Pws bereikbaarheid van leeuwarden by LC topwerkstukken

De ‘bereikbaarheid van Leeuwarden’ PWS Leeuwarden Vrij-‐Baan

Naam: Thom Bult Begeleider: Oenema School: Leeuwarder Lyceum Afdeling: Atheneum 6B Datum: 04-02-‘15

Inhoudsopgave Voorwoord ....................................................................................................................................... 3 Inleiding ............................................................................................................................................ 4 Hypothese ........................................................................................................................................ 5 1. Wat is Leeuwarden Vrij-baan? ............................................................................................ 6 2. Hoe zag de infrastructuur inen rond Leeuwarden er vroeger uit? .................... 8 3. Welke nieuwe plannen zijn er bedacht om deze problemen op te lossen? ... 11 4/5. Projecten van Leeuwarden Vrij-Baan ......................................................................... 12 4. De hoofdprojecten ........................................................................................................................... 12 4.1 De Haak om Leeuwarden ........................................................................................................................ 13 4.2 Westelijke invalsweg .................................................................................................................................. 28 4.3 Drachtsterweg en omgeving .................................................................................................................. 42 4.4 De Overijsselselaan ................................................................................................................................... 48 4.5 Het Noordwesttangent .............................................................................................................................. 49 5. Overige projecten ............................................................................................................................. 50 5.1 Oostergoplein ................................................................................................................................................ 51 5.2 Heliconweg ...................................................................................................................................................... 51 5.3 Kruispunt Julianalaan/Van Loonstraat .............................................................................................. 53 5.4 Julianalaan ...................................................................................................................................................... 54 5.5 Valeriusstraat/plein ..................................................................................................................................... 56 5.6 Tesselschadestraat ..................................................................................................................................... 59 5.7 Europaplein ..................................................................................................................................................... 61 5.8 Professor Gerbrandyweg ......................................................................................................................... 63 5.9 Parkeergarage Oosterstraat (Provinciehuis) ................................................................................. 63 5.10 Parkeergarage Zaailand ........................................................................................................................ 64 5.11 Parkeergarage Revius (Tesselschadestraat) ........................................................................... 65 5.13 Extra sneltrein Leeuwarden-Groningen ........................................................................................ 66 5.14 Extra sneltreinen Leeuwarden-Zwolle ............................................................................................ 66 5.15 Station Werpsterhoek ............................................................................................................................. 67 5.16 Stationsgebied Leeuwarden ................................................................................................................ 67 6. Wat zijn de kosten van Leeuwarden Vrij-Baan? ........................................................ 69 6.1 Wat is de herkomst van het budget? ..................................................................................... 69

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

7. Hoe verloopt de uitvoering van Leeuwarden Vrij-Baan? ....................................... 72 7.1 Planning projecten ........................................................................................................................ 72 8. Wat is de verwachte eindsituatie? ................................................................................. 74 Conclusie ....................................................................................................................................... 75 Nawoord ......................................................................................................................................... 77 Bibliografie .................................................................................................................................... 78 Bijlagen ........................................................................................................................................... 79 Bijlage A: Logboek ............................................................................................................................... 79 Bijlage B: Evaluatie .............................................................................................................................. 81 Bijlage C: Overige informatie ........................................................................................................... 82

Voorwoord

Beste lezer, ik ben Thom Bult en ik zit momenteel in 6 Atheneum op het Leeuwarder Lyceum in Leeuwarden. In 6 Atheneum moeten we een profielwerkstuk maken, afgekort PWS. Hiervoor mag je natuurlijk je eigen onderwerp kiezen gekeken naar je eigen interesses of interesses die je wilt ontwikkelen. Leeuwarden Vrij-Baan heeft de laatste jaren zeer vaak mijn aandacht getrokken en geïntrigeerd. Aan het begin van de middelbare school kwam ik dan ook achter mijn grote interesse voor de wegenbouw en infrastructuur, die blijkbaar een lange tijd verborgen had gezeten, en begon ik met verzamelen van verschillende dingen en het bekijken van verschillende projecten van Leeuwarden Vrij-Baan en hoe deze projecten vorderden. Enige tijd later bedacht ik dat ik hier wat mee wil gaan doen na mijn VWO, ik ben gaan kijken bij verschillende studies maar omdat infrastructuur me zo er aansprak viel één studie meteen in de smaak, hierdoor heb ik besloten Technische Planologie te willen gaan studeren aan de Rijksuniversiteit in Groningen. De continue bezigheid inen rond Leeuwarden heeft echt gezorgd voor een prikkel van mijn interesses en een betere kijk op de toekomst voor mezelf. Ik hoop dat dit profielwerkstuk nog verder mijn ogen opent in de wereld van de infrastructuur en de plannen die aan de bouw vooraf gaan. Verschillende instanties en personen zijn geraadpleegd voor dit profielwerkstuk. Provincie Fryslân, Gemeente Leeuwarden & Rijkswaterstaat hebben me geholpen bij het verkrijgen van de vele informatie. Omdat het onderwerp zo mijn interesse wekte was het dan ook niet moeilijk om een goede hoofdvraag en goede deelvragen te verzinnen. Ik dacht gelijk aan de invloed die het algehele project Leeuwarden Vrij-Baan voor effect zou hebben op de regio, en of werkelijk de bereikbaarheid van de stad verbeterd wordt of dat de knelpunten rond de stad zich zullen verplaatsen naar andere punten. Leeuwarden, 5 Januari 2015

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Thom Bult

Inleiding

De infrastructuur van Leeuwarden ligt overhoop, je hoort veel kritiek maar ook veel

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

positieve reacties over wat nou allemaal gaande is in en rond Leeuwarden. Maar wat is er nou precies gaande? En wie zit er achter deze grote projecten die zorgen dat de infrastructuur totaal verandert en dat tijdens de bouw nog steeds alles bereikbaar blijft? Veel van deze vragen hoor ik om mij heen. Interesse voor infrastructuur heeft mij geleid tot het onderwerp Leeuwarden Vrij-Baan voor mijn profielwerkstuk, mijn recentelijke keuze voor de studie Technische Planologie heeft hier ook een rol in gespeeld zoals gezegd in mijn voorwoord. Door de keuze van mijn studie is dit profielwerkstuk ook goed te zien als opstap naar deze studie en een test voor mezelf om nog meer te ontdekken over de verschillende onderdelen die aan zo’n project vooraf gaan en waar ik wellicht in de toekomst mee in aanraking kom. Verschillende vragen zullen beantwoord worden, veel vragen zullen bij u als lezer wellicht zelf al opkomen als u leest over een groot project zoals Vrij-Baan. Deelvragen die ik behandel zijn onder andere: • Wat is Leeuwarden Vrij-Baan? • Hoe zag de infrastructuur inen rond Leeuwarden er vroeger uit? • Welke problemen waren er met de oude infrastructuur? • Welke nieuwe plannen zijn er bedacht om deze problemen op te lossen? • Wat zijn de kosten van Leeuwarden Vrij-Baan? Ø Wat is de herkomst van het budget? • Hoe verloopt de uitvoering van Leeuwarden Vrij-Baan? • Wat is de verwachte eindsituatie? Momenteel is men druk bezig met het grootste en duurste project, namelijk de Haak om Leeuwarden. Ook vinden er voorbereidingen plaats voor aanpassingen op de stadsring en is men druk bezig met de verdiepte ligging van de Drachtsterweg, in dit profielwerkstuk leg ik zoveel mogelijk uit over verschillende projecten van Vrij-Baan, maar ik ga het meest uit van de belangrijkste projecten zoals de Haak, de Drachtsterweg en de Overijsselselaan. De rest van de projecten behandel ik in mindere mate. Een doel van het profielwerkstuk is om voor mezelf meer informatie en kennis in te winnen over de wegenbouw, maar geldt ook zeker als extra informatie voor de inwoners van het gebied. Het onderzoek is natuurlijk zeer relevant te noemen omdat iedereen zich als eerste afvraagt waar natuurlijk al dat geld vandaan komt en of het wel een slimme investering is. Dit profielwerkstuk behandelt voornamelijk één vraag in het bijzonder namelijk, de hoofdvraag: • Welke invloed heeft Leeuwarden Vrij-Baan op de bereikbaarheid en leefbaarheid van Leeuwarden en de regio? Genoeg redenen om achter al deze vragen te komen en dit onderzoek te lezen.

Hypothese

Gekeken naar de bereikbaarheid en leefbaarheid van Leeuwarden en de regio

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

verwacht ik dat beide aspecten sterk verbeterd zullen worden door het project Leeuwarden Vrij-Baan. Zo wordt de leefbaarheid groter door nieuwe wegen aan te leggen en wordt sluipverkeer tegengegaan. Dit komt tevens doordat een groot deel van het verkeer in de toekomstige situatie om de stad geleid zal worden, mensen kunnen nu immers een snelle weg nemen en hoeven niet meer in de file te staan. Dus als deze projecten uitgevoerd zijn dan zal de leefbaarheid in Leeuwarden en de omliggende dorpen en tevens de regio sterk verbeteren. Tevens ben ik van mening dat Leeuwarden Vrij-Baan een grote invloed zal hebben op de bereikbaarheid van de stad, dit komt vooral door dezelfde aspecten die invloed hebben op de leefbaarheid zoals het omleggen van verschillende verkeersstromen waardoor deze niet meer door de stad gaan maar om de stad. De bereikbaarheid gaat er ook op vooruit doordat kruispunten omgebouwd worden, wat als gevolg heeft dat de capaciteit van de infrastructuur groter wordt.

5 Â Â

1. Wat is Leeuwarden Vrij-baan?

In dit hoofdstuk zal ten sprake komen wat Leeuwarden Vrij-Baan precies inhoudt en geef ik uitleg over de organisatie. Tevens wordt vertelt wie er profijt zullen hebben van dit project. Voor dit PWS heb ik gesproken met verschillende mensen die betrokken zijn bij Leeuwarden Vrij-Baan, zoals de gedeputeerde van de provincie Fryslân, Sietske Poepjes en ook met de wethouder van de gemeente Leeuwarden, Thea Koster. Ook heb ik gesproken met Joost Mulder (Communicatieadviseur bij Rijkswaterstaat) en Sjoerd Vrieswijk (Projectmanager Westelijke invalsweg). Als laatste komen van Thea Koster en Sietske Poepjes hun meningen over Vrij-Baan terug in dit hoofdstuk.

1.1 Leeuwarden Vrij-Baan Leeuwarden Vrij-baan staat voor een grote samenwerking aan allerlei infrastructurele projecten inen rond Leeuwarden. De drie partijen die een samenwerking aangaan om de infrastructuur te verbeteren zijn:

Afbeelding 1: Samenwerking ''Rijkswaterstaat | Provincie Fryslân | Gemeente Leeuwarden''

Het project Leeuwarden Vrij-Baan beslaat een tijdspad van 10 jaar, in 2010 wordt begonnen met de eerste projecten en alles moet afgerond zijn in 2020. Er wordt in deze tien jaar in totaal €750 miljoen euro geïnvesteerd in de infrastructuur inen rond Leeuwarden. Onder Leeuwarden Vrij-Baan hebben de drie partijen verschillende doelen: de vermindering van het aantal files en vergroten van de veiligheid, verbetering van de bereikbaarheid van Leeuwarden en omgeving en zorgen dat Leeuwarden de economische en culturele motor van de regio blijft. Via verschillende media houden de drie partijen de bevolking, bedrijven en forensen op de hoogte van de eventuele hinder of verandering in het wegennet. Bij elk project wordt constant gekeken naar een goede oplossing omdat elk project immers anders is. Alle projecten worden door de drie partijen zo goed mogelijk op elkaar afgestemd om zo min mogelijk hinder en overlast te veroorzaken. In dit PWS zie je vaak een belangrijk kenmerk van Vrij-Baan terugkeren en dat is de Leeuw. De Leeuw speelt natuurlijk een rol als herkenbaarheid van alle projecten in het gebied. Ook bevindt het dier zich in alle logo’s en wapens van de 3 partijen die samenwerken aan dit project. De leeuw heeft ook gespreide poten, dit geeft aan dat Leeuwarden Vrij-Baan open is en zoveel mogelijk wil luisteren naar de vragen en suggesties van omwonenden en natuurlijk zal zorgen voor een verbeterde bereikbaarheid en dit zal doen met zo min mogelijk hinder voor de omgeving.1

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

1.3 Wie profiteren van Leeuwarden Vrij-Baan? In principe profiteert iedereen van Leeuwarden Vrij-Baan. Het zou enige hinder opleveren maar als het hele project is afgerond zal elke weggebruiker, gebruiker van het openbaar vervoer, fietsers, voetgangers en gebruikers van vaarwegen in en om Leeuwarden profiteren van de verbeterde bereikbaarheid. Door dit project nemen de files immers af en het project zorgt voor een verbeterde toegankelijkheid van Leeuwarden en omgeving. Ook zorgt VrijBaan voor een verbetering van de positie van Leeuwarden. Alle 3 partijen zullen onder Leeuwarden Vrij-Baan met een investering van €750 miljoen zorgen voor een algehele verbeterde bereikbaarheid van de stad Leeuwarden en de regio. Ook is het een project waar veel weggebruikers van profiteren Motto: Nu hinder, straks profijt (Leeuwarden Vrij-Baan, 2014)

1 Zie bijlage D1 voor een globale plantekening van Vrij-‐Baan & D2 voor een informatieboekje

1.4 Sietske Poepjes & Thea Koster over Vrij-Baan

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Sietske Poepjes: ‘’Ik denk dat het de hoogste tijd is dat Leeuwarden beter wordt ontsloten, dus ik vind het heel fijn dat Vrij-Baan of terwijl de Haak om Leeuwarden er is en ook hoe die is uitgedokterd vind ik ook een goed idee, daar is heel goed over nagedacht, als gedeputeerde van Friesland met de portefeuille infrastructuur zit ik natuurlijk altijd bovenop alles wat er gebeurd bij de provinciale onderdelen van Leeuwarden Vrij-Baan . In zijn algemeenheid vind ik het ook heel goed dat er zoveel geld in de infra in Noord-Nederland, Friesland in het bijzonder wordt gepompt. Dat is om 2 reden goed: Dat is goed vanwege onze bereikbaarheid, zodat je dus goed te boek staat in de rest van Nederland met de gedachte: ‘’Het is goed en makkelijk rijden naar het noorden toe dus daar kan je vestiging van je bedrijf wel hebben want daar heb je geen gedoe met files.’’ En het is natuurlijk belangrijk voor de bouwbedrijven die voor zoveel honderden miljoenen werk voor handen hebben. Omdat het zoal een push voor de economie is en goed voor de ontsluiting vind ik het een zeer geslaagd project.‘’ (Poepjes, 2014) Thea Koster: ‘’Vrij-Baan is voor mij Leeuwarden en de omgeving van Leeuwarden optimaal bereikbaar maken. Maar ook om het aantrekkelijk voor vestigen van nieuwe bedrijven te houden en bedrijven te houden die hier zijn. Ik vind Vrij-Baan een heel mooi voorbeeld van een heel nieuwe manier van communiceren met omgeving. Buiten het feit om dat we wegen aanleggen, dat is onze corebusiness. Dat wegen binnen de tijd en binnen het budget gerealiseerd worden. En dat fietsenstallingen binnen tijd en budget gerealiseerd worden en de fietstunnels. En wat al niet meer, we pakken natuurlijk van alles aan. Dat horen we ook gewoon te kunnen. Maar wat heel nieuw is aan VrijBaan, is de manier waarop we communiceren en ook de open manier waarop we communiceren. Dat is niet heel gebruikelijk en dat vind ik wel heel mooi aan Vrij-Baan. ‘’ (Koster, 2014) U weet nu wat meer over Leeuwarden Vrij-Baan en de organisatie die achter het project zit en tevens heeft u twee meningen gelezen. Één van de wethouder en de ander van de gedeputeerde. Het volgende hoofdstuk behandeld de situatie voor het project Leeuwarden Vrij-Baan.

Afbeelding 2: Sietske Poepjes, Gedeputeerde Provincie Fryslân

Afbeelding 3: Thea Koster, Wethouder gemeente Leeuwarden

2. Hoe zag de infrastructuur inen rond Leeuwarden er vroeger uit? In dit deel ga ik verder in op hoe de infrastructuur er vroeger uitzag en ga ik al deels in op de problemen die het met zich meebrengt waarna ik in de volgende paragraaf meer uitleg geef over deze problemen. We nemen een stap terug in de tijd, Leeuwarden kent één rondweg. De centrale ring genaamd. Deze is na de bouw van de wijk Camminghaburen in het Oosten van Leeuwarden al uitgebreid. Leeuwarden wordt ontsloten door de A31 uit de richting Harlingen, N31 vanuit Drachten, A32 uit de richting Heerenveen en de regionale wegen richting Hurdegaryp en de weg richting Stiens. Alle wegen sloten aan op de stadsring, door forensisme kwamen ’s ochtends uit alle invalswegen veel verkeer naar Leeuwarden voor hun werk. Door de grote hoeveelheden verkeer op de stadsring begon deze overvol te raken en ontstonden er files en kwam de verkeersveiligheid in gedrang. Veel mensen wilden de files en het lange wachten wat daarbij hoort ontwijken en namen dus ook sluiproutes door verschillende dorpen en wijken van de stad waardoor de leefbaarheid en de veiligheid in deze gebieden achteruit ging. Door het vastlopen van het verkeer werd Leeuwarden niet als aantrekkelijk gezien voor verscheidene bedrijvigheid omdat ze niet te maken wouden hebben met files. Bovendien waren veel kruispunten gelijkvloers, waardoor alle verkeersstromen dus op elkaar moesten wachten, wat de grote oorzaak was van de meeste files.

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 5: Oude infrastructuur Leeuwarden

Oud

Nieuw

Afbeelding 4: Oude-‐ en nieuwe infrastructuur (Rijkswaterstaat-‐noord, 2010)

2.1 Welke problemen waren er met de oude infrastructuur? De oude infrastructuur had ook zijn problemen in dit onderdeel ga ik er verder op in. Zo vertel ik over de verschillende problemen en wat de oorzaken zijn van deze problemen. Zoals Sjoerd Vrieswijk, omgevingsmanager Westelijke invalsweg, mij vertelde tijdens het gesprek op het projectbureau van Vrij-baan, zat Leeuwarden voor het plan met een groot probleem. Leeuwarden was al buiten de huidige stadsring gegroeid en zou nog verder gaan groeien in de toekomst, zeker met de plannen van de gemeente om in de toekomst een nieuwe wijk ten zuiden van Goutum te bouwen en veel nieuwe bedrijvenparken in het westen aan te leggen. Door de stijging van de werkgelegenheid in Leeuwarden steeg het aantal forensen wat naar Leeuwarden reist voor hun werk sterk. Tijdens de spits liepen invalswegen zoals de Harlingerstraatweg, de Drachtsterweg en de Overijsselseweg vast met lange files als gevolg. Door deze lange files zochten mensen andere wegen om op hun bestemming te komen. Vaak reden ze dan over wegen die niet bestemd waren voor zoveel verkeer en dit leverde dan ook gevaarlijke situaties op in bijvoorbeeld dorpen rondom Leeuwarden. Met als gevolg dat de leefbaarheid van deze eens zo rustige dorpen verstoord werd. De constante verstoppingen van de infrastructuur in en rond Leeuwarden zorgde voor een zeer slechte doorstroming van het verkeer, wat er uiteindelijk weer voor zorgde dat Leeuwarden minder in trek zou zijn voor bedrijven die zich in het noorden willen vestigen. In Leeuwarden was dan ook geen goede plek waar een bedrijvenpark stond dat aangesloten was op een snelweg. Als de infrastructuur niet aangepast zou worden zou dit de groei van Leeuwarden belemmeren en bovendien zou een kleine groei van de stad zorgen voor nog grotere files als de infrastructuur op dezelfde manier in stand werd gehouden. (Vrieswijk, 2014)

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

De infrastructuur in Leeuwarden zou dus op de schop moeten wil Leeuwarden aantrekkelijk blijven en kunnen blijven groeien op economisch en sociaal gebied.

Afbeelding 6: Verkeersdrukte oude infrastructuur

Sietske Poepjes: ‘’Natuurlijk speelt de verkeersveiligheid een rol, maar de belangrijkste redenen voor het aanpakken van de infrastructuur is dat Leeuwarden dichtslibde uit verschillende richtingen en dat het heel moeilijk was om Leeuwarden binnen te komen. Dat is nu dus compleet op de schop gegooid.’’ (Poepjes, 2014)

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Thea Koster: ‘’Als Leeuwarden wil concurreren met Groningen en Zwolle, dan moeten we het hebben van echt een sublieme bereikbaarheid. Maar we zagen toch wel dat rondom Leeuwarden steeds meer files ontstonden. Onze infrastructuur die er eigenlijk lag met onze kleine binnenring, Julianalaan, Heliconweg enzovoort, kan vrij beperkt verkeer aan. Doordat al het verkeer wat niet als bestemming de stad had daar ook nog eens op reed dus ook al het vrachtverkeer. Leidde dat er toe dat het op die binnenring eigenlijk steeds meer vast ging lopen. En dat we daar ook geen ruimte hebben om uit te bouwen. Op sommige plekken zou je de weg kunnen verbreden maar op heel veel plekken ook weer niet. Dus hebben we gezegd: dat is geen oplossing. Maar daar moet wel iets gebeuren, want anders zit die stad altijd op slot. En als je kijkt naar de groei van het autoverkeer verwachten we ondanks dat er nu een tijd crisis is geweest, dat het autoverkeer eigenlijk continu wel door blijft groeien. We zien ook jongeren die met de auto naar school gaan, als ze 18 zijn. Er worden steeds meer auto’s in 1 gezin gebruikt. We willen dat de mensen max tussen de 3 en 5 minuten stilstaan in onze spits. Maar we zagen wel 12-15 minuten. Onlangs moest ik zelf de stad uit en ben ik 25 minuten bezig geweest. Dat zegt wel wat over de infrastructuur die dat gewoon niet meer kan dragen. En dat is ook logisch want als je kijkt hoe oud het is, het grootste deel van de rondweg is tussen de 2040 jaar oud. En in die tijd is zoveel verandert. Zo zijn de hoeveelheid auto’s gestegen en is de stad gegroeid. Leeuwarden heeft daarnaast ook een enorme regionale functie omdat een groot gedeelte van Friesland werkt in Leeuwarden en elke dag op en neer pendelt. Dus ook dat verkeer moeten we een plek kunnen geven.’’ (Koster, 2014)

3. Welke nieuwe plannen zijn er bedacht om deze problemen op te lossen?

Om verscheidende problemen het hoofd te bieden worden nieuwe plannen gemaakt, deze oplossing voor de infrastructurele problemen worden in dit hoofdstuk deels besproken. Hoofdstuk 4 en 5 gaan hier nog verder op in.

3.1 Wat is de oplossing voor de problemen? Om Leeuwarden en de regio beter bereikbaar te maken en het mogelijk te maken dat de stad kan uitbreiden en aantrekkelijk gemaakt kan worden voor bedrijven, is een groot infrastructureel project opgezet genaamd: Leeuwarden Vrij-Baan. Met grote investeringen in het wegennet en in de binnenstad wordt Leeuwarden aantrekkelijker. Tot 2020 wordt er constant getimmerd aan de weg op verschillende plaatsen. Verschillende knooppunten worden aangelegd en verschillende verkeersstromen op de stadsring worden van elkaar gescheiden zodat er een verbeterde doorstroming ontstaat. Ook is het vanaf eind 2014 mogelijk om, om de stad te rijden via de Haak als je niet in de stad hoeft te zijn. Dit maakt het mogelijk dat een deel van het verkeer wat vroeger altijd op de stadsring kwam nu om de stad heen rijdt en het hierdoor rustiger wordt op de stadsring. Hieronder een globale plantekening van Vrij-Baan, op bijlage D1 vindt u de vergrote versie. Afbeelding 7: Globale plantekening Vrij-‐Baan/ Zie D1 voor vergrote versie.

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Thea Koster: ‘’Vrij-Baan moet je zien als een schakelketting die is pas compleet als de laatste schakel gelegd is, elk project is eigenlijk even belangrijk of het nu klein of groot is. Want het totaal werkt niet als er één ontbreekt. Als wij in Leeuwarden onze rondweg niet zouden aanpakken. En het verkeer zou nog altijd stilstaan op de Julianalaan dan heeft het helemaal geen zin om een prachtig nieuw Europaplein of een tunnel onder het Oostergoplein aan te leggen, Dus we hebben altijd gezegd. Het staat of valt met het totaal van al die projecten.’’ (Koster, 2014)

4/5. Projecten van Leeuwarden Vrij-Baan 4. De hoofdprojecten In dit PWS zal ik verschillende projecten behandelen. Zoals eerder gezegd spelen de Haak om Leeuwarden en de verschillende invalswegen naar Leeuwarden de belangrijkste rol, de andere projecten behandel ik wel, maar in mindere mate. Projecten die nog totaal niet in uitvoering zijn gegaan worden ook deels achterwege gelaten. In dit hoofdstuk zal ik over de volgende projecten bespreken, elk project is een paragraaf van dit hoofdstuk en heeft zijn bijbehorende sub-paragrafen die elk staan voor onderdelen binnen het grotere project:

4.1 De Haak om Leeuwarden Het Richard Hageman Aquaduct Knooppunt Werpsterhoek Noordwestelijke invalsweg Knooppunt Wirdum 4.2 Westelijke invalsweg Spooronderdoorgangen Margaretha Zelle Aquaduct Aansluiting Stephenson-viaduct 4.3 Drachtsterweg en omgeving Drachtsterplein M.C. Escher Aquaduct Drachtsterweg 4.4 Overijsselselaan

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

4.5 Noordwesttangent

4.1 De Haak om Leeuwarden Kosten: €257,2 miljoen Bouwjaren: 2011-2014 Consortium: Noord - KWS Infra & Hegeman+ Midden - Mobilis, Van Gelder, J.J. de Vries en Oosterhof Holman Zuid - KWS Infra, Van Hattum en Blankevoort & GMV Civiel Aquaduct - Boskalis b.v. Vanaf 1997 is men al bezig met plannen voor een nieuwe rondweg en deze is er nu: Om Leeuwarden beter bereikbaar te maken, wordt de nieuwe rondweg aangelegd. Deze weg wordt aangelegd om de bestaande rondweg van Leeuwarden te ontlasten omdat Leeuwarden ver buiten deze rondweg gegroeid is, vooral met de komst van de nieuwe wijk De Zuidlanden. Het vele verkeer op oude rondweg zorgt voor onveilige verkeerssituaties en files. Om dit probleem op te lossen wordt het verkeer dat niet als bestemming Leeuwarden heeft, hieruit gefilterd en om de stad geleid. Ook worden er nieuwe invalswegen aangelegd die direct op het centrum van de stad aansluiten, verschillende duidelijke wegen die zorgen dat er minder opstoppingen komen in het verkeer. Om de uitvoering van dit project zo goed mogelijk te laten verlopen wordt het project opgedeeld. Het noordelijke deel valt onder de regie van de provincie Friesland, het zuidelijke deel onder dat van Rijkswaterstaat en de Overijsselselaan onder dat van de Gemeente Leeuwarden. Hieronder zie je de plantekening van de nieuwe weg. In het informatieboekje bijgevoegd in bijlage D3 valt een groter exemplaar te vinden en in bijlage D4 en D5 vindt u informatieboekjes over dit project

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 8: Plantekening Haak om Leeuwarden

Sietske Poepjes: ‘’De verdeling van het werk over de verschillende partijen, is werkelijk bijzonder. Bovendien werkt deze samenwerking zeer goed.’’ (Poepjes, 2014)

Thea Koster: ‘’Om klaar te zijn voor de groei van het autoverkeer moet er eigenlijk een heel nieuwe ring ontstaan, dat is dus de Haak. Die wordt om de stad heen gelegd zodat al het verkeer wat niet perse in onze stad hoeft te zijn er ook omheen kan. En we leggen een nieuwe invalsweg aan, de Westelijke invalsweg om er voor te zorgen, dat niet alles meer neerkomt op de Drachtsterweg en de Overijsselselaan. Maar dat er ook aan de westkant een hele goede toegang tot de stad is. En dat is wel nodig zodat die files daar niet meer staan.’’ (Koster, 2014)

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

De minister bij de Haak. Op 8 december gaf de Minister van infrastructuur en milieu, Melanie Schultz van Haegen het startschot van de Haak tiendaagse. Deze tien dagen worden gebruikt om de gebruikers van de wegen in de omgeving van Leeuwarden zo goed mogelijk te informeren over de grote verandering die er te wachten staat met de opening van de Haak op 18 december. Tijdens de opening zei zij het volgende in een interview: Melanie Schultz van Haegen ‘’Het is een heel belangrijk moment, want heel veel van het verkeer ging natuurlijk door het stedelijk gebied heen. Dus dit lost een leefbaarheidsprobleem op maar het is ook gewoon goed voor de economische ontwikkeling van dit gebied. Omdat je nu gewoon minder opstoppingen hebt en betere doorstromingen en dus ook aantrekkelijker bent om te vestigen, dus dit slaat twee vliegen in één klap. ‘’ (Vrij-Baan L. , Haakdagen + interview Minister. )

Afbeelding 9: Melanie Schultz van Haegen

4.1.1 Het Richard Hageman aquaduct Het Richard Hageman aquaduct wordt in de Haak om Leeuwarden aangelegd ter hoogte van het van Harinxmakanaal. Het aquaduct wordt vernoemd naar Richard Hageman, een beroemd dirigent en componist van filmmuziek, opera’s en concerten in Amerika. Hageman is op 9 juli 1881 in Leeuwarden geboren en op 6 maart 1966 gestorven in Beverly Hills. Omdat er veel vaarverkeer over het van Harinxmakanaal gaat, moet dit deel van de rondweg gescheiden worden van verkeer over het water, wat de doorstroming moet bevorderen. Het aquaduct is 840 meter lang en krijgt 2x2 rijstroken voor snelverkeer en 2x1 voor fietsers en landbouwverkeer. Anders dan de andere aquaducten van Vrij-Baan, wordt dit aquaduct in een bouwkuip opgebouwd en vervolgens in het kanaal gevaren, dit heet de OTA techniek wat staat voor de opdrijven, transporteren en afzinken. Op 29 Augustus 2014 is het aquaduct in het kanaal ingevaren. De kosten voor de bouw zijn circa €17,5 miljoen en het aquaduct wordt gebouwd door Boskalis/ MNO Vervat. Na het invaren hebben zich enkele problemen voorgedaan met het aquaduct, deze problemen zal ik bespreken in het hoofdstuk ‘Uitvoering van de projecten.’ Op de volgende pagina’s wordt weergeven hoe het aquaduct wordt gebouwd middels de OTA techniek. Ook vindt u in de bijlagen D6 & D7 nog extra kaartjes over de bouw van dit aquaduct (Vrieswijk, 2014).

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 10: Luchtfoto b ouwplaats a quaduct

Afbeelding 11: Invaren aquaduct (OTA)

Afbeelding 12

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 13

Afbeelding 14

Afbeelding 15

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 16

17 Afbeelding 17

Afbeelding 18

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 19

Afbeelding 20

Afbeelding 21

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 22

19 Afbeelding 23

Afbeelding 24

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 25

Afbeelding 26

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 27

Afbeelding 28

4.1.2 Knooppunt Werpsterhoek Knooppunt Werpsterhoek is een nieuw knooppunt ten zuiden van Leeuwarden en komt in de plaats van het oude kruispunt met stoplichten. Op deze ongelijkvloerse kruising komen de N32 uit Heerenveen en de N31 vanuit Drachten en Harlingen samen. Knooppunt Werpsterhoek wordt in fases aangelegd zodat Leeuwarden altijd bereikbaar blijft en er genoeg ruimte is om de verschillende viaducten en rijstroken aan te leggen, op de volgende pagina vindt u de informatiekaartjes over de verschillende faseringen. Op bijlage D8 en D9 zijn nog andere plantekeningen te vinden van knooppunt Werpsterhoek. De faseringen voor de ombouw van knooppunt Werpsterhoek vindt u op de volgende pagina. (Rijkswaterstaat-noord, 2010) (Mulder, 2014 )

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 29: Plantekening knooppunt Werpsterhoek

Afbeelding 30: Luchtfoto knooppunt Werpsterhoek

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 31

Afbeelding 32

Afbeelding 33

Op bijlage D10 is nog een informatieblad bijgevoegd van Rijkswaterstaat over de veranderingen op knooppunt Werpsterhoek. In de volgende paragraaf ga ik verder in op een ander onderdeel van de Haak om Leeuwarden namelijk, de Noordwestelijke invalsweg.

4.1.3 Noordwestelijke invalsweg Ten noordwesten van Leeuwarden wordt een nieuwe invalsweg aangelegd, deze Noordwestelijke invalsweg vervangt de oude Harlingerstraatweg. De weg zal vormgegeven worden als een kaarsrechte weg met bomen aan weerzijde, richting de stad waardoor het lijkt alsof je over een laan richting de stad rijdt. Deze nieuwe invalsweg zal ervoor zorgen dat Leeuwarden vanaf deze kant er aantrekkelijker uitziet en beter bereikbaar wordt. Ook wordt de oude snelweg verwijderd en komt de snelweg verder van de wijk Westeinde waardoor hij beter aansluit op de Haak. Op de volgende pagina vindt u tevens een kaart van wat er allemaal gaat veranderen of is verandert in dit gebied. (Vrieswijk, 2014) (Rijkswaterstaat-noord, 2010) Thea Koster: ‘’De invalsweg is verschoven omdat hij goed moest aansluiten op de Haak. Op de nieuwe plek komt dat beter tot zijn recht dan wanneer dat op een andere manier gedaan was. We wouden ook op de goede manier aansluiten op het Noordwesttangent naar Stiens. Dus de weg tussen Stiens en Marssum. Die ronde kun je nu dus eigenlijk helemaal afmaken en anders had je nog weer met een bocht naar de stad gemoeten. En dan de Haak op. En nu kun je dus met de Haak om de stad heen en verleg je het verlengde van de Harlingerstraatweg. Zodat je niet meer die hele extra bocht hebt. ‘’ (Koster, 2014)

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 34: Luchtfoto Noordwestelijke invalsweg

Afbeelding 35: Aanpassingen in omgeving Noordwestelijke invalsweg

4.1.4 Knooppunt Wirdum

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Om de doorstroming van de snelweg uit de richting Heerenveen te verbeteren en dit weggedeelte op te waarderen naar een stroomweg (100 km/u). Is het kruispunt bij Wirdum vervangen door een knooppunt met 2 tunnels en een fietstunnel waarbij de verkeersstromen tussen de dorpen Wytgaard & Wirdum gescheiden worden van het verkeer dat over de snelweg rijdt. Hetgeen zorgt voor een betere afwikkeling van het verkeer. Door deze verandering wordt de leefbaarheid in de dorpen vergroot en het verkeer wat op de weg vanuit Heerenveen of vanuit Leeuwarden komt hoeft nooit meer te wachten voor een stoplicht en kan door deze verandering in een keer doorrijden. Hieronder ziet u de plantekening van het nieuwe knooppunt en op de volgende pagina is het verschil tussen de oude en nieuwe situatie te zien, ook is er informatie te vinden over het inschuiven van de fietstunnel en de autotunnel onder het spoor. (Mulder, 2014 ) (Rijkswaterstaat-noord, 2010) Afbeelding 36: Plantekening knooppunt Wirdum

Afbeelding 37: Stoplichten Wirdum (oude situatie)

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 38: Knooppunt Wirdum (nieuwe situatie)

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 39: Inschuiven Fietstunnel Wirdum

Afbeelding 40: Inschuiven autotunnel Wirdum

4.2 Westelijke invalsweg

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Om ervoor te zorgen dat de Haak om Leeuwarden zo optimaal mogelijk gebruikt kan worden, wordt de Haak via de Westelijke invalsweg (WIW) aangesloten op de stadsring van Leeuwarden. De weg wordt over bijna de gehele lengte met 2x2 rijstroken aangelegd met een aansluiting op de stadsring middels open afritten. Door de Westelijke invalsweg wordt het stationsgebied, het WTC-gebied en een deel van de binnenstad beter ontsloten. De algehele bereikbaarheid van Leeuwarden wordt verbeterd door dit project. Door de westelijke invalsweg wordt het mogelijk om nieuwe bedrijvenparken aan te leggen tussen Leeuwarden en de Haak. De weg wordt in fases aangelegd, provincie Fryslân is de opdrachtgever voor fase 1 en de gemeente voor fase 2. Fase 1 wordt tegelijkertijd opgeleverd met de Haak om Leeuwarden en wordt aangelegd door bouwcombinatie Grutte Fier v.o.f. bestaande uit de bouwbedrijven: Mobilis, Van Gelder, J.J. de Vries en Oosterhof Holman. Op de volgende pagina’s zijn plankaarten te zien van WIW fase 1. Onderdeel van dit hoofdstuk zijn ook, het Margaretha Zelle aquaduct, de spooronderdoorgangen en natuurlijk de aansluiting op de stadsring in fase 2. Op bijlage D11 vindt u een nieuwsbrief van de Westelijke invalsweg met extra informatie.

Afbeelding 41: Westelijke invalsweg fase 1 en 2

(Rijkswaterstaat-noord, 2010)

Afbeelding 42: Aansluiting WIW op de Haak

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 43: Westelijke invalsweg

29 Afbeelding 44: Westelijke invalsweg

Afbeelding 45

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 46

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

4.2.1 Spooronderdoorgangen De Westelijke invalsweg kruist een aantal keer de spoorlijnen in het gebied middels spooronderdoorgangen, deze zijn aangelegd om de stroom aan auto’s en treinverkeer van elkaar te scheiden. Pro-rail is verantwoordelijk voor de aanleg van de spoorwegonderdoorgangen in de Westelijke invalsweg, en ook in de Haak. In totaal gaat het om 5 spooronderdoorgangen. De kosten van de aanleg bedragen circa €23 miljoen en de onderdoorgangen worden zoals eerder gezegd aangelegd door de bouwcombinatie Grutte Fier v.o.f. bestaande uit de bouwbedrijven: Mobilis, Van Gelder, J.J. de Vries en Oosterhof Holman. In de afbeeldingen op de komende pagina’s wordt uitgelegd hoe deze spoorwegonderdoorgangen aangelegd zijn. Tevens vindt u in bijlage D12 een informatieboekje over dit onderdeel. (Vrieswijk, 2014)

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 47

Afbeelding 48

Afbeelding 49

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 50

33 Afbeelding 51

Afbeelding 52

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 53

Afbeelding 54

Afbeelding 55

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 56

35 Afbeelding 57

Afbeelding 58

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 59

4.2.2 Het Margaretha Zelle Aquaduct

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Als onderdeel van de nieuwe Westelijke invalsweg kruist de weg het van Harinxmakanaal middels een aquaduct zodat de automobilisten en fietsers makkelijk vanaf de Haak naar de binnenstad van Leeuwarden kunnen. Er is gekozen voor een aquaduct omdat dit de doorstroming zou bevorderen doordat er geen conflict meer zal ontstaan tussen de stromen scheepvaart en het wegverkeer. Het aquaduct wordt vernoemd naar Mata Hari uit Leeuwarden die wegens spionage werd beschuldigd voor hoogverraad en in 1917 gefusilleerd is door de Fransen. Het aquaduct wordt in een zogenaamde ‘Brievenbus’ constructie aangelegd dit betekent dat het aquaduct in twee fases aangelegd wordt. Op deze manier hoeft het van Harinxmakanaal niet compleet gestremd te worden en kan alle scheepvaart altijd passeren. Als eerste wordt begonnen met de bouwkuip aan de oostelijke zijde van het kanaal en wordt het oostelijke gedeelte van het aquaduct in de bouwkuip opgebouwd. Dit betekent dus ook dat de oostelijk kant van het kanaal gestremd is. Als de oostelijke kant eenmaal af is wordt de bak van het aquaduct volgepompt met water en vervolgens zal de westelijke zijde van het kanaal gestremd worden, waarna het oostelijke deel weer wordt opengesteld voor scheepvaart. Aan de westelijke zijde worden later de resterende delen van het aquaduct gebouwd. Op de volgende pagina’s valt globaal te zien hoe dit aquaduct stap voor stap wordt gebouwd. (Vrieswijk, 2014)

Afbeelding 60: Margaretha Zelle aquaduct

Afbeelding 61

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 62

Afbeelding 63

Afbeelding 64

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 65

39 Afbeelding 66

Afbeelding 67

Afbeelding 68

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

40 Afbeelding 69

Afbeelding 70

Afbeelding 71

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 72

4.2.3 Aansluiting Stephenson-viaduct

Dit project valt onder fase 2 van de westelijke invalsweg. De aansluiting op het Stephenson-viaduct zorgt ervoor dat de Haak om Leeuwarden via de westelijke invalsweg goed is aangesloten op de ring van Leeuwarden. De aansluiting wordt echter pas aangelegd als fase 1 klaar is. De gemeente heeft al wel besloten dat de aansluiting vorm gegeven moet worden zoals je op de afbeelding hieronder, namelijk met op en afritten naar de stadsring ten hoogte van het Stephenson-viaduct en met Afbeelding 73: Westelijke invalsweg fase 2 een rotonde bij de kruising Marshallweg en Snekertrekweg. Door deze verandering worden de bedrijven en de winkels in dit gebied nog beter ontsloten en direct aangesloten op de Haak.

Thea Koster: ‘’Het spannende is Westelijke invalsweg fase 2, want zometeen levert Sietske fase 1 op met het aquaduct dat is prachtig. Maar dan eindig je voor alsnog op een industrieterrein. Dat is niet de bedoeling dus daar komt straks fase 2 en die takt aan op het Stephenson-viaduct.’’ (Koster, 2014)

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

4.3 Drachtsterweg en omgeving Onder Leeuwarden Vrij-Baan is besloten om de Drachtsterweg en het Drachtsterplein aan te pakken en op te knappen. Omdat de Overijsselselaan ingericht wordt als 50 km/u weg is het de bedoeling van alle partijen dat het verkeer wat eerst over de Overijsselselaan reed en niet de bestemming Goutum of de Zuidlanden (Techum, Jabikswoude) heeft, via de Drachtsterweg naar de stad te leiden. Omdat de Drachtsterweg en daarbij het Drachtsterplein met extra verkeer te maken krijgen worden deze aangepast omdat ze beide niet meer voldoen om deze hoeveelheid verkeer aan te kunnen. Ook zijn er nu al problemen met deze infrastructuur en staat er vaak file. Onderdeel van dit hoofdstuk zijn onder andere: Het Drachtsterplein, M.C. Escher Aquaduct en de verdiepte ligging van de Drachtsterweg. Op bijlage D13 & D14 vindt u een nieuwsbrief en informatieboekje over dit project.

Afbeelding 74: Visualisatie totaal project

4.3.1 Drachtsterplein

Het Drachtsterplein is aangepakt, het plein werd als zeer onoverzichtelijke ervaren en was gevaarlijk voor fietsers en voetgangers. Bovendien kon het plein de grote stroom verkeer niet aan en ontstonden er vaak files en ongelukken. Reden genoeg om een plan te maken om het plein op de schop te gooien. Onder Vrij-Baan is het plan gemaakt, zo is de veiligheid voor fietsers en voetgangers gewaarborgd op het nieuwe plein door de aangelegde fietsen voetgangerstunnels. Bovendien is het plein veel overzichtelijker geworden voor automobilisten en is doorstroming verbeterd, mede door het creëren van twee vrije rechtsaf-banen. Zo hoeft verkeer dat de stad ingaat en naar bedrijventerrein Hemrik wil niet meer te wachten voor het stoplicht maar kan het meteen invoegen op de Aldlânsdyk. Verder is er een vrije rechtsaf-baan de stad uit vanaf het MCL. Om de veiligheid te waarborgen gaat deze echter pas open als het aquaduct in gebruik is genomen. Verder heeft de gemeente extra geld geïnvesteerd in het Drachtsterplein, en met dat geld is een sloepen-route aangelegd onder de Aldlânsdyk door. In de toekomst zal deze route het van Harinxmakanaal verbinden met de binnenstad. Hieronder is het ontwerp te zien van het Drachtsterplein.

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 75: Drachtsterplein (oude situatie)

Afbeelding 76: Nieuwe Drachtsterplein

Ten tijde van de aanleg van het nieuwe Drachtsterplein heeft het bouwbedrijf een grote sterrotonde om het plein heen gelegd. Hierdoor kon het verkeer altijd doorrijden en was Leeuwarden altijd bereikbaar en was er tevens genoeg ruimte voor de bouw. In de volgende paragraaf ga ik in op de vervanging van de Drachtsterbrug over het van Harinxmakanaal.

Afbeelding 77: Ster-‐rotonde tijdens de bouw

4.3.2 M.C. Escher Aquaduct.

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

De enigste ‘bottleneck’ die er nu nog bestaat bij de aansluiting van het Drachtsterplein, is de Drachtsterbrug. Deze brug staat vaak open en is daarom een doorn in het oog van de gemeente als ze kijken naar het bereikbaarder maken van de stad. Wanneer deze brug open staat, staan er enorme files bovendien is deze brug niet uitgevoerd met 2x2 rijstroken en stroomt het verkeer dus niet goed door. De gemeente wil de problemen oplossen en heeft onder Vrij-Baan gekozen voor het aanleggen van een aquaduct met 2x2 rijstroken en een fietspad en de sloop van de Drachtsterbrug. Dit aquaduct zal vernoemd worden naar de Nederlandse kunstenaar Maurits Cornelis Escher die geboren is in Leeuwarden. Met het M.C. Escher werkt het Drachtsterplein pas echt goed. De bouw van het aquaduct verliep niet altijd even soepel, zo bleek de ondergrond harder te zijn dan gedacht en duurde het hierdoor langer om de trekpalen in de grond te krijgen, dit zijn de palen die voorkomen dat het aquaduct gaat drijven op het grondwater. (Vrieswijk, 2014)

Afbeelding 78: M.C Escher aquaduct

4.3.3 Drachtsterweg

Afbeelding 79: Visie Heijmans

De Drachtsterweg wordt verdiept aangelegd, het kruispunt tussen Zuiderburen en Goutum gaat op de schop en wordt ongelijkvloers gemaakt met twee rotondes en open afritten, verder worden er 2 viaducten aangelegd zodat ook de fietsers het kruispunt ongelijkvloers kunnen kruisen. Dit verbetert de doorstroming op de Drachtsterweg want het verkeer hoeft zo in de toekomst niet meer voor de stoplichten te wachten. Ongelijkvloers sluit de Drachtsterweg goed aan op het nieuw aan te leggen M.C. Escher Aquaduct. Tevens wordt in dit project een fietsen sloepenroute aangelegd, tussen Zuiderburen en de nieuwe wijk Wiarda. Tijdens de bouw van de verdiepte ligging moet Leeuwarden altijd bereikbaar blijven, mede daarom is een bypass aangelegd met een nieuw kruispunt naast de bouwwerkzaamheden, op de volgende pagina is deze bypass te zien, ook is op de volgende pagina de opbouw te zien van het hele project. De totale bouwkosten van de verdiepte ligging en het aquaduct bedragen circa €50 miljoen en de bouw van de verdiepte ligging en het aquaduct wordt uitgevoerd door Heijmans BV en de fietsen sloepenroute door Jansma Drachten BV. De bouw duurt tot begin 2016 en is in januari 2014 gestart. Verder is op de volgende pagina’s extra informatie en kaarten te vinden.

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 81: Opbouw project Drachtsterweg

Fiets-‐ en sloepenonderdoorgang Wiarda

Ongelijkvloerse kruising Goutum-‐Zuiderburen

Fietsbruggen Goutum-‐ Zuiderburen

M.C Escher Aquaduct

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 80: Bypass Drachtsterweg

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 82: Op-‐ en afritten Zuiderburen-‐Goutum

Afbeelding 83: Verdiepte ligging en aquaduct

4.4 De Overijsselselaan Om de nieuwste woonwijk van Leeuwarden te ontsluiten wordt de Overijsselselaan aangelegd, dit ter vervanging van de oude Overijsselseweg. Deze weg moet een ontsluitingsweg worden voor de Zuidlanden en Goutum en wordt ingericht als een laan met veel bomen. Ook wordt het ontmoedigt om deze weg te gebruiken richting Leeuwarden. Langs de Overijsselselaan komen winkels en kantoren, verder komt er een van der Valk hotel dicht tegen het knooppunt Werpsterhoek aan. De weg krijgt 2 kruispunten met stoplichten (VRI) en 2 fietstunnel waarbij 1 in combinatie met een duiker. De Overijsselselaan heeft 2x2 rijstroken en heeft het uiterlijk gekregen van een groene laan met groene middenbermen en bomen aan weerzijden van de weg. In de toekomst wordt fase 2 van de Overijsselselaan klaargemaakt, dit betreft het stuk bij Goutum bij de McDonalds, dit onderdeel wordt mede opgewaardeerd omdat de Hendrik Algrawei zijn functie zal verliezen na de opening van de Haak.

Afbeelding 84: Aansluiting op knooppunt Werpsterhoek

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 8: Nieuwe Overijsselelaan

Afbeelding 85: Nieuwe Overijsselselaan

4.5 Het Noordwesttangent Het Noordwesttangent is aangelegd door KWS Infra B.V. & Van Hattum en Blankevoort B.V en kostte circa €29 miljoen. Net als de Haak om Leeuwarden dient dit project hetzelfde doel, het ontlast de rondweg van het verkeer komende uit het noorden van Friesland die niet de bestemming Leeuwarden hebben, tevens zorgt de weg dat noord Friesland beter is aangesloten op verschillende snelwegen. Deze weg zorgt ervoor dat de omgeving veiliger wordt, en zorgt voor minder files in Leeuwarden, zodat het Europaplein aan de westkant van de ring wordt ontlast. Ook om de omgeving van de dorpen Koarnjum en Jelsum veiliger te maken worden hier rotondes aangelegd. Deze weg wordt aangelegd in een variant 2x1 rijbanen waar 80 km/u gereden mag worden. In dit project worden 5 rotondes, 1 brug, 3 autotunnels en 1 fietstunnel aangelegd. Sietske Poepjes: ‘’Je kan het al een beetje merken, nu het Noordwesttangent er is dat het al rustiger wordt op het Europaplein. Dat wordt alleen nog maar rustiger’’ (Poepjes, 2014)

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 86: Plantekening Noordwesttangent

5. Overige projecten

In dit hoofdstuk zal ik de overige projecten behandelen die zoals eerder genoemd een minder belangrijke rol spelen in dit profielwerkstuk, maar voor Leeuwarden Vrij-Baan wel degelijk van belang zijn. Dit zijn voornamelijk projecten op de stadsring van Leeuwarden, nieuwe parkeergarages inen om de binnenstad en investeringen in het openbaar-vervoer (OV) van, naar en in Leeuwarden. De volgende projecten zullen in dit hoofdstuk besproken worden, elk project heeft een aparte paragraaf. Oostergoplein Heliconweg Kruispunt Julianalaan/Van Loonstraat Julianalaan Valeriusstraat/plein Tesselschadestraat Europaplein Professor Gerbrandyweg Parkeergarage Oosterstraat Parkeergarage Zaailand Parkeergarage Revius Fietsenstallingen Extra sneltrein Leeuwarden- Groningen Extra sneltreinen Leeuwarden- Zwolle Station Werpsterhoek

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Stationsgebied Leeuwarden ** extra kleine projecten zoals P+R’s, spoorbruggen, busroutes en park & bike komen niet voor in dit PWS. Eveneens als projecten die uitgevoerd worden in provinciaal verband zoals het opwaarderen van het van Harinxmakanaal.

5.1 Oostergoplein

Het Oostergoplein is in 2010 aangepast. Zo is er een tunnel voor fietsers en voetgangers aangelegd door Heijmans infra, zodat de stroom fietsers en de auto’s van elkaar gescheiden zijn. Verder zijn de bochten op het kruispunt minder scherp gemaakt, omdat de scherpe bochten als zeer hinderlijk werden ervaren, tevens werden daarbij de rijstroken op de Aldlânsdyk verbreed. Om ervoor te zorgen dat het verkeer op de stadsring beter doorstroomt is een van de belangrijkste kruispunten van Leeuwarden gereconstrueerd. Door fietsers te scheiden van het autoverkeer hoeven de auto’s minder vaak te stoppen en zal de doorstroming op het plein verbeteren. Zeker als men kijkt naar de hoeveelheid fietsers en automobilisten die gebruik zullen gaan maken van deze invalsweg als het nieuwe stadsdeel De Zuidlanden klaar is.

Afbeelding 87: Visualisatie fietstunnel Oostergoplein

5.2 Heliconweg

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

De gemeente Leeuwarden heeft de Heliconweg in 2010 heringericht. De nieuwe inrichting zorgt ervoor dat het verkeer op de stadsring beter doorstroomt en er minder opstoppingen ontstaan. Voor doorgaand verkeer zijn 2 rijstroken aangelegd en de twee rotondes op de Heliconweg zijn vervangen door turborotondes. Er zijn parallelwegen voor langzaam verkeer gekomen, nieuwe parkeerplaatsen en om de stadsring een groener uiterlijk te geven zijn er groene middenbermen en nieuwe bomen gekomen. Op de afbeeldingen hieronder ziet u het dwarsprofiel en de parallelwegen, op de volgende pagina vindt u het ontwerp van de Heliconweg.

Afbeelding 89: Parallelweg Heliconweg

Afbeelding 88: Dwarsprofiel nieuwe Heliconweg

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan | Afbeelding 90: Plantekening nieuwe Heliconweg

5.3 Kruispunt Julianalaan/Van Loonstraat Op het kruispunt van de Julianalaan met de van Loonstraat is een nieuwe turborotonde aangelegd. Oorspronkelijk was dit een kruispunt met stoplichten. Tevens is er een tunnel gekomen voor fietsers. Door de nieuwe turborotonde en de nieuwe fietstunnel stroomt het verkeer op de stadsring beter door en is de veiligheid van fietsers en voetgangers verder vergroot. Door de aanleg van de turborotonde is de capaciteit van dit kruispunt vergroot, wat goed is voor de bereikbaarheid. Ook zou de fietstunnel belangrijk worden in de toekomstige fietsroute van de Zuidlanden (Plantage), wat ten westen van de Overijsselselaan aangelegd wordt. Deze verbinding moet dit gedeelte van de Zuidlanden aansluiten op de binnenstad.

Afbeelding 91: Oude situatie

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 93: Nieuwe situatie

Afbeelding 92: Nieuwe situatie

5.4 Julianalaan

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Op bijna dezelfde wijze als de Heliconweg die ik beschreef in 6.2 gaat de gemeente de Julianalaan herinrichten, dit omdat het verkeer vaak vastloopt en de gemeente wil dat het verkeer op de stadsring beter doorstroomt. Tevens zorgt de nieuwe Julianalaan net als de Heliconweg voor een groene uitstraling van de stadsring omdat overal een groene middenberm komt met bomen aan weerzijden van de weg, dit wordt gedaan zodat de stadsring één uniforme uitstraling krijgt. Anders dan de Heliconweg wordt de enige rotonde die de Julianalaan kent niet aangepast tot turborotonde. Zoals besproken in 6.3 is het kruispunt ten noorden van dit plan wel aangepast en omgebouwd tot een turborotonde met een fietstunnel. Op de afbeelding hieronder valt te zien dat de twee rijbanen van elkaar gescheiden zullen worden middels een groene middenberm en ook zullen de parallelwegen aangepast worden en uitgevoerd worden in rood asfalt. Dit moet aangeven dat de auto’s hier te gast zijn.

Afbeelding 32: Profiel Julianalaan

Afbeelding 94: Dwarsprofiel oude-‐ en nieuwe situatie

or d No <-

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 95: Plantekening Julianalaan nieuwe situatie

5.5 Valeriusstraat/plein

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

De gemeente gaat de Valeriusstraat en het Valeriusplein aanpakken. Hierdoor wordt dit stuk van de stadsring veiliger, vooral bij het oversteken, en stroomt het verkeer beter door. Deze weg krijgt dezelfde uitstraling als de Heliconweg en de Julianalaan om uniformiteit op de stadsring te creëren. Door dit plan krijgt dit deel van de stadsring dus ook een groenere uitstraling met groene middenbermen en bomen aan weerzijde van de weg. Ook komen er net als de Heliconweg en de Julianalaan parallelwegen met rood asfalt voor langzaam verkeer. Bij dit project is goed gekeken naar een manier waarop de overlast vermindert kon worden, en de gemeenteraad is dan ook tot de mening gekomen om dit project tegelijkertijd te starten met het aangrenzende Europaplein. In 2016 wordt begonnen met dit project men verwacht dat ongeveer 9 maanden later dit nieuwe stuk stadsring open gaat voor verkeer. Hieronder ziet u het dwarsprofiel van de nieuwe en oude weg, ook vindt u op de volgende pagina een plantekening van dit project.

Afbeelding 96: Dwarsprofiel oude-‐ en nieuwe situatie

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 97: Plantekening Valeriusstraat nieuwe situatie

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 98: Situatie nu

Afbeelding 99: Visualisatie toekomstige situatie

5.6 Tesselschadestraat De gemeente heeft de Tesselschadestraat aangepast. De weg is groener en veiliger gemaakt. Door veel inwoners van Leeuwarden werd deze straat aangemerkt als een oude en vervallen straat. De gemeente wil dat deze toegangsweg naar het kantorengebied (Achmea etc.) er netjes bijligt. Hierdoor is de Tesselschadestraat veel groener geworden en zijn er veel bomen geplaatst. Op de onderstaande afbeelding is te zien dat de nieuwe weg gescheiden is van het fietspad, dit alles verhoogd de veiligheid voor fietsers op dit stuk weg aanzienlijk. Op de volgende pagina is het ontwerp te zien van de nieuwe Tesselschadestraat.

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 100: Dwarsprofiel Tesselschadestraat nieuwe situatie

Afbeelding 101: Oude-‐ en nieuwe situatie

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 102: Plantekening Tesselschadestraat nieuwe situatie

5.7 Europaplein Het Europaplein wordt aangepakt door de gemeente Leeuwarden. De gelijkvloerse rotonde wordt aangepast naar een turborotonde met 3 fietstunnels. Door het ongelijkvloers maken van de verschillende verkeersstromen verbeterd de bereikbaarheid en tevens wordt de capaciteit van deze belangrijke schakel op de westkant van de stadsring sterk verhoogd, ook zal door dit nieuwe plan de veiligheid vergroot worden. Hierdoor zullen er minder files komen te staan en worden de toegangswegen naar het Europaplein ontlast. Bij het Europaplein is voor het plan vooral gekeken naar de geschiedenis en zo is bepaald dat bijvoorbeeld de ovale vorm behouden moet blijven in het nieuwe plein. Ook worden de omliggende wijken afgesloten van het Europaplein omdat de omliggende straten veel last hebben van sluipverkeer.

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Thea Koster: ‘’De belangrijkste reden om het Europaplein aan te pakken was: dat het voor fietsers gewoon een ontzettend gevaarlijk plein is en helemaal als het er nog drukker wordt. Helemaal zonder files zou het daar nooit zijn, want je zou in de spits altijd even moeten wachten. Het is voor fietsers heel erg gevaarlijk omdat je alle verschillende kwadranten van dat plein over moet steken, we hebben gezegd dat is voor ons minstens zo’n belangrijke reden. Want dat is de plek waar de meeste verkeersongelukken zijn gebeurd en zelfs 2 doden zijn gevallen het afgelopen jaar. Die plekken hebben we gelukkig niet veel in de stad maar dit is wel de belangrijkste. Doordat we nu 3 banen kunnen onder tunnelen voor fietsers, gaat het daar voor fietsers nu veel veiliger worden. Daar zie je dus ook dat we het Vrij-Baan geld gebruiken, niet alleen om het voor de auto beter te maken maar ook om de wijken er omheen wat comfort te bieden.’’ (Koster, 2014)

Afbeelding 103: Europaplein nu

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 104: Plantekening nieuw Europaplein

Afbeelding 105: Visualisatie Europaplein nieuwe situatie

5.8 Professor Gerbrandyweg

Als laatste project van Leeuwarden Vrij-Baan wordt de Professor Gerbrandyweg als onderdeel van de noordelijke stadsring aangepakt. Rond 2020 wordt deze weg aangepakt zodat het verkeer ook hier beter kan doorstromen en de uitstraling van de rondweg mooier is. Er is nog niet veel bekend over hoe dit project aangepakt zou worden. De plannen worden pas later bekend gemaakt.

Afbeelding 106: Professor Gerbrandyweg nu

5.9 Parkeergarage Oosterstraat (Provinciehuis)

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Aan de Oosterstraat is een nieuwe parkeergarage gerealiseerd met 256 parkeerplaatsen. Deze parkeergarage is door de week de garage voor de medewerkers van de provincie. Op donderdagavond, zaterdag en op koopzondagen is de garage geopend voor bezoekers aan Leeuwarden. Dit maakt het mogelijk deze parkeergarage dus twee functies te geven, namelijk voor de werkenden en voor de bezoekers aan Leeuwarden. De gemeente realiseert de parkeergarage. Op de plek waar de parkeergarage is gebouwd stond jarenlang een gebouw wat altijd lelijk gevonden werd door verscheidende inwoners van Leeuwarden. In samenwerking met de woningstichting Elkien, heeft de gemeente dan ook besloten tot de sloop van dit gebouw en er een ondergrondse parkeergarage te bouwen en voor Elkien de weg vrij te maken om bovenop deze garage nieuwe woningen te bouwen.

Afbeelding 107: Parkeergarage O osterstraat

5.10 Parkeergarage Zaailand In opdracht van de gemeente Leeuwarden, is de oude, donkere en benauwde parkeergarage Zaailand gesloopt. Hiervoor in de plaats is een nieuwe lichte en ruimte parkeergarage terug gekomen met ruim 700 parkeerplaatsen. Het opknappen past bij het beleid van de gemeente om het Zaailand aan te pakken en op te knappen. Tevens werd na de bouw van de parkeergarage het plein aangepakt, en werd het Fries Museum samen met andere winkels op de garage gebouwd. Het Fries Museum moest van de reeds overleden architect Abe Bonnema op het Zaailand komen en hiervoor kreeg de gemeente van hem na zijn dood dan ook €18 miljoen. Zowel de bouw van de nieuwe parkeergarage als het opknappen van het plein zorgen voor een aantrekkelijkere binnenstad en een betere toegankelijkheid.

Afbeelding 109: Extra uitgang

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 108: Nieuwe ingang

Afbeelding 110 Binnenin de nieuwe parkeergarage

5.11 Parkeergarage Revius (Tesselschadestraat) Aan de Tesselschadestraat komt een nieuwe parkeergarage met een geïntegreerd benzinestation en wasstraat met 400 parkeerplaatsen. De parkeergarage wordt gebouwd voor medewerkers van omliggende bedrijven, maar zal ’s weekends en op donderdagavonden geopend zijn voor bezoekers van Leeuwarden. De garage heeft een belangrijk doel, het plan van de gemeente om het kantorengebied groener en netter te maken, bij dat beeld passen niet de hoeveelheid auto’s die nu overal geparkeerd staan. Ook wil de gemeente bij de bewoners van de naast gelegen wijk de ergernis weghalen omdat ze vaak niet voor hun eigen huis kunnen parkeren omdat iemand voor zijn werk op de parkeerplaats geparkeerd staat. Parkeergarage Revius moet het daarom mogelijk maken dat men weer een goede plek heeft voor de deur en dat medewerkers van de bedrijven dichtbij hun werk kunnen parkeren. Vertraging Er zijn veel problemen met dit project, zo was het bedrijf wat het benzinestation beheerd: Q8 uit Qatar nog steeds de rechtmatige bezitter van de grond. Het bedrijf heeft veel later pas toestemming gegeven tot het bouwen van de parkeergarage. Veel omwonenden hadden ook bezwaar op het ontwerp van de parkeergarage en waren de omwonenden bang voor een drukker punt op de Tesselschadestraat door het continue inen uitrijden van auto’s. Een nieuw ontwerp zou zoveel geld gaan kosten dat het budget wat ingecalculeerd was niet meer toereikend is, hierdoor heeft de gemeenteraad besloten de aanbesteding af te breken en te kijken of het in de toekomst alsnog realiseerbaar is.

Afbeelding 111: Visualisatie parkeergarage Revius

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

5.12 Fietsenstallingen

Aan het Zaailand en de St. Jacobsstraat zijn nieuwe gratis bewaakte fietsenstallingen gerealiseerd. Om een verminderd aantal files in en rond de stad te krijgen wordt in het kader van ‘Leeuwarden Vrij-baan’ fietsen sterk gepromoot door middel van de bouw van de gratis bewaakte fietsenstalling en fietsen is natuurlijk ook veel gezonder dan autorijden.

Afbeelding 112: Fietsenstalling Zaailand

5.13 Extra sneltrein Leeuwarden-Groningen

De capaciteit van het traject Leeuwarden-Groningen wordt uitgebreid en er komt een extra sneltrein op dit traject te rijden, ook worden de treinen verlengd naar een maximum van drie treinstellen in plaats van twee, hierdoor kunnen meer mensen vervoerd worden. Om de komst van een extra sneltrein mogelijk te maken wordt het station Leeuwarden aangepast en komt er een extra perron. Daarbij wordt rekening gehouden met een zo goed mogelijke overstapmogelijkheid naar andere treinen. Ook worden op verschillende delen van het traject de snelheid verhoogd. Dit project ligt voor rekening van zowel provincie Groningen als Friesland en zal €120 miljoen gaan kosten. Tussen Leeuwarden en Groningen rijden op dit moment twee stoptreinen en één sneltrein per uur, hier wordt dus nog één sneltrein aan toegevoegd. Veel mensen reizen dagelijks van en naar Groningen en met name in de spits zitten de treinen zo vol dat mensen moeten staan. Door de extra sneltrein in combinatie met langere treinen wordt Leeuwarden beter bereikbaar en als de nieuwe sneltrein is ingezet wordt het rustiger op de andere treinen op dit traject. Ook is het fijn voor de reiziger om te weten dat er straks vier keer per uur een trein gaat, dus dat is één trein per kwartier, waardoor de dienstregeling op dit traject sterk verbeterd wordt.

Afbeelding 113: Trein Leeuwarden-‐Groningen

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

5.14 Extra sneltreinen Leeuwarden-Zwolle De capaciteit van het traject Leeuwarden-Zwolle wordt vergroot, zodat in de toekomst 4 treinen per uur naar Zwolle kunnen waardoor Friesland beter op de randstad. Tussen Leeuwarden en Zwolle zullen 2 snelle intercity’s ingezet worden en tussen Leeuwarden en Meppel 2 nieuwe sprinters. In de toekomst zullen deze 2 nieuwe sprinters ook tot aan Zwolle rijden, met goede overstap mogelijkheden naar de randstad. Voor de capaciteitsuitbreiding moet in Leeuwarden bijvoorbeeld de openingstijd van de spoorbrug over het Van Harinxmakanaal versneld worden. Het gaat hier maar om een snelheid van enkele minuten, maar deze zorgen toch voor een grotere capaciteit. Om Leeuwarden en daarbij Friesland beter bereikbaar te maken wordt dit project uitgevoerd. Door dit project wordt de grootste stad van Friesland en de regio beter aangesloten op de randstad in het westen.

5.15 Station Werpsterhoek Om de veiligheid op het traject Leeuwarden-Zwolle te blijven garanderen voor het kruisend verkeer en de bereikbaarheid te vergroten wordt begonnen met dit project. Onderdeel van dit project zijn onder andere: aanleg van een nieuw station, aanleg van een fietstunnel en aanleg van een autotunnel. De bouw zal aangelegd worden in 2 fases, de 1e fase kost €21 miljoen en omvat de bouw van de fietstunnel en de autotunnel. Fase 2 bestaat uit de bouw van het station en kost €9 miljoen. Het station wordt aangelegd om de nieuwe wijk de Zuidlanden van Leeuwarden samen met het toekomstig bedrijvenpark Werpsterhoek, waar grote winkels zoals Hornbach staan ingepland goed te ontsluiten. Station Werpsterhoek zal een rechtstreekse dienst aanbieden naar de Randstad en via Leeuwarden is het mogelijk om over te stappen naar Groningen en de rest van Friesland. De veiligheid wordt met de nieuwe onderdoorgangen gegarandeerd.

Afbeelding 114: Visualisatie station en onderdoorgang

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

5.16 Stationsgebied Leeuwarden Leeuwarden is verkozen tot culturele hoofdstad van Europa in 2018 samen met de stad Valletta op Malta. Omdat het station in 2018 de entree zou worden voor veel bezoekers van Leeuwarden, gaat de gemeente het stationsgebied herinrichten. Om de entree naar de binnenstad aantrekkelijk te maken wil de gemeente een shared-space ruimte inrichten. Het station van Leeuwarden heeft een groot probleem wat het gebied rommelig maakt en dat zijn de vele fietsen die buiten de stallingen zijn gestald op het stationsplein. De ondergrondse fietsenstalling van de NS in het Rabobank gebouw wordt door sommige mensen als te duur ervaren. Als antwoord op deze problematiek wil de gemeente een eigen fietsenstalling aanleggen vlak voor het stationsgebouw zodat de gestalde fietsen aan het oog worden onttrokken. Tevens wil de gemeente het stationsgebied aantrekkelijker maken voor fietsers. Hiervoor is gekeken om een tunnel aan te leggen onder het spoor naar de Schrans. Dit haalde echter geen meerderheid in de gemeenteraad, in de toekomst zal wellicht onder het station nog een fietstunnel aangelegd worden. Op de volgende pagina vindt u twee plantekeningen voor het nieuwe stationsgebied.

Afbeelding 115: Stationsgebied nu

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 116: Plantekeningen stationsgebied toekomst

6. Wat zijn de kosten van Leeuwarden Vrij-Baan? Natuurlijk zitten er aan zulke grote projecten grote kosten verbonden. Voor het totale project Vrij-Baan, is €750 miljoen gereserveerd. Het geld bestaat voor een deel uit compensatie van de overheid en provinciale budgetten voor infrastructuur.

6.1 Wat is de herkomst van het budget?

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Leeuwarden Vrij-Baan is een zeer groot project Al sinds 1986 bestaat het plan om een hogesnelheidslijn aan te leggen tussen het noorden van Nederland en de Randstad genaamd de Zuiderzeelijn, dit om ervoor te zorgen dat het noorden beter bereikbaar werd en zodat het gebied er economisch op vooruit ging. Bedrijven uit de randstad zouden zich kunnen vestigen dichtbij steden aan deze spoorlijn zoals: Heerenveen, Drachten en Groningen, dit in verband met de goedkopere grond dan in de randstad. Mensen die in de randstad wonen zouden met deze hogesnelheidstrein heel snel op hun werk zijn en weer terug zijn, ook zouden meer mensen uit het noorden in de Randstad kunnen werken zonder de lange reistijd. Een ander groot voordeel van de spoorlijn was dat wellicht minder mensen met de auto naar het werk zouden gaan wat zorgt voor minder files. Het kabinet heeft dit plan alleen altijd veel te duur gevonden en ook vond men de geschatte 4000 banen aan extra werkgelegenheid in het noorden te weinig. Eind 2007 is het definitief afgeblazen en om de economische vooruitgang met de Zuiderzee-lijn te compenseren, werd een deel van de geschatte 9 miljard euro namelijk *2,16 miljard euro als compensatiepakket aangeboden aan de noordelijke regio. En samen met 670 miljoen euro van de regio’s zelf wordt dit geld tot 2020 gebruikt voor de verbetering van de infrastructuur, openbaar-vervoer etc. Dit geld werd verdeeld onder provincies die baat hadden bij de Zuiderzee-lijn waartoe Friesland, Groningen, Drenthe & De Noordoostpolder behoren. In Friesland kwamen hier verschillende projecten uit voort zoals: Knooppunt Joure, verdiepte ligging N31 Harlingen, Centrale as Burgum-Dokkum & Leeuwarden Vrij-baan. Vanaf 2010-2020 wordt er daarom ook met dit geld extra geïnvesteerd in het wegennet, openbaar vervoer, wandel- en fietspaden en vaarwegen in en rond Leeuwarden. Onder Leeuwarden Vrij-baan vallen verschillende projecten waaronder het verbeteren van infrastructuur, openbaar vervoer, waterwegen en parkeren. Dit alles om Leeuwarden beter bereikbaar te maken en aantrekkelijker te maken. (ANP, 2014)

Sietske Poepjes: ‘’Ik vind het ook goed dat het geld wat hieraan besteed wordt, dat is natuurlijk provinciaal geld en natuurlijk rijksgeld, dat voor een groot deel uit het compenseren van het niet doorgaan van de Zuiderzee-lijn komt. We hebben in 2009 een RSP gekregen (Regionaal Specifiek Pakket). Voor het wegvallen van de Zuiderzeelijn moest natuurlijk wel wat terugkomen in het noorden. Om het economisch tijdsverschil, zo werd dat genoemd tussen het noorden en de rest van Nederland bij elkaar te trekken is dit geld ter beschikking gesteld. Het geld is echt bedoeld zodat het noorden van het land niet tussen wal en schip zou vallen. Verschillende budgeten vormen samen het budget voor Leeuwarden Vrij-Baan wat wordt betaald uit drie potten: een gemeentelijke pot, de provinciale pot en het RSP van de rijksoverheid.’’ (Poepjes, 2014)

Thea Koster: ‘’We hebben al allemaal een groot bedrag in een pot gedaan, en een groot gedeelte daarvan is het RSP geld, dat is het geld dat er is gekomen omdat die magneetzweefbaan niet doorging. Dat is rijksgeld. Zo’n 75% van de projecten wordt door het rijk betaald. Bij de Leeuwarder Projecten betaald bijvoorbeeld de gemeente 15% en de provincie 10%. Buiten de stad is deze verdeling anders. Het geld in pot beheren we gezamenlijk en daar financieren we alle projecten uit en per project kiezen we wel uit wie leidend is. Maar vaak geldt, wie het hoogste bedrag levert draagt de grootste risico’s en is daarom leidinggevend in dat project.‘’ (Koster, 2014) | PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 117: Financiën Vrij-‐Baan

(Hoeksma, 2014) * Gehele versie in bijlage D16

7. Hoe verloopt de uitvoering van Leeuwarden Vrij-Baan?

Natuurlijk is een bijkomend probleem bij zulke infrastructurele projecten de vele hinder en juist de extra files en ergernis die ontstaan. De wegbeheerders Rijkswaterstaat, Provincie Fryslân en de gemeente Leeuwarden zijn begonnen met de MinderHinderaanpak, MinderHinderscan en hebben een MinderHinderplan opgesteld. In dit plan staat de weggebruiker altijd centraal en moet deze op de route die hij/zij maakt zo min mogelijk hinder ervaren van de projecten van Vrij-Baan. Bij Vrij-Baan wordt dan ook vooral slim gebouwd en slim gepland. Zo worden bepaalde onderdelen uitgevoerd als het rustiger is op de weg. Het aspect slim bouwen kwam ook naar voren bij het Drachtsterplein, waar een ster-rotonde was aangelegd zodat het verkeer door kon blijven rijden.

7.1 Planning projecten Tijdens de uitvoering van bijvoorbeeld de Haak om Leeuwarden waren er verschillende momenten waarop er fouten werden gemaakt zoals Sietske Poepjes ook aan mij vertelde, ook Thea Koster ervaart spanning bij planning van bepaalde projecten.

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Sietske Poepjes: ‘’Bij de uitvoering van bijvoorbeeld de Haak om Leeuwarden, heb ik het af en toe wel spannend gevonden of men de afgesproken planning wel zou halen. Vooral toen ik in September met lekker weer in de tuin zat en gebeld werd dat de twee aquaducten in de Haak, lek waren en het water de bouwkuip in liep, als gedeputeerde probeer je dan natuurlijk direct samen met de projectleider met een oplossing te komen, bij dit probleem hebben we er dan ook voor gezorgd dat het zo snel mogelijk in de media verspreid zodat je het ook jou kant op kan buigen, daar ben ik dan ook verantwoordelijk voor. Ik wilde niet dat er een heel negatief sfeertje om Vrij-Baan zou hangen. We lieten expres het bouwbedrijf het woord doen, we wilden de aannemer laten voelen, het is jou probleem! Jij hebt een contract met ons, en als dat ding van jou lekt moet jij maar zorgen dat het op tijd weer droog is. ’’ (Poepjes, 2014)

Thea Koster: ‘’We hebben wel eens spannende momenten gehad, zo hebben we wel eens een fietstunnel gehad die nog lekte vlak voordat die opgeleverd zou worden , dat is de fietstunnel bij het Oostergoplein. Het spannende is Westelijke invalsweg fase 2, want zometeen levert Sietske fase 1 op met het aquaduct dat is prachtig maar dan eindig je voor alsnog op industrieterrein. Dat is niet de bedoeling dus daar komt straks fase 2 en die takt aan op het Stephenson viaduct , maar om dat te realiseren hebben we grond nodig van bedrijven die daar zitten. En er zijn twee bedrijven die procederen daarover, daar is nu een onteigeningsprocedure voor in gang gezet, daarin merk je dat wij klem gaan lopen in tijd.’’ (Koster, 2014) Tevens werden er fouten gemaakt bij de Drachtsterweg, er was gekozen voor de verkeerde methode om de trekpalen voor het aquaduct de grond in te krijgen, deze palen zorgen ervoor dat het aquaduct niet gaat drijven op het grondwater. De bodem was toch harder dan ze hadden gedacht waardoor ze ver achter op schema raakten. Hierdoor moesten keuzes worden gemaakt om de vertraging in te lopen en wellicht de verdiepte ligging eerder open te stellen dan het aquaduct. Hieronder vindt u een tabel die de planning van verschillende projecten weergeeft. In de bijlage is ook nog een planning gegeven van verschillende projecten. In bijlage D15 staat tevens een programmaplanning van Leeuwarden Vrij-Baan. (Hoeksma, 2014) (Vrieswijk, 2014)

Afbeelding 118: Planning verschillende projecten

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

(Hoeksma, 2014) ** Gehele versie in bijlage D16

8. Wat is de verwachte eindsituatie?

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Rond 2020 als het project is afgerond kent Leeuwarden een geheel nieuwe infrastructuur, overal is in geïnvesteerd. Zo is de Haak om Leeuwarden geopend en zijn er 3 nieuwe aquaducten aangelegd waaronder het aquaduct in de verdiept gelegen Drachtsterweg. Door deze infrastructuur zou de bereikbaarheid van Leeuwarden sterk zijn toegenomen, Leeuwarden zou weer aantrekkelijk zijn voor de bedrijven. Door de goede bereikbaarheid willen er zich meer bedrijven in Leeuwarden vestigen. Met Leeuwarden Vrij-Baan is goed ingespeeld op de groei van Leeuwarden. Maar veel is nog niet te zeggen over de definitieve eindsituatie, dit valt pas te zeggen als Leeuwarden Vrij-Baan helemaal is afgerond. Hieronder is te zien hoe de aansluiting van Leeuwarden verandert zijn ten opzichte van vroeger en bovendien zijn het Noordwesttangent (N398) tussen Stiens en Marssum. De Haak om Leeuwarden (N31) is ook goed zichtbaar met knooppunt Werpsterhoek, de Noordwestelijke invalsweg en de Westelijke invalsweg in het midden.

Afbeelding 119: Nieuwe infrastructuur / Haak en Noordwesttangent

Conclusie Voor dit PWS heb ik bekeken of Leeuwarden Vrij-Baan invloed heeft op de bereikbaarheid en leefbaarheid van Leeuwarden en de regio. Hiervoor heb ik contact gehad met verschillende instanties die mij informatie hebben gegeven om tot een conclusie te komen. Leeuwarden Vrij-Baan is een 10-jarig project die loopt tot 2020 onder dit project wordt de infrastructuur flink aangepakt met een grote investering waarvan iedereen die de infrastructuur inen rond Leeuwarden gebruikt profijt van zal hebben. Onder Vrij-Baan werken Rijkswaterstaat, Provincie Fryslân en de gemeente Leeuwarden samen om zo de kosten en risico’s samen te delen. Leeuwarden kende één rondweg, dit is de centrale ring. Deze weg is uitgebreid toen Leeuwarden in het oosten ging uitbreiden met de wijk Camminghaburen. De wegen vanuit Harlingen, Drachten, Heerenveen, Stiens, Hurdegaryp komen allemaal samen op deze ring. Veel forensen kwamen naar Leeuwarden via deze wegen die aansloten op de stadsring. Doordat zoveel verkeer met verschillende richtingen samen op dit wegvak kwamen ontstonden er files en kwam en verminderde de veiligheid. Leeuwarden is ver buiten zijn bestaande ring gegroeid en zal nog verder gaan groeien met de nieuwe plannen van de gemeente om een nieuwe wijk ten zuiden van Goutum aan te leggen en bedrijvenparken in het westen te realiseren. Tevens steeg de werkgelegenheid in Leeuwarden hierdoor nam het aantal forensen toe, wat zorgde voor een nog grotere druk op de infrastructuur en op de ring. Invalswegen liepen vast met lange files als gevolg dit komt vooral door het gelijkvloerse karakter van bijna alle kruispunten wat ervoor zorgde dat veel verkeer op elkaar moest wachten. Tevens wilden mensen de files vermijden en namen sluiproutes waardoor leefbaarheid achteruit ging. Dit resulteerde in gevaarlijke situaties in Leeuwarden en de dorpen om Leeuwarden, wat zorgde voor achteruitgang van de leefbaarheid. Ook zorgen de files ervoor dat Leeuwarden minder aantrekkelijk is voor bedrijven omdat zij niet te maken willen hebben met de files. Als de infrastructuur niet aangepakt zou worden zou dit de groei van de stad in de weg staan en ook zou een kleine groei nog grotere files tot gevolg hebben.

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Om de problemen het hoofd te bieden wordt zoals eerder gezegd geïnvesteerd in de infrastructuur. Dit moet ervoor zorgen dat stad en de regio beter bereikbaar wordt en dat de leefbaarheid vergroot wordt. Hiervoor is Vrij-Baan opgezet, waarbij Leeuwarden en de regio aantrekkelijker worden gemaakt. Verschillende verkeersstromen worden van elkaar gescheiden om een betere doorstroming te creëren. Nieuwe wegen zoals de Haak worden aangelegd en tevens worden er nieuwe invalswegen aangelegd. Door bijvoorbeeld de Haak wordt een deel van het verkeer om de stad geleid, waardoor het rustiger wordt op de stadsring. Met Leeuwarden Vrij-Baan gaat een investering van €750 miljoen gemoeid. Dit komt geld komt uit een compensatiepakket van de overheid voor het wegvallen van de Zuiderzeelijn (RSP) die de randstad met het noorden zou verbinden en tevens bestaat het uit een gedeelte provinciaal geld. Onder Vrij-Baan staat de weggebruiker centraal en er wordt zoveel mogelijk gedaan om hinder te voorkomen. De 3 partners voeren de MinderHinderaanpak uit en ze hebben tevens een plan opgesteld, hoe bij verschillende projecten zo min mogelijk hinder kan worden ervaren. De hinder wordt voornamelijk opgelost door tijdens de bouw een Bypass aan te leggen of om een ster-rotonde aan te leggen zodat het verkeer altijd kan doorrijden. Ook is bepaald dat bepaalde onderdelen alleen uitgevoerd mogen worden als het rustig is op de weg.

De verwachte eindsituatie is dat Leeuwarden in 2020 en daarna beter bereikbaar is. Rond 2020 is het project afgelopen en is immers het totale bedrag van €750 miljoen geïnvesteerd. Door de verbeterde bereikbaarheid zouden wellicht meer bedrijven zich in Leeuwarden willen vestigen en is goed ingespeeld op de groei van Leeuwarden. Dit beeld is natuurlijk een geschetst beeld en kan door verschillende factoren ook tegenvallen, de verschillende dingen zijn namelijk pas echt goed te zeggen als het totale project is afgerond. Aan de hand van alle informatie die ik heb gekregen en heb verwerkt valt zeker te zeggen dat Leeuwarden Vrij-Baan zorgt voor een betere bereikbaarheid van de stad Leeuwarden en de omgeving. De vele projecten in en rondom de stad en met name de Haak om Leeuwarden zorgen voor een verbeterde verdeling van al het verkeer rond de stad. Het zal wel degelijk minder files opleveren omdat een groot deel van het verkeer nu om de stad geleid zal worden. De invalswegen zullen hierdoor minder verstopt raken. Tevens zal het aanpassen van verschillende kruispunten op de stadsring ook zeker zorgen voor een verbeterde bereikbaarheid, omdat de capaciteit en de doorstromingen op verschillende kruispunten sterk vergroot wordt. Ook zal de stadsring er veel beter bij liggen als Vrij-Baan is afgerond en zal deze een veel groenere en nettere uitstraling hebben. Met de komst van Leeuwarden Vrij-Baan en de afronding van dit project, stijgt de leefbaarheid in zowel de dorpen om Leeuwarden door een vermindering van het sluipverkeer. Hieruit valt af te leiden dat mijn gestelde hypothese klopt en Leeuwarden Vrij-Baan inderdaad zorgt voor een grotere leefbaarheid en bereikbaarheid in Leeuwarden en de regio.

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Afbeelding 120

Nawoord Woord van dank

Dit was mijn profielwerkstuk waar ik de afgelopen maanden erg hard aan gewerkt heb en heel veel van geleerd heb, zo heb ik nog meer interesse gekregen in de infrastructuur en weet ik nu inmiddels zeker dat ik Technische Planologie wil gaan studeren. Natuurlijk kon ik het niet alleen, want alleen was ik niet tot zoveel informatie gekomen. Graag wil ik hierbij de volgende personen bedanken: De heer R. Oenema, voor de goede begeleiding en hulp bij het maken van dit profielwerkstuk. De heer S. Vrieswijk, voor de grote hoeveelheid informatie die hij mij gegeven heeft en het boeiende gesprek. De heer J. Mulder, voor de vele informatie die hij aanvullend gaf op de informatie van Sjoerd Vrieswijk over het zuidelijke deel van de Haak om Leeuwarden. Mevrouw S. Poepjes, voor het zeer boeiende gesprek en de informatie die ze gaf over het onderdeel van de provincie. Mevrouw T. Koster, voor de vele informatie van de gemeente Leeuwarden en het leuke en interessante gesprek. De heer H. Hoeksma, voor de financiële gegevens en gegevens over de planning.

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Als laatste wil ik nog verscheidene medewerkers van Rijkswaterstaat-noord, Provincie Fryslân en Leeuwarden Vrij-Baan bedanken voor hun hulp.

77 Afbeelding 121

Bibliografie ANP. (2014, December 17). Architectenweb. Opgehaald van http://www.architectenweb.nl/aweb/redactie/redactie_detail.asp?iNID=14780 Hoeksma, H. (2014, December 8). Financien en planning Vrij-‐Baan . Koster, T. (2014, December 2). (T. Bult, Interviewer) Leeuwarden Vrij-‐Baan. (2014, oktober ). Opgehaald van www.vrij-‐baan.nl/organisatie-‐vrijbaan/aanleiding Mulder, J. (2014 , Oktober 30). (T. Bult, Interviewer) Poepjes, S. (2014, November 17). Leeuwarden Vrij-‐Baan . (T. Bult, Interviewer) Rijkswaterstaat-‐noord. (2010, Februari). Rijksweg 31 Leeuwarden Tracebesluit . Leeuwarden, Friesland , Nederland . Vrieswijk, S. (2014, Oktober 3). Vrij-‐Baan. (T. B., Interviewer) Vrij-‐Baan. (2009, April). Leeuwarden Vrij-‐Baan. Opgeroepen op November 15, 2014, van http://www.vrijbaan.nl/sites/leeuwarden.nl/files/vrijbaan_downloads/project/heliconweg_berei kbaar_brochure.pdf Vrij-‐Baan, L. (sd). Opgeroepen op 2014, van Leeuwarden Vrij-‐Baan : www.facebook.com/LeeuwardenVrijBaan Vrij-‐Baan, L. (sd). Haakdagen + interview Minister. . Opgehaald van http://www.youtube.com/watch?v=_eQQkknyDn4#t=157

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

In dit onderdeel van de Bibliografie behandel ik de gecontacteerde personen voor dit PWS. Personen Sietske Poepjes Gedeputeerde Provincie Fryslân Tweebaksmarkt 52, 8911 KZ Leeuwarden s.poepjes@fryslan.nl / Secretaresse: secr.gs.poepjes@fryslan.nl Sjoerd Vrieswijk Omgevingsmanager / Projectleider Snelliusweg 11 8912 BE Leeuwarden s.m.vrieswijk@fryslan.nl Henk Hoeksma Provincie Fryslân h.r.hoeksma@fryslan.nl Joost Mulder Communicatieadviseur Haak om Leeuwarden Brédyk 30 9088 BX Wirdum Joost.mulder@rws.nl Thea Koster Wethouder gemeente Leeuwarden Hofplein 38 – 8911 HJ t.koster@leeuwarden.nl / Secretaresse: hnauta@leeuwarden.nl

Algemene site van het project: Tracébesluit Haak om Leeuwarden

www.vrij-baan.nl Ingevoegd op bijlage D17

Bijlagen Bijlage A: Logboek In deze bijlage volgt het logboek bij het maken van dit Profielwerkstuk:

Week

05/09

02/09

Activiteit

Problemen & oplossingen Uren

Datum

Blad 1

Brainstormen over nieuw onderwerp

PWS bespreking 1

04/09

30/09

04/10

Oriëntatie onderwerp + contact leggen met instanties. Gesprek Projectbureau Vrij-baan/Provincie Fryslân met Sjoerd vrieswijk + uitwerking gesprek. Gesprek op projectbureau Rijkswaterstaat met Joost Mulder + uitwerking gesprek. Begin maken met PWS.

07/10

PWS bespreking

05/09

36 36

4 4 4 5 1

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

08/10

31/10

01/11

03/11

15/11

16/11

Maken Inleiding, hoofdstuk kosten & hoofdstuk problemen Maken Lay-out + voor & achterkant Verdere verdieping in onderwerp en doornemen bronnen Contact leggen met Niels de Bruijn, Sietske Poepjes (Provincie Fryslân) & Thea Koster (Gemeente Leeuwarden) Doorwerken bronnen en informatie doorlezen. Verdere oriëntatie onderwerp + doorwerken Tracébesluit

* Probleem: Onderwerp conflict Oekraïne wordt te groot en afbakening lukt niet. Oplossing: Beginnen aan nieuw onderwerp -> Leeuwarden Vrij-baan

* Probleem: Welke opbouw? Wat wel verwerken en wat niet? Oplossing: Duidelijke opbouw belangrijkste ->De haak en invalswegen !!!

3 1 4 2 3 6

Week

17/11

22/11

Activiteit

Blad 2 Problemen & oplossingen

Uren

Datum

Vervolg: Logboek profielwerkstuk (Leeuwarden Vrij-Baan)

Gesprek met Gedeputeerde Sietske Poepjes van Provincie Fryslân. Uitwerking gesprek met Sietske Poepjes en verwerking

23/11

Maken: Hoofdstuk Vrij-Baan

23/11

Voorwoord schrijven + herschrijving inleiding Beginnen met: alle onderdelen overige projecten + maken interview Thea Koster. Gesprek met Wethouder Thea Koster van gemeente Leeuwarden Uitwerken gesprek met Thea Koster en verwerking Verder met ‘overige projecten’ en ‘hoofdprojecten’ Gesprek over voortgang met Oenema Contact leggen met Vrij-Baan over financiën projecten. Invoegen alle bijlagen

1 2 1,5

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

29/11 02/12

02/12

05/12

08/12

09/12

13/12

17/12 18/12

50 51

24/01 04/02

Verdere verwerking van gesprekken en bekijken toepasbaarheid op onderwerpen Beetje aanpassen tekst + vormen conclusie, evaluatie Afwerking Inleveren proefopzet Tussentijdse hoeveelheid Inspelen op kritiek en verbeteren fouten. + invoegen bijlagen Uitprinten & inbinden PWS PWS inleveren Totaal:

2 3 1 2 6 0,5 2 2 1 2

Stappenplan?

2 69 7 4 80

Afgerond

Bijlage B: Evaluatie

Het maken van dit profielwerkstuk verliep heel goed. Zelf wist ik natuurlijk al aardig

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

veel over het onderwerp wat het makkelijker maakte voor mij om er een geheel van te maken. Wat mij ook gelijk opviel was de grote interesse van de instanties en personen die maar al te graag alle informatie wouden delen met mij en gesprekken wouden aangaan over problemen en voordelen van alle projecten die zorgen voor een betere bereikbaarheid van Leeuwarden. Ik had vooral niet verwacht dat Sietske Poepjes als de gedeputeerde van de provincie en de wethouder Thea Koster zelfs heel graag een gesprek met me wouden voeren over het gehele project. Voor dit onderwerp had ik het onderwerp: Crisis in Oost-Oekraïne, maar dit werd te uitgebreid. Nader gekeken naar dit onderwerp ben ik erg blij dat ik het gekozen heb en aangegrepen heb. Omdat mijn interesses dezelfde kant op gaan was het dan ook telkens leuk om weer een stuk voor het profielwerkstuk te typen of een afspraak te maken met een persoon die betrokken was bij het algehele project. Wellicht wou ik in het profielwerkstuk soms teveel vertellen, ik heb dan ook voor mezelf de ‘overige projecten’ allemaal ongeveer beperkt tot één project per pagina en de meest belangrijke projecten voor dit profielwerkstuk in meerdere pagina’s. Aan het begin kwam ik er natuurlijk al achter dat als ik het hele project Leeuwarden Vrij-Baan zou gaan bespreken dit veel te werk zou worden, met nader overleg zijn wij dan ook tot de andere vorm gekomen zoals ik hierboven beschreef. Alle fouten die ik bij mezelf ontdekte in dit profielwerkstuk heb ik altijd zoveel mogelijk proberen te verbeteren. Ik ben op tijd begonnen met mijn profielwerkstuk om ervoor te zorgen dat ik minder last zou krijgen van de tijdsdruk die zou komen door het resterende werk aan het einde van het jaar. Voor mensen die in het vervolg een profielwerkstuk maken over de wegenbouw of dit zelfde project, is het zeker aan te raden zo snel mogelijk contact op te nemen met personen en instanties die werkzaam zijn bij deze projecten. Wat ik vooral wil zeggen is dat deze mensen niet moeten opgeven bij het zoeken naar contactpersonen.

Bijlage C: Overige informatie

| PWS Leeuwarden Vrij-Baan |

Na deze pagina volgen de bijlagen! Deze bevatten o.a. plantekeningen en kaarten. Elke bijlage is genummerd met een cijfer en een D (bv: D2)

82 Â