Pws biomassa op boerderijschaal csg bogerman by LC topwerkstukken

2014 Biomassa op boerderijschaal

Renema, Wisse & Siemensma, Thiemen Bogerman, Sneek 19-12-2014

Voorwoord Wij hebben in december 2013 de opdracht gekregen om een PWS te schrijven. Het onderwerp en de verdere inhoud mochten we zelf bepalen. Na enkele onderwerpen vergeleken te hebben, zijn we bij biomassa uitgekomen. Dit hebben we gedaan omdat we beide een profiel hebben wat daarbij aansluit. Bovendien interesseert dit onderwerp ons en is gaswinning uit biomassa een actueel thema. Gaswinning uit biomassa staat eigenlijk nog in de kinderschoenen en er kan nog veel aan verbeterd worden. In ons PWS doen wij onderzoek naar biogasinstallaties op boerderijschaal. Dit doen we omdat we beide uit een boerenomgeving komen. Dit staat wat dichterbij onze belevingswereld dan biomassa op grote schaal. Daarnaast is biomassa in het algemeen een heel breed onderwerp. Ons PWS is ten eerste bedoeld voor school, maar het is ook heel nuttig voor boeren om te lezen. Dit komt omdat we in ons PWS onderzoek gaan doen naar de vraag of een biogasinstallatie voor boeren een goede toevoeging betekent voor het boerenbedrijf. Wij gaan eerst de theorie van biomassa in het algemeen bespreken in het eerste hoofdstuk ‘wat is biomassa’. Het hoofdstuk ‘hoe gaat vergisting in zijn werk en hoe kun je het hoogste rendement behalen’ gaat dieper in op de theorie van het vergisten van biomassa. In het laatste hoofdstuk bekijken we de vergisting op boederijschaal en gaan we onderzoeken of het voor boeren een verbetering is of juist een financiële deceptie. Voor ons PWS willen wij graag de volgende mensen bedanken: -

H. Delemarre, vakbegeleider Bogerman Anton Stokman, veehouder uit Koudum & Arjan Stokman J. Theunissen, docent milieukunde VHL

Samenvatting

In dit PWS wordt eerst verteld over de theorie van biomassa. Er zijn verschillende soorten biomassa en dit kunnen we samenvatten in droge biomassa, natte/verse biomassa en (gebruikte) vetten/oliën. Er zijn ook een paar voor- en nadelen aan biomassa en de opwekking van gas daarmee. Een voordeel is bijvoorbeeld: het voorkomt de uitstoot van methaan. Een nadeel is bijvoorbeeld: biomassa wordt nog niet echt gezien als rendabele vervanger van fossiele brandstoffen (economisch gezien). Het vergistingsproces blijkt een zeer complex proces te zijn. Hier wordt allemaal informatie over verteld. Ook wordt verteld hoe een biogasinstallatie in zijn werk gaat en wat er allemaal met het biogas gedaan kan worden. Er wordt een plan gemaakt voor een nieuw concept van een stal met vergister. Vervolgens worden er twee vergisters vergeleken en één vergister komt als beste uit de bus, een monovergister (alleen mest). Het blijkt dat het biogas het beste opgewaardeerd kan worden. Dit is ook het beste voor de subsidie. Ook wordt er een stalvloer en puttenplan ontworpen. Als laatstegf wordt er gekeken naar wat de kosten en opbrengsten zijn. Het blijkt dat het theoretisch goed mogelijk is voor een veehouder om een monovergister aan te schaffen.

Inhoud Voorwoord .............................................................................................................................................. 1 Samenvatting........................................................................................................................................... 2 Inleiding ................................................................................................................................................... 5 Wat is biomassa....................................................................................................................................... 6 Biomassa in het algemeen................................................................................................................... 6 Voor- en nadelen ................................................................................................................................. 7 Voordelen ........................................................................................................................................ 7 Nadelen ........................................................................................................................................... 8 Hoe gaat vergisting in zijn werk en hoe kun je het grootste rendement bereiken? ............................... 9 Anaerobe vergisting ............................................................................................................................ 9 Geschikt materiaal voor anaerobe vergisting ..................................................................................... 9 Het vergistingsproces ........................................................................................................................ 10 Voorbewerking substraat .................................................................................................................. 12 Vergistingtemperatuur ...................................................................................................................... 13 Voor- en nadelen van thermofiele vergisting................................................................................ 13 Hoe schakel je om van mesofiele vergisting naar thermofiele vergisting? ................................... 13 Overmatige warmteproductie vergisters ...................................................................................... 14 Hoe gaat een biogasinstallatie in zijn werk? ..................................................................................... 14 Optimale opbrengst vergisting .............................................................................................................. 16 Verslag van bezoek ............................................................................................................................ 17 Deskundige Jos Theunissen ........................................................................................................... 17 Veehouder Anton Stokman & Arjan Stokman............................................................................... 18 Stal met nieuwe mestvergister ............................................................................................................. 19 Mono- of co-vergisting ...................................................................................................................... 19 Dagverse mest en puttenplan ........................................................................................................... 20 Stalvloer met speciale roosters ..................................................................................................... 21 Puttenplan ..................................................................................................................................... 23 WKK of biogas.................................................................................................................................... 24 Voorbehandeling met enzymen ........................................................................................................ 25 Soort vergister ................................................................................................................................... 27 Biogas opwaarderen naar aardgaskwaliteit ...................................................................................... 31 Totale kosten en opbrengsten .......................................................................................................... 32 Conclusie ............................................................................................................................................... 34 3

Discussie ................................................................................................................................................ 35 Evaluatie ................................................................................................................................................ 36 Thiemen Siemensma ............................................................................................................................. 36 Verklarende woordenlijst ...................................................................................................................... 37 Bibliografie ............................................................................................................................................ 39

Inleiding Zoals gezegd gaat ons PWS gaat over biomassa. Wij richten ons vooral op biomassa op boerderijschaal, dit omdat hier de laatste tijd veel discussie over is. Veel boeren hebben een biogasinstallatie aangeschaft maar ze hebben er honderdduizenden euro’s op verloren en waren genoodzaakt om hun installatie uit te schakelen. Zo zijn wij ook op onze hoofdvraag gekomen voor ons PWS, namelijk: hoe kun je een biogasinstallatie toch winstgevend laten draaien? Om deze vraag te beantwoorden hebben wij ons PWS verdeeld in verschillende hoofdstukken. In het eerste hoofdstuk leggen wij biomassa in het algemeen uit. Hierbij houden we geen rekening met de boerderijschaal. Dit doen we om de lezer een beetje inzicht te geven over wat biomassa is. In het hoofdstuk daarna gaan we dieper in op de vergisting van biomassa. Op boerderijschaal wordt namelijk alleen maar gewerkt met vergisting. In dit hoofdstuk bekijken we ook verschillende manieren om het substraat voor te bewerken. Dit kan de opbrengst bevorderen. In het hoofdstuk ‘maximale opbrengst vergisting’, waarin tevens ons onderzoek wordt beschreven, hebben we ook een verslag gemaakt van ons bezoek aan de hogeschool Van Hall Larenstein (VHL) en veehouder Stokman in Koudum. We hebben zelf geen proef uitgevoerd. In plaats daarvan zijn we bij Stokman en de VHL geweest om biomassa op boerderijschaal op verschillende manieren te belichten. Wij vonden een proef niet nodig omdat het doel van ons PWS is: onderzoeken of boeren een vergistinginstallatie winstgevend kunnen laten draaien. Bovendien is het eigenlijk ook niet mogelijk om een eenvoudige en kleinschalige proef te doen met mestvergisting. We hebben ons laatste hoofdstuk over de nieuwe installatie in verschillende subhoofdstukken verdeeld. Dit hebben we gedaan omdat er in elk subhoofdstuk een onderwerp aan bod komt over manieren waarop de opbrengst van biogas in geld of Nm3 verhoogd kan worden. Ons PWS is bedoeld voor boeren die een nieuwe installatie willen aanschaffen. Zij kunnen in ons PWS bekijken of het voor hun een optie is om dit te doen. Verder kunnen mensen die geïnteresseerd zijn in dit onderwerp ook een blik werpen op en in ons werkstuk. Onze bronnen zijn voornamelijk de familie Stokman en Jos Theunissen van de VHL. Verder hebben we ook veel informatie via het internet vergaard. Deze bronnen van het internet zijn verwerkt in de bronnenlijst. We hebben beide de taken eerlijk verdeeld en hebben thuis het grootste deel zelf uitgewerkt. Af en toe zijn we ook samen bezig geweest om het PWS goed tot een geheel te laten komen.

Wat is biomassa Wij doen ons PWS over biomassa op boerderijschaal. Allereerst willen we uitleggen wat biomassa is en hoe de energiewinning in zijn werk gaat.

Biomassa in het algemeen Biomassa is biologisch afval van dode of levende organismen. Hieronder vallen bijvoorbeeld planten, hout, mest en maĂŻs. Dit biologische afval wordt verzameld en verbrand of vergist zodat er uiteindelijk biogas ontstaat. Biogas kan -na enkele aanpassingen- voor dezelfde doeleinden gebruikt worden als aardgas. Er zijn verschillende soorten biomassa, zoals: natte biomassa , droge biomassa en gebuikte olie of vet. Bij olie of vet moet je denken aan oud gebruikt vet of bakafval. Het woord natte biomassa zegt het al: het is nat; dit is mest, bladeren, gras of andere verse en natte biomassa. Droge biomassa daarentegen heeft een laag vochtgehalte; dit kan bijvoorbeeld hout of papier zijn. Droge biomassa wordt vaak verbrand en natte biomassa wordt vaak vergist. Verbranding Bij verbranding van droge biomassa wordt bijvoorbeeld hout verbrand. Daarbij komt warmte en stoom vrij, dit wordt gebruikt om een turbine in werking te zetten die op zijn beurt energie opwekt. Dit wordt groene stroom genoemd. Vergisting Bij vergisting wordt biomassa afgebroken door middel van bacteriĂŤn tot methaan en/of ethanol. Daar komen ook restproducten bij. Meestal wordt gebruik gemaakt van covergisting. Hierbij wordt natte biomassa samen met landbouwgewassen gemengd en vergist. Dit is om de reactie te versterken en meer biogas te produceren. Bij vergisting worden de koolhydraten in de mest en in het plantaardig afval door micro-organismen omgezet in energie, dit gebeurt tijdens een zogenaamd dissimilatieproces. Bij vergisting ontstaat ook een digistaat, dit is het restafval tijdens het proces. Het digistaat wordt bijvoorbeeld als meststof gebruikt. Het gebeurt ook dat het digistaat opnieuw de installatie ingaat om het proces op gang te houden.

(Google afbeeldingen) Figuur 1

Het gebruik maken van verbranding of vergisting is koolstofdioxide (CO 2 ) neutraal. Bij het verbranden en vergisten van biomassa komt weliswaar CO 2 vrij, maar dit maakt deel uit van de koolstofcyclus. Miljoenen jaren geleden is de CO 2 die vrijkomt bij de verbranding van biomassa ook uit de lucht gehaald. Daarom is het gebruik van biomassa CO 2 neutraal. Biomassa in Nederland In Nederlands is een groot percentage van de groene stroom afkomstig uit biomassa. Er wordt steeds meer gebruik gemaakt van biomassa sinds mensen zich beginnen te realiseren dat de fossiele brandstoffen opraken. Dit blijkt uit de onderstaande figuur die het gebruik van biomassa aangeeft van 1960 tot 2006. Er kan echter veel meer gebruik worden gemaakt van biomassa in de toekomst. Volgens onderzoek van de overheid is in 2050 1600 PJ energie uit biomassa gevraagd. Maar uitgaande van hoe het nu is, is het aanbod in 2050 slechts 200 PJ. Er kan meer worden geïmporteerd uit andere landen, maar dit is niet wenselijk. Zelf produceren is namelijk goedkoper.

(Biomassa) Grafiek 1

Voor- en nadelen In Nederland en de rest van de wereld wordt steeds meer overgeschakeld op duurzame energiebronnen. Biomassa is één van die energiebronnen. Dit heeft natuurlijk ook zijn voor- en nadelen. We bekijken eerst de voordelen van biomassa. Voordelen Biomassa is een energiebron die haast niet uit te putten is, want organisch materiaal kun je gewoon opnieuw planten en mest kunnen koeien opnieuw uitpoepen, hoewel grond waarop de gewassen staan wel uit te putten zijn. In Nederland komt 11% van de energie uit duurzame bronnen, dus 7

inclusief biomassa. Deze duurzame bronnen hoeven dus niet lager te zijn en kunnen alleen maar meer worden, aangezien ze onuitputtelijk zijn. Het proces waar biogas van gemaakt kan worden is CO 2 neutraal. De gassen die vrijkomen bij het vergisten zijn zeer schadelijk, bijvoorbeeld methaan, dat 21 keer zo sterk meewerkt aan de opwarming van de aarde dan CO 2 . Methaan wil je juist gebruiken om energie op te wekken. We worden minder afhankelijk van fossiele brandstoffen die meestal uit het Midden-Oosten moeten worden gehaald. Met biomassa kunnen we zelf de prijs bepalen en zelf bepalen hoeveel en wanneer we biogas produceren. Alle restproducten tijdens vergisting of verbranding zijn wel te gebruiken. Het digistaat is namelijk als meststof een hele goede vervanger voor de normale mest. Ook de warmte kan worden gebruikt, via een WKK kan de warmte worden omgezet in energie die in de woning van de veehouder of een woonwijk kan worden gebruikt. Biogas is vele malen makkelijker op te slaan dan duurzame elektrische energie, zoals wind- en zonneenergie. Het gas of het substraat kan worden opgeslagen in silo's of daarvoor aangelegde gasopslagplaatsen. Nadelen Biomassa wordt nog niet echt gezien als rendabel alternatief van fossiele brandstoffen en er wordt nog niet heel veel in ge誰nvesteerd. Dit komt de productie zeker niet ten goede. De regels voor de verwerking van biomassa worden steeds strenger. Steeds minder dingen mogen worden verwerkt tot biogas en de subsidie voor biomassa is tegenwoordig vrij weinig. In Duitsland is de subsidie wel weer hoog. Om voldoende energie uit biomassa te halen met de huidige en mogelijke methodes is veel landbouwgrond nodig. De co-producten die veel energie opleveren moeten geplant en geoogst worden. Dit kost niet alleen veel tijd maar ook veel grond. Om de helft van alle auto's op biogas te laten rijden in de EU is 95% van alle landbouwgrond van nodig. De regels voor het produceren van co-producten zijn makkelijk te omzeilen en dit gebeurt op grote schaal. Er mag geen nieuwe landbouwgrond worden aangelegd voor de productie van co-producten, wel voor die van voedingsproducten. Er zijn mensen die bestaande akkergrond gebruiken voor de productie van co-producten, terwijl deze bestemd is voor voedingsproducten. Ook worden er bossen gekapt om akkers aan te leggen voor de productie van voedingsmiddelen. Deze regels zijn nog niet scherp genoeg om dit te voorkomen. Door het misbruiken van de regels wordt er juist meer lucht vervuild en wordt de aarde meer verwarmd. Hoe meer bossen er worden gekapt voor akkerbouw, hoe meer CO 2 uitstoot er is.

Hoe gaat vergisting in zijn werk en hoe kun je het grootste rendement bereiken? Biogas is een groot onderdeel uit de biomassa industrie. Er zijn al een aantal (boeren)bedrijven die een installatie hebben om gas uit (koeien)mest te halen. Deze installaties kunnen veel stroom opwekken. Door het vergisten van de mest ontstaat er gas die een gasmotor aandrijft en die gasmotor wekt weer warmte en stroom op. Ook kan geproduceerde biogas opgewaardeerd worden naar aardgaskwaliteit, maar daar gaan we later nog meer over vertellen. De ‘standaard’ biogasinstallaties kunnen wel voor 450 huishoudens stroom opwekken, en sommige installaties nog voor veel meer. Het is ook mogelijk dat het gas wat geproduceerd wordt in deze installaties gereinigd wordt en dat het dan op het aardgasnet aangesloten wordt, dan kunnen mensen gewoon koken op groen gas of er kunnen auto’s op rijden. Ook kleine boerenbedrijven (ong. 75 koeien) kunnen een kleine compacte installatie hebben zodat ze hun hele bedrijf (melkrobot, koeienstal, woning enz.) op eigen kracht van stroom kunnen voorzien met de mest van hun koeien. Dan kunnen ze zelfs met de warmte die vrijkomt met het vergisten, gebruiken voor warm water en de kachel. Er zijn dus vele mogelijkheden voor het vergisten van mest. Maar toch denken wij dat de installaties goedkoper en duurzamer kunnen. Daarom gaan wij dit nader onderzoeken.

Anaerobe vergisting Anaerobe vergisting is een volledig natuurlijk proces. Er zijn allerlei verschillende bacteriën verantwoordelijk voor dit proces. Deze bacteriën breken organisch materiaal af en zetten dit om in biogas. Dit alles gebeurt in zuurstofloze omstandigheden. Daarom heet het proces dan ook anaerobe vergisting. Anaeroob betekent zonder zuurstof. Als we het hebben over aeroob, betekent dat met zuurstof. Vooral de methaanbacteriën zijn de producenten van biogas. Methaanbacteriën behoren tot de oudste levende wezens op aarde. Ze kwamen drie tot vier miljard jaar geleden al voor. Op dat moment bevatte de atmosfeer nog geen zuurstof, dat verklaart ook waarom deze bacteriën zo goed kunnen overleven in een zuurstofloze omgeving. In de natuur zijn er nog altijd plekken waar deze methaanbacteriën zich erg goed kunnen ontwikkelen. Ze komen bijvoorbeeld voor in moerassen, de maag van een koe en op de bodem van oceanen. Ook op stortplaatsen komt deze bacterie veel voor. Vooral in de mest van koeien zitten veel methaanbacteriën, dit maakt ook dat we daar biogas uit kunnen winnen.

Geschikt materiaal voor anaerobe vergisting Eigenlijk komt elk organisch/biologisch materiaal in aanmerking voor vergisting. Dat wil zeggen, elk materiaal met een plantaardige of dierlijke oorsprong. Natuurlijk is de ene organische stof minder geschikt dan de andere organische stof voor anaerobe vergisting. Dit komt door de samenstelling van het materiaal. Voor verschillende samenstellingen van het materiaal zijn verschillende concepten nodig. Bovendien heeft het materiaal dat vergist wordt ook gevolgen voor de bruikbaarheid van het digestaat. We kunnen de oorsprong van het materiaal in een aantal verschillende groepen verdelen.

Tabel 1

Landbouw

Industrie

-Mest -Energiegewassen -Oogstresten

-Voedingsindustrie -Agro-industrie -Afvalwater

Intergemeentelijk (huis & tuin) afval -Restafval -GFT -Bermmaaisel

Wij zullen vooral naar de vergisting van de landbouwproducten kijken, vooral naar mest. De opbrengst van biogas is afhankelijk van de hoeveelheid organische stof en de samenstelling daarvan.

Het vergistingsproces Het vergistingsproces is heel simpel uit te drukken met de volgende figuur. In werkelijkheid ligt het niet zo simpel. Het rode blokje “vergisting door micro-organismen” bestaat uit een groot aantal processen, micro-organismen en reacties die nodig zijn om een substraat om te zetten in biogas. In figuur 2 is het proces te zien van ‘vergisting door micro-organismen. Dit schema is nog steeds een sterk versimpelde weergave van de werkelijke situatie en het schema houdt bovendien geen rekening met al de biologische processen die niet het produceren van methaan ‘als doel’ hebben, maar die wel optreden binnen een vergister. Het vergistingsproces wordt van vroeger uit opgedeeld in vijf fasen afhankelijk van de typen omzettingen die plaatsvinden. De reactie vergelijking van het vergisten van biomassa is de volgende: C 6 H 12 O 6 →3CH 4 +3CO 2 . Er ontstaat 60% CH 4 en 40% CO 2 Hydrolyse Figuur 2 In deze fase worden grote moleculen (polymeren) zoals koolhydraten, vetten en eiwitten afgebroken tot kleinere moleculen met behulp van enzymen. Dat komt omdat de polymeren te groot zijn om door de cellen opgenomen te worden, daarom scheiden de microorganismen enzymen uit die de grote moleculen weer afbreken. Vervolgens kunnen de kleinere moleculen de celwanden van micro-organismen passeren, waar ze door de micro-organismen ‘gegeten’ worden. Veel verschillende soorten micro-organismen spelen in deze fase een rol, afhankelijk van het type substraat dat aan een vergister wordt toegevoegd. Deze fase raakt niet snel verstoord. Het bepaalt wel de snelheid waarmee biogas wordt geproduceerd wanneer een bepaald substraat moeilijk af te breken is.

Acetogenese In deze fase wordt acetaat gevormd uit verschillende moleculen (bijvoorbeeld waterstof en koolstofdioxide). De micro-organismen die hierin een rol spelen zijn elk verschillend en flexibel. Als

het onder verkeerde omstandigheden plaatsvindt, kunnen ze de strijd aangaan met de methaanproducerende micro-organismen waardoor er minder methaan wordt geproduceerd. Afbraak vluchtige vetzuren Deze fase wordt bijna nooit genoemd en het is de fase vóór de methanogenese waarin de vluchtige vetzuren worden omgezet in moleculen, die door de methanogenen gebruikt kunnen worden voor de productie van methaan. Deze groep micro-organismen is zeer gevoelig en moet goed samenwerken met de methanogenen om te kunnen overleven. In een vergister raakt deze samenwerking vaak verstoord waardoor de vluchtige vetzuren zich allemaal ophopen. Methanogenese Dit is de laatste stap van het vergistingsproces. In deze fase wordt methaan gevormd. Er is maar één grote groep micro-organismen verantwoordelijk voor deze stap, namelijk de methaanproducerende micro-organismen die ook wel methanogenen genoemd worden. Deze micro-organismen kunnen maar een beperkt aantal componenten gebruiken om methaan te produceren: waterstof (H 2 ) + koolstofdioxide (O 2 ), acetaat (CH 3 COOH) of methylverbindingen (bijvoorbeeld methanol: ( CH 3 OH). Het is een groep met micro-organismen die vrij gevoelig is voor verstoringen en ze werken het meest efficiënt bij neutrale pHwaarden. Dit is een snelle en korte samenvatting van het vergistingsproces bij de micro-organismen. In figuur 2 is het proces van de vergisting van de micro-organismen in een aantal fasen te zien in een schema.

11 Figuur 3

Voorbewerking substraat Om het vergistingsproces te versnellen zou men het substraat kunnen voorbewerken op een aantal verschillende manieren. Dit wordt gedaan om de verblijftijd korter te maken en om het proces rendabeler te maken. Het voorbewerken van het substraat kan het proces net dat kleine beetje verbeteren om net die 5% meer rendement te behalen. Die 5% zou net de winst kunnen zijn. We gaan een paar manieren om voor te bewerken nader uitleggen. Druk Door de druk te verhogen of te verlagen kunnen er spanningen ontstaan op de vergistingcellen. Door deze spanning worden de celwanden kapot gemaakt waardor de cellen eerder gaan vergisten. De componenten worden dan beter afbreekbaar. Meestal zijn de installaties voor drukverhoging in een koeienstal zeer complex en duur. Later zullen we hier verder op ingaan. Mechanisch Er is ook een mogelijkheid om het moeilijk vergistbare mechanisch voor te bewerken. Dit is vooral nodig bij de moeilijkere vergistbare substraten (ligno-cellulose). Het is moeilijk op voorhand te bepalen dat deze manier goed zal werken en dat de biomassa wel werkelijk moeilijker af te breken is. Chemisch Chemische voorbehandeling werkt vaak met zuren, basen enz. Door dit soort stoffen toe te voegen aan de biomassa kan men het vergistingsproces stimuleren. Dat komt doordat deze stoffen het proces sneller laten verlopen. Ultrasoon geluid Er bestaat ook een manier om de biomassa voor te bewerken met ultrasoon geluid. Deze manier wordt in werkelijkheid nog (bijna) niet gebruikt. Ultrasoon geluid is hoog geluid met een hele hoge frequentie. De frequentie van ultrasoon geluid loopt van 20 kilohertz tot 800 megahertz. Deze geluiden zijn zo hoog dat mensen het niet kunnen horen. Door ultrasoon geluid bij de biomassa te hebben maken de geluidsgolven de biomassa beter afbreekbaar. De geluidsgolven â&#x20AC;&#x2DC;krakenâ&#x20AC;&#x2122; als het ware de biomassa. Enzymen Een veelvoorkomende manier om de biomassa voor te bewerken is door enzymen toe te voegen. Enzymen versnellen de chemische reactie waardoor het vergistingsproces ook sneller verloopt. Een enzym is een soort katalysator voor de chemische reactie. Op deze manier komen we later nog terug.

Vergistingtemperatuur Het vergistingproces wordt onder verschillende temperaturen gedaan: mesofiele temperaturen (rondom 37oC) of thermofiele temperaturen (rondom 55oC). De meeste vergisters in Nederland doen het proces met mesofiele temperaturen omdat deze temperaturen het minst gevoelig zijn voor verstoringen. Het voordeel van thermofiele vergisting is dat het vergistingsproces sneller loopt bij die temperaturen. Hierdoor is de gasproductie (per tijdseenheid) het hoogst en is de verblijftijd het kortst. Het nadeel is dat het proces kwetsbaarder is, dus gevoeliger voor verstoringen en het proces is minder stabiel. De twee verschillende temperaturen zijn terug te leiden naar twee hoofdgroepen micro-organismen: de mesofiele micro-organismen (deze micro-organismen voelen zich het prettigste bij mesofiele temperaturen, dus rond de 37 graden Celsius) en de thermofiele micro-organismen (deze voelen zich het beste bij thermofiele temperaturen, dus rond de 55 graden Celsius). De meeste microorganismen zijn mesofiel. Dat komt omdat 37 graden Celsius ook ongeveer de lichaamstemperatuur is en in ons lichaam komen ook veel micro-organismen voor. Al die micro-organismen in je lichaam zijn dus ook mesofiel. Thermofiele micro-organismen zijn veel gespecialiseerder en dus ook minder divers. Daarom komen ze ook minder voor. Voor- en nadelen van thermofiele vergisting Tabel 2

Voordelen Ongeveer twee tot drie keer snellere omzetting van het substraat naar biogas.

Nadelen Het kost meer energie om een vergister continu bij hogere temperaturen te laten draaien.

Substraten worden beter gehydrolyseerd (afgebroken) door de hogere temperaturen Doordat meer substraat wordt omgezet naar biogas blijft minder digestaat over. Door de hogere temperaturen worden meer pathogenen (ziekteverwekkende organismen) afgedood.

Het systeem is gevoeliger voor verstoringen het veranderingen. Hogere concentraties vluchtige vetzuren. De gasproductie wordt verhoogd, maar het methaanpercentage neemt af.

Scheiding van vaste/vloeibare fracties is eenvoudiger.

Hoe schakel je om van mesofiele vergisting naar thermofiele vergisting? Er zijn twee verschillende strategieën om een draaiende mesofiele vergister naar thermofiele temperaturen te brengen. De eerste manier is om de temperatuur in stappen te verhogen (bijvoorbeeld van 35oC → 40oC → 45oC → 50oC → 55oC). Hierbij is de bedoeling om het proces en dus ook de micro-organismen steeds de kans te geven om zich aan te passen aan de nieuwe temperatuur en het proces op deze manier stabiel te houden. Het blijkt uit de praktijk dat het proces inderdaad stabieler blijft, maar het omschakelen duurt langer (ongeveer 70 dagen). 13

De andere manier is om de vergister in één keer zo snel mogelijk bij thermofiele temperaturen te laten draaien. Hierdoor zullen zowel de mesofiele micro-organismen als de thermofiele microorganismen zich niet erg prettig voelen bij temperaturen tussen de 40- en 50oC, deze periode moet dus zo kort mogelijk worden gehouden. Als de vergister op thermofiele temperaturen (55oC) gekomen is, zullen de thermofiele micro-organismen zich prettiger voelen. Uit de praktijk is gebleken dat het proces op deze manier tijdelijk zeer instabiel kan worden, maar zich ook weer snel herstelt. Voor beide methoden is het goed om van te voren te bepalen of de benodigde thermofiele methaanproducerende micro-organismen in voldoende mate in de vergister aanwezig zijn. Hiervoor zijn meetmethoden ontwikkeld. Het omschakelend van het proces brengt wel risico’s met zich mee, dus het is goed om het proces voor en tijdens de omschakeling goed in de gaten te houden. Overmatige warmteproductie vergisters Iets wat ook voor kan komen in het vergistingsproces is dat een vergister automatisch verhit omdat het vergistingsproces zelf zoveel warmte produceert dat de temperatuur in een vergister stijgt. Hierdoor kan het vergistingsproces in een ongunstige temperatuurfase terechtkomen die nadelig is voor de aanwezige organische stoffen en dus ook voor de productie van het biogas. Het kan nog niet precies gezegd worden hoe dit in zijn werk gaat, maar het is overduidelijk dat de microbiologische processen in de vergister de oorzaak zijn van de opwarming van de vergister. De mesofiele vergisters waarin veel zetmeelrijke substraten (aardappel, maïs en andere graansoorten) zijn vooral erg gevoelig voor deze opwarming. Om dit te voorkomen kan men er voor kiezen om de vergister te koelen. Een andere optie is om het vergistingsproces thermofiel te laten draaien. Men zou ook de samenstelling van het substraat kunnen veranderen of gewoon het type substraat wat in de vergister gegooid wordt.

Hoe gaat een biogasinstallatie in zijn werk? Een biogasinstallatie is, in ons geval, aangesloten op een boerenbedrijf. Bij de opgeslagen mest van een bedrijf worden in veel gevallen landbouwgewassen toegevoegd (maïs, (plantaardig)afval enz.) om het vergisting proces te versterken. De landbouwgewassen liggen opgeslagen in sleufsilo’s waar de mest aan toegevoegd wordt. Vanuit de silo’s gaat de biomassa naar de liggende of staande vergisters. Van de liggende vergisters gaat de biomassa verder naar de na vergister waar het verder kan vergisten. Het biogas wat in deze twee vergisters ontstaan is wordt in de warmtekrachtkoppeling omgezet in elektrische- en thermische energie. Een warmtekrachtkoppeling kan gelijktijdig elektriciteit en warmte vanuit het biogas omzetten. De motor van de WKK wordt aangedreven op het biogas vanuit de vergisters. Deze motor drijft een generator aan die Figuur 4 weer elektriciteit opwekt. Vaak wordt die elektriciteit gelijk geleverd op het energienet, maar je kunt het ook op je eigen bedrijf aansluiten. Het biogas wat niet in de warmtekrachtkoppeling terecht kan wordt gebruikt om gebouwen te verwarmen met behulp van HR combi-ketels. Het rendement van een warmtekrachtkoppeling is ongeveer 40% elektriciteit en 60% warmte. Het gebruiken van de warmte is vaak moeilijk omdat de warmte 14

eigenlijk niet goed opgeslagen kan worden. Vooral in de zomer gaat er dan veel warmte en dus ook biogas verloren, omdat maar ongeveer 40% gebruikt wordt. Het overige gas in een dergelijke situatie wordt verbrand. Hierbij wordt het overgebleven methaangas (CH 4 ) omgezet in koolstofdioxide( CO 2 ). CO 2 is minder schadelijk voor het milieu dan CH 4 , dus daarom wordt het verbrand. Het komt ook vaak voor dat een vergister het geproduceerde gas niet omzet in elektriciteit. Het gas wordt dan opgewaardeerd naar aardgas kwaliteit en kan dat aangesloten worden op het net. In het bedrijf waar we het later over gaan hebben gebeurd dit ook. Op deze manier is er eigenlijk 100% rendement, wat dit concept zeer aantrekkelijk maakt. Het nadeel is dat het opwaarderen van biogas naar aardgaskwaliteit zeer prijzig is. Als het substraat klaar is met vergisten blijft er een digistaat over. Deze gaat deels weer terug naar de vergister, maar ook naar de mestput. Het komt ook voor dat het digistaat word uitgereden op het land, maar dit mag niet altijd. In de volgende figuur zie je het hele principe van een vergistingsinstallatie in een blokschema. Termen als membraamfiltratie en enzymen komen we later nog op terug.

Figuur 5

Optimale opbrengst vergisting In het vorige hoofdstuk hebben jullie gelezen dat vergisten meestal gebeurt met co-producten, maar wij willen onderzoeken of dit ook alleen kan met mest en hoe dit zo goed mogelijk kan. Dit willen wij onderzoeken omdat veel boeren de co-producten niet meer kunnen betalen en met een overschot aan digistaat zitten, waar ook nog eens te veel mineralen in zitten en zo de bodem te snel verzadigd is. Alleen mest vergisten zou een oplossing kunnen zijn, als er maar genoeg geld mee wordt verdiend. In de volgende grafiek kun je zien wat de opbrengst in m3 biogas van mest is en die van coproducten, dit is zonder speciale voor behandelingen of opbrengstbevorderende methoden. 900

Opbrengst m3 biogas/ ton materiaal

800 700 600 500 400 300 200 100 0 Mest

Snijmaïs

Vetafscheider

Tarwe

Oud brood

Glycerine

Gebruikt vet

Grafiek 2

Zoals je ziet zit er in mest komt er uit mest heel weinig biogas vrij. Daarentegen is er van mest wel een overschot en moeten alle co-producten gekocht worden. De prijs van een ton snijmaïs is al 75 euro, de materialen die nog meer biogas opleveren zijn vaak ook nog veel duurder om aan te schaffen. Het mineralen(fosfaat etc.) gehalte is ook een groot probleem. De fosfaatnorm van mest is de wettelijke norm, vergisten van mest zonder of met co-producten valt onder “dierlijke mest”. Als je dingen gaat vergisten zonder mest dan valt het al onder “andere meststoffen” en is het fosfaatgehalte te hoog en kan het niet worden uitgereden over het land. Dus hoe meer je mest alleen vergist hoe meer digistaat je kunt uitrijden over het land als meststof, ook het stikstofgehalte is al snel te hoog. Om voor dit probleem en andere problemen een oplossing te vinden zijn we bij twee mensen langs geweest en hebben we ze beide om hun mening en oplossing gevraagd. We zijn bij een leraar geweest van het Van Hall Larenstein (VHL) die les geeft in milieukunde en veel kennis heeft over biomassa en de ontwikkelingen in de vergisting van biomassa. Ook zijn we bij een veehouder geweest die al lange tijd de aanschaf van een vergistingsinstallatie overweegt en die hij waarschijnlijk ook in 2015 zal gaan bouwen en daardoor veel voor- en nadelen weet van de vergisting van biomassa. 16

Verslag van bezoek Deskundige Jos Theunissen Op 30 oktober zijn wij op afspraak, na vele mailtjes gestuurd te hebben, naar het Van Hall Larenstein in Leeuwarden geweest. We hadden daar een afspraak met Jos Theunissen. Er werd ons verteld dat hij ons meer kon vertellen over de vergisting van biomassa. Wij kwamen naar hem toe met de vraag: “hoe kun je alleen mest vergisten en toch nog een zo hoog mogelijke hoeveelheid biogas uit de mest halen”. Allereerst heeft hij ons wat verteld over hoe vergisten nou in zijn werk gaat en wat daarbij allemaal gebeurt, dit is verteld in het vorige hoofdstuk. Daarna kwamen we met onze vraag, daar had hij veel nuttige antwoorden op. Bij vergisting bestaan er verschillende methoden om de opbrengst biogas te verhogen. Het begint al voordat de mest aan het vergisten is, voorbehandeling, dit kan op verschillende manieren. Het idee achter het voorbehandelen is dat de celwanden van de cellen in de mest instabiel worden en zo het gas uit de mest makkelijker kan ontsnappen en het proces sneller verloopt. Enkele manier die nu gebruikt kunnen worden zijn schimmelbehandeling, enzymen toevoegen, ultrasoon geluid, zuren toevoegen, drukverhoging en bacteriën toevoegen, zoals behandeld in het vorige hoofdstuk. Onze voorkeur gaat vooral uit naar het toevoegen van enzymen of bacteriën, de deskundige vindt vooral drukverhoging een goede manier. Jos Theunissen liet ons ook de volgende grafiek zien waarin je kunt zien of er ook een optimale situatie is qua percentage droge organische stof, die is er dus niet. (cijfers op verticale-as zijn slechts een indicatie en geen werkelijkheid)

Opbrengst 120 100 80 60

Opbrengst

40 20 0 100% mest

100% co-product

Grafiek 3

Nadat we alle theorie hadden besproken waar we voor kwamen, kregen we een rondleiding door de practicumzaal. In die zaal stonden veel proefopstellingen die helaas allemaal een druk bezet programma hadden, zodat wij geen kans hadden om zelf een proef te organiseren met een mini-vergister op de VHL. Hiernaast is de vergister aan het werk. Er is geen zuurstof aanwezig in de vergister, al het biogas wordt bovenaan opgevangen en gemeten. Nadat we dit allemaal in het echt hebben zien werken zijn we terug naar huis gegaan met veel nieuwe en nuttige informatie.

Figuur 6

Veehouder Anton Stokman & Arjan Stokman Op zaterdag 29 november zijn we langs geweest bij Anton Stokman, dit is een veehouder uit Koudum met een bedrijf van maar liefst 240 melkkoeien. Dit is vrij veel voor een boerderij in Friesland. Deze boer overweegt al meer dan tien jaar de aanschaf van een vergister en heeft dit ook al een keer bijna gedaan, maar toen hebben ze besloten dat toch niet te doen en dat is maar goed ook, want enkele jaren later stortte de markt van de vergisters helemaal in. Nu dus de co-producten voor boeren niet meer te betalen zijn, moest hij op zoek naar een alternatief en die heeft hij gevonden. Net als wij denkt Stokman ook dat mono-vergisting het beste is en de meeste financiĂŤle zekerheid biedt. We zijn om 9:30 bij Stokman langs geweest om hier nog wat verder op in te gaan, zijn zoon Arjan heeft ons nog de plannen van hun vergister laten zien met de nieuwe soort vergisters die gemaakt worden in Bolsward. Deze staande vergisters bieden een hogere opbrengst dan normale liggende installaties. Ook hebben we een rondleiding gekregen over het erf van de veehouder en in de nieuwe stal, die totaal is gemaakt met het idee dat er een installatie op kan worden aangesloten. De stal, met name de mestput, is heel belangrijk voor de opbrengst. In het volgende deel van dit hoofdstuk kijken we of we met alle verschillende manier van vergisten en andere opties hoe we zo goedkoop mogelijk een zo hoog mogelijke opbrengst kunnen behalen en zo de markt van de biogasinstallaties toegankelijker maken voor kleinere boeren.

Stal met nieuwe mestvergister Waar ons PWS eigenlijk om draait, is of het eigenlijk (financieel) wel uit kan om een vergister te hebben op boerderijschaal. Na ons bezoek bij het melkveebedrijf van Stokman zijn we veel opgeschoten en hebben we veel nieuwe ideeĂŤn over mestvergisten gekregen. Wij willen in dit deel van ons PWS een opzet maken van een stal inclusief een nieuwe vergister. Anton Stokman heeft ons een aantal brochures van vergisters laten zien en zijn zoon Arjan Stokman heeft ons verteld over de vergister die zij hoogstwaarschijnlijk aan gaan schaffen binnenkort en waarom. Wij gaan in deze paragraaf een puttenplan van een stal ontwerpen die de opbrengst van een vergister verhoogt en daarbij kijken we ook nog naar andere mogelijkheden zodat de opbrengst zo hoog mogelijk is, we houden alle opties open.

Mono- of co-vergisting Er zijn duizenden manieren om te vergisten met co-producten, maar deze co-producten hebben allemaal een prijs omdat de veehouder zelf geen co-producten heeft. De prijs van die producten kan ook heel erg schommelen. Zo is een ton snijmaĂŻs nu wel 3-4 keer zo duur als 20 jaar geleden. Door deze onzekerheid kiezen steeds meer boeren tegenwoordig voor mono-vergisting. Dit is volgens ons wel verstanding. Wij willen in de volgende tabel de voor- en nadelen van co-vergisting laten zien. In de tabel daarna laten we de voor- en nadelen van mono-vergisting zien. Tabel 3

Voordeel

Nadeel

De opbrengst in biogas kan wel 10x of meer groter worden dan mono-vergisting. -

De werkelijke opbrengst in geld kan tegenvallen door de prijs van de co-producten. De beschikbaarheid van co-producten is onzeker. Het digistaat kan te veel mineralen bevatten.

Sommige vergisters raken verstopt door coproducten.

In deze tabel laat ik de voor- en nadelen van mono-vergisting zien. Tabel 4

Voordeel Mest is altijd beschikbaar Het digistaat kan worden uitgereden op het land. Mest heeft geen prijs aangezien het voor de veehouder altijd beschikbaar is.

Nadeel De opbrengst is met de gangbare technieken niet heel erg hoog. -

Uit deze twee tabellen blijkt dat mono-vergisting aantrekkelijker is voor veehouders dan covergisting. Dit mede doordat het veel meer zekerheid biedt en ze niet voor verrassingen komen te staan net als enkele jaren geleden. De opbrengst is nu nog wel laag, maar deze kan verhoogd worden 19

met enkele nieuwe en innovatieve methoden. Deze gaan we nog behandelen. Wij kiezen voor onze nieuwe vergister in ieder geval voor mono-vergisting, simpelweg omdat het zekerheid biedt voor vele jaren.

Dagverse mest en puttenplan Wat steeds belangrijker tijdens vergistingsproces is welke gebeurtenissen er plaatsvinden voor de mest vergist wordt. Mest vergist altijd, dus ook als er gewoon zuurstof bij is. Hierdoor gaat een deel van het methaan al verloren terwijl de mest in de mestput ligt. Dit is een groot probleem, want de winst die kan worden gemaakt met vergisting gaat hier al verloren. Maar hier zijn ook weer bepaalde dingen tegen te doen, daar gaan we het later over hebben. We hebben opgezocht hoeveel procent van de opbrengst nu verloren gaat als de mest nog in de mestput ligt. Dit hebben we verwerkt in de volgende grafiek.

Potentiele Opbrengst M3 biogas 45 Opbrengst in m3 biogas in relatie tot verblijftijd mest in put

40 35 30 25 20 15 10 5 0 dag 1

dag 3

dag 6

dag 9

dag 12 dag 15 dag 18 dag 21

Grafiek 4

De opbrengst halveert dus in 21 dagen. Deze cijfers laten zien dat je mest dus dagvers, zo niet uurvers, in de vergister moet doen omdat je de maximale opbrengst biogas wilt behalen. Die opbrengst gaat dus snel omlaag.

Stalvloer met speciale roosters Hier komen we terug op de speciale roostervloer die veel gas onder de vloer houdt, en er dus ook voor zorgt dat er minder gas verloren gaat. In een reguliere roostervloer voor een koeienstal zitten, zoals de naam al zegt, roosters. Deze roosters zijn gewoon open en daar valt de koeienmest

Figuur 7

doorheen. De mest die in de put onder de vloer ligt, begint zoals gezegd al te vergisten. Het gas dat bij het vergisten vrijkomt, stijgt op en gaat weer terug de stal in. Omdat een koeienstal vaak goed geventileerd is, geeft dit geen problemen. Maar soms kan het ook gevaar opleveren en kunnen de koeien en dus ook mensen vergiftigd raken. Bovendien gaat al het gas dat weggaat, verloren. Dat vinden wij natuurlijk zonde van het gas. In afbeelding 7 is een aangepaste stalvloer getekend met speciale roosters. Deze roosters zijn voorzien van speciale rubberen klepjes die opengaan als er mest op valt. Als de mest er doorheen is, gaan de klepjes weer dicht. Hierdoor blijft het gas onder de vloer en komt het niet in de omgeving terecht. Zo blijft dus ook gas bespaard. Dit noemt men een emissieloze vloer. Deze vloer ligt ook in de stal van Anton Stokman en Arjan Stokman heeft ons dus ook kunnen laten zien hoe zo’n vloer in zijn werk gaat. Op afbeelding 8 kun je zien dat we een eigen ontwerp van een plattegrond hebben gemaakt. Dit is van de stal die wij kortgezegd hebben ‘ontworpen’. De grijze delen van de afbeelding zijn stukken dichte vloer (ook in de legenda te zien) waar de mest op blijft liggen. De mest die op de dichte vloer ligt, wordt elk uur aangeschoven richting de groene rubberen roosters boven in de afbeelding. Ook die roosters, eigenlijk een soort van goot, hebben rubberen flappen zodat er geen gas ontsnapt uit put. De groene delen in de afbeelding zijn de speciale rubberen roosters

Figuur 8

Puttenplan In de bijgaande afbeelding is ons puttenplan te zien. Dit puttenplan zorgt voor een continue doorstroming van de mest en zorgt er voor dat de mest goed gemixt wordt. Één keer in het uur wordt de mest ook aangeschoven zodat alle mest door de roosters heen valt. Deze doorstroming zorgt er ook voor dat de mest zo snel mogelijk bij de vergister komt. Door deze doorstroming blijft de mest verser en is de biogasopbrengst dus ook hoger, maar het eigenlijk komt de dagverse mest, die de vergister in gaat, van de dichte vloer in de stal. Deze wordt één keer in het uur aangeschoven zodat er keer op keer weer een verse lading mest in de vergister komt. Maar de mest die wel door de roosters valt, komt in de mestput. Aan het begin van de put (waar de pijltjes beginnen) zit een soort van schroef die ervoor zorgt dat de mest in het rond gepompt wordt en daardoor goed gemixt wordt. Het puttenplan is een essentieel onderdeel voor een goed proces met een vergister.

Figuur 9

WKK of biogas In de industrie van de biogasinstallaties zijn er twee grote hoofdlijnen. Dit zijn biogas omzetten in energie via een WKK en biogas op het aardgasnet aansluiten. Het eerste is al uitgelegd in hoofdstuk twee. We zullen het nog even in het kort herhalen. In een biogasinstallatie wordt biogas geproduceerd, dit wordt gebruikt om een WKK aan te drijven. De WKK produceert warmte en elektriciteit, 40% wordt elektriciteit en 60% wordt warmte (figuur 4). Biogas omzetten in energie heeft ook nadelen, want meestal kan van de 60% warmte niet veel worden gebruikt om de biogasinstallatie op temperatuur te houden. Meestal gaat een groot deel van de warmte verloren. Hierdoor verdient de veehouder vrij weinig aan het omzetten naar energie. De warmte kan wel worden gebruikt om een nabij liggende wijk te verwarmen, als deze binnen een straal van 10 km ligt. Het aanleggen van de pijpleiding kost echter weer zo veel geld dat dit het weer onaantrekkelijk maakt. Biogas kun je ook als energiesoort gebruiken. Het enige probleem is dat biogas moet worden opgewaardeerd naar aardgas. Dit gebeurt in een installatie die de CO 2 verwijdert uit het biogas. Zo wordt het methaan gehalte van rond de 60% opgewaardeerd naar een aardgaswaardig gehalte van rond de 90%. Een installatie die dit opwaardeert kost ongeveer 5 ton(boerenschaal). Dit is alleen voor de aanschaf, qua onderhoud kost de installatie niet heel veel geld. Zo'n installatie kan op verschillende manieren de CO 2 verwijderen uit het biogas. De manieren zijn: gaswassing, membraanfiltratie, PSA en cryogene techniek. Tabel 5

Methode Gaswassing

Techniek

Vloeistof absorbeert CO 2 Membraanfiltratie Afscheiding door membraam PSA Actieve kool neemt CO 2 op Cryogene Afscheiding techniek vloeibare CO 2

Geschikt voor boeren ja

Methaanverlies

geen

ja, vanaf 200 m3 biogas ja

laag

Welke methode de boer wil kiezen hangt er vanaf hoe groot zijn boerderij is en hoeveel geld hij heeft voor een installatie. Membraamfiltratie lijkt een mooie oplossing. Nog een belangrijke factor in het kiezen tussen een WKK of een installatie die biogas opwaardeert, is de subsidie die eraan verbonden is. Vroeger was er de MEP+ en nu is er de SDE+. Deze subsidies zijn opgedeeld in verschillende fases, hoe hoger de fase, hoe meer subsidie. Om in een fase terecht te komen moet je je aanmelden voor de subsidie. Iedereen begint in fase 1. De hoogte van deze subsidie komt later nog aan bod. Nu we weten dat biogas opwaarderen meer voordelen heeft, kiezen we dus ook voor biogas als energiesoort voor de nieuwe installatie.

Voorbehandeling met enzymen Voordat de mest de vergister in gaat kan deze worden voorbewerkt. Hier zijn verschillende manieren voor. Deze manieren hebben we eerder behandeld in hoofdstuk twee. De meeste manieren vergen nogal veel tijd en geld. Enzymen daarentegen vrij weinig, daarom kiezen wij ook voor enzymenbehandeling om de opbrengst te verhogen. In het proces om biogas te produceren zetten de micro-organismen het substraat om in biogas. De micro-organismen hebben wel energie nodig om biogas te maken. Dit gebeurt door de enzymen kapot geknipte polysacharide-ketens. Het probleem is echter dat er maar weinig enzymen aanwezig zijn die dit doen. Als er nou meer enzymen waren zou de biogasproductie hoger zijn.

Figuur 10

Hierboven is een disacharide molecuul te zien. De binding tussen deze twee worden kapot gemaakt door enzymen. Onder het disacharide molecuul is een polysacharide te zien (poly=veel). Als de keten is losgeknipt door de enzymen kunnen de micro-organismen hun voeding opnemen en doorgaan met vergisten. Het gevolg van het toevoegen van enzymen is dus dat de micro-organismen veel sneller biogas kunnen produceren en er hoeft minder te worden gemengd. Dit omdat de enzymen zelf het proces op gang houden en de mengschroef dit niet hoeft te doen. Hierdoor is de energiebehoefte van de vergister lager. Hier kun je het principe van het kapot maken in een schema zien(disacharide een voorbeeld, het kan elke sacharide zijn).

Figuur 11

De enzymen werken het beste bij thermofiele vergisting, dus boven 50 oC. De procentuele toename van biogas (m3) met enzymen is te zien in de volgende grafiek. 50 45 40 35 30 25 20

Met enzymen

Normaal

10 5 0 Dag 1 dag 3 dag 5 dag 7 dag 9 dag 11 dag 13 dag 15 dag 17 dag 19 dag 21

Grafiek 5

In de grafiek is te zien dat met enzymen de opbrengst +/- 15% hoger is. Het getal is niet bij elke vergister hetzelfde, het hangt helemaal af van de omstandigheden. Enzymen hebben een andere werking op een continue proces dan op een proces waarbij in een keer alle mest wordt toegevoegd. Je kunt er ook voor kiezen om het proces in te korten tot 15 dagen, zo heb je dezelfde opbrengst als 21 dagen zonder enzymen.

Soort vergister Eigenlijk is het grootste deel van de gasopbrengst afhankelijk van het soort vergister die je aanschaft. In dit hoofdstuk willen we met behulp van verschillende brochures twee soorten vergisters onderzoeken, deze vergisters moeten natuurlijk het beste zijn voor ons eigen ontworpen stal(vloer) en puttenplan. Er zijn heel veel verschillende soorten vergister te krijgen op de markt zoals bijvoorbeeld: liggende vergisters, staande vergisters en ga zo maar door. We gaan kijken naar de voordelen en nadelen , de kosten en natuurlijk naar de gasopbrengst. Wij hebben van Anton Stokman een brochure gekregen van een Eltaga vergister, hier gaan we als eerst wat over vertellen. Eltaga vergister De Eltaga vergister is staande vergister die onder lichte bovendruk werkt. Het model dat bij onze boerderij zou kunnen passen is een Eltaga vergister model F240. Deze vergister heeft een inhoud van 240 m3. Dit model is een vrij nieuw ontwerp en het is een vervolg op zijn kleine broertje, die Eltaga vergister model F120. De naam zegt het al, deze vergister heeft een inhoud van 120m3. Er zijn wel een paar kleine veranderingen gedaan bij de F240. Bij het nieuwe model zijn alle met de vloeistof in aanraking komende delen van roestvrijstaal gemaakt, voor de F120 werd namelijk roestvrijstaal en ook ijzer gebruikt. Het voordeel hiervan is dat de met vloeistof in aanraking komende delen niet gaan roesten, dus heeft de vergister een langere levensduur. Een klein nadeel van de grotere F240 is dat deze vergister niet over de weg vervoerd kan worden, dit kon met de kleinere F120 wel. De F240 wordt daarom gedeeltelijk in de fabriek geprefabriceerd en gedeeltelijk op locatie vervaardigd waar ook de eindmontage plaatsvindt. Nu is dit niet een heel groot probleem omdat de vergister in Friesland geproduceerd wordt en aangezien onze boerderij in Friesland staat blijven de transportkosten vrij laag. De kwaliteit van de F240 is ook goed omdat de kennis en ervaring van de Friese tankbouwers al heel groot is door de melk/dranken industrie. Ook scoort de Eltaga F240 op veiligheidsgebied zeer hoog omdat de Eltaga vergister nooit betreden hoeft te worden voor bijvoorbeeld schoonmaakwerkzaamheden. De sluizen in de bodems maken het verwijderen van bezonken delen eenvoudigweg mogelijk. De ruimte onder de reactor is door een deur van normalen huisdeurafmetingen te betreden. Deze ruimte is voorzien van ventilatie openingen aan de boven- en onderzijde. Concentraties van zware of lichte dampen zullen zich daarom niet vormen. De popput voor opvang en opmenging van de verse mest met het digestaat is Figuur 12 (Stokman)

voorzien van een geforceerde ventilatie voorzien van een veiligheids-stromingsschakelaar. Ook moet natuurlijk gezegd worden dat Eltaga vergister maarliefst meer dan de dubbele opbrengst methaan per m3 rundermest dan de meer gebruikelijke geroerde tank vergisters. Met deze vergister is een biogasopbrengst te behalen van 40 tot 48 Nm3 per m3 koeienmest. Op de bijgaande afbeelding is te zien hoe de Eltaga vergister in zijn werk gaat. De mest wordt de vergister in gepompt, waarna de mest links- of rechtsom naar boven gepompt wordt. Als het eenmaal boven is gaat de mest weer naar beneden waarna de mest nogmaals naar boven gepompt wordt, daarna verlaat de mest de vergister. Op deze manier is de optimale gasopbrengst uit de mest gehaald. De helft van het digestaat wordt weer in een bepaalde verhouding gemengd met de dagverse mest die de vergister in gaat. Dit principe is ontworpen door het bedrijf Encon clean energy.

Hier enkele feiten op een rij: • • • • •

Extra veilig, omdat men de vergister niet hoeft te betreden om de vergister schoon te maken Geen bewegende delen in de reactor, dus lagere onderhoudskosten Laag eigen energie verbruik door het ontbreken van bewegende delen Zware bezonken delen en deeltjes worden eenvoudig via sluizen verwijderd De reactor start zichzelf, zonder inbreng van extern bewerkt substraat

Compact Plus速 biogasinstallatie Een andere vergister die we gaan onderzoeken is de Compact Plus速 biogasinstallatie. Deze biogasinstallatie heeft een uitgekiend gepatenteerd ontwerp: compact, flexibel, robuust en eenvoudig. De Compact Plus速 biogasinstallatie is voorzien van een hydrolysering die om de vergister gebouwd is en die tevens wordt gebruikt als mengring. De hydrolyse heeft een aantal grote voordelen waaronder het voorkomen van koolzuurgas in het biogas, rust in de vergister en met name een maximale biogasproductie. De vloeibare substraten worden met behulp van een pompsysteem in de hydrolysering gepompt. De vaste substraten worden met behulp van bijvoorbeeld een shovel in de hydrolysering gekiept. Er komen dus geen storingsgevoelige schroeven en vijzels aan te pas. Verontreinigingen zoals stenen e.d. geven geen storing in het pompsysteem.

(www.Biogasplus.nl)

Figuur 13

Vanuit de hydrolysering wordt de vergister met behulp van het pompsysteem gevoed. De hydrolysering dient dus tevens als voorraad. Dit betekent dat u in het vooruit kunt werken en bijvoorbeeld niet elke dag vaste stof hoeft te voeden. In de afbeelding is zeer schematisch te zien hoe de installatie in zijn werk gaat. Er gaat een substraat de vergister in die met een ronddraaiende mixer gemixt wordt. Hierdoor kun je een zo hoog mogelijke gasopbrengst behalen. Het pijltje die de vergister uit gaat is de gasopbrengst en het digistaat.

29 Figuur 14

De Compact Plus® biogasinstallatie is modulair opgezet. Deze biogasinstallatie bestaat uit één vergister met hydrolysering. Wanneer men een grotere installatie wenst, kan de vergister en de hydrolysering worden vergroot en men kan het ontwerp uitbreiden met extra (na)vergisters. Het modulaire ontwerp betekent dat met hetzelfde pompsysteem alle (na)vergisters kunnen worden gevoed en kunnen worden leeggezogen. Ook kan elke vergister onafhankelijk van de andere vergister(s) worden bedreven. Doordat een zuigleiding ook als persleiding kan worden gebruikt, bevat de Compact Plus® biogasinstallatie weinig leidingwerk en ook weinig afsluiters. Ook is de installatie uitgerust met een geavanceerd besturingssysteem waarmee het volledige proces automatisch en ook op afstand kan worden aangestuurd. Hier enkele voordelen van de Compact Plus® biogasinstallatie: • Maximale gasproductie • VacuümDruktank pompsysteem • Korte leidingen & weinig afsluiters • Voeden met hoog % d.s. mogelijk • Hydrolyse (biologische ontsluiting van inputstoffen) • Modulair • Weinig onderhoud • Volledig geautomatiseerd • Flexibel in soorten voeding

Nu is natuurlijk de vraag welke vergister wij willen hebben. Na beide vergisters vergeleken te hebben, zijn we uitgekomen op de Eltaga vergister model F240. Op de meeste punten is de Eltaga vergister toch net iets beter. Met de Eltaga vergister kun je meer Nm3 gasopbrengst behalen per m3 koeienmest dan met de Compact Plus® biogasinstallatie. Dit komt doordat de Eltaga vergister meer gebouwd en ontworpen is op mono-vergisting, dus het vergisten van enkel en alleen mest. De Compact Plus® biogasinstallatie is meer gemaakt voor co-vergisten, dus het vergisten van mest samen met één of meerdere cosubstraten.

Biogas opwaarderen naar aardgaskwaliteit Het is natuurlijk mooi dat we met een biogasinstallatie de maximale gasopbrengst kunnen behalen, maar met het biogas kunnen we nog niet zoveel. Het is bijvoorbeeld nog niet geschikt voor het aardgasnet, dus kunnen we het geproduceerde biogas niet kwijt. Gelukkig is hier een oplossing voor, namelijk een installatie die het biogas opwaardeert naar aardgaskwaliteit. Het opgewaardeerde biogas kan aangesloten worden op het aardgasnet en vervolgens kunnen de mensen thuis bijvoorbeeld koken op groen gas. Voor onze installatie willen wij de Gastreatment Power Package (GPP®) gebruiken. In het volgende stukje gaan we vertellen hoe zo’n installatie in zijn werk gaat. Gastreatment Power Package (GPP®) Met het GPP®-systeem kan biogas in vier stappen tot aardgaskwaliteit opgewaardeerd worden. Het biogas wordt eerst naar een druk van 16 tot 25 barg gecomprimeerd, waarna het tot -25oC wordt gekoeld. Vocht, waterstofsulfide (H2S), zwaveloxide (SO2), halogenen, siloxanen en andere verontreinigende deeltjes worden in deze stap uit het biogas verwijderd. Daarna wordt het gezuiverde gas door een coaliserend filter en vervolgens door een katalysator geleid om de resterende verontreinigingen uit het gasmengsel te verwijderen tot een acceptabel niveau. Tenslotte wordt het gas verder gekoeld tot ongeveer -78°C, waarna het koolstofdioxide (CO2) in vloeibare vorm aan het gasmengsel onttrokken wordt en de calorische waarde tot aardgaskwaliteit verhoogd wordt. Door de verontreinigingen uit het biogas te verwijderen en tijdens het proces vloeibaar CO2 te onttrekken aan het gasmengsel, vormt het GPP®-systeem de ideale methode om bio-aardgas te produceren. Dit is dus hoe de GPP® installatie en het opschonen van gas in zijn werk gaat. Er zijn nog meer manieren en installaties om biogas op te waarderen naar aardgaskwaliteit, maar wij hebben voor deze manier gekozen. De kosten om zo’n systeem aan te schaffen zijn wel erg hoog maar wij denken dat we met het geproduceerde bio-aardgas de kosten van de installatie gestadig aan terug kunnen verdienen. Over de kosten gaan we het later nog hebben.

Figuur 15

Totale kosten en opbrengsten In het subhoofdstuk ‘stal met nieuwe mestvergister’ hebben we allerlei manieren behandeld om de opbrengst te verhogen. De vraag is of al deze manieren helpen om tot een winstgevende situatie te komen. Dat gaan we in deze paragraaf bekijken. We bekijken niet alleen de opbrengst van de vergister, maar ook de kosten. Een vergister kost veel geld om aan te schaffen, en draaiende te houden. Daar zijn subsidies voor, de SDE+ subsidie. Deze subsidie geeft de veehouder geld per KWh of Nm3 biogas dat word geproduceerd. De fasen van de subsidie variëren van fase 1 tot fase 9. De fasen die voor veehouders interessant zijn zijn de fasen 1 tot 6. Deze subsidies zijn verwerkt in de volgende tabel. 1 Nm3 biogas is 9,9 KWh. Uit een Nm3 biogas kun je 0,6 Nm3 aardgas maken. Tabel 6

Bedrag Fase 1 Fase 2 Fase 3 Fase 4 Fase 5 Fase 6

Euro/KWh elektriciteit 0.069 0.077 0.081 0.095 0.102 0.113

Euro/Nm3 aardgas 0.7586 0.8966 1.0345

De opbrengsten kunnen variëren, maar dit is ongeveer de standaard voor vergisting met WKK of voor biogas. We gaan er van uit dat de in fase 5 zitten, want Anton Stokman zit na vele ontwikkelingen op het gebied van mestvergisting ook in fase 5. In onze stal kunnen 240 koeien die mest leveren voor de vergister. Een koe levert per jaar 25 m3 mest. Voor alle koeien samen is dat dus (240*25)=6.000m3 mest. Als de boer de mest continue vers aanvoert, dan kan de mest 40-48 m3 biogas opleveren. We gaan uit van 40, omdat dit extra zekerheid biedt. Als de boer nog extra enzymen toevoegt dan kan dit aantal wel 46 m3 worden. De totale gasopbrengst per jaar zou dan (6000*46)=276.000m3 zijn. De totale opbrengsten in aardgas per jaar zijn dus (276.000*0,6)=165600 Nm3 aardgas per jaar. De opbrengsten uit de subsidie is dus 165.600*0,8966=148.476,96 euro. In de volgende tabel zijn de aanschafkosten te zien. Tabel 7

Soort kosten voor aanschaf Eltaga vergister Installatie gas opwaarderen Kosten installeren installatie Overige kosten(leidingen etc.) Vergunningen etc. Totale kosten aanschaf

Kosten 500.000,500.000,15.000,40.000,50.000,1.105.000,-

Om deze kosten te kunnen betalen moet een lening worden afgesloten. Daar wordt jaarlijks rente over betaald. We stellen het rentepercentage op 4%. Wij gaan er van uit dat de afschrijvingstermijn 32

van installatie 12 jaar is. Dit is een standaard termijn, bepaald door de ECN (energie onderzoek Nederland). De kosten om de vergister op gang te houden bestaan uit o.a. de elektriciteitskosten van de vergister, de installatie die het gas opwaardeert en de afschrijvings- en rentekosten. Alle kosten om de vergister draaiende te houden zijn verwerkt in de volgende tabel. De bedragen zijn zo goed mogelijk geschat op basis van bedragen in het verleden, meestal zijn ze naar boven afgerond. Tabel 8

Soort kosten per jaar Kosten (euro) Elektriciteit 12.000,Verzekering(0.5% van totale investering) 5.225,Onderhoud vergistinginstallatie 6.000,Onderhouden installatie gas opwaarderen 5.000,Overige kosten(enzymen etc.) 5.000,Afschrijvingskosten 92.083,Rentekosten (gemiddeld) 22.100,Totale kosten per jaar(eerste 12 jaar) 147.408,Totale kosten per jaar(na eerste 12 jaar) 33.225,De totale opbrengst per jaar is (148.476,96-147.408,-)=1.068,96 euro. Als de installatie inderdaad 12 jaar zou meegaan, is de totale winst (1.068,96*12)=12.827,52 euro. Elk jaar dat de installatie langer meegaat hoeft er geen rente of afschrijving betaald te worden. Dan is de opbrengst per extra jaar (148.476,96-33.225)=115.251,96 euro.

Conclusie Ons onderzoek ging over of het nu wel of niet rendabel is om een vergister te hebben. We hebben alle opties bekeken om de opbrengst zo hoog en zeker mogelijk te maken. In het eerste hoofdstuk hebben we biomassa op alle schalen kort besproken. In het tweede en derde hoofdstuk zijn we verder ingegaan op vergisting en vergisting op boerderijschaal. In het laatste hoofdstuk kwamen we aan bij onze hoofdvraag. Onze eerste bevinding was dat covergisting helemaal niet zo veel opbrengt als wordt gezegd en mede daarom hebben we voor een mono-vergister gekozen. De soort vergister bleek ook veel verschil te maken. De Eltaga vergister kwam als beste naar voren voor monovergisting op boerderijschaal. Als de mest wordt vergist zijn er twee opties, WKK of biogas. Wij hebben gekozen voor biogas opwaarderen naar aardgas. Dit doen we omdat het volgens ons meer opbrengt. Bij een WKK gaat er namelijk veel warmte verloren. Als de mest die in de mestput terechtkomt enkele dagen blijft liggen in de mestput gaat de gasopbrengst omlaag. Daarom hebben we een speciaal puttenplan en een stalvloer ontworpen om de mest uurvers in de vergister te krijgen want op die manier blijft de opbrengst hoog. Bij het proces van vergisting is het ook mogelijk om een soort katalysator toe te voegen. Er zijn heel veel verschillende katalysators, maar wij hebben voor enzymen gekozen. Enzymen kunnen de opbrengst met wel 15% verhogen. De winst per jaar voor een boer met 240 koeien valt uit op 1.068,96 euro. Als de SDE+ subsidie de komende tientallen jaren nog blijft, kan de boer dus heel goed een installatie aanschaffen. We vroegen ons af of met de huidige technieken toch nog winst kan worden gemaakt met een biogasinstallatie. Dit kan, maar dan wel bij een groot boerenbedrijf.

Discussie Jullie hebben allemaal ons PWS gelezen en de resultaten gezien. We hebben deze resultaten berekend met gemiddelden. Per specifiek geval zal de winst dus verschillen. Zo kan het best zijn dat een boer verlies maakt, terwijl in ons PWS staat dat je winst maakt. Maar we hebben ons onderzoek niet voor een elk specifiek geval gemaakt. Als je dat wel zou willen doen kun je natuurlijk weer een ander onderzoek starten. Voor bijvoorbeeld een boer met 200 koeien in plaats van 240. Ook zou de gasopbrengst per installatie kunnen verschillen. De omstandigheden zoals die onderzocht zijn, zijn natuurlijk niet overal hetzelfde. Dit onderwerp is heel breed, van boeren met 100 koeien tot boeren met 400 koeien. Dit maakt nogal verschil. Ook maakt de locatie waar de boer woont uit. De aanschafkosten kunnen hierdoor namelijk oplopen. Denk hierbij aan leidingen en vervoer. Maar dit is allemaal voor onderzoeken in de toekomst. Zo kunnen we samen biogas nog goedkoper en beter maken.

Evaluatie Thiemen Siemensma Ik heb samen met Wisse Renema dit PWS gemaakt. Dit heb ik goed ervaren. Alles ging natuurlijk niet vanzelfsprekend voorspoedig. De communicatie liep wel eens mis via "Whatsapp". Toen zijn we op het idee gekomen om af en toe bij elkaar bezig te zijn. Dit om dat de stand van zaken te bekijken en verder te alles te plannen. Dit hielp ons heel veel, want als je samen bezig gaat verloopt de communicatie veel soepeler. Als we nog eens een werkstuk moeten maken zou ik er voor kiezen nog meer samen bezig te gaan. Dit gaat namelijk veel sneller. Uiteindelijk ben ik wel tevreden over onze samenwerking en ons resultaat. We hebben de taken goed en eerlijk verdeeld en kwamen er altijd samen uit.

Wisse Renema Ik heb samen met Thiemen Siemensma het PWS ‘biomassa op boerderijschaal’ gemaakt. We zijn in het schooljaar 2013/2014 al begonnen met het PWS. Dit hield vooral in dat we als eerst een onderwerp moesten verzinnen. We waren destijds nog met zijn drieën, namelijk: Freark, Thiemen en ik. Ik weet niet meer precies hoe we op het onderwerp ‘biomassa’ zijn gekomen, maar ik weet wel dat we het alle drie een goed onderwerp vonden. Helaas is Freark blijven zitten en viel er dus één van ons groepje weg. We gingen dus in het schooljaar 2014/2015 met zijn tweeën het PWS maken. Dit is uitstekend geslaagd naar mijn gevoel. We hebben in het begin vooral bij de PWS-uren veel overlegd en (soms) dingen gemaakt. Toen we hadden afgesproken dat ik het hoofdstuk ‘hoe gaat vergisting in zijn werk en hoe kun je zo’n groot mogelijk rendement behalen’ en Thiemen het hoofdstuk ‘wat is biomassa’ ging doen, kwamen we er al snel achter dat biomassa een heel breed onderwerp is. Mede hierdoor zijn we gekomen bij ‘biomassa op boerderijschaal’. Terwijl we, nadat we de eerste twee hoofdstukken af hadden, verder met het PWS bezig zijn geweest, kwamen we vaker bij elkaar. Via WatsApp waren er namelijk nog wel eens wat miscommunicaties. Het bij elkaar komen beviel overigens zeer goed. Samen hebben we het PWS voltooid. Ik vind het mooi dat we samen dit PWS mogelijk hebben kunnen maken. De samenwerking met Thiemen is me erg goed bevallen. Ik vond het ook leuk om samen met Thiemen deskundige mensen te bezoeken voor informatie. Als ik nog eens een PWS zou moeten maken, zou ik liever een onderwerp willen kiezen waar makkelijker een proefje bij te doen is. Het is eigenlijk (bijna) onmogelijk om een goed proefje bij biomassa te doen. Al met al is het PWS goed geslaagd en vond ik het leuk en interessant om aan te werken.

Verklarende woordenlijst Absorberen - Het opnemen door een bepaalde stof van een bepaalde stof. Acetogenese - Vorming van acetaat uit verschillende moleculen. Aerobe vergisting - Vergisting met zuurstof. Anaerobe vergisting - Vergisting zonder zuurstof Biogas - Gas dat gewonnen wordt uit biologisch materiaal. Biogas opwaarderen - Aardgas maken van biogas. Biogasinstallatie - Installatie waar uit organisch materiaal (mest) gas gewonnen wordt. Biomassa - Organisch materiaal zoals mest, snijmaïs, suikerriet, enz. Co-producten - Verschillende producten die gebruikt worden voor co-vergisting. Co-vergisting - Het vergisten van mest samen met een bepaalde hoeveel andere substra(a)t(en). Cryogeen - Een bepaalde stof (heel) koud maken. Dagverse mest - Mest die niet ouder is dat één dag en dus nog vers is. Digestaat - Het vergiste product, de vergiste mest bijvoorbeeld. Disacharide - Bestaat uit twee monosachariden. Emissie-loze vloer - Vloer waar geen gas uit kan ontsnappen. Enzymen - Stoffen die een chemisch proces helpen, eigenlijk zijn het soort van katalysators. Filtratie - Scheiding van een vaste stof en een vloeistof door een stof te gebruiken die alleen vloeistoffen doorlaat. Financiële deceptie - Een financiële teleurstelling/tegenvaller. Fossiele brandstoffen - Stoffen die uit (uitputbare) bronnen in de aarde gehaald worden zoals olie. Halogenen - Dit zijn de atomen die in de voorlaatste groep van het periodiek systeem staan. Ze komen niet alleen voor maar altijd in verbindingen. De meest eenvoudige verbindingen met halogenen zijn de verbindingen met zichzelf Hydrolyse - Afbraak van grote moleculen naar kleinere moleculen. Katalysator - Een stof die een chemisch proces helpt en versnelt. Mesofiel - Rond temperaturen van 37 graden Celsius. Methanogenese - Het vormen van methaan uit methaanproducerende micro-organismen. 37

Micro-organismen - Dit zijn microscopisch kleine levende wezens zoals bacteriĂŤn, schimmels, algen en eencellige dieren. Mineralen - Stoffen die niet door organismen worden gevormd. Monosacharide - Monosachariden zijn de eenvoudigste koolhydraten. Mono-vergisting - Het vergisten van alleen mest. Nm3 - Een volumemaat, een standaard eenheid waarin aardgas wordt gemeten. Polymeren - Hele grote en vooral lange moloculen. Polysacharide-ketens - Uit 10 of meer monosachariden opgebouwde ketens. Puttenplan - Plan van de indeling van de mestput onder een stal. Substraat - Stof die de vergister in gaat en dus vergist wordt. Thermofiel - Rond temperaturen van 55 graden Celsius. Ultrasoon geluid - Voor mensen onhoorbaar geluid van 20 kilohertz tot 800 megahertz. Vergisting - Bij vergisting worden door middel van een anaeroob proces koolhydraten door microorganismen omgezet. De producten van de diverse vergistingsprocessen kunnen alcohol, melkzuur en methaan zijn. Welke producten worden gemaakt is vooral afhankelijk van de aanwezige stoffen. Vluchtige vetzuren - Verzadigde vetzuren met korte keten(C2-C6) ontstaan als product van de hydrolyse.

Bibliografie Additieven - enzymen - bacteriën. sd. <http://www.biogasplus.nl/additieven.htm >. Biomassa. 2010. 25 Oktober 2014. <http://www.ikleefgroen.nl/energie/biomassa/>. Biomassa - Engineering online. 2009. 26 Oktober 2014. <http://www.engineeringonline.nl/?com=content&action=bioenergy >. Biomassa, wensen en grenzen. Red. Jan Ros en Anne Gerdien Prins. 3 Maart 2014. Planbureau voor de Leefomgeving. 25 Oktober 2014. <http://infographics.pbl.nl/biomassa/>. Bol, kristof. Vergisting. Geers: ODE vlaanderen, 2006. „Compact plus biogasinstallatie.” sd. Biogasplus. Biogasplus. 14 December 2014. <http://www.biogasplus.nl/compact_plus_biogasinstallatie.htm>. Compact Plus biogasinstallatie. Red. Wim Kuster. sd. Biogasplus. 20 Oktober 2014. <http://www.biogasplus.nl/compact_plus_biogasinstallatie.htm>. Enerpedia - Anearobe vergisting. sd. 26 Oktober 2014. <http://www.enerpedia.be/nl/energieproduceren/ana%C3%ABrobe_vergisting>. Enerpedia - Grondstof voor energieproduct. sd. <http://www.enerpedia.be/nl/energiegewassen/aardappelen/grondstof>. Enerpedia - WarmteKrachtKoppeling. 16 December 2008. <http://www.enerpedia.be/nl/energieproduceren/warmtekrachtkoppeling >. Google afbeeldingen. sd. 26 Oktober 2014. <https://www.google.nl/search?q=verbranding+vergisting&biw=1280&bih=899&source=lnm s&tbm=isch&sa=X&ei=3i-QVKbOIavUZWKhIgI&ved=0CAYQ_AUoAQ#facrc=_&imgdii=_&imgrc=AlweIcjMpYhwOM%253A%3 BP1jA0viBCdEP2M%3Bhttp%253A%252F%252Fwww.joostdevree.nl%252Fbouwkunde2%252 >. Stokman, Anton. Interview. Wisse Renema en Thiemen Siemensma. 29 November 2014. Theunissen, Jos. Interview. Wisse Renema en Thiemen Siemensma. 30 Oktober 2014. Van Hall Larenstein - Duurzame energie - vergisten. sd. VHL. <http://www.vhlde.nl/vergistenduurzame-energie-256>. www.Eon.nl. Biomasa - Energie van Eon. sd. Eon. 20 Oktober 2014. <http://www.eon.nl/thuis/nl/informatie/energiebronnen/biomassa.html >.