te dringen tot de Culturele Hoofdstad Leeuwarden 2018. Aangezien deze zich ook voordoet als een organisatie die zich hard maakt voor de promotie van de Friese cultuur zagen we dit als een kans om ook de Academie op te kaart te zetten. Dit proces is nog niet afgerond, maar in dit werkstuk staat de stand tot de dag van vandaag omschreven.

In de loop van het maken van dit profielwerkstuk viel het ons op dat het proces van sluiting van de Academie synchroon liep aan de ontwikkeling die zich nu voordoet bij kerken en basisscholen op het Friese platteland. Een terugname van bezoekers, leden of scholieren, met als gevolg de onvermijdelijke sluiting. 4 Dit is een opmerking terzijde, die in de schaduw van ons onderzoek ligt. De vergelijking dringt zich echter zo op dat wij menen deze heel kort in de inleiding te noemen. Hierdoor spreekt de Academie wellicht iets meer tot de verbeelding.

Een onderzoek begint natuurlijk niet zomaar. Het begin met heel veel bronnen. Veel van onze bronnen hebben we verworven bij Tresoar te Leeuwarden, waar we inzage kregen in tal van literaire werken die op één of andere manier verbonden zijn met de Academie.

Literaire bronnen vormen de fundering van een goed onderzoek.

Naast het zogenoemde ‘desk research’ hebben we ook aan ‘field research’ gedaan. We hebben een stadswandeling met gidsen gemaakt, een lezing bijgewoond van een autoriteit op het gebied van de Academie en we hebben kranten en televisie in de gaten gehouden om de actualiteit te onderzoeken. Als laatste hebben we de sociale werkelijkheid onderzocht aan de hand van enquêtes onder inwoners van Franeker en Groningen. Verschillende personen en instellingen hebben ons een waardevolle bijdrage geleverd en wij hopen op onze beurt een waardevolle bijdrage aan hen en de omgeving te leveren.

Speciale dank gaat uit naar onze begeleider, drs. E. Rombout, docent geschiedenis.

Wibo van Bussel en Wessel Kuiken, Maart 2016.

4

http://www.volkskrant.nl/binnenland/-kwart-van-woonplaatsen-heeft-geen-school~a4146534/

6

H1 – Overzicht van de geschiedenis van de Academie Introductie Een studie over de Academie die Franeker jaren gekend heeft, begint natuurlijk niet in het nu. Om conclusies te kunnen trekken over de huidige status van de universitaire inrichting moeten we eerst weten wat de Academie vroeger betekend heeft voor Franeker. We moeten weten wat de Academie eigenlijk inhield. Vandaar dat we logischerwijs aanvangen met een stuk geschiedenis.

We hebben geprobeerd de geschiedenis zo bondig en laagdrempelig mogelijk te omschrijven. Het is in de context van dit werkstuk niet relevant om uitgebreid in te gaan op namen van studenten en professoren en discontinuĂŻteiten binnen het bestaan van de Academie, daarom hebben we slechts het proces van oprichting en het proces van sluiting aan de kaak gesteld.

Hopelijk informeren we de lezer met dit overzicht genoeg om inzage te krijgen in de geschiedenis van de Academie en ontwikkelingen die kracht uitoefenden op het bestaan van de onderwijsinstelling.

7

§1 Over de oprichting van de Academie §1.1 Belangrijke politieke ontwikkelingen Al voordat de zeven noordelijke Nederlandse gewesten de Spaanse overheersers hadden afgezworen was er in Brussel, de plaats waar het bestuur van de Nederlanden onder Spanje toentertijd was gevestigd, vastgesteld dat er in Friesland een tekort aan kennis was. De pastoors zouden geen weerwoord hebben tegen de argumenten waarmee hun parochianen kwamen aanzetten. 5 De contrareformatie zou, zo was het plan, moeten zorgen voor een katholieke herleving die ook het kennisniveau hier en daar omhoog zou moeten krikken.

Of de pastoors zich echt niet verbaal konden verweren tegen de vaak ongeschoolde, slecht geletterde kerkgangers die met beweringen kwamen omtrent het ‘geloof der ketters’, valt te betwijfelen. Wel is aannemelijk dat in het Friese gewest, dat grotendeels een plattelandse samenleving was, het kennisniveau lager zou liggen dan in andere Nederlandse gewesten.

De contrareformatie was in ieder geval geen groot succes in Friesland. Het heeft niet gezorgd voor de bedoelde opbloei op het gebied van het katholieke geloof en onderwijs in Friesland. 6 In de Pacificatie van Gent (1576) besloten de Nederlandse gewesten – het gebied vergelijkbaar met het huidige Nederland, België en Luxemburg – zich gezamenlijk tegen de Spanjaarden te verweren. Dit verbond hield niet lang stand. In de zuidelijkste Nederlanden waren veel katholieke hoge edelen en geestelijken die met het verzet tegen Spanje bang waren om hun overheersende posities kwijt te raken. Al in 1579 sloten enkele zuidelijke Nederlanden zich aan bij de Unie van Atrecht. Hiermee werd de gehoorzaamheid aan de koning van Spanje bevestigd. Niet veel later zouden ook andere gewesten in de zuidelijke Nederlanden zich aansluiten bij de Unie van Atrecht. 7 De zeven noordelijke Nederlandse gewesten antwoordden hierop met de Unie van Utrecht.

De Unie van Utrecht betekende niet meer dan een verband waarbij bescherming en samenwerking tegen Spanje centraal stond. Gewesten werden allen een vrij autonoom orgaan, ze vielen wel allen onder de Staten-Generaal, het centrale bestuur van de Nederlanden die vooral gericht was op buitenlandse politiek en defensie, maar gewesten hadden in grote mate vrijheden. 8 Niet alle gewesten deden gelijk mee met de Unie van Utrecht. Aanvankelijk sloot Friesland zich niet bij dit samenwerkingspact aan. Binnen het Friese bestuur werd aansluiting bij de Unie van Utrecht zelfs met grote meerderheid afgewezen. 9 Uiteindelijk kwamen binnen het Friese bestuur verschillende groepen tegenover elkaar te staan. Aan de ene kant stond een kleine groep katholieken die het wilde bijleggen met de Spaanse koning Filips II. Aan de andere kant stond een eveneens kleine groep calvinisten die de autonomie van Friesland wilde combineren met een protestantse koers. Tussen deze twee groepen stond één grote groep in. Deze groep wilde zowel de protestanten als de katholieken een plaats in de samenleving geven. Toen het bleek dat een compromis 5 6 7 8 9

G.Th. Jensma, F.R.H. Smit, F. Westra (red.): Universiteit te Franeker 1585-1811 (Leeuwarden, 1985), p. 41 J.J. Kalma, e.a.: Geschiedenis van Friesland (Leeuwarden, 1973), p. 289-291 H. Balthazar, W. Blockmans, e.a: De Gouden Delta der Lage Landen (Franeker, 1999), p. 154-155 P. Terpstra: Tweeduizend jaar geschiedenis van Friesland (Leeuwarden, 1986), p. 109 Ibid., p. 93

8

uitgesloten was, verdween de middengroep. Er moest gekozen worden. Uiteindelijk wisten de calvinisten de meeste invloed te winnen en werd de toetreding van Friesland tot de Unie van Utrecht alsnog een feit. 10 Ook de stadhouder van onder andere Friesland en Groningen, de graaf van Rennenberg, moest een kant kiezen tussen de groeperingen die tegenover elkaar kwamen te staan. Als katholiek edelman koos Rennenberg voor de katholieke kant. Hij opende in het geheim onderhandelingen met de nieuw aangestelde landvoogd van de Nederlanden en er werd een plan gemaakt waarbij Rennenberg zijn gewesten met een list in handen van de koning zou spelen. Friesland lukte het om uit handen van Spanje te blijven. Er werden tijdig tegenmaatregelen genomen. In Groningen lukte het plan van Rennenberg wel. Hierdoor kwam er een front in het noorden te liggen. Om het verraad van Rennenberg op te vangen, pleegden de gedeputeerden in Friesland een calvinistische machtsgreep. Er werd een landdag, een voltallige zitting van de Provinciale Staten, bijeengeroepen en er werden ‘radicale’ beslissingen genomen. Onder andere werden alle kloosters ontbonden en door de Staten in beslag genomen. Veel katholieken en koningsgezinden besloten uit angst voor de nieuwe calvinistische koers Friesland te ontvluchten. 11 Na Rennenberg werd Willem van Oranje benoemd tot stadhouder van Friesland. Omdat Willem van Oranje voornamelijk te vinden was in het westen van het land, waar hij ook stadhouder was van Holland en Zeeland, werd Friesland bestuurd door zijn plaatsvervanger Bernard de Merode. Deze deed in 1583 afstand van de functie vanwege zijn hoge leeftijd.

Bernard werd opgevolgd door Willem Lodewijk. Deze werd drie jaar ervoor nog te jong bevonden (toentertijd 20 jaar oud) door zijn oom, Willem van Oranje, maar nu was leeftijd niet meer een probleem. Een jaar later, in 1584, werd Willem van Oranje vermoord in Delft.

Willem Lodewijk werd gekozen tot nieuwe stadhouder van Friesland. Zo begon een Nassaudynastie van Friese stadhouders. 12 Voordat Filips II officieel werd afgezworen met de Acte van Verlatinghe (1581), zag men ondanks het verzet de koning nog steeds als landheer, al was het in de formele zin. 13 Na de afzwering van Spanje was stadhouder een heel ander type functie geworden. Waar de stadhouder eerst een vervanger was een hogere macht, werd de stadhouder nu de eerste dienaar van de Friese staten.

§1.2 Een tekort aan predikanten Nu de macht in handen was van een kleine kern calvinisten, die er van overtuigd was dat hun geloof verspreid moest worden in het voor nog hoofdzakelijk roomse en deels doopsgezinde Friesland, werd er aangedrongen op nieuwe predikanten om het nieuwe geloof te verspreiden. Men kon voor een studie theologie naar het buitenland gaan, maar dat was in de toenmalige situatie, met een oorlog in het noorden, niet even makkelijk. Het werd

10 11 12 13

A. van Nienes, e.a.: Fryslân 1498-1998 (500). Vijf eeuwen provinciaal bestuur (Leeuwarden, 1998), p. 46 Ibid., p. 47-48 P. Karstkarel, H. Kingmans: Oranje Nassau & Friesland (Leeuwarden, 1994), p. 9 Fryslân 500 , p. 48

9

Gevelsteen van de oude Academie. Foto: februari 2016

duidelijk dat, wilde men voldoende predikanten ter beschikking hebben, de opleiding door Friesland zelf verzorgd moest gaan worden. 14 Zodoende kwam het plan om een academie op te richten. De min of meer ‘officiële reden’ is gebeiteld in de gevelsteen van de Academie. De steen is nog steeds te bezichtigen in Franeker. We lezen in de steen “Christo et Ecclesiae” wat letterlijk vertaalbaar is in “voor Christus en de kerk”. 15 De afdeling theologie was dan ook de belangrijkste afdeling op de Academie.

Het is aannemelijk dat er meer motieven waren om een academie op te richten, zij het meer op de achtergrond. Zo kan het stichten van een onderwijsinstelling ook gezien worden als een ‘statement’ van de Staten van Friesland. Voor de afzwering had Friesland nog niet zelf de macht om een dergelijk iets te realiseren. Door de nieuwe autonomie kreeg Friesland wel de mogelijkheid om haar macht te laten gelden. Een onderwijsinstelling hoorde bij een autonome staat. 16 Een onderwijsinstelling kon ook voor internationale bekendheid en connecties zorgen. Omdat Latijn de algemene taal was binnen academische kringen, konden studenten uit alle regionen makkelijk aanschuiven zonder last te hebben van een taalbarrière. In de tijd waarover we spreken was het een gewoonte om je opleiding af te sluiten met een studiereis langs verschillende onderwijsinstellingen in het binnen- en buitenland. Ook professoren dienden vaak aan buitenlandse universiteiten, wat drempelverlagend kon werken voor het aantrekken van buitenlandse studenten. 17

§1.3 Een academie in Franeker Aannemelijk is het dat je een belangrijke onderwijsinstelling in de belangrijkste stad plaatst: in Leeuwarden. Toch is dit niet gebeurd. Voorafgaand aan het proces van oprichting van een universiteit was er een soort machtsstrijd gaande binnen Friesland. Het is dan aanneembaar dat de meerderheid in de Friese Staten tegen een plaatsing in Leeuwarden gestemd zal hebben. Een universiteit zou voor Leeuwarden nog meer macht en welvaart betekenen, waar deze stad ook al de hoofd- en garnizoensstad van Friesland was. 18

14 15 16 17 18

Ekkart, R.E.O.: Frieslands Hogeschool en het Rijks Athenaeum te Franeker (Franeker, s.a.), p. 5 Sluis, J. van: De Academie van Vriesland (2015), p.10 Jensma e.a.: Universiteit te Franeker, p. 40 Zie ook: Van Sluis: De Academie van Vriesland, p. 10-11 Van Sluis: De Academie van Vriesland, p. 12 Frieslands Hogeschool en het Rijks Athenaeum te Franeker, p. 6

10

Franeker was na Leeuwarden een van de steden met het meeste aanzien. Bovendien werden de landdagen in 1584 en 1585 in Franeker gehouden. 19 Doordat de kerkgoederen in bezit kwamen van de Staten, stonden deze leeg. Het is waarschijnlijk dat het stadsbestuur van Franeker hier handig op ingespeeld heeft door het leegstaande klooster aan te bieden als onderkomen voor een universiteit, ook al zwijgen de archiefstukken over de redenen of motieven van de keuze. 20 Hoe dan ook, uiteindelijk kwam de Academie in Franker terecht. In juli 1585 maakten stadhouder Willem Lodewijk en de Gedeputeerde Staten Friesland per plakkaat bekend dat de Academie geopend zou worden, een kleine twee weken later. 21 Vier faculteiten werden gerealiseerd. De nadruk lag op de godsgeleerdheid, de theologie.

Daarnaast waren er faculteiten voor rechten, voor geneeskunde en een voor letteren en wijsbegeerte. De laatste werd artes liberales genoemd, wat zo ongeveer vertaald kan worden als ‘vrije kunsten’. Binnen deze faculteit zaten onder andere de vakken wiskunde, filosofie en talen als Grieks, Hebreeuws en Latijn. 22 In het eerste jaar was voor nieuwe studenten verplicht om de artes liberales te volgen. Het is vergelijkbaar met de propedeuse van tegenwoordig, en zorgde ervoor dat de studenten genoeg bagage hadden om hun opleiding voort te zetten. 23 Latijn was uiteraard de belangrijkste voertaal op de Academie.

De onderwijsinstelling kreeg zelfbestuur. Dit bekent dat er geen macht van bovenaf was die voorschreef wat de Academie moest doen. De wetten werden in 1586 door de Friese Staten opgesteld. Het bestuur bestond uit de voorzitter – de rector magnificus – en daarom heen stond een groep van verschillende professoren. 24 Studenten schreven zich in bij de rector magnificus.

Rechtspraak werd ook los geregeld van het stedelijke recht van Franeker. De Academie had een eigen rechtbank, en de ingeschreven studenten vielen daaronder. Pas wanneer het om moord of doodslag ging werd een student doorverwezen naar een andere rechtbank; het Hof van Friesland. 25

Van Sluis: De Academie van Vriesland, p.13 Ibid., p. 13 21Ibid., p. 8 22 Frieslands Hogeschool en het Rijks Athenaeum te Franeker, p. 7 23 Lezing dhr. Van Sluis 24 Jensma e.a.: Universiteit te Franeker, p. 134 25 Ibid., p. 134 19 20

11

§2 Over de opheffing van de Academie §2.1 Studenten worden schaars Verschillende bronnen spreken van een afnemend studentenaantal in de achttiende eeuw, en telkens wordt de conclusie getrokken dat een afnemend studentenaantal niet gelijk een verval van de Academie betekent. 26 Een afname van het aantal studenten speelde namelijk niet alleen in Franeker, maar ook bij andere onderwijsinstellingen in Nederland. Er zijn verschillende factoren die worden aangewezen als reden voor deze kleiner wordende groep academici.

De meest dominante reden is de veranderende rol of functie van universiteiten. De humanistische denkwijze die gericht was op het vergaren van kennis verdween en maakte plaats voor een instelling waarbij onderwijs vooral gericht was op het halen van een diploma.

Een diploma zorgde voor een zekere status in deze tijd. 27 Bovendien maakte de academische vorming plaats voor vakinhoudelijke studies. Studies waarbij je leerde voor een ambachtelijk beroep. 28 Tot slot werd onderwijs een meer regionaal iets. De internationale uitwisselingen namen af en de onderwijsinstellingen moesten het meer hebben van hun regionale achterland. Zeker voor Franeker, dat in het dunbevolkte Friesland het niet echt moest hebben van haar omgeving, drukte dit zwaar. 29

§2.2 De Academie verdwijnt Desondanks betekent een afname van het studentenaantal niet meteen het verdwijnen van een gehele academie. Hoe kan het dan toch dat de zaak in Franeker verdween, maar dat Groningen nog steeds pronkt met een universiteit? Daarvoor moeten we kijken naar politieke ontwikkelingen rond de eeuwwisseling van de achttiende op de negentiende eeuw.

In 1772 werd door de Staten een commissie aangesteld die voor bezuinigingen moesten zorgen. Deze commissie kwam onder andere met een “Plan van menage op de Academie”.

Dit betekende dat het aantal hoogleraren werd beperkt en voorzieningen voor armlastige studenten werden beperkt. Dit had beklemmende gevolgen voor de Academie. 30 Vanaf ongeveer 1780 beginnen de spanningen in ons land flink op te lopen tussen de Oranjegezinden – de aanhangers van de stadhouders – en de patriotten. In 1795 bereikt het conflict een hoogtepunt. Patriotten die gemotiveerd werden door de Franse Revolutie grepen met behulp van Franse troepen de macht in Nederland. De stadhouder werd verdreven en het land ging verder als de ‘Bataafse Republiek’. De nieuwe Republiek hield echter niet lang stand. 31 Na wisselende besturen werd de Republiek in 1806 omgetoverd tot ‘koninkrijk Holland’ met de broer van keizer Napoleon op de troon. Ook dit mocht niet lang gelden. Al in 1810 werd het nieuwe koninkrijk ingelijfd in het Franse keizerrijk. 32

Zowel in: Van Sluis: De Academie van Vriesland, p. 84 als in De Vrije Fries, Jensma, G., 91 (2011), p.48 De Vrije Fries, themanummer ophef Academie, jg. 91 (2011), p. 48-49 28 Van Sluis: De Academie van Vriesland, p. 90 26 27 29 30 31 32

Ibid., p. 90 Ibid., p. 90-91 J.I. Israel: De Repbliek (Franeker, 1996), p. 1227-1236 De Gouden Delta der Lage Landen, p. 276-277

12

De Academie heeft flink moeten lijden onder de steeds maar weer veranderende staatsvormen. De spanningen tussen de patriotten en Oranjegezinden waren ook binnen de Academie voelbaar. Er ontstonden verschillende kampen en verschillende hoogleraren zijn als gevolg hiervan vertrokken. 33 De omslag van bestuur binnen de Republiek in 1795 zorgde voor een bestuurlijke reorganisatie van de Academie en voor het vertrek van enkele van de beste hoogleraren. 34 De Academie echter bleef kwijnende door het steeds veranderende beleid.

In 1810, toen ons land werd ingewijd bij Napoleons keizerrijk ontstonden daarmee ook plannen voor de reorganisatie van het hoger onderwijs. 35 Gezanten kregen de opdracht om rapporten te schrijven over het Hollandse onderwijs. Dit deed de Academie de das om. Het rapport adviseerde om alleen Groningen en Leiden open te houden, en zo geschiedde. Nog geen jaar later was de opheffing van de eens zo’n grote onderwijsinstelling een feit. 36

§2.3 Een herkansing Toen Napoleon in 1815 verslagen werd en Nederland weer een eigen bestuur kreeg, volgde ook een reorganisatie van het onderwijs in ons land. Dit resulteerde in een nieuw hoger onderwijs in Franeker. Dezelfde gebouwen werden in gebruik genomen voor het zogenoemde Rijks Athenaeum.

Het verschil met de oude Academie was, dat deze nieuwe onderwijsinstelling geen universiteit was. Het was wel een hoger onderwijs, maar er mochten geen academische examens afgenomen worden, laat staat dat er gepromoveerd kon worden. Door de nieuwe staatsvorm die Nederland kreeg veranderde ook de manier van politieke besluitvorming.

Waar gewesten eerst hun eigen plan konden trekken werd ons land nu echt vanaf een punt bestuurd. Het oude particularisme van de gewesten paste niet meer bij de nieuwe monarchie. 37 Friesland kon dus zelf geen besluit meer nemen in deze kwestie.

Het Rijks Athenaeum is geen groot succes geweest. Het trok voornamelijk studenten uit Friesland, maar ook dit aantal was gering. Veel studenten waarvan de ouders vermogen hadden werden rechtstreeks naar Groningen of Leiden gestuurd, de steden die nog wel een echte universiteit hadden. Het Athenaeum heeft nooit veel studenten gekend en heeft ook niet langer dan 30 jaar bestaan. In 1842 werd geconstateerd dat er te weinig docenten waren om de school te kunnen onderhouden. In 1843 volgde de sluiting. 38

33 34

Van Sluis: De Academie van Vriesland, p. 91-92 Frieslands Hogeschool en het Rijks Athenaeum te Franeker, p. 29-30

Ibid., p. 30 Van Sluis: De Academie van Vriesland, p. 96 37 Ibid., p. 97-103 38 Frieslands Hogeschool en het Rijks Athenaeum te Franeker, p. 31-32 35 36

13

H2 – De gevolgen van de sluiting van de Academie van Franeker Twee eeuwen met, twee eeuwen zonder Een handige manier voor het opsporen van de gevolgen van de sluiting van de Academie, is door het maken van een vergelijking. Met de gevolgen bedoelen we zaken die veranderd zijn sinds de sluiting, zowel materieel als immaterieel. Wat hebben wij aan de sluiting van de Academie overgehouden. Een belangrijk begrip bij het vergelijken van vier eeuwen universitair bestaan is ‘standplaatsgebondenheid’, dit betekent: “Het feit dat je gebonden bent aan je standplaats of gezichtspunt bij het bestuderen van het verleden.” 39 Het is dus belangrijk om je te verplaatsen en alles met een relativerende blik te bekijken.

§1 Wat vindt Franeker?

Het geschiedde in 1811, het doemjaar voor Friesland, na twee eeuwen lang met een academie gepronkt te hebben, werd in dat jaar “met een enkele pennenstreek” 40 de Academie opgeheven. Napoleon kon daar in Frankrijk zijn verstand wel kwijt zijn. De Academie, die vanaf 1585 floreerde in Franeker en iets waar menig Fries trots op was, werd hen nu zo door de neus geboord. 41 Het was een zekere trots die de Friezen in 1811 werd ontnomen. Dat wil niet zeggen dat de Friezen, en in het bijzonder de inwoners van Franeker, tegenwoordig helemaal niet meer fier zijn op hun wortels. Maar het is wel duidelijk dat de Academie van Franeker daar geen groot deel van uitmaakt. 42 We hebben op verschillende dagen geënquêteerd in de binnenstad van Franeker en vroegen mensen waar zij, met het oog op Franeker, trots op zijn. Vrijwel niemand, een enkeling daargelaten, noemde in de eerste instantie de Academie. Daarna vroegen we of ze van de Academie van Franeker hadden gehoord, een bijna unanieme en volmondige “ja”. Maar wanneer we vroegen wat zij ons daarover konden vertellen, waren er grofweg 1 op de 10 mensen die ons meer konden vertellen dan de plek waar hij gestaan heeft en dat het een van de eersten was in de Nederlanden. Een gelijkwaardige enquête hebben we in de straten van Groningen rond laten gaan. Alle leeftijdscategorieën waren hierin wederom vertegenwoordigd. En wat bleek, drie op de vijf mensen waren in eerste instantie trots op de RUG of iets wat daarmee te maken heeft. 43 Deze gegevens zijn niet erg verwonderlijk, logischerwijs noemen Groningers de RUG en de Franekers niet de Academie omdat de universiteit er in Groningen ook nog daadwerkelijk staat. Wel kun je uit de antwoorden van de mensen in Franeker opmaken dat zij zich weinig interesseren voor of in aanraking kunnen komen met dit stukje prachtige geschiedenis.

39 http://educatie-en-school.infonu.nl/studievaardigheden/63243-standplaatsgebondenheid-in-het-geschie denisonderwijs.html 40 Jensma, Goffe e.a.: De Vrije Fries, p.113 41 Jensma, Goffe e.a.: De Vrije Fries, p.113 42 Enquete onder inwoners in en rondom Franeker over datgene waar zij als eerste aan denken bij Franeker, 1312-2015.

43 Enquete onder inwoners in en rondom Groningen over datgene waar zij als eerste aan denken bij Groningen, 28-01-2016.

14

§2 Wegcijferen De vergelijking die hier gemaakt wordt tussen Groningen en Friesland is behalve van alle tijden, in dit geval ook zeer interessant. Tussen 1765 en 1815 schreven zich namelijk niet meer dan zes studenten uit Groningen in Franeker in, andersom waren dat er 155. 44 Dit pleit weer voor een andere dan zojuist gemaakte opmerking waarin stond dat de Academie hen werd ‘afgenomen’. Uit de cijfers van Smit en Jensma kun je concluderen dat de Friese studenten de bui zagen hangen en dat mede door hun afwezigheid de Academie minder studenten had en gedwongen werd te sluiten. Op het eerste gezicht is dit geen gevolg van de sluiting van de Academie maar eerder een oorzaak, echter nu kunnen we wel stellen dat in de laatste halve eeuw van het bestaan van de Academie de trots op die instelling helaas ook niet noemenswaardig was. De faculteiten die destijds in Groningen werden aangeboden verschilden niet met de faculteiten die in Franeker werden aangeboden. Er vond een heuse ‘braindrain’ plaats van de Friese studenten naar Groningen, hier komen we later op terug.

§3 Winst uit verlies In het onderzoek naar de betekenis van de Academie van Franeker in de huidige tijd laten we het latere Athenaeum dat werd gesticht in 1815 buiten beschouwing. Echter door de sluiting van het Athenaeum in 1843 ontstond er een gedachtegang die bij velen nog steeds heerst en die kàn verklaren waarom men niet meer in de Academie van Franeker geïnteresseerd is geweest na de sluiting. In 1844 werd het Frysk Selskip, een politiek georiënteerde Friese beweging, door Jacobus van Loon en Tiede Roels Dijkstra, twee oudathenaeumstudenten, opgericht. 45 De correspondentie tussen de oprichters kenmerkt zich als kritisch en fel: ‘Het bloed begint mij, thans, en ieder keer als ik om Franeker en de roem der Friesen denk, aan ‘t koken.’ 46 Het mag duidelijk zijn dat J. van Loon hier zijn woede en ongenoegen uitspreekt over de aanname dat alleen het Athenaeum, en daarvoor de Academie, roem betekend heeft voor de Friezen. Het is door mensen als van Loon en Dijkstra dat het besef dat Friesland een eigen cultuur, een eigen taal en een oudere geschiedenis heeft dan de rest van Nederland daardoor breder werd gedragen onder Friezen. Zij benadrukten bijvoorbeeld dat het Fries nauw verbonden was aan het Engels en dat het de taal was waarvan de Duitse filoloog Jacobus Grimm opmerkte dat het een van de wortels van het Duits is. 47, 48 Er begon zich zo een cultuurideaal te ontwikkelen dat niet de nadruk legde op de stad, elite en geleerdheid, maar juist op de authenticiteit van het platteland en op de eigen nationale cultuur. 49 Waar men in de eerste jaren na de sluiting van de Academie vond dat Franeker het recht had op een universiteit en pleitte voor een heropening, luidde nu een tegengeluid. 50 Smit, F. en Jensma, G.T., Ijver en wedijver. Academisch onderwijs in Franeker en Groningen 1585 - 1843, Groningen, Universiteitsmuseum, 1985. P.21 45 Brouwer, J.H. en Kalma, J.J., Winst út forlies. Briefwiksel tusken T.R. Dykstra, J. van Loon en H.S. Sytstra út ‘e jierren 1841-1847, Ljouwert, Z.U., 1962.

46 Ibid, P.67 47 Jensma, G.T., Het rode tasje van Salverda. Burgerlijk bewustzijn en Friese identiteit in de negentiende eeuw.

Leeuwarden, Fryske Akademy, 1998.

48 Jong, A. de, Knooppunt Halbertsma. Joast Hiddes Halberstma (1789-1869) en andere Europese geleerden over het Fries en andere talen, over wetenschap en over de samenleving, Hilversum, Uitgeverij Verloren, 2009. P.178 49 Leerssen, J., National thought in Europe. A cultural history, Amsterdam, Amsterdam University Press, 2006.

50 Jensma G. e.a., De Vrije Fries, p.226-235.

44

15

“Fryslân die him oan syn Akadeemje krekt sa Hollânsk foar as Hollân sels; de rom fen Frentsjer waerd net det it it Fryske wezen iepenbiere, mar det it konkurrearje koe mei Leijen.”

- Douwe Kalma 51

Vrij vertaald: Friesland deed zich met de Academie net zo Hollands voor als Holland zelf: de roem van Franeker werd niet ingevuld met het Friese wezen, maar werd zodanig ingevuld dat het concurreren kon met Leiden. Dit is een citaat van de zeer extreme en Friese beweger Douwe Kalma, maar zijn visie werd breder gedragen, zo ook door een Amsterdamse hoogleraar wijsbegeerte:

“Een zuiver Friesche instelling is de Franeker hoogeschool nooit geweest; zij was en bleef de draagster eener cultuur, die meende zich enkel te kunnen uitdrukken in de taal der geleerden: het Latijn. “ 52 - Tsjitse de Boer

51 52

Kalma, D., Skiednis fen Fryslân, Dokkum, Kamminga, Dokkum, 1935. P.281.

Verslag door R. Visscher van een lezing door T. de Boer, Verslagen Fries Genootschap, 1932. P.11

16

§4 Fierljeppen Ieder jaar weer blijkt uit cijfers van het CBS dat Friesland gemiddeld lager scoort op het gebied van opleidingsniveau, studentenaantallen, inkomen et cetera. 53 Hester de Boer, doctor op het vakgebied van onderwijs en onderwijskunde aan de RUG, heeft expertise in onder andere streefniveaus (ambities) en prestaties van Friese leerlingen. 54 In 2009 schreef de Boer een proefschrift over het schoolsucces van de Friese leerling en een van de onderzoeksvragen was of het ontbreken van een universiteit in Friesland van invloed is geweest op de lagere schoolprestaties. 55 Om een antwoord te kunnen formuleren, stelde de Boer twee hypothesen op die de lagere schoolprestaties zouden kunnen verklaren.

De eerste is dat er een eerdergenoemde ‘braindrain’ plaatsvindt in Friesland sinds de Academie hier niet meer is. Kort gezegd komt het er op neer dat veel hoogopgeleide Friezen blijven hangen (lees: werken) in de steden waar ze hun opleiding hebben gevolgd. De kinderen van de ‘Friezen om utens’, groeien buiten Friesland op en omdat intelligentie deels erfelijk is, zijn de gemiddelde schoolprestaties in de rest van Nederland hoger dan in Friesland. 56 De tweede hypothese is dat door het ontbreken van een universiteit de ambities van mensen minder geprikkeld worden. Het ontbreken van een academie in Friesland biedt mensen met veel capaciteiten geen kans op volledige ontplooiing, de ambitie om een talent volledig te benutten wordt mogelijk minder geprikkeld. De Boer geeft hiervoor een voorbeeld dat voor zich spreekt, ze zegt dat wie met polsstokspringen het doel heeft om droog aan de overkant te geraken, zal mikken op het dichtstbijzijnde punt op de andere oever. Degene die op een verder punt mikt, springt vaak ook verder. 57 Een bewijs voor deze hypothese volgens De Boer is dat aan het einde van het basisonderwijs Friese leerlingen bij gelijke intelligentie minder goed presteren dan leerlingen in de rest van Nederland. 58 Daarnaast blijkt uit de eerder gebruikte cijfers van het CBS, dat naast Friesland Drenthe, Flevoland en Zeeland ook laag scoren op het gebied van opleidingsniveau, drie van deze provincies hebben geen universiteit. 59 Zeeland heeft wel een universiteit. Waarom deze provincie toch als provincie zonder universiteit wordt geprofileerd, is ons onbekend.

Om de ‘braindrain’ te onderzoeken stelde De Boer de vraag: “Is de gemiddelde intelligentie van leerlingen in provincies zonder universiteit lager dan die van leerlingen in provincies met een universiteit?” 60 Bij haar onderzoek hield ze rekening met de volgende variabelen: prestaties (Entreetoets), intelligentie (NIO-test), sociaal-economische status (opleidingsniveau ouders), etniciteit (allochtoon en autochtoon), streefniveau van de ouders (ambities). Bij deze vraag draaide het vooral om het verband tussen de intelligentie en het al http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/dossiers/nederland-regionaal/cijfers/incidenteel/maatwerk/2014arbeid-inkomensbron-vermogen-opleiding-sociale-samenhang-mw.htm 54 http://www.rug.nl/staff/hester.de.boer/ 55 Jensma, G., e.a., De Vrij Fries, p.125.

56 Bouchard en McGue, Familial studies of intelligence, N/A, Acadamic Press, 1981, p.98 57 http://www.rug.nl/research/groningen-institute-for-educational-research/research/publications/schoolsuc ces-friese-leerlingen.pdf 58 Ibid, p.34 59 http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/dossiers/nederland-regionaal/cijfers/incidenteel/maatwerk/2014arbeid-inkomensbron-vermogen-opleiding-sociale-samenhang-mw.htm, Tabel 4 60 Boer, Hester de, Schoolsucces van Friese leerlingen, p.35 53

17

dan niet aanwezig zijn van een universiteit. In een steekproef van 10787 leerlingen verspreid over heel Nederland kwam naar voren dat er maar een klein verschil in intelligentie is tussen de provincies met en zonder universiteit. Zo scoorden Friese leerlingen gemiddeld 0,2 punten lager, Drentse en Flevolandse leerlingen 0,8 punten lager en Zeeuwse leerlingen zelfs 2,7 punten hoger dan leerlingen in provincies met een universiteit. De eerste hypothese heeft de Boer aan de hand van deze gegevens afgewezen. 61 Om de tweede hypothese te onderzoeken, stelde de Boer de vraag: “Wordt het talent van leerlingen in provincies zonder universiteit even goed benut als in provincies met een universiteit, en zo nee, hangt dit samen met een lager ambitieniveau?� Hierbij draaide het vooral om het verband tussen prestatie, sociaal-economische status, etniciteit en het streefniveau van de ouders en het al dan niet aanwezig zijn van een universiteit.

Het benutte talent wordt gemeten door het verband weer te geven tussen verbale intelligentie en taalprestaties. Uit de grafiek blijkt dat leerlingen uit Friesland en Zeeland lager presteren dan provincies met Wetenschappelijk Onderwijs bij eenzelfde verbale IQ. Opvallend is dat Drentse en Flevolandse leerlingen bij een IQ van ongeveer 85 wel hoger scoren dan provincies met Wetenschappelijk Onderwijs, hier komen we straks op terug. 62

61

Voor alle data en cijfers wordt verder verwezen naar het onderzoek van dr. H. de Boer naar de Schoolsucces

van Friese leerlingen. (verkorte versie in De Vrije Fries, P.125-139).

62 Grafieken komen uit: Jensma e.a.: De Vrije Fries, p. 130 en p. 132

18

Het benutte talent werd ook gemeten door het verband weer te geven tussen symbolische intelligentie en rekenprestaties. Uit de grafiek blijkt wederom dat voornamelijk Friesland en Zeeland onder de provincies met WO kwakkelen en dat Drenthe en Flevoland wel aardig mee kunnen komen.

Het talent van leerlingen in provincies zonder WO wordt dus niet evengoed benut als in provincies met WO, hangt dit dan samen met het ambitieniveau? De Boer vroeg ouders in de verschillende provincies naar de opleiding waarvan zij wilden dat hun kind die sowieso afmaakte. In de provincies met WO kwam dit neer op een opleiding tussen het VMBO-hoog en HAVO. In Friesland antwoordde men gemiddeld VMBO-hoog en in Zeeland kwam dit neer op een opleiding tussen het VMBO en VMBO-hoog. Drenthe en Flevoland sloten zich bij de provincies met WO aan.

Aangezien er tijdens dit onderzoek is gebleken dat Drenthe en Flevoland ongeveer hetzelfde scoren als de provincies met WO kan de tweede hypothese niet volledig aangenomen, noch volledig verworpen worden. Een verklaring waarom Drenthe en Flevoland op hetzelfde niveau scoren als de provincies met WO kan de reistijd zijn, die is voor studenten uit Friesland aanzienlijk langer dan die voor studenten in Drenthe en Flevoland. Zij kunnen gemakkelijker naar een naburige provincie met een universiteit reizen. 63

63

http://www.opleiding.net/kaart_universiteiten.html

19

H3 – Concrete sporen van de Academie Inleiding Om tot de kern van ons onderzoek te komen proberen we het nalatenschap van de Academie zo goed mogelijk te omschrijven. Van het academiecomplex is, vergeleken met wat er vroeger allemaal aan gebouwen stond, relatief weinig bewaard gebleven. Dit betekent niet dat er weinig bewaard is gebleven van de Academie, integendeel. Men moet alleen weten waar te zoeken. Veel gebouwen die heden ten dage te bezichtigen zijn in Franeker zijn op een manier verbonden geweest met de Academie. De bijzondere onderwijsinstelling heeft dus zeker haar stempel gedrukt op Franeker.

Opvallend is de rode draad van onwetendheid die door dit hoofdstuk loopt. In Franeker zijn veel gebouwen te bezichtigen die verbonden waren met de Academie, maar nergens wordt aangegeven wat de gebouwen waren, en welke bijzondere rol de universiteit vroeger heeft gehad in Franeker. We zullen hier verder op in gaan aan het einde van dit werkstuk.

We hebben geprobeerd zo veel mogelijk van de nog zichtbare, soms zelfs tastbare, sporen van de Academie op een rijtje te zetten. Natuurlijk hebben we kleine details niet genoemd.

Dit is omdat we deze niet belangrijk voor het onderzoek achtten. We hopen dat we met dit overzicht echter de meest relevante erfenissen van de Academie voor de lezer op een rijtje hebben gezet.

20

§1 - Het academiecomplex Het complete academiecomplex was op haar hoogtijdagen een aardig grote verzameling van bouwwerken. Voordat we specifiek ingaan op de gebouwen zoals er nu staan zal eerst het grote geheel worden toegelicht.

De academiegemeenschap stond, en staat nog steeds deels, aan de zuidwest kant van Franeker. Het grensde aan wat nu de Vijverstraat en – overigens heel toepasselijk – de Academiestraat heten. In de loop van de jaren is er veel bijgebouwd en weer verwijderd.

Daarom hieronder een overzicht van de gebouwen die er stonden circa 1750. 64

Toelichting nummers: 1.Kloostergebouw 2.Kloosterkerk 3.Kloosterhof 4.Hortus 5.Woning pedel 6.Orangerie met professorenhuis 7.Kerkers 8.Chemisch laboratorium met tekenkamer 9.Huis van de hortulanus 10.Nieuwe orangerie met koepel 11.Nieuwe ingang tot de Hortus

De met rood gemarkeerde gebouwen zijn de gebouwen die nu nog steeds de vinden zijn in Franeker. Dit zijn het kloostergebouwtje en de Orangerie. Opvallend weinig als je nagaat dat er heel wat gebouwen hebben gestaan. Deze paragraaf zal de ontwikkeling van deze gebouwen omschrijven tot de situatie zoals het nu is.

64

Tekening met aantekeningen komt uit: Universiteit te Franeker, p. 207

21

§1.1 Academiegebouwen §1.1.1 Het hof en de gebouwen er om heen De Academie kon, zoals al eerder genoemd, gevestigd worden in het toen leegstaande kruisherenklooster. Vanaf 1585, het jaar van oprichting, is er rondom het kloostercomplex veel bijgebouwd en weggehaald. Onder het academiegebouw verstaan we het hof met de omliggende gebouwen die op onderstaande afbeelding zichtbaar zijn. De tekening is overigens de enige overzichtsafbeelding die bekend is van de Academie.

Tekening van ‘de Academie van Friesland’. Getekend circa 1700. Bron: Online archief van Tresoar. (https://www.tresoar.nl/Pages/OnderZoeken.aspx#/?q=Academie van Franeker&t=12&r=12 )

De schets kan heel bedrieglijk geïnterpreteerd worden. Veel mensen denken dat de tekenaar naar het oosten keek, maar in werkelijkheid kijkt de tekenaar naar het noorden. Dit wel zeggen dat de muur die we zien gelijk liep aan wat nu de Vijverstraat is, en niet aan de Academiestraat. De verwarring ontstaat ongetwijfeld door het klokkentorentje die op het linker gebouw staat. Veel mensen denken hierdoor het gebouw waar het klokje uit 1548 op staat te herkennen. In werkelijkheid is het klokkentorentje in 1850 verplaatst naar het gebouw dat nu nog als enige over is van het oude academiecomplex. Dit is het achterste gebouw op de tekening. 65

65

Restanten van de Franeker Hoogeschool (s.l., s.a.)

22

Het kloostergebouw in februari 2016. Gefotografeerd vanaf de oostzijde.

§1.1.2 Krankzinnigeninstituut Hoe komt het dan dat alleen het kloostergebouwtje – naast het hortus gebouw, maar daar komen we nog op terug – nog overeind is van het hele academische gemeenschapje? Dit verhaal gaat gepaard met de psychiatrische inrichting in Franeker. In de volksmond ook wel ‘het krankzinnigeninstituut’ genoemd.

In 1824 werd een staatscommissie benoemd die een studie moest maken over de zorg voor geesteszieken. Het advies luidde: zet een krankzinnigeninstituut op. Hierop volgde een prijsvraag over de inrichting van dit gesticht die de staten van Friesland in 1826 uitschreven.

Dit bood geen soelaas. Er kwam geen oplossing en de meeste Friese ‘gekken’ werden ondergebracht in Deventer. 66 Met het verdwijnen van het Athenaeum in Franeker volgde leegstand van de desbetreffende gebouwen. Zodoende kwam het dat men dit geschikt achtte om in te richten voor de geesteszieken. Vanaf 1850 trokken de eerste patiënten het gebouw in. Van academiestad naar gekkenhuis, zo werd in de volksmond nog lang gesproken. 67 In de jaren rond 1869 en 1870 werd zwam- en schimmelvorming geconstateerd aan de voorkant, de zuidkant van het academiecomplex. Mede daarom, en met het oog op uitbreiding van het Provinciaal Krankzinnigengesticht werd het oude gebouw met de grond gelijkt gemaakt en werd er een nieuwe vleugel gebouwd. 68 Deze neoclassicistische vleugel is nog steeds te bezichtigen. Het kloosterkerkje werd in 1895 zo goed als platgegooid. Na de Tweede Wereldoorlog is de psychiatrische inrichting verplaatst naar de buitenranden van de stad. Tegenwoordig heeft het overgebleven gebouw de functie van woonlocatie.

Restanten van de Franeker Hoogeschool Van Sluis: De Academie van Vriesland, p. 105 68 Restanten van de Franeker Hoogeschool 66 67

23

Voorgevel van de vleugel uit 1870. Foto gemaakt in februari 2016.

§1.1.3 Huidige toestand De huidige staat van de vleugel kan een hoop verwarring scheppen. Boven de hoofdingang staat in sierlijke letters ‘Academiegebouw’. Dit gaat direct in tegen de gevelsteen die erboven vertelt dat de eerste steen in 1869 is gelegd, de tijd dat de Academie al lang verdwenen was. Sterker nog, door deze tekst op de voorgevel te zetten wordt de indruk gewekt dat het gebouw zoals het er nu bij staat het oude academiegebouw is.

Op de rand van de vleugel zijn in 1950 de gevelstenen van de Academie, samen met andere resten uit de Voorstraat, ingemetseld. 69 Enkele jaren terug is rond het vroegere kloosterhof een groot nieuw complex voltrokken. De gebouwen schermen het oude hof en de ingemetselde stenen compleet af, zoals te zien is op de afbeelding hieronder:

Aanzicht van de Vijverstraat. Aan de rechterzijde café ‘De Bogt fen Guné’. Bron: Google Maps, juni 2015.

69

Restanten van de Franeker Hoogeschool

24

Aanzicht van de Academiestraat. Rechts de in 1869-1870 gebouwde vleugel met de ingemetselde gevelstenen. Achter het oude kloostergebouw met het kenmerkende klokkentorentje.

Bron: Google Maps, juni 2015.

Aanzicht van de Academiestraat. Rechts de in 1869-1870 gebouwde vleugel met de ingemetselde gevelstenen. Achter het oude kloostergebouw met het kenmerkende klokkentorentje.

Bron: Google Maps, juni 2015.

De gevelstenen van de Academie. Foto februari 2016.

25

§1.2 De hortus en de orangerie §1.2.1 Geschiedenis van de botanische tuin Een goede universiteit bezat natuurlijk meer dan slechts boeken. Een botanische tuin kon niet ontbreken in het plaatje. Zodoende kwam halverwege de zeventiende eeuw het plan om een hortus tot stand te brengen. Naast de hortus werden ook een botanisch laboratorium, een orangerie om planten te huisvesten en een huis voor de hotrulanus uit de grond gestampt. Het was het eerste bouwwerk met grote omvang dat werd gebouwd rond het al bestaande academiegebouw. 70 Uiteindelijk werd de bouw in 1649/1650 voltrokken. De orangerie werd gebruikt om kwetsbare planten in te bewaren. 71 Het is gebouwd naar een ontwerp van landschapsbouwmeester Wilhelmus Ghemmenich. 72 Ondanks dat er veel studies zijn gemaakt over de architectuur van het bouwwerk, zullen we dit verder niet toelichten.

Het orangeriegebouw gefotografeerd vanaf de westzijde , februari 2016.

De tuin, die nog steeds als een open plek te bezichtigen is, had een kleine 1600 vierkante meter oppervlakte. De orangerie kende en kent maar één verdieping. 73 Na de sluiting van de Academie verplaatste men de meeste planten naar de Groninger universiteit. De hortus en de orangerie stonden leeg tot de oprichting van het Athenaeum.

Toen is haar oude functie weer in het leven geroepen. 74 In de tijd van het krankzinnigengesticht heeft het orangeriegebouw deel uitgemaakt van het complex voor de geesteszieken. 75

Universiteit te Franeker, p. 214 Van Sluis: De Academie van Vriesland, p.84 72 Restanten van de Franeker Hoogeschool 73 Universiteit te Franeker, p. 214 74 Frieslands Hogeschool en het Rijks Athenaeum te Franeker, p. 31 75 Restanten van de Franeker Hoogeschool 70 71

26

ยง1.2.2 De orangerie in de tegenwoordige tijd Tegenwoordig is ook het oude orangeriegebouw een wooncomplex geworden. De westzijde is vrij mooi in bewaring gebleven. Het jaartal en de spreuk boven de ingang pronken nog net zo als ze een ruime 360 jaar geleden ook hebben gedaan. Uitleg ontbreekt echter. Het is begrijpelijk dat men geen borden voor het huis wil hebben, maar het is zonde om mensen de bijzondere functie van dit gebouw niet te laten herinneren. Bovendien is de hortustuin, als we het zo nog mogen noemen, zodanig onttrokken aan het zicht, dat menig Franeker niet eens zal weten van het bestaan van de oude orangerie.

Aan de oostzijde is wel flink huisgehouden. De hele wand is geverfd met felle kleuren blauw en geel.

Oostkant van de voormalige orangerie. Foto februari 2016

Links de orangerie. Rechts de vleugel van de voormalige psychiatrische intrichting. Foto februari 2016.

27

§2 – De burse §2.1 De burse vroeger De komst van een universiteit ging in veel steden gepaard met de komst van collegia – studentenkosthuizen. 76 Anders dan wat voor de hand ligt, dat ze er simpelweg waren om studenten een onderkomen te bieden, waren ze er in het algemeen voornamelijk om studenten in toom te houden, wie zich misdroeg kreeg geen eten meer. 77 Dit maakte het rustiger voor de omgeving, goedkoper voor de ouders (immers hoefden ze bij geen getreuzel minder collegegeld te betalen) en niet te vergeten, het was gunstig voor de studenten zelf. 78 Ook in Franeker kwam zo’n dergelijk kosthuis tot stand. Opmerkelijk is dat die in Franeker in tegenstelling tot in andere steden ook bedoeld was om studenten uit de lagere standen van de maatschappij aan te trekken. 79 Het predikantsambt was niet in trek bij de welgesitueerde studenten maar wel bij de minderbedeelde studenten. 80 Zodoende ontstond de voorziening: de zogeheten burse. Studenten konden op kosten van de overheid gratis kwalitatief relatief goede, maar wel vaak eentonige maaltijden krijgen. Deze studenten hoefde niet perse de Friese nationaliteit te hebben, ook veel Hongaren (er hebben veel Hongaren in Franeker gestudeerd) maakten volop gebruik van de voorziening. 81 Het pand tussen het Martenahuis en de Waag in Franeker, is in de 15e eeuw gebouwd als refugiéhuis voor de monniken van het klooster Lidlum in tijden van gevaar. In 1592 kreeg het de functie als ‘burse’. 82

§2.2 De burse nu De burse is vanwege bezuinigingsmaatregelen en teruglopende studentenaantallen in 1774 opgeheven. Het is toen verkocht aan professor Wassenbergh en na tal van eigenaarswisselingen heeft het tegenwoordig de functie als woonhuis. Naast de voordeur van de woning is op 28 september 1985 een plakkaat geplaatst in de herinnering dat de Academie in dat jaar precies 400 jaar geleden was opgericht. 83 Een subtiel opvallende plaat die de voorbijganger niet ontgaat draagt bij aan herinnering van de Academie.

76 77 78 79 80 81 82 83

Universiteit te Franeker, p. 177

PDF: ‘Achtergrond informatie voor leerlingen en docenten’, planetarium-friesland.nl, p. 4

Universiteit te Franeker, p. 177

Ibid., p. 177 De Vrankrijker, A.C.J., Vier eeuwen Nederlandsch studentenleven, Voorburg, Boot, 1936, p. 99 Van Sluis: De Academie van Vriesland, p. 21 http://kaldadel.nl/index.php/geveltekeningen-voorstraat/168-voorstraat-43 Zie aantekeningen stadsgidsen

28

Het gebouw dat vroeger de functie van burse had. Bron: Google Maps, juni 2015.

De plaatjes op de voormalige burse. Foto november 2015.

29

§3 – De Bogt fen Guné §3.1 De Bogt als studentenkroeg De Bogt fen Guné is de oudste studentenkroeg van Nederland. Het is niet exact bekend wanneer het pand precies gebouwd is. 84 Wel is het een feit dat het gebouw er al stond voordat het de functie van studentenkroeg kreeg. Het pand zou oorspronkelijk behoren tot de familie Sjaerdema. Dit is een rijk geslacht dat oorspronkelijk woonde in het Sjaerdemaslot, een kasteeltje dat ooit stond op de plek waar nu het wel bekende kaatsveld – het Sjûkelan – zich bevindt. Het pand komt in ieder geval voor het eerst voor in boeken uit 1595 met de aanduiding ‘nieuw huis’. Hieruit kunnen we opmaken dat het op dat moment nog niet zo lang bestond. Het pand zal dus eind zestiende eeuw zijn gebouwd. 85 Volgens archiefstukken heeft het huis in 1641 voor het eerst de functie van kroeg. De naam, die het café overigens nog steeds met volle glorie draagt, komt volgens de verhalen van herbergier Jan Alesz die het vernoemde naar de Afrikaanse goudkust waar hij zijn kapitaal had vergaard. 86 Vanaf het moment dat het gebouw een café werd heeft het volgens de archieven nooit meer voor een ander doeleinde gediend. 87 De Bogt fen Guné stond aan de westelijke overkant van de Academie, en zodoende heeft tijdens het bestaan van de Academie ook altijd als plek gediend waar studenten bijeenkwamen. Ingeschreven studenten hadden bovendien een vrijstelling van accijns op bier. Tegenwoordig is dit misschien niet te beseffen, maar bier was in de vroegere tijd een veel gezondere drank dan water. Er was nog weinig besef van hygiëne, waardoor de gemeentepils vaak erg vuil was. 88

§3.2 De Bogt in de huidige tijd Het is nu wel duidelijk dat de kroeg zeer nauw verbonden is met de geschiedenis van de Academie, maar wat stelt de vroegere studentenkroeg nu nog voor? Draagt het nu nog bij aan herinnering van de oude universiteit? Aan de wand van de buitenkant hangt een bord dat meldt dat het de oudste studentenkroeg van Nederland is. Van binnen is geprobeerd de oude sfeer nog een beetje op te roepen. Er hangen kopieën van schilderijen van professoren.

Tweeduizend jaar geschiedenis van Friesland, p. 192 http://www.debogt.nl/ 86 Van Sluis: De Academie van Vriesland, p. 27-28 87 http://www.debogt.nl/ 88 Van Sluis: De Academie van Vriesland, p.18 84 85

30

Café ‘De Bogt fen Guné’. Rechts het bekende kaatsveld ‘het Sjûkelan’. Bron: Google Maps, juni 2015.

Herdenkbord aan de noorderwand van het café. Foto februari 2016.

31

§4 – De Parkpoort Opmerkelijk is dat we van de verschillende contacten die we hebben gelegd tijdens het maken van dit werkstuk telkens te horen hebben gekregen dat ook de poort van het stadpark een overblijfsel is van de oude universiteit. Dit bevestigt en benadrukt de onwetendheid rond de Academie. In werkelijkheid is de boog die boven de ingang van het stadpark hangt een restant van het Rijks Athenaeum. Ooit was het de toegang naar de Hortus. 89 Het jaartal op het klokje, het teken van Franeker, bevestigt inderdaad dat de boog uit de tijd van het Athenaeum komt. Het jaartal 1829 staat erop.

Opmerkelijk is dat er nergens wordt aangeduid dat de boog onderdeel is geweest van de geschiedenis van de onderwijsinstellingen die Franeker heeft gekend.

Februari 2016, het embleem boven de poort.

De poort van het stadspark. Februari 2016.

89

Restanten van de Franeker Hoogeschool

32

§5 – Overige bezienswaardigheden §5.1 De collectie in Museum Martena Een deel van de inboedel van de Academie is nog steeds bewaard gebleven en te bezichtigen voor het publiek. Een aantal losse objecten is uitgestald in een vitrine in Museum Martena. Ook een groot aantal van de schilderijen die van profesoren gemaakt zijn hangt in het museum.

Daarnaast is het miniplanetarium, ook wel Orrery 90 genoemd, te bezichtigen. Dit pronkstuk is in 1785, het 200-jarig jubileum van de Academie, geschonken door stadhouder Willem V. 91 Het miniplanetarium wordt in principe nooit meer gebruikt als demonstratiemiddel. Slijtage en ouderdom eisen hun tol op het apparaat. 92 Tot slot staat de xylotheek uit de Academie in het museum. Dit is een verzameling van houten kistjes in boekvorm. Deze werd in 1809 door Lodewijk Napoleon geschonken. De verzameling is uniek, het is de meest complete xylotheek van Nederland. Er zou nog een nazending komen na de schenking, maar deze is nooit gekomen omdat Lodewijk Napoleon in 1810 uit Nederland vertrok. 93 Ironisch is dat de collectie werd geschonken door de Bonapartes, terwijl de Academie nog geen twee jaar later ook werd ontbonden door de Bonapartes.

Een bezoek aan Museum Martena raden we zeker aan. Naast de zaal met objecten van de Academie kent het een rijke verzameling objecten uit de geschiedenis van Franeker en een grote afdeling over Anna Maria van Schurman.

§5.2 Professorenwoningen In Franeker zijn nog steeds huizen te bezichtigen die vroeger de woningen van hoogleraren en professoren waren. De huizen vallen in de oude binnenstad van Franeker echter niet op tussen alle gevels en gedenkstenen. Veel van deze huizen worden nog steeds gebruikt als woning.

§5.3 Professorengraven In de Martinikerk zijn verschillende professoren begraven. Alleen de scherpe Latijnlezer zal dit kunnen opmerken. De omschrijvingen zijn niet in het Nederlands. Bovendien zijn de graven slechts de spelden in een hooiberg tussen alle bijzondere en oude graven die in de kerk te bezichtigen zijn.

90 91 92 93

http://www.museummartena.nl/collectie Van Sluis: De Academie van Vriesland, p. 100 Zie aantekeningen stadsgidsen http://www.franekeruniversiteit.nl/topstukken

33

Professorenwoning aan de Voorstraat. Foto november 2015.

Portret van de opvallende eenogige professor Maccovius (1588-1644). Te bezichtigen in Museum Martena. (http://www.franekeruniversiteit.nl/professorenportretten)

34

H4 – Abstracte sporen Het nalatenschap van de Academie beperkt zich niet alleen tot zichtbare vormen. Ook ontastbare sporen zijn terug te vinden. Het is van belang om deze in het onderzoek mee te nemen, ook al zijn ze niet direct terug te zien in de samenleving. Hieronder volgt een kort overzicht van indirecte sporen van de Academie.

§1 Tresoar als spoor van de Academie De grote boekencollectie van de Academie is altijd een pronkstuk geweest. Na de sluiting van het Athenaeum bleef de boekencollectie achter. Wat moest er mee gedaan worden?

In 1843 werd het Rijks eigendom. De Koninklijke Academie te Delft, tegenwoordig de Technische Universiteit Delft, kreeg een deel van de natuurwetenschappelijke boeken uit Franeker. 94 Later kwam Friesland terug op deze gift. Bij culturele en literaire instanties drong het besef door dat de collectie boeken voor Friesland behouden moest blijven. In 1844 richtte men een verzoek aan de regering om een keuze uit de Franeker bibliotheek te mogen maken. Het antwoord luidde: de bibliotheek was al aan de provincie geschonken om er een nieuwe, provinciale bibliotheek te vormen. 95 Op deze manier besloot het Rijk toch om het overgebleven deel in langdurige bruikleen aan Friesland te geven. De boeken worden ondergebracht in het Paleis van Justitie in Leeuwarden. In 1852 opent de Provinciale Bibliotheek van Friesland haar deuren, maar verhuist in verband met ruimtegebrek in 1897 naar de Kanselarij. In 1965 wordt de collectie samen met de Bumabibliotheek gehuisvest in een nieuw gebouwd bibliotheekgebouw aan de Boterhoek. 96 In 2002 fuseert de Provinsjale- en Bumabibloteek fan Fryslân met het Rijksargyf, het Frysk Letterkundich Museum en het Dokumintaasjesintrum tot het huidige Tresoar. Deze instelling, wiens naam een ander woord is voor schatkamer, heeft tegenwoordig bijna de hele boekencollectie van de Academie onder haar hoede. 97 Op deze manier heeft de Academie van Franeker de basis gelegd voor het huidige Tresoar.

§2 Promotie in Franeker Gebruikelijke promovendi activiteiten vonden uiteraard plaats aan de Academie van Franeker. In de volgende alinea’s geven wij een beeld over de regels die hiervoor golden aan de Academie. Maar wordt er tegenwoordig actief gebruik gemaakt van het roemrijke verleden door hier nog steeds te promoveren?

94 95 96 97

H. Bijlstra: De academiebibliotheek te Franeker anno 1601 (Leeuwarden, 2011) De Academie van Vriesland (2015), p.138-139 H. Bijlstra: De academiebibliotheek te Franeker anno 1601 (Leeuwarden, 2011) Ibid.

35

Aan de Academie van Franeker kon men door een studie promoveren tot doctor. Dit gaf de bevoegdheid om les te geven aan een academie. Voordat promotie überhaupt mogelijk was moest de kandidaat eerst een tentamen afleggen bij de betreffende hoogleraar alvorens hij binnen de senaat examens deed. Vervolgens moest hij een uur lang zijn proefschrift weten te verdedigen tegen de oppositie bestaande uit hoogleraren. De kandidaat kon ervoor kiezen om dit publiekelijk in de academiekerk of besloten in de senaatskamer te doen. Daarna ontving hij van zijn begeleidende hoogleraar de ring, hoed en bul als symbolen voor het behalen van de doctorsgraad. 98 Promovendi hadden in bijzondere omstandigheden de mogelijkheid om tegen ഽ15,- extra, de verdediging van hun proefschrift over te slaan. Ook al liepen de kosten voor een promotie tot ruim boven de ഽ100,-, er werd veel ‘gebruik’ gemaakt van deze regeling. Zoveel dat in 1774 de curatoren de disputatie weer verplicht stelden.

Er zijn ruim 300 vermelde promoties in Franeker vanaf 1585. Uit absolute cijfers blijkt dat de promoties binnen de juridische faculteit het meest voorkwamen. Relatief promoveerde 50% van de rechtenstudenten tot doctor. Van de medici promoveerde 60%. 99 Uit de voornaamste reden van de stichting van de Academie kunt u opmaken dat voor predikanten een doctorsgraad overbodig was. Een academische studie was verplicht, maar de kerk nam haar eigen examens af voor het toelaten tot de preekstoel. 100 Het was in Franeker gebruikelijk om bij een voor een disputatie gedrukt proefschrift, expliciet te vermelden dat het bij deze druk ging om het behalen van de doctorsgraad. Het ging er, anders dan tegenwoordig, om dat de toekomstige doctor zijn vakbekwaamheid toonde en liet zien dat hij kennis had verworven op het hoogste niveau. Tegenwoordig gaat het vooral om de originaliteit van wat er in het proefschrift staat. 101 De stadsgidsen en ook de burgemeester van Franekeradeel vertelden ons dat er nog steeds een mogelijkheid is voor Friese promovendi of promovendi die een onderzoek met “een Fries tintje” hebben gedaan, de afsluitende promotieplechtigheid niet in Groningen maar in Franeker te houden. 102 Dit kan sinds 1996 in de Martinikerk aan de Brede plaats. 103 De toenmalige Rector Magnificus van de Rijks Universiteit Groningen Folkert van der Woude wilde de banden met de oude Academiestad versterken. 104 De heer Bekker, wiens verre voorvader rector geweest is aan de Academie, was de eerste die van deze mogelijkheid gebruik heeft gemaakt en hij is in de Martinikerk gepromoveerd. 105 Men beoogde dat drie á vier promovendi per jaar hun proefschrift in Franeker zouden verdedigen. Voor het werkelijke cijfer hebben we gemaild naar de RUG maar daar is niet meer op gereageerd. Niet iedereen is euforisch over de banden die weer aangehaald worden met de Academie van Franeker. Zo meldt de Volkskrant dat het promotierecht meer te maken heeft met ruimtegebrek aan de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) dan met de wedergeboorte van Franeker als academiestad.’ Want hun doel is ‘de druk op het academiegebouw te Van Sluis: De Academie van Vriesland, p. 73 Bots, J.A.H. & Frijhoff, W. Th. M., De studentenpopulatie van de Franeker academie, in: Universiteit te Franeker (1985), p. 67-69.

100 Van Sluis: De Academie van Vriesland, p. 73 101 Ibid., p. 73 102 Zie aantekeningen stadsgidsen 103 http://www.vriendenfraneker.nl/geschiedenis_van_de_stad.aspx 104 http://www.liwwadders.nl/promoveren-in-franeker-kan-dit-wel-of-kan-dit-niet/ 105 http://www.nrc.nl/handelsblad/1996/06/15/foto-7313740 98 99

36

verlichten.’ 106 Ook doctor J. v.d. Wal is sceptisch over het promotierecht, hij zegt dat de gemeente Franekeradeel niet erg, en de secretaresse van de rector evenmin, enthousiast waren over zijn aanvraag om de promotieplechtigheid in Franeker te houden. Hij schreef: ‘Ga er maar vanuit dat promoveren in Franeker sinds 2007 niet meer mogelijk is.’107 Toch wordt er heden ten dage nog gebruik gemaakt van de Martinikerk om de plechtigheden te laten plaatsvinden. Hoe zo’n plechtigheid eruitziet, wilden we graag beschrijven maar het emailcontact met de Rijks Universiteit Groningen en doctor Arjen Dijkstra is niet toereikend genoeg geweest.

106 107

http://www.volkskrant.nl/archief/franeker-wordt-weer-een-beetje-een-academiestad~a426860/ http://www.liwwadders.nl/promoveren-in-franeker-kan-dit-wel-of-kan-dit-niet/

37

H5 – Conclusie §1 Hoofdvraag Leeft de Academie?

Het is niet te ontkennen dat de Academie nog steeds leeft. De onderwijsinstelling heeft zijn stempel gedrukt op de Friese geschiedenis en zijn sporen nagelaten. Er wordt tegenwoordig nog vaak een beroep gedaan op de Academie, zeker als het gaat over de kwestie van de Campus – een academische faculteit van de Rijks Universiteit Groningen – in Friesland. 108 Het lijkt echter alsof de vroegere universiteit alleen herinnerd wordt als het een belang van iemand moet onderbouwen. Het is in ieder geval niet uit oprechte historische interesse, uitzonderingen daargelaten, dat mensen de Academie aanroepen. Is dit vreemd? Er wordt sowieso weinig aandacht aan de Academie besteed.

Er is in de binnenstad van Franeker nog een hoop te zien dat zou moeten herinneren aan de Academie. Neem de orangerie, de Bogt fen Guné, de verschillende professorenwoningen en een deel van het academiegebouw. Er wordt echter weinig gedaan aan het kenbaar maken van deze sporen. Franeker doet zich voor als de stad met het prachtige historische centrum.

De gemeente doet haar best om toeristen te lokken door de stad te promoten onder het mom dat er veel te zien is. 109 Hoe kunnen de zichtbare sporen van de Academie dan verborgen blijven?

Wat inwoners ervaren Enquêtes moesten voor ons duidelijk maken hoe goed de Franeker bevolking op de hoogte is van de Academie. Het geval is dat de inwoners van Franeker en van de omgeving van Franeker zich weinig interesseren voor of in aanraking kunnen komen met het academische verleden van Franeker. Zelden kon iemand ons meer dan twee feiten over de Academie vertellen terwijl deze, gezien de geschiedenis, een zeer bijzondere plaats innam in ons land.

Dit gebrek aan kennis is aan de ene kant historisch te verklaren en aan de andere kant speelt het heden een rol.

De geschiedenis leert ons dat er een waardering voor het Friese wezen ontstond die een Hollandse instelling als een academie verstootte uit de hoofden van de Friezen. Het zou niet verwonderlijk zijn dat deze gedachte nog steeds heerst. Friezen zijn trots op écht Friese dingen als Greate Pier, niet op een universiteit. Toch is dit een naïeve gedachte, dus kunnen we beter naar de huidige tijd kijken.

We kunnen de onwetendheid en desinteresse in deze tijd verklaren door het gebrek aan promotie. Niks dat doen denken aan de Academie. De gemeente ziet blijkbaar geen redenen om Franeker te profileren als oude universiteitsstad. De Academie zou op een aantrekkelijke manier – via een beleving – onder de aandacht gebracht moeten worden.

108 http://groningen.nieuws.nl/nieuws/123988/overeenkomst-rijksuniversiteit-groningen-en-campus-fryslangetekend/ 109https://www.franekeradeel.nl/ontdek-franekeradeel/publicatie/franeker-ster-van-de-elfsteden

38

Slotnoten en eindconclusie De conclusie is zeer kort. Het komt er op neer dat er weinig wordt gedaan met de eens zo glorierijke academie. Lokaal – in Franeker – wordt er weinig gedaan met de Academie.

Hierdoor stralen herinneringen niet uit naar de rest van Friesland. Kortom, de Academie neemt een weinig betekende plaats in, noch in Franeker, noch Friesland. Een benadering van de Academie leeft slechts nog in het circuit van geïnteresseerden. En die is bijzonder klein.

Zonde.

§2 Reactie Zoals we geconcludeerd hebben moet er iets gedaan worden, wil men de Academie in leven houden. We hebben besloten actie te ondernemen en contact op te nemen met Culturele Hoofdstad Leeuwarden 2018.

Dit proces loopt nog steeds terwijl we dit schrijven. Het is niet het geval dat we niet op tijd contact hebben opgenomen met de instelling. Integendeel, het was een van de eerste contacten die we hebben geprobeerd te leggen. Het duurde lang voordat we eindelijk – via, via – konden doordringen. Momenteel zitten we in het stadium dat we de aandacht hebben en eventueel met ideeën mogen komen. Wordt vervolgd.

§3 Reflectie We kijken terug op een leuk en geslaagd project. De nieuwe, wetenschappelijke, benadering van een onderwerp is anders dan de manier waarop we de afgelopen jaren werkstukken hebben gemaakt. Het was een leerzaam project en een goede opbouw naar volgend jaar, wanneer we op de universiteit (of Academie) zitten.

Tijdens het proces liepen we tegen een hoop problemen op het gebied van enthousiasme.

Het is spijtig dat we de mensen die oprecht geïnteresseerd en betrokken waren, pas op het laatste moment hebben kunnen strikken. Vooral de wijze waarop we in de eerste instantie genegeerd werden door Culturele Hoofdstad, de organisatie die zich profileert als een promotor van Friesland, viel ons vies tegen. Dit is echter ook een leerzaam proces geweest, de aanhouder wint.

39

Bronnen Literatuur: • • • • • • • • • • • • • •

• • • • • • • • • • • •

Balck, U.: Catalogus (1656) Catalogus librorum Bibliothecae publicae, quae est in

ilustrium Frisiae Ordinum Academia Franekerana & Catalogus (1644) Balthazar, H., Blockmans, W., Blom, H.C., e.a.: De Gouden Delta der Lage Landen

(Franeker, 1999) Bijlstra, H., De academiebibliotheek te Franeker anno 1601 (Leeuwarden, 2011) Boeles, W.B.S.: Frieslands Hoogeschool en het Rijks Athenaeum te Franeker (eind 19e eeuw, twee delen), (Leeuwarden, 1889) Bouchard en McGue, Familial studies of intelligence, (s.l., 1981) Brouwer, J.H. en Kalma, J.J.: Winst út forlies. Briefwiksel tusken T.R. Dykstra, J. van Loon en H.S. Sytstra út ‘e jierren 1841-1847 (Leeuwarden, 1962) Ekkart, R.E.O.: Frieslands Hogeschool en het Rijks Athenaeum te Franeker (s.l., s.a.)

Engels, M.H.H., De Franeker academiebibliotheek vóór 1700, in: Freonen om ds j.j.

Kalma hinne (Leeuwarden, 1982) Frieswijk, J., Fryslân, staat en macht 1450-1650: bijdragen aan het historisch congres te Leeuwarden van 3 tot 5 juni 1998, Leeuwarden, Uitgeverij Verloren, 1999.

Gerbenzon, P., Enkele nieuwe gegevens over de receptie van het Romeinse recht in Friesland, in: Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis 27 (Groningen, 1959) Israel, J.I.: De Republiek 1477-1806 (Franeker, 1996) Jensma, G.T., Het rode tasje van Salverda. Burgerlijk bewustzijn en Friese identiteit in de negentiende eeuw. (Leeuwarden, Fryske Akademy, 1998) Jensma, G.T., Smit, F.R.H., Westra, F. (red.): Universiteit te Franeker 1585-1811.

Bijdragen tot de geschiedenis van de Friese Hogeschool (Leeuwarden, 1985) Jong, A. de, Knooppunt Halbertsma. Joast Hiddes Halberstma (1789-1869) en andere

Europese geleerden over het Fries en andere talen, over wetenschap en over de samenleving (Hilversum, 2009) Kalma, D., Skiednis fen Fryslân, (Dokkum, 1935) Kalma, J.J., Spahr van der Hoek, J.J., Vries, K de (red.): Geschiedenis van Friesland

(Leeuwarden, 1973) Karstkarel, P., Kingmans, H.: Oranje Nassau & Friesland (Leeuwarden, 1994) Leerssen, J., National thought in Europe. A cultural history (Amsterdam, 2006) Loon, J. van, aan Dijkstra, T.R.: Winst út forlies, 27 februari 1843.

Mijnhardt, W.W, Fijhoff, W., e.a.: De Vrije Fries, jg. 91 (2011) “Verdwenen maar niet vergeten. Themanummer rond de opheffing van de Academie van Franeker in 1811”.

Nienes, A van., Vries, B. van, Woude, S. van: Fryslân 1498-1998 (500). Vijf eeuwen provinciaal bestuur (Leeuwarden, 1998) Sluis, J. van: De Academie van Vriesland. Geschiedenis van de Academie en het Athenaeum te Franeker, 1585-1843 (Friesland, 2015) Restanten van de Franeker Hoogeschool (s.l., s.a.)

Smit, F. en Jensma, G.T., Ijver en wedijver. Academisch onderwijs in Franeker en Groningen 1585 – 1843 (Groningen, 1985) Terpstra, P.: Tweeduizend jaar geschiedenis van Friesland (Leeuwarden, 1986) Vrankrijker, A.C.J. de, Vier eeuwen Nederlandsch studentenleven (Voorburg, 1936)

40

Verslagen: • •

Boer, Hester de, Schoolsucces van Friese leerlingen, Groningen, 2009.

Visscher, R., lezing door T. de Boer, Verslagen Fries Genootschap, 1932.

Internet: • • • • • •

• • •

• • • • • • • • • • • •

http://www.vriendenfraneker.nl/geschiedenis_van_de_stad.aspx http://www.liwwadders.nl/promoveren-in-franeker-kan-dit-wel-of-kan-dit-niet/ http://www.nrc.nl/handelsblad/1996/06/15/foto-7313740 http://www.volkskrant.nl/archief/franeker-wordt-weer-een-beetje-eenacademiestad~a426860/ http://educatie-en-school.infonu.nl/studievaardigheden/63243standplaatsgebondenheid-in-het-geschie denisonderwijs.html http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/dossiers/nederlandregionaal/cijfers/incidenteel/maatwerk/2014- arbeid-inkomensbron-vermogenopleiding-sociale-samenhang-mw.html http://www.rug.nl/staff/hester.de.boer/ http://www.rug.nl/research/groningen-institute-for-educationalresearch/research/publications/schoolsucces-friese-leerlingen.pdf http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/dossiers/nederlandregionaal/cijfers/incidenteel/maatwerk/2014- arbeid-inkomensbron-vermogenopleiding-sociale-samenhang-mw.html http://www.opleiding.net/kaart_universiteiten.html http://www.franekeruniversiteit.nl/activiteiten http://www.podium.tv/nl/201602021732/qwestie-van-tijd/aflevering-5/studeren-inhet-noorden http://www.volkskrant.nl/binnenland/-kwart-van-woonplaatsen-heeft-geenschool~a4146534/

http://www.debogt.nl/

http://www.frieschdagblad.nl/index.asp?artID=70292 http://www.franekeruniversiteit.nl/professorenportretten http://www.franekeruniversiteit.nl/topstukken https://www.franekeradeel.nl/ontdek-franekeradeel/publicatie/franeker-ster-van-deelfsteden http://groningen.nieuws.nl/nieuws/123988/overeenkomst-rijksuniversiteit-groningenen-campus-fryslan-getekend/ http://kaldadel.nl/index.php/geveltekeningen-voorstraat/168-voorstraat-43 Online bestanden via de website van Tresoar

Overig: • •

Alle bijlages, inclusief enquêtes Lezing over de Academie, Volksuniversiteit Fryslân. – 20 November 2015. Verzorgd door dhr. Van Sluis.

41

42

Bijlages EnquĂŞtes EnquĂŞte onder de inwoners van Franeker omtrent de Academie Totaal 70 man Leeftijd (in jaren)

Wonende in Eerste associatie bij Franeker geschiedenis van Franeker (in jaren)

Al eens van de Academie gehoord?

Weet deze persoon veel van de Academie?

(2 feiten of meer)

20-30

10

Kaatsen

nee

nee

60-65

30+

De Academie

ja

ja

50-55

35

Gezellig stadje

ja

nee

60-65

30+

De Academie

ja

ja

60-65

40

Planetarium

nee

nee

40-45

18

Elfstedentocht

ja

nee

15-20

15+

Planetarium

ja

nee

50-55

30

Kaatsen

ja

nee

50-55

25

Planetarium

ja

nee

40-45

15

Planetarium

nee

nee

45-50

15

De Academie

ja

nee

50-55

25

Planetarium

ja

nee

40-45

10

Geen idee

nee

nee

50-55

15

De Academie

ja

ja

50-55

25

PZ

ja

nee

55-60

25

Planetarium

ja

nee

60-65

35

Planetarium

ja

nee

55-60

10

Kaatsen

ja

nee

50-55

28

Psychiatrie

ja

ja

65-70

30

Stadhuis

ja

nee 43

15-20

16

Geuzengat

ja

ja

30-35

8

PC

ja

nee

60-65

30

Thuis

ja

nee

45-50

2weken

Rare mensen

ja

nee

45-50

24

Planetarium

ja

nee

30-35

7

Friesland

ja

nee

60+

30+

Het stadhuis

ja

nee

20-25

5

Planetarium

nee

nee

15-20

17

Planetarium

ja

nee

40-45

26

Planetarium

ja

nee

20-25

4

Planetarium

nee

nee

30-35

10

Kaatsen

nee

nee

50-55

10

Planetarium

ja

nee

40-45

17

Kaatsen

ja

nee

40-45

22

Elfstedentocht

ja

nee

55-60

30

Academie

ja

ja

20-25

21

Psychiatrie

Ja

nee

50-55

53

Kaatsen

Ja

nee

30-35

12

Planetarium

Nee

nee

15-20

16

Planetarium

nee

nee

60+

8

Planetarium

Ja

nee

20-25

23

Elfstedentocht

Ja

nee

50-55

55

Kaatsen

Ja

nee

50-55

54

De Academie

Ja

nee

35-40

35

De Academie

Ja

nee

50-55

12

Planetarium

Ja

nee

44

20-25

23

PC

Ja

nee

20-25

23

Psychiatrie

Ja

nee

30-35

31

Elfstedentocht

Ja

nee

60+

72

De Academie

Ja

ja

35-40

39

Planetarium

Ja

nee

40-45

40

Elfstedentocht

Ja

nee

50-55

51

Planetarium

Ja

nee

20-25

20

PC

Ja

nee

45-50

45

Kaatsen

Ja

Nee

45-50

48

Kaatsen

Ja

Nee

55-60

55

Planetarium

Ja

Nee

40-45

44

Planetarium

ja

Nee

35-40

36

Grachten

Ja

Nee

50-55

54

Kaatsen

Ja

Nee

50-55

34

PC

Ja

Nee

55-60

34

Planetarium

Ja

nee

50-55

50

Planetarium

Ja

Nee

35-40

18

Grachten

Ja

Nee

55-60

30

Psychiatrie

Ja

Nee

45-50

29

Martinikerk

Ja

Nee

55-60

56

Planetarium

Ja

Nee

50-55

21

PC

Ja

Nee

20-25

12

Planetarium

Nee

Nee

40-45

12

Planetarium

nee

nee

45

EnquĂŞte onder de Groningers totaal 43 Leeftijdscategorie

Wonende in Groningen

Eerste associatie bij de

(in jaren)

(in jaren)

stad Groningen

25-30

9

Martinikerk

15-20

3

RUG

15-20

3

Roeien

40-45

42

Fietsen

60+

79

Noorderplantsoen

60+

80

Station

15-20

17

Hanze Hoogeschool

25-30

7

Martinikerk

45-50

32

Fietsen

40-45

43

Noorderplantsoen

60+

62

Martinikerk

25-30

11

Kroegen

25-30

9

Roeien

40-45

41

Station

45-50

37

Noorderplantsoen

15-20

16

RUG

40-45

20

Studenten

45-50

30

Station

25-30

27

RUG

60+

69

Martinikerk

35-40

18

Studenten

35-40

20

Groninger Museum

20-25

5

Roeien

30-35

35

Station

20-25

1

RUG

46

30-35

14

Studenten

40-45

40

Station

40-45

30

Martinitoren

15-20

3

Studenten

15-20

2

Kroegen

15-20

3

Kroegen

20-25

7

RUG

30-35

8

RUG

20-25

7

RUG

20-25

4

Roeien

40-45

24

Groninger Museum

60+

70

Martinitoren

60+

73

Studenten

30-35

32

Station

25-30

10

RUG

60+

50

Groninger Museum

20-25

7

RUG

15-20

18

Kroegen

47

E-Mails Stadsgidsen

48

49

Gemeente Franekeradeel

Verder contact met de gemeente Franekeradeel heeft telefonisch plaatsgevonden.

50

Rijks Universiteit Groningen

51

Hierna stagneerde, door een ons onbekende reden, het contact met de RUG.

52

Arjen Dijkstra en het Alfasteunpunt

53

Hierna hebben wij geen berichten van hen ontvangen.

54

Culturele Hoofdstad Leeuwarden 2018

55

56

57

58

59

60

61

62

63

Onbeantwoorde e-mails Sijtsma Architectenbureau

64

Schiphof Bouwhistorie

Aantekeningen Kort overzicht: gesprek met dhr. M. Visser, gemeente We hebben gevraagd of de gemeente bijdraagt aan het herdenken van de Universiteit van Franeker. Als antwoord kregen we te horen dat de gemeente als orgaan niet hier niet in bijdraagt. Verder noemt dhr. Visser als verschijnselen die nog zichtbaar zijn, en waar wij nog niet op bedacht waren: de graven van professoren in de Martinikerk en de poort bij het stadspark.

Ook kwam de mogelijkheid van promoveren in Franeker en de jaarlijkse bijeenkomst van Friese studenten ter sprake.

Vervolgens hadden we het over de culturele hoofdstad. We vroegen ons af of Franeker hier ook bij betrokken wordt, of Franeker dan ook zijn cultureel erfgoed in de schijnwerpers zet, en of dan ook de Universiteit van Franeker in beeld komt.

Dit laatste is tot nu toe niet het geval.

De culturele hoofdstad bestaat uit 41 projecten. Daarbij zijn 2 projecten grootschaliger, waarvan 1 van deze 2 ‘Royal Frisian’ heet. Onder andere komt het planetarium in Franeker hier aan bod. De Franeker Kunst Stichting draagt hier ook aan bij, ze organiseren een

65

wandelroute (het denkbeeldenpad) die belangrijke plaatsen van ‘onafhankelijke denkers’, zoals Eise Eisinga, verbindt.

We hebben later nog gefilosofeerd over beleving en kennis. Kennis moet tegenwoordig in een beleving verpakt worden. Anders zullen mensen niet in aanraking komen met de kennis.

Initiatief en nieuwsgierigheid is niet meer van deze tijd, constateren wij.

Tot slot werd ons geadviseerd contact op te nemen met dhr. Schiphof. Hij is bouwkundige en kan ons veel vertellen over de gebouwen - en de geschiedenis van deze gebouwen - in Franeker.

66

Aantekeningen van de lezing van Jacob van Sluis

67

68

69

70

71

72

73

Aantekeningen tijdens de stadswandeling van de Stadsgidsen

74

75

76

77