Pws leeuwarden culturele hoofdstad osg piter jelles stedelijk gymnasium by LC topwerkstukken

Leeuwarden: Culturele Hoofdstad 2018

Profielwerkstuk: Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018 Nynke Renders (6B) Mayte Westerhof (6A) Begeleider: Drs. T.S. Terpstra, docent Aardrijkskunde Stedelijk Gymnasium Leeuwarden Oktober 2014

Inhoudsopgave Inleiding

Hoofdstuk 1 Wat is een Culturele Hoofdstad begrippen en achtergrond: hoe meet je cultuur en wat kan de meerwaarde ervan zijn?

Hoofdstuk 2 Wat is de economische waarde van cultuur?

Hoofdstuk 3 Waarom is Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018 geworden?

Hoofdstuk 4 Wat voor effecten had de titel Culturele Hoofdstad op andere steden?

Conclusie

Discussie en analyse

Bronnen

Logboek

Bijlage

Inleiding Dit profielwerkstuk gaat over Leeuwarden als Culturele Hoofdstad van 2018. Wij hebben dit onderwerp gekozen omdat we zelf in Leeuwarden wonen. Het is een leuke stad, maar ook een redelijk kleine. Daarom waren veel mensen in onze omgeving verbaasd dat Leeuwarden zo'n belangrijke titel heeft gewonnen. Het leek ons interessant te onderzoeken wat de redenen zijn dat Leeuwarden gewonnen had. Ook waren we benieuwd wat er precies gaat gebeuren in 2018. Zullen wij als inwoners van Leeuwarden er veel van merken? Gaat het vooral over culturele activiteiten zoals festivals, of zullen er ook andere dingen gebeuren? Eigenlijk weten de meeste mensen niet zo goed wat ze ervan moeten verwachten en of het de moeite waard zal zijn. Verder wilden we graag weten of we na 2018 nog steeds zullen merken dat we Culturele Hoofdstad geweest zijn. Misschien zullen er meer toeristen komen dan eerst of is de economie beter geworden. Het zou natuurlijk leuk zijn als Leeuwarden een bekendere stad wordt die veel mensen willen bezoeken. Daarom is de hoofdvraag die we gaan onderzoeken: Wat voor toegevoegde waarde kan de titel Culturele Hoofdstad 2018 voor Leeuwarden hebben? Om dit te onderzoeken hebben we vier deelvragen gemaakt: 1. Wat is een Culturele Hoofdstad en wat houdt het in? 2. Wat is de economische waarde van cultuur? 3. Waarom is Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018 geworden? 4. Wat voor effecten had de titel Culturele Hoofdstad op andere steden? Om deze vragen te beantwoorden hebben we literatuuronderzoek gedaan. Ook hebben we interviews gehouden met mensen die betrokken zijn bij de Culturele Hoofdstad. Voor hoofdstuk 4 hebben we van vier steden/gebieden (Liverpool, Linz, Istanbul en Essen voor het Rughgebied) bekeken wat de effecten waren van de titel. Zelf hebben we voordat we aan dit werkstuk begonnen hypotheses voor elke deelvraag bedacht. In dit verslag onderzoeken we of deze hypotheses juist zijn. De hypotheses die we hebben bedacht zijn als volgt: 1. Een Culturele Hoofdstad is een stad die wordt uitgekozen om een jaar in het culturele middelpunt te staan. 2. Cultuur speelt een redelijk grote rol in de economie van Leeuwarden. 3. Omdat de economie van Leeuwarden niet zo goed is en er armoede heerst kan de titel Leeuwarden een impuls geven. 4. De titel had op andere steden meestal een positief effect. Onze eindhypothese is als volgt: De toegevoegde waarde die de titel Culturele Hoofdstad 2018 voor Leeuwarden kan hebben is voornamelijk gelegen in de economische impuls die Leeuwarden krijgt, waardoor de armoede minder wordt en er meer bezoekers naar Leeuwarden komen. In de nu volgende hoofdstukken worden de vier deelvragen uitgewerkt. De hoofdstukken hebben de naam meegekregen van de betreffende deelvraag.

Hoofdstuk 1- Wat is een Culturele Hoofdstad? Begrippen en achtergrond: hoe meet je cultuur en wat kan de meerwaarde ervan zijn? Wat is cultuur? Het begrip 'cultuur' heeft verschillende betekenissen. Een van die betekenissen is 'alles dat door de samenleving is voortgebracht'. In die betekenis is cultuur eigenlijk alles behalve de onbewerkte natuur. Maar als mensen het tegenwoordig over cultuur hebben, bedoelen zij meestal specifiekere elementen, zoals taal, godsdienst en kunst. Ook de gewoonten van een bepaalde groep mensen wordt vaak aangegeven met het woord cultuur. In deze context is de definitie 'alle door de menselijke geest voorgebrachte elementen' waarschijnlijk geschikter. Elk land heeft zijn eigen cultuur. Vaak zijn er overeenkomsten tussen de culturen van landen die dicht bij elkaar liggen. Binnen een continent zijn er veel verschillen te vinden tussen de culturen van landen, maar ook veel overeenkomsten. Je kunt de wereld indelen in cultuurgebieden. Een cultuurgebied is een gebied dat zich door gemeenschappelijke cultuurkenmerken onderscheidt van andere gebieden. Het indelen in cultuurgebieden wordt echter moeilijker gemaakt doordat volkeren vaak cultuurelementen van elkaar overnemen. Dit heet acculturatie.1 Een voorbeeld hiervan is dat mensen in De Verenigde Staten taco's eten, terwijl dit gerecht oorspronkelijk uit het buurland Mexico komt. Het verspreiden van cultuurelementen heet ruimtelijke diffusie en gaat op verschillende manieren. Deze vier manieren zijn expansie, relocatie, contactdiffusie en hiĂŤrarchische diffusie. In de figuur hieronder zijn deze manieren afgebeeld. De laatste jaren gaat de diffusie zeer snel. Door de nieuwe technologische ontwikkelingen, zoals computers, mobieltjes en internet, is het heel gemakkelijk geworden informatie van de ene naar de andere kant van de wereld over te dragen. Zo maken mensen snel kennis met gewoontes, ideeĂŤn en uitvindingen uit andere culturen en nemen die over.

Vier verschillende vormen van ruimtelijke diffusie Door deze snelle ruimtelijke diffusie is het mogelijk dat mensen de cultuur van hun woonplaats vergeten of uit het oog verliezen. Toch vinden veel mensen het belangrijk om elementen van de eigen cultuur te behouden. Daarom heeft elk land wel cultureel erfgoed. Cultureel erfgoed is een verzameling van elementen uit de cultuur en geschiedenis van een land die waardevol worden gevonden en daarom moeten worden beschermd. Voorbeelden hiervan zijn monumenten, 1

J.H.Bulthuis, G. Gerits, De Geo Globalisering, 11

archeologische vondsten, gebouwen, landschappen en kunstwerken. Maar ook niet-materiĂŤle dingen kunnen cultureel erfgoed zijn, zoals dialecten, verhalen of feesten. De regeringen van landen doen vaak hun best om hun cultureel erfgoed te beschermen.2 Maar ook internationaal wordt daar veel aandacht aan besteed. Zo zijn er verschillende internationale lijsten met cultureel erfgoed samengesteld. Een voorbeeld hiervan is de Werelderfgoedlijst. Ook de Europese Unie heeft een eigen erfgoedlijst, de Europese erfgoedlijst. Cultuurindex Als we het hebben over cultuur in steden of gemeenten, bedoelen we vaak kunst of creatieve activiteiten. De omvang en diversiteit van het culturele aanbod in een gemeente is te meten met de cultuurindex. In de afbeelding hieronder is de cultuurindex van de 50 grootste gemeenten van Nederland af te lezen. Leeuwarden staat op de vijfde plaats. De cultuurindex is gebaseerd op zestien indicatoren voor het culturele aanbod in een stad. Deze indicatoren zijn ingedeeld in sectoren, namelijk podiumkunsten, beeldende kunst, letteren, erfgoed en film. Een voorbeeld van zo'n indicator is het aantal popconcerten per inwoner per jaar. Niet elke indicator telt evenveel mee: de wegingsfactor van een indicator in de cultuurindex wordt bepaald door de maatschappelijke waarde van die indicator te berekenen. Zo telt het aantal popconcerten per persoon per jaar voor 30% mee in de cultuurindex. Het aantal musea voor beeldende kunst telt voor 7% mee.3

De cultuurindex van gemeenten in Nederland.

http://www.cultureindevelopment.nl/ Gerard Marlet, Roderik Ponds, Clemens van Woerkens, Cultuurkaart Leeuwarden, 2013, 6, 9

De vijf waarden van cultuur De maatschappelijke waarde van cultuur in een stad is moeilijk vast te stellen, omdat daarbij niet alleen cijfers een rol spelen. Cultuur zorgt ervoor dat mensen plezier hebben en genieten en die gevoelens kun je niet in cijfers meten. Om het belang van een culturele instelling in een stad toch objectief te kunnen bepalen, zijn er vijf maatschappelijke waarden van cultuur vastgesteld. Deze waarden kun je indelen in 'gebruik', 'bestaan' en 'indirecte effecten'. Onder 'gebruik' valt de gebruikswaarde. De gebruikswaarde is eigenlijk het consumentensurplus van een bepaalde culturele voorziening. Als iemand bijvoorbeeld naar een concert gaat, koopt diegene een kaartje. Die persoon heeft het ervoor over om de prijs van dit kaartje te betalen. Maar vaak had die persoon ook wel een hogere prijs voor het kaartje willen betalen. Er zit dus een verschil tussen de werkelijke prijs van het kaartje, en de prijs die diegene ervoor over had gehad. Dit verschil is de gebruikswaarde: je stelt vast wat het gebruik van cultuur meer waard is dan de betaalde prijs.4 Onder 'bestaan' vallen de optiewaarde en de bestaanswaarde. De optiewaarde gaat over de mogelijkheid om cultuur te bezoeken. Mensen die geïnteresseerd zijn in een culturele voorziening zullen graag in de buurt van die voorziening willen wonen. Het maakt voor deze waarde niet uit of zij ook echt de cultuur bezoeken, want het gaat om de aantrekkelijkheid van de locatie als woonplaats. Het bestaan van cultuur heeft op zichzelf ook een waarde, de bestaanswaarde. De aanwezigheid van cultuur in een stad kan namelijk bijdragen aan de lokale identiteit en trots. Je vindt de optiewaarde en bestaanswaarde terug in de prijzen van de grond in een bepaalde omgeving. Want als een woonlocatie aantrekkelijker is, wordt het duurder om daar te wonen. Het is echter moeilijk deze waardes precies vast te stellen, omdat je nooit echt zeker weet hoeveel duurder de woonlocaties door de nabijheid van cultuur zijn geworden.5 Onder 'indirecte effecten' vallen de sociale waarde en de economische waarde. De sociale waarde gaat over de bijdrage van cultuur aan het onderwijs, de productiviteit van mensen en hun gezondheid. De economische waarde zal later in een ander hoofdstuk nog worden behandeld.6 Verschillende dimensies Er zijn verschillende manieren waarop je naar een verschijnsel kunt kijken. Deze manieren noem je dimensies. Zo kun je kijken vanuit de economische dimensie. Dan kijk je bijvoorbeeld naar creëren van inkomen, werkgelegenheid of andere economische effecten. Vanuit de fysische dimensie kijk je naar de natuurlijke omgeving in een gebied. Bij de politieke dimensie kijk je bijvoorbeeld naar de invloed van overheden. Ten slotte is er ook nog de sociaal-culturele dimensie. Het is belangrijk om vanuit deze dimensie naar het verschijnsel Culturele Hoofdstad te kijken, omdat dit een heel cultureel programma is waar veel bevolkingsgroepen bij betrokken zijn. Maar de economische dimensie is ook heel belangrijk bij onderzoek naar de Culturele Hoofdstad. Want dit programma gaat niet alleen om cultuur, maar ook om economische ontwikkeling. Dit wordt in latere hoofdstukken verder toegelicht.7 Culturele Hoofdstad van Europa In Europa wordt veel aandacht geschonken aan cultuur. Zo kiest het Europees Parlement elk jaar één of meerdere Culturele Hoofdsteden van Europa. Een Culturele Hoofdstad staat een jaar lang in de schijnwerpers. Zij krijgen op deze manier de kans hun culturele erfgoed bij de andere Europese landen onder de aandacht te brengen. Het doel hiervan is dat de inwoners van Europa elkaar beter leren kennen en dat ze meer waardering krijgen voor de verschillende culturen in Europa. De steden die zijn gekozen tot Culturele Hoofdstad organiseren activiteiten voor bewoners en voor de bezoekers van de stad.

4 Gerard Marlet, Roderik Ponds, Clemens van Woerkens, Cultuurkaart Leeuwarden, 10, 11 5 idem 6 idem 7 J.H.Bulthuis, G. Gerits, De Geo Globalisering, 107

Logo van de Culturele Hoofdstad van Europa

Dit programma wordt uitgevoerd sinds 1985. In 1983 werd het plan hiervoor voorgesteld door Melina Mercouri, een Griekse actrice, zangeres en politica. In 1981 werd zij de eerste vrouwelijke minister van Cultuur, Jeugd en Sport in Griekenland. Zij was in het Griekse cultuurbeleid heel belangrijk omdat ze haar best deed om archeologische vondsten uit de klassieke oudheid te behouden. Zo liet ze bijvoorbeeld het Akropolis Museum bouwen. Zij vond het ook belangrijk dat de landen in Europa op het gebied van kunst en cultuur met elkaar verbonden werden. Door haar voorstel in 1983, dat ze toen nog European City of Culture noemde, hoopte ze dit doel te verwezenlijken. In 1985 werd door haar inzet het programma in werking gesteld en werd Athene als eerste Culturele Stad van Europa gekozen. In 1999, toen Weimar aan de beurt was, werd de titel veranderde in European Capital of Culture, dus Culturele Hoofdstad van Europa.8 Na dat jaar werden ook elk jaar meerdere steden gekozen, in 2000 zelfs negen steden.

Melina Mercouri

Welke steden in een bepaald jaar Culturele Hoofdstad zullen worden, wordt al vier jaar van tevoren besloten. Deze tijd hebben de steden nodig om zich voor te bereiden. Eerst kiest het Europees Parlement de landen uit die een Culturele Hoofdstad mogen leveren. Daarna moeten ge誰nteresseerde steden in dat land zich binnen 10 maanden kandidaat stellen.9 Als een stad de Culturele Hoofdstad wil worden, maakt hij een zogenaamd Bidbook. In het Bidbook staat waarom deze stad een goede Culturele Hoofdstad zou zijn en er wordt beschreven welke activiteiten de stad 8

denbosch-cultuurstad.com

ec.europa.eu

wil uitvoeren. De jury beoordeelt de steden aan de hand van hun vastgelegde criteria. Is een stad uiteindelijk door de jury gekozen tot Culturele Hoofdstad, dan heeft de stad de status ‘kandidaat’ tot de ministerraad van de Europese Unie het advies en de voordracht aanneemt. Is dit gebeurd, dan mag de stad zich officieel Culturele Hoofdstad noemen. Tot nu toe zijn er al meer dan vijftig Culturele Hoofdsteden geweest. Op de figuur hieronder staan de steden tot en met 2013 afgebeeld. In 2019 zijn Italië en Bulgarije aan de beurt om een Culturele Hoofdstad te leveren.

De Culturele Hoofdsteden tot en met 2013

Hoofdstuk 2- De economische waarde van cultuur De cultuursector vormt een niet onbelangrijk deel van de Nederlandse economie. De bijdrage van de culturele sector aan het Bruto Binnenlands Product was in 2011 13 miljard euro, dat is 2,4%.10 Niet alleen is cultuur belangrijk voor de economie, ook is het van waarde voor onze persoonlijke en sociale ontwikkeling, de kwaliteit van de leefomgeving en de aantrekkelijkheid van Nederland voor bedrijven, werknemers en toeristen. Zo noemt 8% van de buitenlandse toeristen een museumbezoek de belangrijkste activiteit en 40% van de buitenlandse toeristen bezoekt een museum. Ook is Nederland een belangrijk exportland voor de culturele sector. Deze export is vooral gericht op West- Europa.

Nederland als exportland in verschillende culturele sectoren.11

Naast de exportwaarde blijkt de sterke internationale positie van de Nederlandse Cultuur ook uit de publieke waardering. Zo waren er in 2011 11.581 muziekactiviteiten en 2.348 theateractiviteiten in het buitenland.12

Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, Cultuur in beeld, 51 Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, Cultuur in beeld, 53 12 Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, Cultuur in beeld, 54 10 11

Ontwikkeling aantal Nederlandse culturele activiteiten in het buitenland, naar land. 13

Niet alles gaat goed in de culturele sector. Door de economische crisis hebben mensen minder te besteden. Zo was het aantal bezoeken aan vrije theater voorstellingen in 2011 24% lager dan in 2005. Ook zijn er veranderingen qua materiaal dat wordt gebruikt, waardoor er minder opbrengst is. Boekhandels staan bijvoorbeeld onder druk omdat steeds meer mensen tablets en e-readers hebben waar ze boeken op kunnen lezen. De omzet van papieren boeken daalde hierdoor. Hoewel de omzet van de e-books verdubbelden, is de opbrengst nog altijd minder. Als gevolg hiervan zijn meer (niet gesubsidieerde) segmenten van de culturele sector failliet gegaan.

Aantal faillissementen in (niet-gesubsidieerde) delen van de cultuursector, 2006-2008 versus 2009-201114

Deze faillissementen zorgen ervoor dat de groei van het aantal banen in 2009 ten opzichte van 20042008 is gedaald met 4,1%.

13 14

Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, Cultuur in beeld, 55 Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, Cultuur in beeld, 59

In de culturele sector worden de prestaties over het algemeen geleverd met grote inzet en tegen bescheiden salarissen.15 Het inkomen van bijvoorbeeld kunstenaars is relatief laag als je kijkt naar het opleidingsniveau dat een kunstenaar moet hebben. In de volgende tabel is het persoonlijke bruto inkomen van een aantal beroepen te zien. Het inkomen van kunstenaars is vergelijkbaar met de totale werkzame bevolking, maar een stuk lager als je het vergelijkt met personen werkzaam op een hoger beroepsniveau. Aangezien kunstenaars een hoog opleidingsniveau hebben, zou het bruto inkomen vergeleken moeten worden met de personen werkzaam op een hoger beroepsniveau.

Persoonlijk bruto inkomen van kunstenaars, personen werkzaam in overige creatieve beroepen, personen werkzaam op een hoger beroepsniveau en werkzame personen, 2007-2009.16

Economische waarde van cultuur voor Leeuwarden Cultuur en economie hebben dus met elkaar te maken. Het culturele aanbod in een stad is een van de belangrijkste pijlers onder de aantrekkingskracht en economische vitaliteit van een stad. Het is meestal zo dat cultuurrijke steden het economisch ook goed doen.17 Leeuwarden biedt een relatief groot en divers aanbod aan cultuur. Leeuwarden heeft bijvoorbeeld een bovengemiddeld aanbod aan musea voor beeldende kunst, een relatief groot filmaanbod en er zijn bovengemiddeld veel (Rijks) monumenten. Cultuur levert ook werkgelegenheid op. In 2012 waren er in de cultuursector in Leeuwarden bijna 700 banen. Dit is ongeveer 1% van de totale werkgelegenheid in de stad.

Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, Cultuur in beeld, 63 Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, Cultuur in beeld, 64 17 Gerard Marlet, Roderik Pons, Clemens van Woerkens, Cultuurkaart Leeuwarden, 8 15 16

Werkgelegenheid in de culturele sectoren

Uit een onderzoek, uitgevoerd in opdracht van Dolci (het directeurenoverleg van culturele instellingen in Leeuwarden), komt naar voren dat de totale maatschappelijke waarde van het culturele aanbod van Leeuwarden uitkomt op 132,7 miljoen euro. Dit is niet alleen de zogenaamde welvaartswinst. Onder welvaartwinst wordt namelijk verstaan: de additionele winst (na aftrek van alle kosten) van bedrijven en de belasting opbrengsten voor gemeente en Rijk.18 Voor heel Leeuwarden komt de jaarlijkse welvaartswinst uit op 7,6 miljoen euro. Hiervan is 3,1 miljoen euro afkomstig van podiumkunsten (onder andere theater en dansvoorstellingen) en de musea leveren de stad jaarlijks 1,5 miljoen euro op.

Gerard Marlet, Roderik Pons, Clemens van Woerkens, Cultuurkaart Leeuwarden, 54

Hoofdstuk 3- Waarom is Leeuwarden Culturele Hoofdstad geworden? De weg naar de overwinning In 2013 is Leeuwarden gekozen om samen met Malta Culturele Hoofdstad van 2018 te zijn. Hier ging een lang proces aan vooraf. In 2007 kwam de Friese gedeputeerde Jannewietske de Vries met het plan om Culturele Hoofdstad 2018 te worden. Een tijd later gingen de Provinciale Staten van Friesland akkoord met een visie voor een plan dat toen “Finsters Iepen” (Ramen Open) heette en in 2009 gingen de Provinciale Staten van Friesland akkoord met het programma Kulturele Haadstêd 2018. Om ervoor te zorgen dat Leeuwarden de titel zou krijgen, werd er een stichting en een projectorganisatie opgericht. Naast Leeuwarden hadden ook Utrecht, Den Haag, Eindhoven en Maastricht zich gekandidateerd. Alle kandidaten hebben een Bidbook moeten maken waarin ze hun plannen presenteren. In 2012 hebben de steden de eerste versie van het Bidbook in moeten leveren. Toen stonden er voornamelijk hoofdlijnen in van de plannen die de steden wilden uitvoeren. In november 2012 werd bekend dat Utrecht en Den Haag geen kans meer maakten op de titel. Na deze eerste ronde hebben de overgebleven steden Maastricht, Eindhoven en Leeuwarden hun Bidbook verbeterd en op 12 juli 2013 werd het uiteindelijke Bidbook overhandigd. In het Bidbook van Leeuwarden zijn drie thema’s erg belangrijk: duurzaamheid van cultuur en natuur, een betere balans tussen stad en platteland en meer begrip voor diversiteit en identiteit.19 Verder wordt uitgelegd dat er in Leeuwarden veel mensen zijn die onder de armoedegrens leven en dat veel hoogopgeleide mensen Friesland verlaten om ergens anders een goede baan te vinden. Ook staan in het Bidbook de economische effecten die Leeuwaren verwacht als de stad Culturele Hoofdstad 2018 wordt. Zo komen er veel bezoekers in 2018 naar Leeuwarden, die hier rond de 150 miljoen euro besteden. Ook zegt het Bidbook dat Leeuwarden aantrekkelijker wordt voor werkgevers en werknemers. In september 2013 bezocht de internationale jury de steden en een paar dagen later presenteerde Leeuwarden de ideeën voor een internationale jury in Amsterdam. Ook de andere kandidaten Maastricht en Eindhoven deden dit. Een dag later, op 6 september, werd bekend gemaakt dat Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018 was geworden.

Gouveneursplein in Leeuwarden op het moment van bekendmaking Culturele Hoofdstad 2018 19

Stichting Kulturele Haadstêd Leeuwarden-Ljouwert 2018, Leeuwarden-Ljouwert’s application for European Capital of Culture 2018. Iepen Mienskip, 3

De jury vond dat Leeuwarden veel vooruitgang had geboekt met het Bidbook door de feedback die in de eerste ronde was gegeven en prees de stad bijvoorbeeld omdat samenwerken met de burgers, en dan met name jonge mensen en migranten als belangrijk waren bestempeld. Leeuwarden focust zich vooral op de onderste laag van de bevolking en dit vond de jury erg goed. Een belangrijke reden dat Leeuwarden Culturele Hoofdstad is geworden is dan ook de armoede in de stad. In het Bidbook staat dat wordt gehoopt dat de helft van de ongeveer 5000 kinderen die onder de armoedegrens leven, in 2018 aan een kunstproject meedoen of hebben gedaan. Om dit te verwezenlijken is er een samenwerkingsagenda gemaakt tussen de Gemeente Leeuwarden en de Provincie Friesland. Hier gaan we straks verder op in. Wat de jury wel een lastig punt vindt, is de locatie van Leeuwarden. De jury merkte op dat doordat Leeuwarden in een hoekje ligt, het moeilijk is om het programma een succes te maken door heel Europa. Hiermee wordt bedoeld dat Leeuwarden relatief gezien niet erg centraal ligt. Nadat Leeuwarden gekozen was, had de jury nog wel enkele aanbevelingen. Voorbeelden hiervan zijn dat het programma van het Bidbook nu verplicht moet worden uitgevoerd, het is dus niet langer vrijblijvend. Ook moet Leeuwarden het budget duidelijk maken en jonge generaties op de voorgrond zetten. Als opdracht werd ook nog meegegeven dat er een delegatie naar Umea (Zweden) moet gaan om te kijken hoe deze stad de wedstrijd heeft aangepakt.20

Embleem Leeuwarden 2018

(Bijna) elk jaar worden er twee Culturele Hoofdsteden uitgekozen, dus Leeuwarden is in 2018 dus niet de enige stad die zich zo mag noemen. Samen met Valletta (Malta) draagt Leeuwarden de titel Culturele Hoofdstad 2018.

Samenwerkingsagenda Een van de belangrijkste redenen dat Leeuwarden Culturele Hoofdstad is geworden, is door een samenwerkingsagenda. Deze samenwerkingsagenda heet Leeuwarden/Ljouwert fan Frysl창n en loopt tot 2025. Het is een samenwerking tussen de Provincie Friesland en de Gemeente Leeuwarden. Het doel is om de 20

The Selection Panel of the Council of the European Union, Selection of the European Capital of Culture 2018 in the Netherlands, 10

ontwikkeling van Leeuwarden en Friesland te verbeteren. Om dit te verwezenlijken moet er niet alleen samengewerkt worden tussen de Gemeente Leeuwarden en de Provincie Friesland, maar moeten andere instanties, zoals de stichting Culturele Hoofdstad 2018 en andere organisaties, daarbij helpen. Deze ontwikkeling berust voornamelijk op drie punten: - Bevorderen van de participatie - Verbeteren van het onderwijs - Vergroten van de werkgelegenheid

Om deze ontwikkelingen mogelijk te maken, zijn er drie hoofdprogrammaâ&#x20AC;&#x2122;s gemaakt: - Kennis & economie - Kwaliteit & leefbaarheid - Stad & regio Kennis & economie De samenwerking tussen de Gemeente Leeuwarden en de Provincie Friesland moet ervoor zorgen dat onder andere het ondernemerschap in Friesland wordt bevorderd. Verder komt er een actieplan voor de bestrijding van de jeugdwerkloosheid. Daarbij wordt ook de om- en bijscholing aangepakt. Er moet een betere aansluiting komen tussen het onderwijs en de arbeidsmarkt door de jongeren te helpen met het behalen van hun startkwalificatie, een verlengde leerplicht en 3-talig onderwijs in te voeren en de dynamiek in de arbeidsmarkt te stimuleren.

Kwaliteit & leefbaarheid Hierbij is het realiseren van een hoogwaardig woon- en leefmilieu erg belangrijk. De participatie is ook een belangrijk deel en dit wordt niet alleen gedaan door inkomensondersteuning, maar hiervoor

worden ook verbindingen gelegd tussen onder andere duurzaamheid (minder energiekosten) en jeugd en onderwijs (meer kans op verbetering op lange termijn. Verder zetten de Provincie en de Gemeente ook in op meer cultuur educatie. De stichting Culturele Hoofdstad 2018 speelt hier ook een rol bij. Stad & regio De bereikbaarheid van de stad is een belangrijk onderdeel van dit hoofdprogramma. Naast de bereikbaarheid, wordt ook aandacht besteed aan de relatie tussen platteland en stad, de versterking van duurzaamheid van de cultuur en natuur en er wordt aandacht besteed aan de versterking van de etnische en culturele identiteit en diversiteit van de provincie.

De projecten en programma’s moeten uiteindelijk zorgen voor een structuurversterking op lange termijn. Hiervoor zijn zes subdoelen (de zogenaamde zes E’s21) bedacht waar de gezamenlijke organisatie verantwoordelijk voor is: - Event: er moeten ten minste 41 evenementen worden georganiseerd. Deze evenementen staan benoemd in het Bidbook; - Europa (nationaal en internationaal): Leeuwarden en Friesland moeten over een veelzijdig netwerk in Europa beschikken; - Experience (imago): er moet een integraal aanbod zijn van culturele, ecologische en toeristische ervaringen; - Entrepreneurship: Dit houdt het versterken van het ondernemerschap binnen creativiteit, ecologie en toerisme in; - Empowerment: Als gevolg van de Culturele Hoofdstad 2018 zullen vooral kinderen en jongeren blijvend moeten stijgen op de maatschappelijke ladder; - Ecologie: Er moet gezorgd worden dat Leeuwarden en Friesland zelfvoorzienend worden in hun energieverbruik en er moet worden geïnnoveerd in landbouw en watertechnologie. Het streven naar deze ideeën is natuurlijk mooi, maar er moet wel goed samengewerkt worden om deze plannen ook daadwerkelijk goed uit te voeren. Daarom hebben de Provincie Friesland en de Gemeente Leeuwarden een aantal afspraken gemaakt om de samenwerking te bevorderen. Een aantal van deze afspraken zijn: - Er wordt door een gedeeld opdrachtgeverschap één virtuele organisatie opgezet tussen beide organisaties. Deze is verantwoordelijk voor de uitvoering, vooruitgang en evaluatie van de onderdelen van de samenwerkingsagenda - Zowel gemeentelijk als provinciaal is goede beleidsregie en –coördinatie nodig. Tussen Gemeente en Provincie moet regelmatig overleg zijn (ten minste drie keer per jaar). De coördinatiestructuur moet voor beide partners helder zijn

Samenwerkingsagenda Gemeente Leeuwarden en Provincie Friesland 2013-2025, 1

de colleges vergaderen wisselend bij de Gemeente en bij de Provincie en het voorzitterschap wordt ook afgewisseld tussen de commissaris van de koning en de burgemeester.

In de loop van de jaren worden de projecten verder uitgewerkt, evenals de financiering. Als een project klaar is, wordt er tijdens een overleg beslist over de uitvoering ervan.

Financiën Een Culturele Hoofdstad zijn is een enorme aanwinst voor een stad, maar het kost wel wat. Omdat het nog geen 2018 is geweest, nog niet alle projecten bekend zijn en omdat er daardoor nog steeds geld wordt gegeven door bijvoorbeeld de Provincie Friesland, is het niet duidelijk hoeveel geld er uiteindelijk wordt uitgegeven. Wel zijn er schattingen gemaakt. Hieronder staat een schatting van de verdeling van de totale kosten voor de Culturele Hoofdstad. De kosten worden verdeeld tussen organisatiekosten, programmakosten en communicatie en marketing kosten.

De volgende tabel laat zien welke instanties meehelpen bij de financiering en hoeveel ze ongeveer geven.

Financiering 2014 -2019 Bandbreedte in € Gemeente * Provincie Fryslân * Rijksoverheid Regio/ SNN, incl cofinanciering Bedrijfsleven, Cult. & kennisinstellingen Kaarverkoop/ merchandising Overige Fondsen Totaal *dit zijn nettobedragen

5-12 mln 11-17 mln 10-20 mln 5-8 mln 5-12 mln 2-6 mln 2-3 mln 40 - 78 mln

De kosten zullen ongeveer volgens de volgende afbeelding verdeeld worden.

Buiten de bovenstaande organisaties wordt er natuurlijk ook geld uitgegeven door de bezoekers en door andere investeringen. De schattingen zijn dat deze bijdragen ongeveer twee keer de feitelijke investeringen betreft.

Interviews Bij de organisatie van de Culturele Hoofdstad zijn veel mensen betrokken. Deze mensen hebben ieder hun eigen taak maar ze hebben ook met elkaar te maken. Om meer te weten te komen over de Culturele Hoofdstad en met name over de effecten die Leeuwarden en Friesland hopen te bereiken, hebben we een aantal interviews afgenomen. De interviews zijn in de bijlage te vinden. In de interviews stonden met name deelvragen 1,3 en 4 centraal. Deze interviews hebben we met elkaar vergeleken en hieruit hebben we een aantal conclusies getrokken. Allereerst hebben we geconcludeerd dat de grootste verwachting van de Culturele Hoofdstad voor Leeuwarden en Friesland is dat de stad en de provincie een economische boost zullen krijgen. Dit komt door een toename van het toerisme en de nationale en internationale aandacht die Leeuwarden en Friesland zullen krijgen. Gehoopt wordt ook dat de hele Friese bevolking trots is om in Leeuwarden/Friesland te wonen en actief mee gaat doen in het plannen maken en de organisatie rond Culturele Hoofdstad. Vooral het participeren van mensen die het op dit moment minder goed hebben in Leeuwarden, maar ook in de provincie, is een belangrijk doel voor de provincie en gemeente. De Samenwerkingsagenda tussen provincie en gemeente Leeuwarden, die als een soort van onderlegger fungeert bij het Bidbook, heeft als doel dat de sociaal economische structuur van Leeuwarden wordt versterkt en dat daarmee de armoede kan worden bestreden. Dit kan dan ook als een afgeleide doel, maar meer nog als de gewenste erfenis van de Culturele Hoofdstad worden gezien. Er is ook een aantal problemen die verwacht worden. Het belangrijkste probleem is de financiële kwestie. Het is namelijk nog maar de vraag of er genoeg geld beschikbaar wordt gesteld om de verschillende evenementen te organiseren. Voor de 41 evenementen uit het Bidbook lijken de financiën wel te zijn of worden geregeld, maar daarnaast kunnen de komende jaren nog de nodige evenementen en projecten worden ingediend. Het is niet duidelijk hoe deze gefinancierd moeten worden. Verder is door een aantal geïnterviewden gezegd dat, hoewel de samenwerking nu goed is, er waarschijnlijk ook een moment komt dat er onenigheid gaat ontstaan tussen de Gemeente en de Provincie. Deze overheidsinstanties hebben namelijk verschillende prioriteiten. Ook moet er nog veel gebeuren voordat Leeuwarden klaar is om de verwachte toeristenstroom op de kunnen vangen. Zo moet het stationsgebied nog worden verbeterd. Hier is niet heel veel tijd meer voor. Andere problemen die voorzien worden zijn dat het festijn uiteindelijk alleen maar om Leeuwarden draait, dus dat Friesland er uiteindelijk minder profijt van zal hebben, en dat het lastig is om het gevoel van de Culturele Hoofdstad de komende paar jaar vast te houden. De geïnterviewden hebben gekeken naar andere Culturele Hoofdsteden. Hierbij keken ze naar redenen dat de steden gekozen waren en hoe deze steden het de financiën hebben aangepakt. Ook werd gekeken naar de organisatie en het programma van de steden. De internationale jury had Leeuwarden als opdracht meegegeven om te kijken naar de stad Umea. Een aantal mensen zijn hier in september naartoe gegaan om te kijken hoe deze stad de marketing heeft aangepakt. Ook is gekeken naar Essen. Essen was namelijk Culturele Hoofdstad voor het Ruhrgebied. Dit is vergelijkbaar met Leeuwarden, want Leeuwarden is Culturele Hoofdstad voor Friesland. Het bekijken van andere steden heeft ervoor gezorgd dat Leeuwarden een goed Bidbook heeft kunnen maken. Ook nu kunnen de organisatoren nog leren van andere steden, door bijvoorbeeld te kijken naar de positieve en negatieve gevolgen van de titel Culturele Hoofdstad.

Met de volgende mensen hebben we een interview afgenomen: - Edith Nobel: provinciaal programmamanager KH18 2007-2012 - Nienk Hoepman: provinciaal programmamanager KH18 2014-nu

Oeds Bijlsma: directeur beleid Provincie Frysl창n Geeske Kraak: afdelingshoofd Kultuer en Mienskip Provincie Frysl창n Lysbeth Wiersma: gemeentelijk beleidsmedewerker Werk en Inkomen en projectleider Kracht van Leeuwarden

Hoofdstuk 4- Wat voor effecten had de titel Culturele Hoofdstad op andere steden? Algemene informatie Iedere Culturele Hoofdstad heeft een ander programma met andere doelstellingen. Zo had Luxemburg (Culturele Hoofdstad van 1995) multiculturele kenmerken in het programma, terwijl Kopenhagen (Culturele Hoofdstad van 1996) meer internationaal dan Europees was gericht. Een belangrijk deel van de Culturele Hoofdstad zijn is het ontvangen van zo veel mogelijk bezoekers. De gekozen steden proberen daar dan ook zo veel mogelijk aan te doen. Zo werd er in Bologna (Culturele Hoofdstad van 2000) veel infrastructuur verbeterd. Door de ontwikkelingen in deze stad kwamen er 7% meer bezoekers en omdat veel projecten daar nu nog bezig zijn, komen er nog steeds bezoekers.22 De Culturele Hoofdsteden proberen veel projecten op te zetten. Veel inwoners van een gekozen stad waren voor, tijdens en na het jaar waarin ze in het middelpunt stonden betrokken bij het organiseren van de projecten. Zo werkten er in Thessaloniki (Culturele Hoofdstad van 1997) ongeveer 3750 mensen direct aan projecten voor de Culturele Hoofdstad en nog 2000 tot 5000 hadden banen die indirect verbonden waren met de evenementen. Door de hoeveelheid projecten die er in alle gekozen steden worden bedacht, is het moeilijk om elk evenement te laten slagen, ook al zijn er veel mensen die helpen. Zo was er in Weimar (Culturele Hoofdstad van 1999) te weinig geld en een slechte leiderschap, waardoor niet alle projecten uitgevoerd konden worden. Om dit te voorkomen, moeten de projecten zorgvuldig worden geselecteerd. In Genua ( Culturele Hoofdstad van 2004) werden er van de 800 opgegeven projecten maar 110 uitgevoerd. Liverpool

Logo Liverpool Culturele Hoofdstad 2008

In 2008 was Liverpool Culturele Hoofdstad. Liverpool ligt in het Noordwesten van Engeland. In 2008 werden in Liverpool ongeveer 7.000 evenementen georganiseerd. Drie van die programma's kunnen 22

Ecorys, Ex-post evaluation of 2010 European Capitals of Culture, 66

worden beschouwd als de hoogtepunten. Ten eerste was er 'La Machine', ook wel 'La Princesse' genoemd. Dat was een enorme mechanische spin die over de straat liep. Het tweede hoogtepunt was dat de Berliner Philharmoniker kwamen optreden. Dit is een beroemd Duits symfonieorkest. Verder was er nog een exhibitie van het werk van Gustav Klimt, een beroemde Oostenrijkse schilder, die ook veel bezoekers trok. In het programma van Liverpool werd ook veel nadruk gelegd op de participatie van de inwoners. Het was dus belangrijk dat mensen zich betrokken voelden. Een voorbeeld van een project met dit doel was Creative Communities, waar in totaal 160.000 mensen aan meededen. Onder de deelnemers zaten o.a. alle scholen in Liverpool. Onderdeel van Creative Communities was het organiseren van workshops en festivals voor leerlingen van scholen en inwoners van bepaalde buurten.23 Een ander project waarin participatie een grote rol speelde was het Volunteer Programme. Bij dit project werden werklozen uitgenodigd om te helpen bij activiteiten die georganiseerd werden in het kader van de Culturele Hoofdstad. Zij mochten zelf kiezen waar ze zich voor inzetten en kregen ook speciale trainingen. Op deze manier konden zij nieuwe mensen ontmoeten en hun vaardigheden ontwikkelen. Het was de bedoeling van dit project om deze werkloze mensen te helpen een nieuwe baan te vinden.24 Meer dan 70% van de activiteiten in 2008 was gratis. Om de activiteiten te financieren werd meer geld gebruikt dan verwacht, namelijk 36.1 miljoen pond (ongeveer 45 miljoen euro) in plaats van de verwachte 18.1 miljoen pond.25 Liverpool heeft veel geprofiteerd van de titel Culturele Hoofdstad. Er kwamen in 2008 meer mensen naar culturele organisaties. Zo kwamen er 68% meer bezoekers naar Tate Liverpool (een kunstmuseum) en 22% meer bezoekers naar het Everyman theater. Ze hebben dit berekend door het aantal bezoekers te registreren en te vergelijken met vorige jaren. Ook heeft men geregistreerd hoeveel toeristen er in 2008 kwamen en dat vergeleken met vorige jaren. De resultaten waren positief. De hotelbezetting was in 2008 6.8% hoger dan in 2007 en het aantal bezoeken aan toeristeninformatiepunten is toegenomen met 150%. Een kwart van de bezoekers in 2008 was nog nooit eerder in de stad geweest. Deze positieve ontwikkeling ging nog door na 2008: er waren in 2009 nog meer buitenlandse telefoontjes naar toeristeninformatiepunten dan in 2007 en 2008.26 Er werden wel 10.000 lokale kunstenaars en culturele instellingen gesteund door Liverpool. Het effect hiervan is dat de culturele organisaties in Liverpool hun vaardigheden ontwikkeld hebben en grotere ambities gekregen hebben. In de toekomst zullen deze organisaties dus verdergaan met kunst produceren. Sommige activiteiten in 2008 hadden een sterk Europees georiĂŤnteerd thema en daar deden vooral jongeren aan mee. Het lijkt erop dat deze jongeren zich meer bewust zijn van de gezamenlijke Europese cultuur en de verschillen tussen Europese landen. Ook kunnen zij nu met een 'Europeser' perspectief naar zaken kijken. Dit kan hun later helpen bij hun baan, als ze bijvoorbeeld met of bij bedrijven in andere Europese landen gaan werken. Liverpool heeft ook veel contact gehad en ideeĂŤn uitgewisseld met andere Culturele Hoofdsteden van Europa. In de toekomst zullen meer van zulke uitwisselingen plaatsvinden. Door projecten als Creative Communities was cultuur ook veel toegankelijker voor mensen die normaal nooit aan culturele activiteiten deelnamen, zoals arme mensen en jongeren. Door Creative Communities is ook het zelfvertrouwen van jongeren vooruitgegaan. Ook het Volunteer Programme leverde wat op. Er deden daar in totaal 9.894 vrijwilligers aan mee. De mensen die meegedaan hadden lieten weten dat hun interesse op cultureel

liverpool08.com idem 25 Ecorys, Ex-post evaluation of 2009 European Capitals of Culture, 59 26 Idem, 65, 70 23 24

gebied vergroot was. Ook zeiden zij dat het project hen had geholpen meer zelfvertrouwen op te bouwen en nieuwe vaardigheden te ontwikkelen.27 Om het programma van 2008 waar te maken moest de City Council (het stadsbestuur) van Liverpool natuurlijk veel samenwerken met de culturele organisaties in de stad. Hierdoor is de relatie tussen hen versterkt. Er is ook een nieuw team gekomen in de City Council, genaamd Culture Liverpool, dat voor het culturele beleid in Liverpool zorgt. Als gevolg hiervan worden er ook in de jaren na 2008 nog culturele activiteiten georganiseerd en gefinancierd. Liverpool wilde graag zijn imago verbeteren en dat lijkt gelukt te zijn. Er zijn in 2008 meer dan 7.000 artikelen over Liverpool in nationale en internationale kranten en tijdschriften verschenen. Er is geteld dat 54% van deze artikelen neutraal was en 43% positief. 80% van de inwoners van Liverpool zei bij een ondervraging dat ze verwachtten dat door de titel Culturele Hoofdstad de reputatie van de stad zou verbeteren. Bovendien werd Liverpool als derde populairste stad van Groot-Brittanië gestemd bij de Condé Nast Travel Awards in 2008. Condé Nast Traveller is een populair reistijdschrift. Het lijkt er dus op dat het negatieve beeld dat veel mensen van Liverpool hadden, veranderd is in een positiever beeld. Dit heeft gezorgd voor veel trots en zelfvertrouwen bij de inwoners van Liverpool.28

Linz

Logo Linz Culturele Hoofdstad 2009

In 2009 was de Oostenrijkse stad Linz Culturele Hoofdstad (samen met Vilnius). Er werden in Linz verschillende projecten georganiseerd. Al vanaf 2007 vonden er tentoonstellingen van hedendaagse kunst plaats. De derde tentoonstelling, Höhenrausch, vond in 2009 plaats op de daken van gebouwen. Dit trok 270.000 bezoekers en was daarmee het meest succesvolle project van Linz 2009. In de zomer van 2009 trad de bekende Oostenrijkse zanger Hubert von Goisern, na een tour van twee jaar, op tijdens het Linz Europa Hafenfest. Ook muzikanten uit andere Europese landen traden daar op. Zo waren er meer muzikale projecten in Linz, zoals Megahertz, waarbij ongeveer 8000 jongeren in de open lucht koorliederen zongen. In totaal vonden er in het kader van Culturele Hoofdstad meer dan 7.700 evenementen plaats in Linz. Het bedrag dat hiervoor werd gebruikt was 61.5 miljoen euro.29 Linz heeft veel positieve effecten uit het programma Culturele Hoofdstad kunnen halen. De evenementen die georganiseerd werden trokken veel toerisme aan. In 2009 is het aantal overnachtingen in Linz met 11,4% gestegen. Bovendien kwamen er meer dan 2 miljoen dagbezoekers Ecorys, Ex-post evaluation of 2009 European Capitals of Culture, 67 Idem, 70 29 Linz 2009: A Stocktaking 27 28

naar Linz. Hierdoor werd de economische crisis die gaande was in Opper-Oostenrijk, de deelstaat waarvan Linz de hoofdstad is, grotendeels opgelost.30 De rol van Culturele Hoofdstad heeft Linz ook heel veel publiciteit opgeleverd. In de eerste plaats kwam dat doordat er veel aandacht aan PR werd besteed. Via onder andere advertenties werden mensen op de hoogte gehouden van de activiteiten die in het kader van Culturele Hoofdstad werden georganiseerd. Maar ook de nationale en internationale media waren geïnteresseerd in wat er in Linz gebeurde. Dit resulteerde in ongeveer 20.000 artikelen en nieuwsberichten over Linz. Deze publiciteit heeft Linz enorm geholpen een goed imago neer te zetten. Linz wordt nu meer dan ooit beschouwd als een moderne stad die veel te bieden heeft op het gebied van industrie, technologie en cultuur. In augustus 2009 is uitgezocht hoeveel mensen in Oostenrijk zich ervan bewust waren dat Linz de rol van Culturele Hoofdstad op zich genomen had. In Linz was dat 97% van de personen, in Opper-Oostenrijk 90% en in Oostenrijk 60%.31 De inwoners van Linz merken deze vooruitgang. In 2009 werd de stad merkbaar levendiger. Normaal gebeurde er vooral in de zomer nooit iets, nu namen mensen actief deel aan activiteiten. De inwoners merkten ook dat veel toeristen uit het buitenland hun stad kwamen bekijken. Deze dingen wekten gevoelens van trots en zelfvertrouwen op bij hen. Er is nu veel motivatie om Linz nog meer te verbeteren. De vastgelegde buitenlandse contacten en het verbeterde imago zullen hierbij zeker helpen.

Istanbul Istanbul was samen met Essen (Duitsland) en Pécs (Hongarije) de Culturele Hoofdstad van 2010. Turkije hoort niet bij de Europese Unie en daarom zou Istanbul eigenlijk niet mee hebben mogen doen, maar in 2000 kwamen een paar veranderingen in de regels. Zo werd er per jaar meer dan één stad gekozen en mochten ook niet leden van de EU meedoen met de Culturele Hoofdstad.32 Nadat de Initiatief Groep overeen was gekomen met de kandidaatschap van Istanbul, werd het dossier “Istanbul: City of the Four Elements” gepresenteerd in Brussel in 2005. In maart 2006 presenteerde Istanbul zijn ideeën voor de internationale jury en op 11 april 2006 werd bekend dat Istanbul was verkozen tot Culturele Hoofdstad 2010 in de categorie niet-EU leden. De titel van het hele project van Istanbul heette dus “Istanbul: City of the Four Elements”. Deze elementen zijn aarde, water, lucht en vuur en elk seizoen werd aandacht besteed aan één van de elementen. Van de 2484 projecten zijn 719 uiteindelijk toegestaan, maar 133 projecten zijn later toch nog geannuleerd. Istanbul heeft het meest geld uitgegeven van elke Culturele Hoofdstad tot nog toe, zo’n 193,95 miljoen euro.

30 Linz 2009: A Stocktaking 31 Linz 2009: A Stocktaking 32 Ecorys, Ex-post evaluation of 2010 European Capitals of Culture, 67

Logo van Istanbul Culturele Hoofdstad 2010

Het culturele en industriĂŤle erfgoed vernieuwen is het best geslaagd van alle doelen die Istanbul had. De stedelijke en culturele dimensies van de samenleving zijn meer in de vorm van onopvallende projecten geweest dan van een sterke samenhangende boodschap naar de samenleving. Verder zijn er wel contacten gelegd tussen andere Europese landen, voornamelijk met artiesten, maar deze contacten zijn ongecoĂśrdineerd. Ook is het Istanbul niet volkomen gelukt om duidelijk te maken aan de rest van Europa wat Istanbul qua cultuur en moderniteit te bieden heeft. Het is gebleken dat de evenementen die Istanbul georganiseerd had, voornamelijk in het historische deel van de stad plaatsvonden. Dit betekent dat de andere delen van Istanbul geen voordeel hebben kunnen halen uit de titel. Essen voor het Ruhrgebied Voor Leeuwarden is Essen een goed voorbeeld van een Culturele Hoofdstad omdat Leeuwarden Friesland er erg bij betrekt en Essen heeft het Ruhrgebied er erg bij betrokken. 16 Duitse steden hadden zich opgegeven om de titel te bemachtigen en uiteindelijk werden er twee steden genomineerd. De internationale jury heeft Essen toen gekozen als Culturele Hoofdstad van 2010. Een reden hiervoor is dat het Bidbook van Essen een sterk ruimtelijk element had, namelijk een regionale ontwikkeling door middel van cultuur. Verder staat in het Bidbook dat het Ruhrgebied zijn positie als hart van Europa wil verbeteren en daarmee ook de internationale links wil versterken. De jury vond dat Essen voor het Ruhrgebied veel verscheidenheid aan projecten liet zien. Wat als een uitdaging werd gezien, was een nieuw levende metropool maken van de regio. Het Ruhrgebied telt namelijk rond de 5.3 miljoen mensen en er zijn ongeveer 140 nationaliteiten en etnische groepen.

Logo Essen voor het Ruhrgebied Culturele Hoofdstad 2010

Uiteindelijk is er ongeveer 81 miljoen euro uitgegeven voor onder andere kosten van projecten, marketing, communicatie, pers en personeelskosten.

Essen voor het Ruhrgebied heeft veel culturele evenementen tijden 2010 georganiseerd en daarheen is een grotere opkomst gekomen dan voorheen werd gedacht. Er was een bottom-up en samenwerkende aanpak bedacht voor de artistieke projecten en dit is goed gelukt. Wel is er gezegd dat de lokale kunstplekken een prominentere rol hadden kunnen spelen. Het is op dit moment nog te vroeg om te zeggen hoe de lange termijn effecten zullen zijn, maar waarschijnlijk heeft de titel wel een positieve invloed gehad op de toekomst van het gebied. Als er wordt gekeken naar de grootte van het gebied en de hoeveelheid mensen die allemaal bij de Culturele Hoofdstad hoorden, kan er gezegd worden dat het budget klein was. Toch heeft de titel een grote impact gehad. Naast de punten die goed waren gegaan voor Essen zijn er ook een aantal dingen waarvan geleerd kan worden. De Culturele Hoofdstad was niet alleen Essen, maar het Ruhrgebied hoorde er ook bij. Hierdoor ontstonden soms miscommunicaties. Andere steden die bij het Ruhrgebied horen, presenteerden zich namelijk ook als Culturele Hoofdstad, terwijl dit niet mag van de Culturele Hoofdstad. Verder waren veel projecten, zoals eerder gezegd, op een bottom-up manier georganiseerd. Dit was experimenteel en vaak moeilijk uit te leggen en het maakte communicatie en marketing moeilijker. Analyse De titel Culturele Hoofdstad kan zo te zien behoorlijk wat positieve effecten met zich meebrengen voor steden. Zo kan het meer toeristen naar een stad trekken, zoals bij Liverpool en Linz. Dit is goed voor de economie omdat zij ook ergens moeten overnachten en eten. Voor Leeuwarden zal dat natuurlijk economisch zeer veel opleveren. Ook kan het voor meer werkgelegenheid zorgen. Een punt is wel dat er ook genoeg plaats voor toeristen moet zijn om te overnachten en te eten. Dit moet gecontroleerd worden. Wat ook belangrijk is, is ervoor zorgen dat toeristen Ăźberhaupt naar Leeuwarden willen komen. Dit kan alleen als vermakende en interessante evenementen georganiseerd worden. Bij Istanbul is dit niet gelukt en dat is een belangrijke reden waarom de titel Culturele Hoofdstad hen niet zo veel opleverde. Er moet ook aandacht besteed worden aan reclame, zoals bij Linz, zodat mensen op de hoogte zijn van de activiteiten in Leeuwarden. Want als mensen weten dat er in Leeuwarden activiteiten plaats zullen vinden die hen interesseren, zullen zij een reden hebben om naar Leeuwarden te reizen. Ook viel op dat steden door de titel veel meer publiciteit en aandacht van de media krijgen dan normaal. Dit kan heel goed zijn voor het imago van de stad en het zelfvertrouwen van de inwoners. Ook daarbij is het belangrijk dat Leeuwarden interessante evenementen organiseert. Die kunnen namelijk een aanleiding worden voor journalisten om over Leeuwarden te schrijven. De organisatie van de Culturele Hoofdstad in Leeuwarden vindt het belangrijk om de inwoners meer zelfvertrouwen en ambitie mee te geven, zodat hun carriĂ¨rekansen vergroten. Het is dan ook goed dat zij op reis gaan naar Liverpool en deze stad als voorbeeld nemen. Liverpool besteedde namelijk veel aandacht aan de participatie van werklozen en armere mensen. Het Volunteer Programme en Creative Communities zouden dus goede voorbeelden zijn voor projecten in Leeuwarden. Het is ook een goed idee dat Leeuwarden naar de organisatie van Essen voor het Ruhrgebied gaat kijken. Leeuwarden moet namelijk een manier vinden om heel Friesland bij de Culturele Hoofdstad te betrekken. Het is in Essen gelukt om het Ruhrgebied erbij te betrekken. Waarschijnlijk is de reden hiervoor dat Essen bij het organiseren van evenementen veel heeft samengewerkt met de inwoners van het Ruhrgebied. Leeuwarden moet dus een manier vinden om met mensen in heel Friesland artistieke projecten te organiseren. Hierbij moeten ze niet de lokale culturele voorzieningen uit het oog verliezen, ook zij moeten een belangrijke rol blijven spelen. Het gaat immers ook om hun toekomst. Ook moet er op gelet worden dat er een duidelijke communicatie is tussen Leeuwarden en de rest van Friesland. Vooral bij kleine en afgelegen dorpen kan dit een probleem vormen. Ook zij moeten erbij betrokken worden. Bij Essen waren er soms miscommunicaties, waardoor andere

steden in het Ruhrgebied zich als Culturele Hoofdstad presenteerden. Het is onwaarschijnlijk dat steden in Friesland dit zullen doen, aangezien de nadruk wel veel op Leeuwarden ligt. Toch is communicatie ook belangrijk voor Leeuwarden, juist omdat de rest van Friesland erbij betrokken moet worden. Als deze organisatorische punten in de gaten worden gehouden kan Leeuwarden ervoor zorgen dat er zoveel mogelijk positieve effecten uit de titel Culturele Hoofdstad gehaald worden.

Conclusie In dit werkstuk hebben we onderzoek gedaan naar de Culturele Hoofdstad. De bedoeling is dat we hiermee de hoofdvraag die we hebben opgesteld, kunnen beantwoorden. De hoofdvraag die we hebben onderzocht is: Wat voor toegevoegde waarde kan de titel Culturele Hoofdstad 2018 voor Leeuwarden hebben? Om dit te onderzoeken hebben we vier deelvragen gemaakt: 1. Wat is een Culturele Hoofdstad en wat houdt het in? 2. Wat is de economische waarde van cultuur? 3. Waarom is Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018 geworden? 4. Wat voor effecten had de titel Culturele Hoofdstad op andere steden? Zelf hebben we voordat we aan dit werkstuk begonnen hypotheses voor elke deelvraag bedacht: 1. Een Culturele Hoofdstad is een stad die wordt uitgekozen om een jaar in het culturele middelpunt te staan. 2. Cultuur speelt een redelijk grote rol in de economie van Leeuwarden. 3. Omdat de economie van Leeuwarden niet zo goed is en er armoede heerst kan de titel Leeuwarden een impuls geven. 4. De titel had op andere steden meestal een positief effect. Onze eindhypothese was als volgt: De toegevoegde waarde die de titel Culturele Hoofdstad 2018 voor Leeuwarden kan hebben is voornamelijk gelegen in de economische impuls die Leeuwarden krijgt, waardoor de armoede minder wordt en er meer bezoekers naar Leeuwarden komen. Allereerst hebben we onderzoek gedaan naar het verschijnsel Culturele Hoofdstad. Hierbij hebben we gekeken naar verschillende begrippen die met cultuur te maken hebben. Een veelgebruikte definitie van cultuur is: ‘alle door de menselijke geest voorgebrachte elementen' . Elk land heeft zijn eigen cultuur. Soms nemen verschillende volkeren cultuurelementen van elkaar over, dit heet acculturatie. Vaak verspreiden cultuurelementen zich ook naar andere plaatsen in de wereld. Dit heet ruimtelijke diffusie. De omvang en diversiteit van het culturele aanbod in een gemeente is te meten met de cultuurindex. Om deze cultuurindex te berekenen moet je weten wat de maatschappelijke waarde van een culturele voorziening is. We hebben ook uitgezocht wat een Culturele Hoofdstad is. Het Europees Parlement kiest elk jaar één of meerdere Culturele Hoofdsteden van Europa. De steden die zijn gekozen tot Culturele Hoofdstad organiseren activiteiten voor bewoners en voor de bezoekers van de stad. Daarna zijn we ingegaan op de economische waarde van cultuur. Hierin is duidelijk geworden dat de cultuursector een niet onbelangrijke rol speelt in de Nederlandse economie. Nederland heeft een sterke internationale positie. Dit blijkt uit de exportwaarde van cultuur en uit de publieke waardering. Een economische waarde van cultuur is dan ook de toeristenbesteding. De situatie in de cultuursector is niet heel goed op dit moment. Veel bedrijven zijn failliet gegaan doordat mensen minder besteden als gevolg van de economische crisis. Leeuwarden heeft een relatief groot en divers aanbod aan cultuur. Zo heeft de stad een bovengemiddeld aanbod aan musea voor beeldende kunst en er zijn bovengemiddeld veel (Rijks) monumenten. Een economische waarde van cultuur is de werkgelegenheid. In Leeuwarden leverde de cultuursector in 2012 bijvoorbeeld zo’n 700 banen. In hoofdstuk 3 zijn we ingegaan op de vraag waarom Leeuwarden Culturele Hoofdstad is geworden. Om Culturele Hoofdstad te worden moet er een Bidbook worden gemaakt. De jury vond het Bidbook

van Leeuwarden het best. Een belangrijke reden dat Leeuwarden deze titel heeft gekregen is omdat er veel armoede heerst in de stad. Leeuwarden focust zich dan ook op de onderste laag van de samenleving. In het Bidbook staat dan ook dat Leeuwarden voornamelijk met deze laag wil samenwerken en dan met name jonge mensen en migranten. De Gemeente Leeuwarden en de Provincie Friesland hebben een samenwerkingsagenda gemaakt om alle plannen uit het Bidbook ook daadwerkelijk te kunnen verwezenlijken. Deze samenwerkingsagenda heeft, naast de evenementen van het Bidbook uit te voeren, als doel om de ontwikkeling van Friesland te verbeteren. Hiervoor werken de Gemeente en de Provincie samen met andere instanties, zoals de Stichting Culturele Hoofdstad 2018. Ten slotte hebben we onderzocht wat voor effecten de titel Culturele Hoofdstad op andere steden had. Hiervoor hebben we vier steden onderzocht. Liverpool was Culturele Hoofdstad in 2008. In dat jaar werden in Liverpool ongeveer 7.000 evenementen georganiseerd. Deze waren succesvol en Liverpool heeft dan ook veel positieve effecten van de titel ondervonden. Voorbeelden daarvan zijn: meer toerisme en een beter imago. In 2009 was Linz Culturele Hoofdstad. Ook Linz heeft veel positieve effecten uit het programma Culturele Hoofdstad kunnen halen. Veel daarvan zijn vergelijkbaar met die van Liverpool: meer toerisme, economische vooruitgang en een beter imago. In 2010 waren Istanbul en Essen Culturele Hoofdstad. Istanbul heeft niet zoveel geprofiteerd van de titel als de andere steden. Dit heeft waarschijnlijk te maken met het kleinere aantal evenementen en hoe onopvallend deze evenementen waren. Essen, die voor het hele Ruhrgebied Culturele Hoofdstad was, heeft wel positieve effecten kunnen behalen. Dit komt waarschijnlijk door de verscheidenheid aan evenementen.

Door deze hoofdstukken te maken hebben we antwoord gekregen op onze deelvragen. 1. Wat is een Culturele Hoofdstad en wat houdt het in? De Culturele Hoofdstad is een project van het Europees Parlement. Het is bedacht door Melina Mercouri in 1995. Het Europees Parlement kiest elk jaar één of meerdere culturele steden die een paar jaar later de Culturele Hoofdstad zijn. In dat jaar wordt verwacht dat de steden evenementen organiseren voor de inwoners en bezoekers van de stad. Het doel hiervan is om de cultuur van een stad te delen met andere landen. Zo leren mensen in Europa elkaar beter kennen en worden ze bewust van de gezamenlijke Europese cultuur. 2. Wat is de economische waarde van cultuur? De directe economische waarde van cultuur is de toeristenbestedingen en werkgelegenheidseffecten. 3. Waarom is Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018 geworden? Leeuwarden is Culturele Hoofdstad geworden omdat de internationale jury vond dat Leeuwarden het beste Bidbook en de beste ideeën had. In het Bidbook staan namelijk evenementen die Leeuwarden wil verwezenlijken om bijvoorbeeld armoede te bestrijden en om de cultuur van Friesland te laten zien. 4. Wat voor effecten had de titel Culturele Hoofdstad op andere steden? We hebben hiervoor vier steden onderzocht: Liverpool, Linz, Istanbul en Essen voor het Ruhrgebied. Er zijn een paar effecten die vaak voorkwamen. Het toeristenaantal was in het jaar dat de steden Culturele Hoofdstad waren toegenomen. Ook kregen de meeste steden een beter imago en meer aandacht van media. De economie is ook verbeterd. Dit komt door de bestedingen van de toeristen en door meer werkgelegenheid. Als laatst is het zelfvertrouwen van de inwoners van de steden toegenomen door de aandacht van de media en de evenementen.

Uiteindelijk hebben we door dit onderzoek onze hoofdvraag als volgt beantwoord: Hoofdvraag: Wat voor toegevoegde waarde kan de titel Culturele Hoofdstad 2018 voor Leeuwarden hebben? Het kan niet met zekerheid gezegd worden wat de toegevoegde waarde van de titel Culturele Hoofdstad 2018 voor Leeuwarden heeft omdat het simpelweg nog geen 2018 is en de resultaten dus nog niet bekend zijn. Wel zijn er verwachtingen, die waarschijnlijk waar worden gemaakt. Voor Leeuwarden is het belangrijk om de economische situatie te verbeteren. Op dit moment is er veel armoede. De toegevoegde waarde is dan ook om de armoede te bestrijden. Verder heeft de Culturele Hoofdstad als voordeel dat Leeuwarden bekender wordt in Europa. Niet alleen wil Leeuwarden dat de stad en Friesland beter op de kaart komen in Leeuwarden, ook is het belangrijk om de inwoners van Leeuwarden en Friesland trots te laten zijn op hun stad en provincie. Verder komen er natuurlijk veel toeristen. Deze zorgen voor een beter economie en dat is positief voor Leeuwarden. Mening We vinden de Culturele Hoofdstad een heel goed project. Hiermee kunnen steden, naar onze mening, laten zien wat ze qua cultuur in huis hebben en ook nog hun economie verbeteren. Voordat we dit werkstuk maakten, wisten we nog niet heel veel van de Culturele Hoofdstad. We wisten dat Leeuwarden het was geworden, maar wat dat precies betekende en gaat betekenen was ons nog niet duidelijk. We hebben het gevoel dat we hier nu veel meer over weten. Door dit onderzoek realiseren we dat de titel Culturele Hoofdstad erg belangrijk is voor Leeuwarden. Hopelijk zijn de resultaten positief.

Discussie/analyse Voordat we begonnen met het onderzoek hebben we voor elke deelvraag hypotheses opgesteld: Dit zijn de deelvragen: 1. Wat is een Culturele Hoofdstad en wat houdt het in? 2. Wat is de economische waarde van cultuur? 3. Waarom is Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018 geworden? 4. Wat voor effecten had de titel Culturele Hoofdstad op andere steden? De hypotheses voor elk van de deelvragen zijn als volgt. 1. Een Culturele Hoofdstad is een stad die wordt uitgekozen om een jaar in het culturele middelpunt te staan. 2. Cultuur speelt een redelijk grote rol in de economie van Leeuwarden. 3. Omdat de economie van Leeuwarden niet zo goed is en er armoede heerst kan de titel Leeuwarden een impuls geven. 4. De titel had op andere steden meestal een positief effect. Discussie voor hypothese van deelvraag 1 Onze gedachte was dat een Culturele Hoofdstad alleen wordt uitgekozen om een jaar lang in het middelpunt te staan op gebied van cultuur. Wij zijn tot de conclusie gekomen dat we hierbij twee punten over het hoofd hebben gezien. Allereerst spelen de jaren voor het titeljaar ook al een belangrijke rol en na het festijn zijn er ook nog effecten merkbaar. Zo komen er daarna nog steeds toeristen. Als tweede gaat de Culturele Hoofdstad niet alleen om cultuur. Economie speelt de laatste jaren ook een grote rol. De titel is er ook om meer aandacht te schenken aan sociaal economische problemen. Discussie voor hypothese van deelvraag 2 Deze hypothese klopt op zich wel, maar cultuur speelt niet een enorm grote rol in de economie van Leeuwarden. Ongeveer 700 banen in Leeuwarden hebben te maken met culturele sector. Dit is minder dan verwacht. Discussie voor hypothese van deelvraag 3 Deze veronderstelling klopt, maar dit is niet de enige reden. De internationale jury heeft Leeuwarden gekozen als Culturele Hoofdstad 2018 omdat Leeuwarden het beste Bidbook had. In dit Bidbook staan 41 evenementen die in 2018 in Leeuwarden en Friesland uitgevoerd moeten worden. De andere redenen dat Leeuwarden is gekozen is wat we in hypothese nummer 3 hebben vermeld. Discussie voor hypothese van deelvraag 4 Meestal had de titel op andere steden een positief effect. Positieve effecten waren bijvoorbeeld een toegenomen toeristenaantal, meer publiciteit en een verbetering van de economie. Zoals ‘meestal’ al aangeeft, is dit niet in elke stad het geval. Bij Istanbul waren de effecten niet heel erg merkbaar. Dit kwam vooral omdat Istanbul de evenementen alleen in het historische deel van het centrum liet plaatsvinden, waardoor de andere delen van de stad amper effecten merkten.

Na dit onderzoek te hebben gedaan, zijn we erachter gekomen dat er een aantal punten zijn die we de organisatie willen adviseren. Het belangrijkste punt zijn de financiën. Er is al gezegd in de interviews dat dit een probleem is. Er is een beperkt budget beschikbaar gemaakt en hiermee moeten verschillende instanties het de komende jaren doen. Er zijn veel evenementen bedacht en die moeten uitgevoerd kunnen worden.

Het punt is dat hier nu al te weinig geld voor is. De komende jaren worden er waarschijnlijk nog meer evenementen bedacht en als het nu al niet meer kan worden gefinancierd, lukt dat de komende jaren al helemaal niet. Daarom raden wij aan om geld opzij te zetten. De Culturele Hoofdstad is een groot festijn en het succes hangt af van de kwaliteit en kwantiteit van evenementen. Misschien is het daarom ook verstandig om het budget te verhogen. Daarnaast is het duidelijk geworden dat participatie een streven is. Ook armoedebestrijding is belangrijk. Wij adviseren de organisatoren dan ook om veel mensen te betrekken bij de titel Culturele Hoofdstad. Deze mensen moeten niet alleen uit Leeuwarden komen, maar uit heel Friesland. Het gaat tenslotte niet alleen om de stad, maar om de hele provincie. De Culturele Hoofdstad zorgt voor een grote economische impuls. Het onderzoek dat wij hebben gedaan zou daarom verder uitgewerkt kunnen worden in een economisch kader. Als dit gebeurt, kan nog duidelijk worden wat de effecten van de titel zijn.

Bronnen Stichting Kulturele HaadstĂŞd Leeuwarden-Ljouwert 2018, Leeuwarden-Ljouwertâ&#x20AC;&#x2122;s application for European Capital of Culture 2018. Iepen Mienskip, (Leeuwarden, 2013) Marlet, Gerard., De aantrekkelijke stad, (Utrecht, 2009) Marlet, Gerard., Woerkens,Clemens., van, Atlas voor gemeenten, (Utrecht, 2011) Samenwerkingsagenda Gemeente Leeuwarden en Provincie Friesland 2013-2025, (Leeuwarden, 2012) Ecorys, Ex-post Evaluation of 2007 & 2008 European Capitals of Culture Final Report, (Birmingham 2009) Ecorys, Ex-post evaluation of 2009 European Capitals of Culture, (Birmingham, 2011) Ecorys, Ex-post evaluation of 2010 European Capitals of Culture, (Birmingham, 2012) The Selection Panel of the Council of the European Union, Selection of the European Capital of Culture 2018 in the Netherlands, (Amsterdam, 2013) Collegeprogramma Gemeente Leeuwarden 2014-2018. Ljouwert is elsenien, (Leeuwarden, 2014) Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, Cultuur in beeld, (Den Haag, 2012) Gemeente Leeuwarden, Projectplan Kracht van Leeuwarden, (Leeuwarden, 2014) Marlet, Gerard., Ponds, Roderik., Woerkens, Clemens, van., Cultuurkaart Leeuwarden, (Utrecht, 2013) Leydolt, Pia, Linz 2009 European Capital of Culture: A Stocktaking Bulthuis, J.H. e.a. De Geo Wereld Globalisering, (Amersfoort, 2011)

http://www.2018.nl/ http://en.wikipedia.org/wiki/European_Capital_of_Culture http://en.wikipedia.org/wiki/European_Capital_of_Culture http://ec.europa.eu/culture/tools/actions/capitals-culture_en.htm

http://reizen-en-recreatie.infonu.nl/europa/107187-leeuwarden-op-weg-naar-culturelehoofdstad-van-europa-2018.html http://www.cultureindevelopment.nl/Cultural_Heritage/What_is_Cultural_Heritage http://www.denbosch-cultuurstad.com/melina-mercouri.html

http://liverpool08.com/participate/CreativeCommunities/Diversity/ http://www.liverpool08.com/about/08Volunteer/

Logboek Logboek Nynke Renders Donderdag 20 maart: 1 uur KCV les over PWS Donderdag 19 juni: 3 uur plan van aanpak maken Vakantie: 3 uur oriĂŤnteren Vakantie: 7 uur evaluatierapporten en andere informatie krijgen Woensdag 20 augustus: 3 uren hoofdstuk 3 Vrijdag 22 augustus: 2 uur interviews regelen Zondag 24 augustus: 3 uur interviewvragen bedenken en taakverdeling doornemen Vrijdag 29 augustus: 2 uur hoofdstuk 4 Zaterdag 30 augustus: 2 uur hoofdstuk 4 Dinsdag 2 september: 1 uur interviewvragen doornemen en aanpassen Vrijdag 5 september: 1 uur interview Woensdag 10 september: 6 uur interviews en uitschrijven interviews Donderdag 11 september: 3 uur uitschrijven interviews Vrijdag 12 september: 2 uur hoofdstuk 4 Zaterdag 13 september: 6 uur hoofdstuk 3 en voorpagina Maandag 15 september: 1 uur interview voorbereiden Dinsdag 16 september: 1 uur workshop presenteren Woensdag 17 september: 6 uur interview en uitwerken Vrijdag 19 september: 2 uur hoofdstuk 3 Zaterdag 20 september: 3 uur hoofdstuk 3 Zondag 21 september: 2 uur overleg en inleiding Dinsdag 23 september: 2 uur hoofdstuk 2 info zoeken Woensdag 24 september: 3 uur hoofdstuk 2 info zoeken Donderdag 25 september: 2 uur hoofdstuk 2 Zaterdag 27 september: 3 uur hoofdstuk 2 en 3 Dinsdag 30 september: 3 uur hoofdstuk 2 en inleiding Woensdag 1 oktober: 2 uur hoofdstuk 2 Donderdag 2 oktober: 7 uur conclusie, discussie en opmaak Vrijdag 3 oktober: 1 uur verslag uitprinten etc. Totaal: 84 uren

Logboek Mayte Westerhof Donderdag 20 maart: 1 uur KCV-les over PWS Donderdag 19 juni: 3 uur plan van aanpak maken Maandag 12 augustus: 2 uur oriĂŤnteren Dinsdag 13 augustus: 3 uur literatuuronderzoek Maandag 19 augustus: 3 uur hoofdstuk 1 Zondag 24 augustus: 5 uur interviewvragen bedenken en taakverdeling doornemen en hoofdstuk 4 Maandag 25 augustus: 1 uur interviewvragen verbeteren Dinsdag 26 augustus: 2 uur hoofdstuk 4 Vrijdag 29 augustus: 3 uur hoofdstuk 4 Donderdag 4 september: 1 uur interview voorbereiden Vrijdag 5 september: 1 uur interview Vrijdag 5 september: 2 uur uitschrijven interview Maandag 8 september: 3 uur interviews voorbereiden Woensdag 10 september: 6 uur interviews en uitwerken interviews Donderdag 11 september: 3 uur uitschrijven interviews Vrijdag 12 september: 3 uur hoofdstuk 4 Dinsdag 16 september: 1 uur workshop presenteren Woensdag 17 september: 2 uur interview Donderdag 18 september: 3 uur hoofdstuk 1 Vrijdag 19 september: 6 uur hoofdstuk 4 Zondag 21 september: 2 uur overleg en inleiding Donderdag 25 september: 3 uur hoofdstuk 1 en 4 Vrijdag 26 september: 2 uur hoofdstuk 4 Zaterdag 27 september: 6 uur hoofdstuk 1 Zondag 28 september: 3 uur conclusie Woensdag 1 oktober: 3 uur hoofdstuk 1 en 4 Donderdag 2 oktober: 5 uur conclusie, discussie en opmaak Totaal: 81

Bijlage Interview Edith Nobel Wat was de reden dat de Provincie Friesland Leeuwarden heeft genomineerd als Culturele Hoofdstad? Waarom was eerst Friesland opgegeven en is het uiteindelijk Leeuwarden geworden? Deze vraag klopt niet helemaal. Dit is niet gebeurd. Mijn collega Jannewietske de Vries, de gedeputeerde van de Provincie Friesland. had een wens. Ze wilde dat de mensen in Friesland zich meer gingen ontplooien en zich aan de wereld lieten zien. Zij vindt zelfexpressie heel belangrijk. Zij had opgeschreven in de nota (dit is een beschrijving van het beleid voor de komende jaren): ‘Friesland moet Culturele Hoofdstad worden’. Het was alleen een idee van haar, de zin klopte al niet eens, Friesland is niet eens een stad. Maar ik zag er wel wat in en wilde me er wel voor in zetten. Er was verder niks, alleen dit idee, dus wat nu? Ik ging naar veel culturele instellingen in Friesland. Ik heb onderzoek gedaan en kwam erachter dat Friesland een structuur heeft als de Centraleplaatsentheorie van Christaller. Dit houdt in dat een provincie een centrum heeft en daaromheen andere centrale plaatsen. Dit is dezelfde structuur als een stad zoals Rotterdam heeft. Dus ik dacht: waarom kan Friesland dan niet als stad meedoen? In 2019 gaat het programma van Culturele Hoofdstad toch veranderen: in plaats van steden gaat het zich richten op regio’s. Dus waarom zouden we dat nu niet alvast kunnen doen, als voorproefje? Dit was heel belangrijk voor ons omdat we heel Friesland wilden meekrijgen voor dit plan. Maar van Brussel moest het Leeuwarden worden. Daarom hebben we gezegd: de Culturele Hoofdstad ís Friesland maar richting Europa zeggen we dat het Leeuwarden is. Wat is uw rol in de organisatie binnen de Culturele Hoofdstad? Ik had niet echt een rol, ik was gewoon een eenzame ambtenaar. Ik schreef het programma. Er was een grote weerstand bij de Provincie. Ons plan werd niet echt serieus genomen, het werd een beetje weggeschoven door mensen. Er kwam ook niemand bij de bijeenkomsten. Op het gegeven moment moesten mensen gedwongen worden ernaartoe te gaan. Dat was natuurlijk niet leuk. Mensen werden in de organisatie geplaatst maar wisten niet echt wat ze moesten doen en ze wouden ook niet echt meedoen. Ik ben naar Ferd Crone, de burgemeester van Leeuwarden, gegaan en heb met hem gepraat. Hij geloofde in het plan en wilde na lang nadenken meedoen. Dit was natuurlijk een risicovolle beslissing voor hem, omdat hij de burgemeester is. We hadden niet veel steun en als het misging kon dat grote gevolgen voor hem hebben. Maar hij vond dat Leeuwarden het nodig had. Door hem kon ons plan uiteindelijk doorgaan. In het begin ging de Culturele Hoofdstad vooral over cultuur en later is dat veranderd. Wat is er veranderd en waarom? Economie is heel belangrijk. Ik ben met opzet bij de afdeling economie gaan werken. Het is echt niet gewoon een ‘festivalletje’, zoals ze bij de Provinciale Staten denken. Vroeger was het inderdaad vooral op cultuur gericht. Het programma is bedacht door de Griekse Melina Mercouri. Zijn had een mening waar ik het zelf heel erg mee eens ben. Ze zei dat wij als Europeanen qua cultuur een eenheid zijn. Natuurlijk zijn wij allemaal anders en is er een groot verschil tussen Finland en Spanje. Maar als je Europa vergelijkt met bijvoorbeeld Azië zie je toch wel dat we in Europa ongeveer dezelfde cultuur hebben. Daarom vond zij dat we elkaar beter moeten leren kennen, zoals bij de Olympische Spelen, maar dan met cultuur. Voor haar waren culturele ontmoetingen heel belangrijk. Ze wilde een gezamenlijk cultureel erfgoed, een totaalplaatje. Maar tijdens het project realiseerden de Culturele Hoofdsteden zich hoeveel ze economisch van deze titel profiteerden. Omdat hun cultuur zo in het middelpunt stond kwamen er heel veel toeristen. Ook ontdekten veel mensen hoe leuk ze de stad vonden en dat ze er wilden wonen.

Zo kwam er ook in het Europese Commissie meer nadruk op de economische effecten van de titel. Dit werd in de criteria van de jury opgenomen. In de eerste jaren werden voornamelijk hoofdsteden van landen gekozen. Maar sinds ongeveer de laatste acht jaar worden er vaak steden gekozen die niet zo belangrijk zijn. Van die steden die niemand kent en waarover niemand echt iets weet. Eigenlijk steden zoals Leeuwarden dus. Dit is waarom ik ook dacht dat wij een goede kans maakten om gekozen te worden. Ik zag hoe Utrecht opschepte met hoe belangrijk ze waren en hoe bijzonder hun cultuur was en ik dacht: ‘Goed. Doe dat vooral’. Ik heb er veel nadruk op gelegd dat Leeuwarden de underdog was. Ik wist dat we daardoor een goede kans maakten. Waarom wou u graag dat Leeuwarden Culturele Hoofdstad werd? Friesland moet creatiever worden. Met creativiteit stimuleer je de linkerhersenhelft. Daardoor word je innovatiever en zie je sneller gaten in de markt. Ik hoop dat meer mensen in Friesland mogelijkheden zien en hun talenten ontdekken. Ik wil dat ze niet accepteren wat ze nu hebben, maar dat ze verder kijken naar andere dingen die ze kunnen doen. Er is veel armoede in Friesland. Ik hoop dat we met deze ambitie dit probleem kunnen aanpakken. Dit is overigens ook een reden waarom Ferd Crone mee wilde doen. Wat verwacht u van de Culturele Hoofdstad voor Leeuwarden en Friesland? Dat is moeilijk om te zeggen. Je kunt niet echt wetenschappelijk bewijs vinden voor wat er gaat gebeuren. Welke problemen denkt u tegen te komen? Ik maak me zorgen. Het gaat nu bij de organisatie alleen maar over Leeuwarden. En ik vraag me steeds af: wat gaan mensen in bijvoorbeeld Makkum en Dokkum hiervan merken? Er zijn in Friesland mensen die heel arm zijn, die psychologische problemen hebben, die lichamelijke problemen hebben, etc. Wat gaan zij hier aan hebben? Ik ben tegenwoordig bezig dat te onderzoeken. Kunt u in het kort vertellen wat de Culturele Hoofdstad voor u betekent? Ik geloof in kunst en cultuur. Daarom werk ik mee. Heeft u ook gekeken hoe andere steden Culturele Hoofdstad zijn geworden en wat de effecten daarvan zijn geweest? Hoe heeft u daar dan naar gekeken? Ja, dit heb ik gedaan. In de eerste fase lette ik vooral op de redenen waarom de steden gekozen werden. Door welke criteria waren zij gekozen? Wat voor argumenten gebruikten zij? Ik heb ook gekeken naar de organisatie en het programma. Eerst keek ik naar de periode vanaf het begin tot de titel, en van de titel tot het jaar van uitvoering. Ik keek heel erg naar de plannen, want ik moest een plan maken. Hoeveel mensen meewerkten, hoeveel inzet, van wie etc. Heeft u nog wat toe te voegen? Wat mij heel erg heeft geïnspireerd was de volgende gebeurtenis. Ik ging naar Liverpool in 2008, omdat die stad in dat jaar Culturele Hoofdstad was. Ik kwam van het vliegveld en had lang gereisd. Ik was dus heel moe. Er kwam een brede man naar me toe in een oranje hesje. Hij vroeg me: ‘Where you going love?’ Ik dacht, bah, laat me met rust. Maar hij bleef maar vragen. Na een tijdje had ik door dat hij heel vriendelijk was en dat hij het goed bedoelde. Toen zag ik dat hij een speld op zijn hesje had van de Culturele Hoofdstad. Het bleek dat hij een werkloze was die meedeed aan een project. Hij had net als veel andere werklozen een speciale training gekregen, waarin hij verschillende talen had geleerd, dingen over de horeca had geleerd etc. Nu had hij dus werk en sociaal contact. Hij was heel vriendelijk en legde me rustig uit waar ik alles in de stad kon vinden. Ik had het gevoel dat ik welkom was. Ik heb dit bij de Provincie aan iedereen verteld. Ik wil dit in Friesland ook doen. Ik wil de mensen in Friesland ook zo’n kans geven.

Interview Nienk Hoepman Wat is uw rol in de organisatie binnen de Culturele Hoofdstad? Op dit moment ben ik programmamanager en ik maak deel uit van de samenwerkingsagena met Leeuwarden. Dat doe ik ongeveer sinds een jaar. Vorig jaar was ik bij het feest waar bekend werd dat we Culturele Hoofdstad werden en toen dacht ik: ‘Hier wil ik bijhoren’. Mijn taak is om rechtstreek als opdracht van Oeds Bijlsma een organisatie op te zetten die de Stichting Culturele Hoofdstad helpt de plannen uit het Bidbook uit te voeren. Zij vragen ons te helpen bij de marketing en bij het uitvoeren van projecten. Dus ik help mee om projectenorganisaties op te zetten, maar ik help ook de Gemeente en Provincie om fysieke projecten te doen. Het stationsgebied moe bijvoorbeeld aangepakt worden en mijn rol is ervoor zorgen dat alle neuzen dezelfde kant gericht staan. Ik werk ook samen met de Gemeente. We hebben met elkaar afgesproken dat we gaan samenwerken alsof we één organisatie zijn. Dat is erg spannend, want daar werk je met mensen uit een totaal andere achtergrond en met een totaal andere cultuur. Ik moet voor verbinding zorgen tussen ons en de Gemeente, want we hebben geen andere keuze dan samen te werken. Ik ben programmamanager bij de Provincie Friesland en er is ook een programmamanager bij de Gemeente. Ik ga dan ook vaak naar de Gemeente toe. We komen heel veel nieuwe uitdagingen tegen, want dit is iets totaal nieuws. Er worden vaak parallellen getrokken met het organiseren van de Olympische Spelen of een WK Voetbal, maar dat gaat over sport. Dit is heel breed. Het gaat niet alleen over het organiseren van een cultureel feestje, maar we willen de regio ook beter op de kaart krijgen. Waarom wilde u graag dat Leeuwarden Culturele Hoofdstad werd? Ik vind dat Friesland wel iets te laten zien heeft aan Europa. Bijvoorbeeld onze taal, het landschap, onze strijd tegen het water. We hebben wat te vertellen aan de wereld. Deze titel biedt een kans om Friesland op te tillen. Wij Friezen zijn aardige en trotse mensen, maar we staan er ook om bekend dat we heel erg naar binnen gekeerd zijn. We staan te weinig open naar de rest van de wereld. Dit kan tegenwoordig eigenlijk niet. We leven in een tijd van globalisatie, dus het is geen optie meer om op jezelf te staan. Dus het is belangrijk dat Friesland zichzelf laat zien aan de wereld, maar ook dat Friezen omgekeerd leren van de rest van de wereld. Dit is heel erg goed voor de sociaaleconomische ontwikkeling van de regio. Cultuur is bovendien heel belangrijk voor ons geluk en de vitaliteit van een stad. Stel je voor dat er op straat nooit feestjes zouden zijn. Dat kan niet, we zouden met zijn allen zo ongelukkig worden. Er wordt veel bezuinigd op cultuur, maar het mag niet verdwijnen. Wat verwacht u van de Culturele Hoofdstad voor Leeuwarden en Friesland? Ik verwacht dat we trotser worden met elkaar. Inwoners van Leeuwarden hebben vaak een pessimistisch beeld van de stad: ‘het is niks, het is nooit wat geweest en het zal ook nooit wat worden’. Burgemeester Ferd Crone zei: ‘We kunnen in een keer wedstrijden winnen.’ Vroeger wonnen we helemaal niks, Cambuur kwam bijvoorbeeld nooit in de Eredivisie. En nu worden we Culturele Hoofdstad en Serious Request werd ook al bij ons gehouden. We staan er beter voor, je merkt al dat mensen vrolijker zijn dan eerst. Het is ook de bedoeling dat deze titel structureel gaat helpen na 2018. We moeten het onderwijs etc. verbeteren. Ik hoop dat het niet alleen cultureel, maar ook economisch gaat helpen. Een heel belangrijk punt is dat mensen gaan meedoen, participatie. Ik hoop dat een inwoner van Leeuwarden meer kansen krijgt, en vooral dat hij zélf die kansen gaat pakken. Welke problemen denkt u tegen te komen? Er zijn een paar problemen waarvan ik verwacht dat we die tegen zullen komen. Ten eerste gaan we ruzie maken. Friesland is net een dorp: iedereen kent elkaar. Vaak hebben de overheid en de culturele instellingen tegenstrijdige belangen. Ook zal er discussie ontstaan tussen Leeuwarden en de andere gemeentes in Friesland, want de gemeentes kunnen denken dat Leeuwarden te veel aandacht krijgt. De andere gemeentes moeten er ook van profiteren. Bovendien is er altijd, bij elke

Culturele Hoofdstad, ruzie in de top van de organisatie. Ik verwacht dat er nog een paar keer een nieuwe directeur zal komen. We moeten proberen om hier met zijn allen uit te komen. Het tweede probleem is geld. Ik ben bang dat we niet genoeg geld hebben voor onze ambitie. We moeten oplossingen vinden. Misschien kunnen we door sponsoring genoeg geld krijgen, maar dat is de laatste jaren moeilijker geworden. Grote bedrijven hebben het zwaarder. Maar willen we eigenlijk wel dat grote bedrijven ons sponsoren? Want Leeuwarden staat er om bekend dat we meer met kleine bedrijven samenwerken. Hier kan crowdfunding een oplossing zijn. We hebben een begroting van 74 miljoen euro: krijgen we dat rond? Ik probeer er overheen te kijken en het op te lossen. Je kunt alleen maar samenwerken. Dus als je ruzie krijgt, moet je daar wel met elkaar uit zien te komen. Kunt u in het kort vertellen wat de Culturele Hoofdstad voor u betekent? Voor mij persoonlijk heeft het veel te maken met mijn oud-Leeuwarderschap. Leeuwarden staat nu in een lijstje met steden als Marseille, Liverpool etc. Dit maakt me heel trots. Maar belangrijker is dat het een kans biedt om veranderingen door te voeren in Leeuwarden. Zonder Culturele Hoofdstad zouden we in kringetjes blijven lopen en niet veel voor elkaar krijgen. Nu moeten we wel, we hebben het beloofd. Dat is ook heel belangrijk voor mij, het is een belofte. En belofte maakt wel schuld. We moeten alles doen om dit goed te laten verlopen. Ik doe zelf ook heel erg mijn best, het is geen van 9 tot 5 baan. Mijn familie merkt dit ook, maar ze zien wel dat ik dit echt leuk vind om te doen. Het heeft een gigantische persoonlijke impact. Over het algemeen kan het ervoor zorgen om Friesland beter op de kaart te krijgen. Heeft u ook gekeken hoe andere steden Culturele Hoofdstad zijn geworden en wat de effecten daarvan zijn geweest? Hoe heeft u daar dan naar gekeken? Ik ben naar Ume책 geweest in januari, want die stad is nu Culturele Hoofdstad. Ik ben naar het openingsevent geweest en daar zag ik een beetje wat het betekent als duizenden mensen op een plein in de sneeuw in jouw stad staan. We hebben ook veel contact met andere steden die eerder Culturele Hoofdstad zijn geweest. Het is heel belangrijk om te leren van andere steden. De enige voorbeelden die we hebben zijn de steden die het al hebben gedaan. Hoe deden ze het? Waar ging het bij hun om? Ik leer ook hoe zij alles rondom geld hebben aangepakt. Ik lees veel rapporten op internet over de verschillende steden. We hebben ook adviseurs, zoals Robert Palmer, die ons helpen. Ik vind het verder belangrijkom steden te bezoeken. Ik zie elk jaar minimaal twee steden bezoeken ook als een persoonlijke missie. Volgende maand gaan we naar Aarhus. Deze stad is in 2017 Culturele Hoofdstad. We gaan ook weer naar Ume책, dit keer om te kijken naar de marketing. De jury heeft toen ze ons uitkozen ook specifiek de opdracht gegeven om te leren van Ume책. Want deze stad heeft in dit project heel veel samengewerkt met de bevolking. Ze vertelden ons daarvan te leren. We hebben ook gelet naar Liverpool en Essen. Essen zat in een vergelijkbare situatie als Leeuwarden, want zij waren Culturele Hoofdstad voor het Ruhrgebied, zoals Leeuwarden voor Friesland. Dus daar kunnen we ook van leren. Heeft u nog wat toe te voegen? Ik ben er persoonlijk heel enthousiast over. Ik ben gemotiveerd, dat moet ook, want dit vereist veel inspanning. Het is belangrijk dat je iets doet dat je echt wilt. Ik probeer mijn hart te volgen, en ik wilde dit echt doen. Maar iedereen in Friesland moet meedoen, anders mislukt het. Het gaat meer om mensen dan om cultuur.

Interview Oeds Bijlsma Wat is uw rol in de organisatie binnen de Culturele Hoofdstad? Het idee is geboren in het Provincie huis, bij de gedeputeerde Jannewiestke de Vries, zeg maar de muze van de Culturele Hoofdstad. Ik ben zelf de directeur die verantwoordelijk is voor al het beleid en alle programma’s. Maar het is niet een feestje van de Provincie, het is eigenlijk van de stad Leeuwarden, die hebben we er op een bepaald moment bij moeten halen en er is niet alleen de stad Leeuwarden, maar er is ook een stichting Culturele Hoofdstad en die stichting moet vooral ook de evenementen en alles wat er moet komen bedenken en doen. Als je drie cirkels zou tekenen, heb je een cirkel met de Provincie, een met de stad Leeuwarden en een met de stichting. Wat je dan ziet is dat wij dingen moeten doen als de Provincie, de stad Leeuwarden moet dingen doen en de Culturele Hoofdstad moet het nodige doen. Mijn rol is zorgen dat wij hier, maar ook met Leeuwarden en in de stichting de goede dingen doen. Dat is om te beginnen de wedstrijd te winnen, zorgen dat er een goed Bidbook komt en dan komen we al een eind. Met de drie cirkels moeten we goede dingen doen. Omdat we niet dezelfde dingen doen moeten we elkaar sterker maken. Sommige dingen doe ik alleen met Leeuwarden en sommige dingen organiseren we met de stichting en er zijn activiteiten die we met zijn drieën doen. Dit is een heel groot project. Culturele Hoofdstad is niet alleen een cultuurfeestje met mooie evenementen. Ik roep wel eens dat we 41 Oerals krijgen in 2018, maar het is ook bedoeld dat de economie in de maatschappij van Friesland en de stad Leeuwarden versterkt worden. Wat betekent dat? Wij hebben, voor mijn rol, niet alleen de stichting geholpen om een heel goed Bidbook te maken, zodat we de wedstrijd konden winnen , maar we hebben vooral gekeken hoe kan 2018 betekenisvol zijn voor Leeuwarden en Friesland na die tijd. Wat we gedaan hebben is dat we een samenwerkingsagenda met Leeuwarden hebben opgesteld. Die gaat tot 2025 en daar zitten heel veel activiteiten in. Bijvoorbeeld de wegen die nu om Leeuwarden worden aangelegd, de bereikbaarheid van de stad Leeuwarden. Maar in de economie van Leeuwarden kan de watertechnologie heel belangrijk worden. Er worden bijvoorbeeld watercampussen gebouwd. Maar er zitten bijvoorbeeld ook projecten bij om de huizen te verduurzamen in Leeuwarden. We willen ervoor zorgen dat het goed geïsoleerd is en dat er zonnepanelen komen. Dit zijn allemaal samenwerkingsonderwerpen die tot 2025 staan en daar is echt een heel groot bedrag voor gereserveerd, 850 miljoen euro voor de komende jaren. Mijn rol is vooral geweest naar de stichting met het Bidbook, dat is van belang. Maar de samenwerkingsagenda met Leeuwarden is eigenlijk heel belangrijk geweest en ook voor de jury. De jury kijkt natuurlijk naar het Bidbook, er komen projecten die heel creatief zijn. Het is de bedoeling dat in elke van de elf steden fonteinen komen. Er worden hele mooie dingen gedaan in en rond Leeuwarden, maar dat is wat de stichting moet organiseren. Wij hebben dan de samenwerkingsagenda eromheen met al die andere projecten en voor de jury was het belangrijk dat het niet alleen een feestje is in 2018, maar dat Friesland er sterker van wordt. Waarom wou u graag dat Leeuwarden Culturele Hoofdstad werd? Ik ben zelf een Fries en Friezen kunnen ook iets eigenwijs hebben, Fryslân boppe en derest yn de groppe. We kunnen ook heel erg naar binnen gericht zijn. Ik weet zeker dat het van belang is dat wij ons verbinden met de rest van de wereld. En dan is het goed voor Friesland en voor het zelfvertrouwen, ook van Leeuwarden, dat we zeggen: “wij zijn Culturele Hoofdstad van Europa, wij zijn hoofdstad van Europa. Dat betekent dat we verbinding zoeken met andere delen van Europa. Dat hebben we nodig en het maakt ons sterker. Dat vind ik een hele belangrijke mentale reden. Wat ik verder erg belangrijk vind is dat Leeuwarden op de verkeerde lijstjes bovenaan staat. En wat bedoel ik daarmee? Er zijn in Leeuwarden 5000 kinderen die onder de armoedegrens opgroeien. Dat is heel veel. Heel veel problemen die we hebben in de maatschappij op dit moment komen omdat mensen, gezinnen en volwassenen het gevoel hebben dat ze er niet bij horen. Ze zitten aan de rand ervan en ze verzetten zich ertegen. Agressie, vandalisme zijn eigenlijk uitingen van boosheid van mensen die denken: laat allemaal maar, wat heb ik eraan. Terwijl je juist wilt dat mensen zich deel voelen van

deze maatschappij, dat ze meewerken en dat het ook hun maatschappij is. Als we met die 5000 kinderen nu al onder de armoedegrens zo bezig zijn, tel dan maar op hoe dat over veel jaren zal zijn. Het is belangrijk dat we die kinderen erbij halen, dat de gezinnen waarin ze opgroeien meer mogelijkheden krijgen en dat de kinderen zelf ook veel mogelijkheden krijgen. De Culturele Hoofdstad helpt ons om economische programma’s te ontwikkelen, dus er komen cultuurprogramma’s, zoals Behind The Front Door, kinderen worden opgezocht en er worden projecten mee gedaan zodat ze er in Leeuwarden uitkunnen, dat ze zien wat er nog meer is en dat hun zelfvertrouwen wat toegenomen is. Maar ook bijvoorbeeld dat gezinnen waarin ze wonen meer te besteden krijgen. Er moet werk komen voor de ouders en werk betekent ook werkgelegenheid. We proberen meer economie hier naartoe te halen. Als je hier meer studenten naartoe haalt, is er ook meer werk want er komen meer woningen en we moeten bouwen en meer andere dingen doen, dus economie heeft met heel veel dingen te maken en dat stimuleer je ook. Als we de huizen van de mensen gaan isoleren, hebben ze minder kosten voor gas, water en elektriciteit. Dus daarmee verhogen we ook het inkomen. Wij als Provincie kunnen daar iets aan doen, de stad Leeuwarden kan met sociale zaken er nog meer aan doen. Wij werken daarin samen om dat te doen. De Culturele Hoofdstad is voor mij belangrijk om de mentale kwestie, dus dat wij er toe doen en dat we iets te bieden hebben aan Europa, maar het is ook belangrijk voor de mensen in Leeuwarden die opgroeien onder de armoedegrens om te kijken of we daar iets kunnen betekenen. Wat verwacht u van de Culturele Hoofdstad voor Leeuwarden en Friesland? Ik denk zelf dat als we geschiedenisboeken over 100 jaar bekijken over Friesland, we dan in 2018 zien European Capital of Culture en dat het toch een belangrijk moment is geweest in de geschiedenis van Friesland. Belangrijk omdat wij veel meer bekendheid hebben gekregen buiten Nederland en dat daardoor toerisme is toegenomen. Er zijn nu al meer bezoekers in Leeuwarden omdat er veel op internet staat en omdat het al leeft. Er zijn nu al meer studenten naar Leeuwarden toegekomen omdat Leeuwarden een ‘trendy’ stad aan het worden is. Mensen zeggen bijvoorbeeld dat je beter naar Leeuwarden kunt gaan dan naar Leiden. Mensen die voor het Stenden en NHL studenten werven merken nu al dat dat makkelijker gaat. Dus ik denk dat het blijvende effecten heeft voor Friesland. Ons zelfvertrouwen is toegenomen, we hebben meer relaties naar Europa gekregen en bedrijven halen ook meer contacten in Europa aan. Natuurlijk gaat de wereld niet opeens helemaal veranderen, maar ik denk dat wij een goede stap zetten in de economie van Friesland, maar ook voor het toerisme en het beeld van Friesland in Europa. Welke problemen denkt u tegen te komen? We moeten de spanningsboog lang vasthouden voor 2018. Het is niet zo dat we nu allemaal hard werken , het volgend jaar feest is en dat het dan klaar is. Het duurt nog vier jaar. Het kan zo zijn dat mensen denken: we horen niks, het duurt te lang. Voor hetzelfde geld slaat de stemming om, dus je moeten ervoor zorgen dat je wel de attentie bij mensen vasthoudt, maar dat je niet te vroeg moet pieken, want in 2018 moet het allemaal staan. Dat vind ik een best spannend probleem. Het andere probleem is dat we nog heel veel dingen moeten doen. Het stationsgebied moet bijvoorbeeld nog worden aangepakt. We krijgen veel bezoekers en dat kan niet zoals het nu is. Er moeten plannen worden gemaakt en er moet geld voor gevonden worden. Dan moet je het stationsgebied nog helemaal renoveren en dit alles moet in 2017 klaar zijn. Het Blokhuispoort moeten we nog aanpassen, er moeten plannen gemaakt worden en er moet geld voor gevonden worden. Dat zijn veel projecten die van te voren geregeld moeten worden. Wat ik ook nog wel een punt van zorg vind is dat je nu niet alles bedenkt, maar dat er ook mensen zijn die in 2016/2017 een mooi plan bedenken. Daar moet ook nog een kans voor zijn. Er moet dus ruimte en geld zijn voor die plannen. Kunt u in het kort vertellen wat de Culturele Hoofdstad voor u betekent? Het is “a chance of a lifetime”. Het is een kans die we een keer krijgen. Als land wil je graag jezelf aan de wereld tonen. Dat kan je een wereldkampioenschap voetbal binnenhalen of dan kan je de Olympische Spelen binnenhalen. Daar knok je dan voor want dan heb je de attentie van de wereld. Ik

was dit jaar bij de opening van de Culturele Hoofdstad van Umea, een stad in Zweden. Heel veel mensen uit Europa waren daar, belangrijke mensen waren daar. Dus voor mij betekent dit echt een boppeslach (succes), dat wij ons kunnen tonen aan Europa. De kwaliteiten die we hebben, de natuur, de aantrekkelijke plekken om te wonen en te werken en we kunnen ervoor zorgendat we aantrekkelijker worden voor mensen of bedrijven die zich hier willen vestigen. Verder ook dat studenten hier niet alleen studeren, maar ook werken en dat mensen die hier komen trots zijn op Friesland. Ik vind het persoonlijk heel mooi dat ik daar aan bij kan dragen. Je wilt werk doen dat je aantrekkelijk vindt en ik heb heel veel projecten waar ik verantwoordelijk voor ben als directeur, maar het is vooral mooi als je betekenisvol bent. Het verschil kunnen maken. Daarom werk ik eraan. Heeft u ook gekeken hoe andere steden Culturele Hoofdstad zijn geworden en wat de effecten daarvan zijn geweest? Hoe heeft u daar dan naar gekeken? Jazeker. We hebben eerst gekeken wat het de steden oplevert. Is het de moeite waard om je er druk over te maken? Wil je de titel binnenhalen? Wat je ziet is dat alle steden die de Culturele Hoofdstad geweest zijn, er nu nog steeds voordeel van hebben. Ze hebben significant meer vervolg bezoekers gehad, dus het is echt een boost voor de stad zelf. Het is echt bewezen dat een stad, als ze het goed doet, er nog veel plezier aan beleeft. Wat we nu gedaan hebben en dat is wat de jury ons ook heeft gevraagd, is kijken hoe steden die zich nu ontwikkelen en daar van te leren. Marseille had bijvoorbeeld een hele grote organisatie, wel 200 man, en zij deden alles. Maar Umea heeft een hele kleine organisatie en die vraagt andere mensen om dingen te doen. Dat is een voorbeeld waar wij naar gekeken hebben, want het past beter bij ons. Wij hebben dus een kleine stichting neergezet, maar die gaat bijvoorbeeld het Tryater vragen om een productie hier te maken en ze vraagt Oeral om Sense of Place te doen. De stichting huurt dus partijen in. Zo leer je ook hoe je het beste kan organiseren en je kijkt wat het beste werkt. Zowel voordat bekend was dat Leeuwarden Culturele Hoofdstad zou worden als nu leren we hierin. Heeft u nog wat toe te voegen? Eigenlijk doen we dit voor jullie. Het is jullie toekomst. In 2018 zijn wij misschien al weer met pensioen. Wat ik zelf heel mooi vond en vind is dat het Bidbook met name door jonge mensen is geschreven en de presentaties voor de jury door jonge mensen is gehouden. We hebben niet gezegd: we doen dit voor de jonge mensen. We hebben de jonge mensen het zelf laten presenteren. Bijvoorbeeld Nynke Laverman hebben we laten presenteren. Jonge artiesten hebben we laten presenteren en dat vond de jury ook heel bijzonder. We zeggen niet dat we het voor de jonge mensen doen, maar we laten het hun ook doen. Dat is erg belangrijk, dus ik hoop ook dat jullie zelf actief gaan worden.

Interview Geeske Kraak Wat is uw rol in de organisatie binnen de Culturele Hoofdstad? Ik ben hoofd van de beleidsafdeling Kultuer en Mienskip (cultuur en sameleving) bij de Provinvie Fryslân. Vanuit de Provincie ben ik betrokken bij een aantal projecten die in het Bidbook zijn opgenomen (bijvoorbeeld Language Lab en Blockbusters van het Fries Museum). Onze taak is daarbij vooral ervoor zorgen dat de projecten uitgevoerd kunnen worden (financieel). De stichting KH18 is verantwoordelijk voor de uitvoering van het Bidbook. Maar naast het Bidbook, waarin 41 projecten staan beschreven, is er ook een samenwerkingsagenda met de Gemeente Leeuwarden waarin zowel projecten als meer beleidsmatige onderwerpen zijn benoemd. Vanuit de afdeling K&M zijn we betrokken bij de onderwerpen op het gebied van cultuur, taal, onderwijs, sport en in mindere mate sociaal beleid. Insteek is dat juist de uitvoering van de samenwerkingsagenda moet zorgen voor een meerjarig effect van KH18. Het gaat dus nadrukkelijk niet alleen om het feestje in 2018, maar om het versterken van de sociaal-economische structuur in Leeuwarden en de provincie. Daarbij hebben wij vooral ook naast Leeuwarden de rest van de provincie als aandachtsgebied. Waarom wou u graag dat Leeuwarden Culturele Hoofdstad werd? Het geeft de stad en de provincie kansen om enerzijds te laten zien wat zij op cultureel en toeristisch gebied te bieden hebben, daarnaast kunnen door de extra investeringen die plaatsvinden wezelijke problemen op het gebied van sociaal en economisch terrein worden aangepakt. Wat verwacht u van de Culturele Hoofdstad voor Leeuwarden en Friesland? Ik verwacht dat 2018 een cultureel bruisend jaar wordt. Daarbij zal het niet alleen om de ‘bekende’ culturele evenementen en festivals gaan, maar juist ook verrassende en innoverende evenementen. Daarnaast hoop ik dat onze verwachting dat we 2018 met elkaar, en dan bedoel ik niet alleen met de overheden maar ook met de burgers, hebben kunnen voorbereiden en neerzetten. Het moet nadrukkelijk geen elite feestje worden, maar juist worden gedragen door de hele bevolking. Juist door nu al mensen uit de achterstandswijken te betrekken bij de voorbereidingen, is voor mij een voorwaarde om 2018 te kunnen laten slagen. En natuurlijk verwacht ik ook dat er veel bezoekers van buiten Fryslân en Nederland zullen komen zodat het toerisme en de economie een flinke boost zullen krijgen. Welke problemen denkt u tegen te komen? Ik denk dat we vooral problemen zullen tegenkomen, die komen we nu overigens ook al tegen, op het gebied van de financiële middelen en de samenwerking tussen Gemeente, Stichting en Provincie. Op dit moment worden al veel initiatieven voor het organiseren van culturele evenementen ingediend. De beschikbare financiële middelen zijn echter onvoldoende om hier aan tegemoet te komen. Dit frustreert de initiatiefnemers natuurlijk, maar ook voor de Stichting en overheden is dit een lastig. Aan de ene kant wordt iedereen opgeroepen met plannen te komen, terwijl tegelijkertijd we daar niet voldoende middelen voor hebben. We proberen dat nu wel te ondervangen door een kennis en informatiecentrum in te richten, waar alle voorstellen kunnen worden bekeken en gekeken wordt of er eventueel Europese middelen of fondsen beschikbaar zijn om het plan te financieren. Dit kennis en informatiecentrum komt in het Blokhuispoort, maar wordt ook bemand door provinciale en gemeentelijke medewerkers. Voor wat betreft de samenwerking merken we dat de Gemeente een andere focus heeft dan de Provincie. Wij willen nadrukkelijk Culturele Hoofdstad voor de hele provincie laten gelden. Kunt u in het kort vertellen wat de Culturele Hoofdstad voor u betekent? Dit komt grotendeels overeen met mijn verwachtingen. Daarnaast betekent het op dit moment natuurlijk ook een andere manier van werken. Wij zullen de komende jaren veel meer samen met de Gemeente Leeuwarden beleid moeten ontwikkelen, financiële middelen bij elkaar gaan brengen etc.

Heeft u ook gekeken hoe andere steden Culturele Hoofdstad zijn geworden en wat de effecten daarvan zijn geweest? Hoe heeft u daar dan naar gekeken? Ik heb daar niet heel expliciet naar gekeken. Wel hebben wij informatie gekregen van de projectleider Culturele Hoofdstad van Rotterdam (2000). Opvallend is wel dat de Culturele Hoofdstad toen een meer culturele focus had dan tegenwoordig. Daarnaast heb ik in de voorbereiding om te komen tot het Bidbook wel gesprekken gehad met Robert Palmer en Matthijs Maussen. Palmer was betrokken bij Culturele Hoofdstad Liverpool en Maussen was als strategisch adviseur bij Pilsen (2015) en San Sabastian (2016) betrokken bij de voorbereidingen van het Bidbook. Interessant is wel om te kijken naar de effecten bij Essen. Juist door de relatie met het Ruhrgebied is deze stad goed te vergelijken met Leeuwarden/Frysl창n. Overigens ga ik binnenkort met een delegatie naar Umea (Zweden). Deze stad is dit jaar de Culturele Hoofdstad. Wij hopen van de organisatoren daar ook de nodige informatie en tips te krijgen. Heeft u nog wat toe te voegen? ik hoop ook op een sterke betrokkenheid van de jongeren bij de voorbereiding en het organiseren van de evenementen in 2018, want ook dat is een doelstelling van KH18 (ervoor zorgen dat minder jongeren vertrekken uit de regio en juist een toekomst hier kunnen opbouwen).

Interview Lysbeth Wiersma Wat is uw functie bij de Gemeente Leeuwarden? Ik werk bij de Gemeente Leeuwarden en dat doe ik bij de sector Werk en Inkomen. Deze sector is onderdeel van de dienst Welzijn en hierbij zijn we vooral bezig met de inwoners van deze stad. Bij Werk en Inkomen richten we ons vooral op de mensen die geen werk hebben en die gebruik maken van een uitkering. Ongeveer 5000 mensen in Leeuwarden kunnen niet zelf in hun inkomen voorzien en onze sector kijkt wat dat betekent voor deze mensen en hoe ze op een goede manier worden ondersteund, maar we laten ze vooral ook zelf kracht en energie ontwikkelen waardoor ze minder afhankelijk zijn van de overheid. Ik doe dus vooral projecten die te maken hebben met armoede en participatie. Als mensen letterlijk en figuurlijk in beweging zijn, lukt het hun meestal ook om hun leven goed te leven. Als je je niet zo prettig voelt is dat lastig en met een uitkering leef je van een minimuminkomen en dat kan voor een grote groep mensen, maar voor een andere groep is het lastig om daarmee rond te komen. We proberen dit niet alleen op te lossen door geld te geven, maar we kijken ook hoe het komt dat mensen gebruik moeten maken van deze voorziening en we kijken wat wij kunnen doen aan de oorzaken en het gedrag en wat de rol van de Gemeente is om daar iets aan te doen. Dat soort projecten doe ik. Wat is uw rol in de organisatie van de Culturele Hoofdstad? Toen ik mensen hoorde praten over de Culturele Hoofdstad dacht ik eerst wat is dit voor interessant doenerij. Er waren allemaal mensen die snelle termen hadden en Friezen zijn vaak wel een beetje nuchter. Ik had wel een beetje weerstand toen, maar ik dacht ook dat als wij heel bescheiden zijn, sommige problemen niet kunnen worden opgelost. Wat we in Friesland bijvoorbeeld zien is dat veel mensen een lage opleiding hebben, van school afkomen zonder een diploma, heel erg honkvast zijn (mensen blijven eerder in Friesland wonen en ik dacht als we dit willen oplossen moeten we er wel open instaan. In mijn functie mocht ik daarbij meehelpen. Ik mocht toen een projectplan maken voor het Bidbook. In Friesland zijn best veel mensen die leven in armoede. Daarmee bedoel ik niet alleen weinig geld, maar ook dat kinderen niet op sport kunnen of iets cultureels kunnen doen, maar ook dat je misschien heel onzeker bent omdat je niet durft of omdat je niet de juiste mensen kent. Zo kwam ik bij de Culturele Hoofdstad en heb ik met het Bidbook meegedacht in de driehoek van onderwijs, economie en arbeidsmarkt. Nu zijn we met elkaar aan het zoeken wat we eerst moeten doen. Er zijn veel fysieke projecten waar we mee bezig zijn, zoals de toegankelijkheid van de stad, maar wij zeggen heel erg dat het ook gaat om de mensen die hier wonen. Ik denk dus mee, ik schrijf af en toe een projectplan en ik probeer dat de mensen die een grote afstand hebben tot de arbeidsmarkt of tot de samenleving ook voordeel halen. Wat is de reden dat participatie en armoedebeleid een belangrijke rol spelen in de samenwerkingsagenda tussen de Gemeente en de Provincie? Er verandert best wel veel tussen overheden. De Gemeente zit dicht bij de mensen en weten wat daar nodig is. De taken worden overgebracht en dat gebeurt met minder geld. Het Rijk vraagt dit van de Gemeente en de Gemeente vraagt van de bewoners dat ze veel zelf doen met minder geld. De rol van de Provincie verandert ook. Het heeft jaren iets gedaan met het sociale beleid. De Gemeente en Provincie hebben allebei verschillende taken en netwerken en daar moeten afspraken over worden gemaakt want we zijn allemaal verantwoordelijk voor de provincie. In dat samenwerkingsagenda staat vooral ook heel veel over wonen en infrastructuur, maar we hebben ook gezegd dat het over de mensen gaan. We moeten banen hebben, de economie moet beter, zodat we weer geld kunnen uitgeven en er moeten veel meer mensen meedoen. Het hoge percentage armoede kost ons heel veel geld en energie, dus dat leggen we vast. Kunt u ons iets vertellen over de huidige economische situatie in Leeuwarden? Als je kijkt naar hoeveel mensen rondkomen van een minimumhuishouden zie je dat het aantal elk jaar stijgt. Een groot deel daarvan (bijna 50%) hiervan heeft een uitkering van de Gemeente. In

Friesland is een grote groep die een laag inkomen heeft. Als je in een uitkering zit en je hebt geen diploma, verdien je met een baan niet veel meer dan wat je in je uitkering hebt. Dat is wel een dilemma. 16% van alle kinderen in Leeuwarden leven in een minimahuishouden. Dit percentage zit boven het landelijk, dat is namelijk 9%. Kunt u in het kort vertellen wat De Kracht Van Leeuwarden precies inhoudt en wat de doelstellingen zijn? Je ziet dat de overheid zich steeds meer terugtrekt. We hebben een verzorgingsstaat in Nederland dus we vinden dat we anderen moeten helpen en ondersteunen. Hierdoor creëer je soms ook wat afhankelijkheid. Nu kost alles ons te veel geld. Wij zitten in een ambtelijke organisatie dus we zijn gewend om hiërarchisch te sturen. Van bovenaf bepalen we wat er gaat gebeuren. Zo werkt de wereld steeds minder, want iedereen wordt assertiever en burgers weten zelf ook goed wat werkt. Er wordt steeds dichterbij georganiseerd. Er worden bijvoorbeeld wijkfeesten georganiseerd. Dit gebeurt steeds minder formeel. 1 op de 4 burgers tussen 16 en 65 jaar is (deels) afhankelijk van een uitkering. Als we nu gaan investeren in korte termijn oplossingen, dan haal je vaak niet je resultaat op lange termijn, want mensen moeten ook een soort intrinsieke motivatie voelen om in beweging te komen. Wat je ziet is dat grote groepen mensen die lang zonder werk zitten, schulden hebben of andere problemen hebben, niet vanzelf iets doen. Wat dan werkt is kijken naar het gedrag, structuur bieden en zorgen dat mensen vanuit hun eigen motivatie betrokken zijn en dat je ook kijkt naar welke talenten mensen hebben. De Kracht van Leeuwarden zegt ook dat ieder mens een talent heeft, ieder mens heeft iets waarmee hij of zij kan bijdragen. De momenten waarop je leven verandert, zijn eigenlijk altijd door mensen. Met de Kracht van Leeuwarden willen we dat deze mensen op andere plekken komen, dat ze banen krijgen en dat we nieuwe manieren ontwikkelen waardoor ze hun talenten kunnen gebruiken. We willen dus van hulpverlening en zorg meer activering en eigen kracht en we vinden ook dat sociale problemen alleen op te lossen zijn door de mensen te betrekken die daar onderdeel van zijn. We kunnen het allemaal wel bedenken, maar we willen dat de mensen het zelf ook doen. Is dit project er alleen voor mensen uit Leeuwarden? Nee, dit project draait nu in Leeuwarden, maar we willen het in heel Friesland doen en dat is dan een onderdeel van de Culturele hoofdstad. Dat noemen we de Kracht van Fryslân. In april van dit jaar is er al begonnen in 2 wijken met de plannen. Heeft u al een beeld wat de effecten daarvan zijn? Wat we zien is dat we heel veel mogen leren. En mij ‘wij’ bedoel ik professionals, dus mensen die betaalt krijgen om andere mensen te begeleiden. Zij hebben allemaal hun eigen idee van hoe het moet. Dat botst af en toe wel. We hebben ook sociale wijkteams en we willen zorgen dat dit ook echt werk oplevert. Die stappen willen we nu maken. Hoe selecteren jullie wie er mee mag doen? Meestal komt er wel een groepje uit de hulpverlening. In sommige wijken hebben we werkplaatsen of sollicitatieclub, dus de mensen daar zijn al wel actief. Bij de Kunst van het Rondkomen (dit is een onderdeel van de Kracht van Fryslân) gaan we ook met mensen in gesprek. We vragen dan wat hun talenten zijn. We selecteren dus deels door de bestaande kanalen, maar vooral ook door de mensen zelf. Wat voor soort onderzoek zullen jullie de werklozen laten doen? Het gaat er vooral om dat ze actief zijn, we laten ze nadenken over wie ze zijn en wat ze willen. Het is landelijk bewezen dat wanneer mensen letterlijk in beweging zijn, ze ook figuurlijk in beweging komen. Het is zo dat als je zelf actief bent, je steeds actiever wordt. We hebben bijvoorbeeld

projecten in de zorg, catering, mensen moeten elkaar helpen. Er wordt nu veel bezuinigd, maar er is nog steeds werk wat voor en door mensen gedaan kan worden. Wat voor reacties hebben de deelnemers? Mensen zijn eigenlijk altijd positief en je komt weinig weerstand tegen. Er is wel wat weerstand, want mensen hebben niet altijd fijne ervaringen met de Gemeente. De Gemeente is best wel streng, je krijgt niet zomaar een uitkering en er wordt ook wel wat van je gevraagd en als je je niet aan de regels houdt wordt je gestraft. Er zijn dus wel beelden van de Gemeente en daar zit soms wat weerstand. We hebben ook iemand in dienst die niet van de Gemeente is, maar wel door ons wordt betaald en je ziet dat na de eerste weerstand iedereen wel positief is, want je wordt gewoon bevraagd over waar je goed in bent. Is het de bedoeling dat de werklozen die niet meedoen hier ook voordeel van zullen hebben? Zo ja, hoe dan? Ja, dat is echt de bedoeling. Wat mij fascineert is dat het wel moet lonen, het moet iets opleveren. Je kan wel steeds voor mensen zeggen dat ze een leuk traject kunnen doen, maar als ze daar niks mee opschieten worden ze uiteindelijk nog gedeprimeerder. Wij willen dus heel graag dat het iets oplevert. Werken moet lonen. Het liefst financieel, dus dat je kans hebt op een baan, en als dat niet lukt dan omdat je een extraatje kan krijgen of dat mensen je een netwerk laten zien. Ik heb met kinderen gepraat in bijvoorbeeld de Vrijheidswijk en daar zijn heel veel kinderen die geen winterjas hebben of die hun schoenen moeten delen. Als ik dan vroeg of ze vlees aten zeiden ze dat ze twee keer in de week een frikandel eten. Wij weten allemaal dat dat niet gezond is, maar heel veel mensen hebben die kennis gewoon niet. Ik zou al erg blij zijn als deze mensen een betere gezondheid en meer beweging zouden krijgen. Zal dit plan ook effecten hebben voor de andere inwoners van de wijken? Ja, want je vraagt dat mensen het met elkaar, voor elkaar en door elkaar doen. Je hebt elkaar uiteindelijk nodig. Als je alle talenten toevoegt, krijg je nieuwe producten. Hoe gaan jullie de deelnemers begeleiden? In het begin ben je heel intensief betrokken, maar het is juist ook belangrijk om heel lang betrokken te zijn. Dat hoeven geen betaalde krachten te zijn, maar je moet zorgen dat mensen elkaar vinden en dat ze steun krijgen. Dat willen we in ieder geval organiseren. Er is ook een krachtwiel. Mensen krijgen daarmee inzicht in de vragen: waar zit mijn motivatie, welke contacten heb ik, hoe spreek ik de taal, hoe is het met mijn gezondheid, hoe is het met mijn presentatie, heb ik helpbronnen (kan ik bij mensen terecht), hoe zit het met mijn financiën en wat zijn mijn kwaliteiten. Dit krachtwiel zorgt er ook voor dat als het even niet goed gaat, waar je dan moet kijken om je kracht terug te krijgen. Waarom zal zo'n klein deel ook echt een baan krijgen (of is dat alleen een voorzichtige voorspelling)? We kunnen natuurlijk allemaal leuke plannen met elkaar bedenken, maar we zitten nog steeds in een crisis. Er is niet heel veel werk. Het is dus niet reëel om te denken dat iedereen opeens werk heeft. Wij hopen wel dat dat er flexibeler wordt omgegaan met dat mensen geld mogen verdienen en ook dat er meer werk komt. We willen in wijken baantjes creëren en dat zullen geen grote banen zijn, maar een uitkering kost tientallen duizenden euro’s per jaar en als één iemand dan een baantje vindt, dan is dat toch winst. Wat verwacht u van de Culturele Hoofdstad als geheel? We zitten in een proces, we hebben de urgenties benoemt (economie, participatie en onderwijs) en dan is het nu belangrijk om de juiste dingen op het juiste moment met de juiste partners te doen. Alle mensen van de driehoek moeten er ook voordeel bij hebben, dus gaan de events ook echt

bijdragen aan de kinderen die nu opgroeien in armoede en gaat het ook banen opleveren voor mensen die nu geen werk hebben. Daar zitten we nu bovenop. Heeft u zelf nog wat toe te voegen? We willen de armoede echt oplossen via werk en participatie, gezondheid en sport, duurzaamheid en wonen, kinderen en onderwijs en netwerk en fondsen. Je moet het niet alleen doen, maar met anderen en buiten de Gemeente en Provincie zijn er ook andere instellingen die geld hebben.