1
2
Inhoudsopgave Voorwoord
5
Inleiding
7
Hoofd- en deelvragen
9
Hoofdstuk 1 Algemene info over Sachsenhausen
11
Hoofdstuk 2 Het verschil tussen Sachsenhausen en andere Nazikampen
19
Hoofdstuk 3 Nederlanders in het kamp
33
Hoofdstuk 4 De beheerders van Sachsenhausen
47
Hoofdstuk 5 Sachsenhausen voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog
67
Hoofdstuk 6 Medische experimenten in het kamp
81
Conclusie
93
Bronnenlijst
95
3
4
Voorwoord Mijn naam is Ilse Ringia, ik zit in de 4e klas van het VMBO-t en heb sectorwerkstuk gemaakt.
voor het vak Geschiedenis mijn
Mijn sectorwerkstuk gaat over concentratiekamp Sachsenhausen. Ik heb hiervoor gekozen omdat ik de concentratiekampen van de Nazi’s altijd al interessant heb gevonden. Mijn eerste gedachte was om het over Auschwitz te doen, simpelweg omdat dat het meest bekende kamp was, maar ik bedacht me al gauw. Ik wilde het over een minder bekend kamp doen, omdat daar ook te veel mensen in zijn gestorven zonder dat men daar aan denkt. Dit vond ik oneerlijk dus ik ging op zoek naar minder bekende concentratiekampen. Zo kwam ik bij Sachsenhausen.
Ik heb dit werkstuk zelfstandig gemaakt met behulp van Google, Wikipedia en de serie “Bericht Tweede Wereldoorlog”.
van de
Ik wil meneer Beerling graag bedanken voor de hulp die ik in het begin van hem gekregen heb en dat hij me een beetje op de rails heeft gezet.
Tot slot wens ik jullie veel plezier met het lezen van mijn werkstuk.
Ilse Ringia Leeuwarden, november 2014. 5
ARBEIT MACHT FREI
6
Inleiding In dit werkstuk ga ik laten zien hoe de omstandigheden in concentratiekamp Sachsenhausen waren. Om deze vraagstelling te kunnen beantwoorden heb ik eerst algemene informatie over het kamp verzameld. Vervolgens heb ik kamp Sachsenhausen vergeleken met een paar andere concentratiekampen. Daarna heb ik gekeken of er ook Nederlanders in het kamp gevangen hebben gezeten en wie de beheerders van het kamp waren. Om een goed beeld van de omstandigheden te krijgen ben ik op zoek gegaan of er ook medische experimenten in het kamp werden uitgevoerd. Ik heb bewust geen onderzoek gedaan naar de nationaliteiten van de andere gevangenen in het kamp, dat zou een oneindige hoeveelheid informatie opleveren en het zou onmogelijk zijn om het dan te verwerken in ÊÊn werkstuk. Op sommige oneven bladzijden van mijn werkstuk heb ik citaten, korte verhalen en foto’s geplaatst. Ik kon ze niet tussen de tekst in mijn werkstuk plaatsen maar ik vind ze het vermelden meer dan waard.
7
8
Hoofd- en deelvragen Hoofdvraag: Hoe waren de omstandigheden in kamp Sachsenhausen?
Deelvragen: -
Is er verschil tussen Sachsenhausen en andere concentratiekampen? Zaten er Nederlanders in het kamp? Wie waren de beheerders van kamp Sachsenhausen? Hoe waren de verschillende omstandigheden voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog? Werden er in het kamp medische experimenten uitgevoerd?
9
10
Hoofdstuk 1. Algemene informatie over kamp Sachsenhausen. Sachsenhausen was een concentratiekamp in Nazi-Duitsland. Het kamp lag in Oranienburg, in de wijk Sandhausen (wat tegenwoordig Sachsenhausen heet, vernoemd naar het kamp), 35 kilometer van Berlijn. Het kamp werd gebruikt vanaf 12 augustus 1939 en werd bevrijd op 22 april 1945. Er hebben in die tijd circa 200.000 mensen gevangen gezeten in het kamp, waarvan 30.000 – 50.000 mensen zijn omgekomen. De gevangenen bestonden uit zigeuners, homoseksuelen, Jehova’s getuigen, Joden en meer. In het begin van het bestaan van kamp Sachsenhausen werden er geen joden naar het kamp gestuurd. Er werden toen alleen nog maar criminelen, mentaal of fysiek gehandicapten, homoseksuelen en politieke gevangen naar het kamp vervoerd. De omstandigheden in het kamp waren onmenselijk. Om het hele kamp was een muur, waarvoor een gebiedje was met wilde honden die gevangenen achtervolgden die probeerden te ontsnappen. Dit gedeelte was afgesloten met een muur van prikkeldraad en een elektrisch hek. De laatste hindernis was een kleine zandvlakte van een meter breed. Als gevangenen daar kwamen werden ze genadeloos neergeschoten door een militair op een van de wachttorens.
11
Sterker dan de dood. - Tekst monument Sachsenhausen
12
De barakken waarin de gevangenen sliepen en aten waren klein. In de barakken ‘woonden’ 400 gevangenen. Er waren stapelbedden met 3 bedden en allemaal stonden ze dicht tegen elkaar aan. Er was eigenlijk maar slaapplek voor zo’n 150 man, maar de gevangenen hadden geen keus en ze sliepen op elkaar, naast elkaar en op de grond. Als iemand zich in bed wilde omdraaien moest de rest van de mensen in bed dat ook doen. In de barakken stonk het enorm. Omdat er te weinig toiletten waren hadden de gevangenen geen keus en moesten ze wel poepen en plassen in hun broek. Ook werden de barakken eens in de maand gedweild, dus het is niet voor te stellen hoe vies het daar wel niet was. Het eten van de gevangenen werd er naar binnen gegooid en kwam dus terecht op de smerige vloer. Hierdoor werden veel mensen ziek en stierven ze. Aan de rand van het kamp was een gebied dat zo geheim was dat niemand buiten het kamp mocht weten wat daar gebeurde, zelfs anderen van het Duitse leger niet. In dat gebied leefden kunstenaars, die aan een speciaal project werkten dat de uitkomst van de oorlog totaal had kunnen veranderen. Ze schilderden in dit deel van het kamp neppe Britse 5 pond briefjes. Het idee was dat Duitsland nep geld uit Groot-Brittannië zou verspreiden, waardoor het geld zijn waarde zou verliezen. Dat zou betekenen dat Groot-Brittannië zich zou moeten terugtrekken uit de oorlog om hun economie te herbouwen. Het plan zou waarschijnlijk zijn gelukt als er van binnenuit niet zoveel protest zou zijn gekomen van de gevangenen. Dit geheime deel van het kamp zag er veel beter uit dan andere delen in het kamp. De mensen die bezig waren met het vervalsen van het Britse geld kregen wat ze wilden, zolang ze doorgingen met het vervalsen van het geld. De twee gebouwen hadden een pingpong- en biljarttafel. De vervalsers kregen sigaretten, genoeg eten en drinken en werden goed verzorgd.
13
Was ein Gl체ck f체r die Herrscher, dass M채nner nicht denken. - Adolf Hitler
14
In een ander deel van het kamp was de gevangenis. De mensen die hierin terecht kwamen moesten psychologische marteling doorstaan. Er werden vragen gesteld over familieleden die ze al tijden niet hadden gezien, ze moesten aanzien hoe bekenden van ze werden gemarteld en gedood, ze werden wakker gehouden voor een lange tijd, etc.
Gevangenis in kamp Sachsenhausen
15
16
Aan het einde van het kamp was Station Z. De Nazi’s zagen dit als een leuke grap. Je kwam binnen door Toren A en je ging weg door Station Z. Dat was de plek waar de meeste mensen werden vermoord. Het was nooit de bedoeling van de Nazi’s dat in Sachsenhausen mensen werden vermoord en was niet ontworpen om zoveel mensen te doden, dus Station Z was later gebouwd dan de rest van het kamp. Gevangen kwamen er binnen en kregen een standaard lichamelijk onderzoek van een dokter, waarvan het de bedoeling was dat de gevangenen meer zouden ontspannen. Vervolgens gingen ze naar een kamer waar hun lengte werd opgemeten. Achter de stok die werd gebruikt voor het opmeten stond een militair. Wat de gevangene op dat moment niet wist was dat die een pistool in zijn hand had en wanneer de gevangene werd opgemeten werden ze achter in hun hoofd geschoten voor ze er erg in hadden. Hun lichamen werd naar een andere kamer gebracht waar tanden werden verwijderd als de gevangene een of meerdere gouden tand had. Als dat niet het geval was werd het lichaam gecremeerd. In dat deel van het kamp, Station Z, werden nog meer ‘onderzoeken’ gedaan. Dokters keken naar hoe lang het duurde tot een ziekte uitspreidde, hoe lang een mens in ijskoud water kon zitten, lichaamsdelen werden afgehakt en nog veel meer.
De ingang van ‘Station Z’ 17
Das Gewissen ist eine j端dische Erfindung. - Adolf Hitler
18
Hoofdstuk 2. Het verschil tussen kamp Sachsenhausen en andere Nazikampen. Naast Sachsenhausen zijn er nog veel meer kampen gebouwd door de Nazi’s. In totaal hadden de Nazi’s in de periode van 1933 – 1945 ongeveer 20.000 kampen gevestigd. Van vele kampen is weinig bekend. Velen zijn gebombardeerd of vernietigd door de Nazi’s zelf.
Er zijn verschillende soorten kampen. De soorten zijn: -
Vernietigingskampen; Werkkampen; Verzamelkampen; Interneringskampen; Reserveringskampen.
19
En dan ben je in het kamp en er is geen mogelijkheid tot ontsnappen, elke poging heeft de dood tot gevolg. Zelfs voor de meest onhandige dingen word je doodgeschoten. - Jan van den Ende, kampoverlevende
20
Vernietigingskampen Vernietigingskampen zijn kampen die als doel hebben om mensen te vernietigen. De mensen die in een vernietigingskamp aankwamen werden direct gedood. Er waren ook enkele uitzonderingen. Iedere keer dat er mensen aankwamen in een vernietigingskamp was er een groep mensen (voornamelijk mannen tussen de 20 en 40 jaar oud) om werk te verrichten. Als er een nieuwe groep mensen kwam werden deze mensen gedood en kwamen er nieuwe arbeiders. Voorbeelden van vernietigingskampen Chełmno:
Chełmno (Kulmhof) was een vernietigingskamp in Polen. Het kamp werd vanaf 8 december 1941 tot en met 17 januari 1945 gebruikt. Het kamp lag in Chełmno, zeventig kilometer buiten Łódź. In de tijd dat het kamp in gebruik was zijn er meer dan 150.000 mensen omgekomen.
Maly Trostenets: Maly Trostenets was een kamp in Wit-Rusland, in Maly Trostenets, een dorp vlakbuiten Minsk. Het vernietigingskamp werd in 1941 gebouwd door krijgsgevangenen en vanaf 1942 werd het gebruikt als concentratiekamp voor Russische Joden. Het kamp sloot in 1944 en er zijn 40.000-65.000 mensen omgekomen. Sobibór:
Sobibór was een vernietigingskamp in Oost-Polen. Het was gevestigd in het dorp Sobibór. Het kamp bestond vanaf april 1942 en sloot in november 1943. In die tijd zijn er 150.000 – 200.000 mensen omgekomen, waaronder ruim 34.313 Nederlandse Joden.
Van links naar rechts: Chełmno, Maly Trostenets en Sobibór.
21
Ik zei hen toen: “Daar moet je graven,” vertelde een Nederlandse overlevende. “En daar vonden ze 21 Nederlanders”. - Een kampoverlevende
22
Werkkampen Dit zijn kampen waarin gevangenen dwangarbeid verrichtten. In deze kampen kwamen mensen om door het zware werk, de honger en de ziekten die in het kamp aanwezig waren. Het kwam ook regelmatig voor dat mensen zelfmoord pleegden omdat ze het niet meer aankonden. Voorbeelden werkkampen: Ravensbrück: Ravensbrück was een werkkamp voor vrouwen. Het kamp lag in de buurt van Fürstenberg/Havel, 85 kilometer buiten Berlijn. Ravensbrück is op 25 november 1938 gebouwd en werd op 30 april 1945 bevrijd. Er hebben in totaal 153.000 gevangenen gezeten en daarvan zijn 90.000 – 92.000 overleden. Groß-Rosen:
Groß-Rosen was een kamp in de Tweede Wereldoorlog. Het lag in Rogoźnica. Het werkkamp is in gebruik genomen op 2 augustus 1940 en werd bevrijd op 14 februari 1945. In de tijd dat het kamp in gebruik was zijn er van de 120.000 gevangenen 40.000 omgekomen.
Dachau:
Werkkamp Dachau was het eerste grote kamp in Nazi-Duitsland. Het kamp lag in Dachau, op 20 kilometer afstand van München. Het kamp is op 21 maart in gebruik genomen onder leiding van Heinrich Himmler. Op 29 april 1945 werd kamp Dachau bevrijd.
Van links naar rechts: Ravensbrück, Groß-Rosen, Dachau.
23
Ik werd in het kamp te werk gesteld, ik moest landmijnen buiten het kamp ruimen. Waar ze dachten dat een landmijn lag moest ik een gat graven. Daarna ging ik met een stok in het gat prikken om er zeker van de zijn dat er een landmijn lag. Dit ging vaak mis. Als er inderdaad een mijn lag moest ik die opgraven en de pin eruit halen om hem zeker te stellen. Ook dit ging vaak mis. Bij mij is het altijd goed gegaan, anders zou ik dit niet kunnen vertellen. Als het misgegaan was zou het een echte ‘Himmelfahrt’ zijn geweest. - Ben Vlemminx, Belgische kampoverlevende 24
Verzamelkampen Verzamelkampen zijn kleine kampen die waren gebouwd om mensen te verzamelen en ze vervolgens te sorteren waarna ze naar groot kamp werden doorgestuurd. Dit gebeurde in de Tweede Wereldoorlog wekelijks, soms zelfs dagelijks. Voorbeelden van verzamelkampen Kamp Westerbork:
Kamp Westerbork was een verzamelkamp op de Drentse Heide. Officieel heette het kamp Polizeiliches Durchgangslager Westerbork. Het kamp is in gebruik genomen op 1 juli 1942 en sloot op 12 april 1945. Van de 107.000 gevangenen die in het kamp hebben gezeten zijn ca. 638 mensen omgekomen.
Hinzert:
SS-Sonderlager Hinzert was een verzamelkamp wat ook werd gebruikt als werkkamp. Het kamp lag in Hinzert-PĂślert, 30 kilometer van de grens tussen Duitsland en Luxemburg. In de periode 1939-1945 hebben 13.600 mensen in het kamp vastgezeten.
Oranienburg:
Oranienburg was een werkkamp in de gemeente Oranienburg. Het kamp lag ongeveer op 30 kilometer van Berlijn en was ĂŠĂŠn van de eerste kampen die werden gebouwd. Het kamp is opgericht op 21 maart 1933 en is gesloten op 13 juli 1934. Er hebben 3.000 gevangenen in het kamp gezeten en daarvan zijn 16 overleden.
Van links naar rechts: Kamp Westerbork, Hinzert, Oranienburg.
25
26
Interneringskampen In interneringskampen stond de controle op tegenstanders van de Nazi’s en bevolkingsgroepen die niet betrouwbaar waren centraal. Deze kampen worden ook wel krijgsgevangenenkampen genoemd. Voorbeelden van interneringskampen Le Vernet:
Le Vernet, ook wel Kamp Vernet genoemd, was een interneringskamp in de Franse PyreneeÍn. Het werd vanaf 1942 door de Nazi’s gebruikt en in juni 1944 werden de laatste gevangenen van het kamp vervoerd naar kamp Dachau. Er hebben in totaal 40.000 mensen in het kamp gezeten.
Sint-Michielsgestel: Kamp Sint-Michielgestel was een kamp in Sint-Michielsgestel in Noord-Brabant. Het interneringskamp is op 4 mei 1942 opgericht en is gesloten in september 1944. Hoeveel mensen er in het kamp hebben gezeten is niet bekend, maar wel is bekend dat er 25 mensen in het kamp zijn omgekomen. Kamp Schoorl:
Kamp Schoorl werd in 1939 ingericht als legerkamp. In de Tweede Wereldoorlog werd het gebruikt als internerings- en concentratiekamp. Schoorl was het eerste gevangenenkamp dat door de Duitsers in Nederland is opgericht.
Van links naar rechts: Le Vernet, Sint-Michielsgestel, Kamp Schoorl.
27
Waffen machen uns stark, Butter macht uns nur Fett - Hermann Gรถring
28
Reserveringskampen Deze kampen waren niet gebouwd om mensen te vernietigen. Ze waren er om mensen te ‘reserveren’, zodat er met hun een ander doel bereikt kon worden. In de Tweede Wereldoorlog werden in deze kampen Joden geplaatst die een speciale betekenis hadden voor de samenleving, zoals kunstenaren. Joden dachten door deze kampen vaak dat zij ook wel in zo’n kamp werden gezet en werden zo makkelijker gevonden door de Duitsers.
Voorbeelden van reserveringskampen Villa Bouchina:
Villa Bouchina is een villa in Doetinchem. Het werd in de Tweede Wereldoorlog gebruikt als verblijfplaats voor een aantal Joden voor zeven weken. Deze gevangenen werden allemaal afgewezen en werden doorgestuurd naar verschillende kampen.
Landgoed Schaffelaar: Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het landhuis op Landgoed Schaffelaar gebruikt als reserveringskamp door de Nazi’s. De gevangenen waren volgens het Plan-Frederiks van maatschappelijk belang. In het kamp zaten tussen december 1942 en september 1943 ca. 450 Joden. Theresienstadt:
Theresienstadt was een vestingstad waarin een burcht lag dat als reserveringskamp werd gebruikt. Naar schatting hebben er 150.000 mensen in Theresienstadt ‘gewoond’, waaronder 5.000 Nederlanders. Van deze mensen hebben slechts 25.000 mensen de oorlog overleefd.
Van links naar rechts: Villa Bouchina, Landgoed Schaffelaar en Theresienstadt. 29
30
Er zijn dus veel verschillende soorten kampen. Sachsenhausen was een werkkamp. Er is dus veel verschil tussen bijvoorbeeld Sachsenhausen en Sobibór. In kamp Sobibór werden mensen gelijk vermoord op een aantal mensen na, die moesten dwangarbeid verrichten. Die mensen leefden ook niet lang, tot de volgende groep mensen in het kamp aankwamen. Mensen die naar Sachsenhausen werden vervoerd moesten juist voornamelijk werken. Er werden wel gevangenen gedood, er werden ook medische experimenten gedaan, maar het was voornamelijk dwangarbeid. Ook is er veel verschil tussen Sachsenhausen en Kamp Hinzert. Gevangenen die naar Kamp Hinzert werden gebracht kwamen daar aan, bleven er heel even en werden vervolgens vervoerd naar een ander kamp. Gevangenen van Sachsenhausen bleven lang in het kamp. Mensen stierven daar, werden omgebracht of ze moesten wachten op de bevrijding. Tussen Sachsenhausen en Le Vernet. In Le Vernet zaten tegenstanders van Nazi’s en bevolkingsgroepen die de Nazi’s als onbetrouwbaar zagen. In kamp Sachsenhausen zaten mensen die de Nazi’s als minderwaardig zagen, zoals Joden, Zigeuners, homoseksuelen, etc. Een groot verschil is ook te vinden tussen de kampen Sachsenhausen en Villa Bouchina. In Villa Bouchina zaten Joden die een speciale betekenis zouden hebben voor de samenleving. Dit was in Sachsenhausen niet het geval. Hier werden juist mensen gevangen genomen die in de ogen van de Nazi’s niets betekenden.
31
Bij binnenkomst in Sachsenhausen moest ik me helemaal uitkleden. Ik werd helemaal geschoren, zelfs bij mijn penis. Daarna werd ik ontluisd. De kleren werden op een grote hoop gegooid en er werden me andere kleren toegegooid. We werden een barak ingejaagd, het was pikkedonker. Het enige wat ik zie is een vent met één oog en een knuppel. Het enige wat die vent doet is met die knuppel slaan. Ik storm de barak binnen en ontwijk zo de knuppel. Ik ga op zoek naar een slaapplek, maar alle bedden zijn vol. Het zijn smalle bedden maar voor zover ik kan zien liggen overal 3 mensen in. De vent met de knuppel komt de barak in en maait naar iedereen die nog niet ligt. Ik duik ergens op een bovenste bed. Er ligt maar 1 persoon in. Zodra ik lig begint de vent naast me te spugen en ik zie dat hij onder de zweren zit. Ik draai me om en val gelijk in slaap. Dit is voor mij het begin van één grote nachtmerrie. - Jan van den Ende, kampoverlevende 32
Hoofdstuk 3. Nederlanders in concentratiekamp Sachsenhausen. Voor en tijdens de oorlog hebben er verschillende mensen in kamp Sachsenhausen gezeten. Hierbij zaten ook Nederlanders. Een aantal hiervan zijn: -
Martinus Konijn, de eerste Nederlander die in Sachsenhausen kwam te zitten. Jan Bender, componist. Hans Hers, medicus. Joop van Elsen, hoorde bij het verzet. Later werd hij lid van de Tweede Kamer. Jurrian Haak, hoorde bij het verzet. Hij was voetballer en hoogspringer. Arend Andries Bontekoe, militair tijdens de Eerste Wereldoorlog. Hij hoorde bij het verzet. Jan van den Ende, filmmaker en natuurbeschermer. Piet Jongeling, hoorde bij het verzet. Hij was journalist en later Tweede Kamerlid.
Natuurlijk waren er in kamp Sachsenhausen veel meer Nederlanders. Naar schatting hebben er in totaal tussen de 200 en 400 Nederlanders in het kamp gezeten.
33
Voetbal is oorlog. - Jur Haak
34
Jurrian Haak De meest bekende Nederlander die in concentratiekamp Sachsenhausen heeft gezeten is Jurrian (Jur) Haak. Hij was een atleet en een voetballer. Hij heeft twee keer gespeeld in een wedstrijd van het Nederlands en verbrak destijds het Nederlands record hoogspringen. Hij sprong toen 1.79 meter, wat 10 cm hoger was dan het vorige record. Jur Haak is geboren op 3 november 1981 in Samarang. In 1904 verhuisde hij met zijn familie naar Haarlem. Jur Haak voetbalde bij voetbalclub Haarlem en maakte in 1912 zijn debuut voor het Nederlands elftal. Hij stopte in 1918 met voetbal, hij besloot toen als leraar te gaan werken in Nederlands-IndiĂŤ. In 1921 kwam hij terug naar Nederland en speelde nog een halfjaar in het eerste elftal van Haarlem. Tijdens de Tweede Wereldoorlog hoorde hij bij het verzet. In zijn huis verborg hij onderduikers tot hij en zijn vrouw in 1944 werden opgepakt. Hij werd eerst naar kamp Vught gebracht en werd daarna doorgestuurd naar Sachsenhausen. In januari 1945 is hij er omgekomen.
35
De Nederlandse SS-ers waren stom genoeg om soms iets los te laten, in hun ogen waren we niks, we waren Dreck, want ze gingen natuurlijk Duits praten omdat ze dan het gevoel hadden dat ze nog meer waren dan ons. Ze verachten ons, we waren vullis. - Jan van den Ende, kampoverlevende
36
Jan van den Ende „We kwamen hier in Sachsenhausen en kregen te horen: er is maar één uitweg en die is door de schoorsteen.” Ook heeft filmmaker Jan van den Ende in kamp Sachsenhausen gezeten. Hij is geboren op 18 september 1922 en groeide op in Den Haag. Hij raakte betrokken bij het verzet in de Tweede Wereldoorlog. Hij werd opgepakt en heeft voor zes maanden vastgezeten in een gevangenis in Kleef. Dit weerhield hem er niet van om weer het verzet op te zoeken, maar werd weer opgepakt. De grootste reden hiervoor was dat hij een verboden boek over concentratiekampen illegaal herdrukte. Dit keer moest hij naar de gevangenis van Scheveningen, waarna hij naar Kamp Vught werd gebracht. Jan werd samen met 3000 anderen naar concentratiekamp Sachsenhausen vervoerd. Hij overleefde het kamp. Jan van den Ende heeft in 2008 in opdracht van gemeente Vught een documentaire gemaakt, Retourtje Sachsenhausen. Kort na het filmen overleed hij en een maand later was de filmpremière. In de film vertelt Jan over het leven in kamp Sachsenhausen, over hoe onmenselijk de militairen met de gevangenen omgingen. Hij vertelt over de keer dat hij voor een oude vrouw opkwam die over een steen struikelde en niet meer omhoog kon komen. De vrouw werd geslagen door een militair en Jan wilde de militair stoppen, wat hem een enorm zware straf opleverde. Hij moest toen een hele dag aan de wipgalg hangen.
37
38
Jan vertelde hierover: “Nog nooit heb ik zoveel pijn gehad. In het begin probeerde ik me op de een of andere manier omhoog te halen zodat niet alle druk op mijn schouders kwam, maar ik had al gauw door dat dit niet zou werken. Ik liet het maar gebeuren. Toen ze het touw loslieten en ik in één keer op de grond viel waren mijn schouders uit de kon en kon ik niks, niet eens opstaan. De oude vrouw die ik probeerde te beschermen kwam naar me toe en hielp me omhoog. Ook hielp ze met mijn schouders weer in de kom te krijgen. Ik was haar enorm dankbaar en bleef maar dankjewel zeggen. Ze snapte me natuurlijk niet, want ze kwam uit een heel ander land. Vanaf dat moment wist ik dat ik haar zou blijven beschermen, maar ik heb haar daarna nooit meer gezien.” Na de oorlog kreeg Jan veel geestelijke hulp. Hij had in het kamp veel verschrikkelijke dingen gezien en is daar nooit echt bovenop gekomen. In het begin had hij iedere nacht nachtmerries over de oorlog, maar dat hield na een tijd gelukkig op. Jan van den Ende is in 2008 overleden, vlak nadat zijn documentaire af was.
39
Der Terrorismus ist die beste politische Waffe denn nichts treibt Menschen härter als eine Angst vor dem plÜtzlichen Tod. - Adolf Hitler
40
Martinus Konijn Martinus (Tinus) Konijn was de eerste Nederlander die in Sachsenhausen kwam te zitten. Hij is op 12 april 1914 geboren in Spanbroek, waar hij ook is opgegroeid. Hij is in 1946 getrouwd met Coba Laurijssen en samen kregen ze vijf kinderen: Tonny, Felix, Martin, Annemarie en Irma. Tinus Konijn heeft vanaf 19 juni 1938 tot 16 maart 1939 in Sachsenhausen gezeten. Martinus Konijn deed in principe niets verkeerd. Hij ging naar Duitsland, om daar te werken op boerderijen. Hij trok op 22 jarige leeftijd van boerderij naar boerderij. Hij bleef bij een boerderij voor zolang hij kon werken en het er naar zijn zin had. Alles hield hij netjes bij in zijn administratieboekje: bij wie hij precies zat, hoe lang hij er zat en hoeveel hij er verdiende. Ook schreef hij iedere keer dat hij ergens was een brief naar zijn ouders, waar het loon netjes ingevouwen zat. Eens in de zoveel tijd kwam hij terug naar Nederland om zijn ouders te bezoeken. Op 4 maart 1938 vertrok Tinus opnieuw naar Duitsland. Hij wilde naar een boerenbedrijf in Billerbick. Een maand na zijn vertrek ontvingen Tinus zijn ouders een brief van hem, waarin stond dat Tinus in Kinderhaus was, vlak buiten Münster. Na die brief hoorden Tinus’ ouders een tijd niets, tot ze in augustus een verontrustende brief van hem krijgen. “Lieve ouders, U zult al wel lang op een brief gewacht hebben. Pas nu ben ik in de gelegenheid, U iets te vertellen. Met mijn gezondheid gaat het best, maar ik heb U een vriendelijk verzoek te doen. Wilt U dadelijk na aankomst van deze brief mij 25 gulden sturen, omdat ik op 't ogenblik helemaal geen geld heb. Als U me schrijft, wilt U dan de brief in 't Duits schrijven, dan wordt hij vast niet afgenomen. Ik feliciteer U nog hartelijk met uw verjaardag, lieve vader, natuurlijk ook moeder. Schrijft U gauw terug. Uw zoon Martinus.”
41
42
Op de brief staat de datum 18 augustus 1938. Het feit dat de brief in keurig Duits is geschreven is niet erg zorgwekkend. Wel zorgwekkend is het adres dat onderaan de brief stond: “Mijn adres is M. Konijn, Sachsenhausen b. Berlin, No. 6673, Block 46, Deutschland”, had Tinus geschreven. Op dat moment kwamen Tinus’ ouders erachter dat hun zoon gevangene was in Sachsenhausen. Zodra de ouders van Tinus dat lezen, realiseren ze zich dat het menens is en dat er iets aan gedaan moet worden. Ze verzoeken de gemeentesecretaris op 30 augustus 1938 een brief te sturen naar de Arbeidsbeurs in Oberhausen. Dan horen ze weer een lange tijd niets. Maanden later, in januari, wordt het duidelijk dat Tinus niets via de Arbeidsbeurs deed, maar nog steeds ‘op eigen risico’. De consul-generaal krijgt inlichtingen van de Duitsers. Hij laat aan de familie weten dat Tinus na zijn laatste adres in Duitsland rondzwierf en toen als een soort vorlopige hechtenis in Sachsenhausen is geplaatst. Hier heeft de consul-generaal tegen geprotesteerd, hij vond het op zijn minst genomen bevreemdend dat Tinus daar is vastgezet zonder iets strafbaars te hebben gedaan. Eind maart 1939 gaat het Nederlandse Ministerie van Justitie zich ook met de zaak bemoeien en dat brengt de doorslag. De Richskriminalpolizeiamt kondigt op 12 april de vrijlating van Martinus Konijn aan. Toen hij eind april 1939 terugkwam in Spanbroek werd zijn huis overspoeld door journalisten. Iedereen wilde weten over het verhaal van de 25-jarige man, die als eerste Nederlander uit eigen ervaring vertelt over een plek waarvan niemand kan geloven dat het echt bestaat. Hij vertelde uitgebreid over het kamp: de opbouw, de omgeving, bewaking, wachttorens, mitrailleurs, de hekken met 5000 Volt en natuurlijk de gevangenen. Hij vertelde hoe de mensen honger leden, onvoorstelbare pijn hadden, ziek waren en vooral hoe iedereen er om elkaar gaf. Hij vertelde over het zware werk wat ze moesten verrichten, wat nog sneller moest worden uitgevoerd als het warm was,
“zoodat steeds meer menschen erbij neervielen”.
Tinus met zijn vrouw Coba en hun oudste drie zonen. 43
44
Martinus Konijn was een erg ongelukkige man. Dit kwam door alle dingen die hij had meegemaakt. Hij deed in 1951 zijn eerste zelfmoordpoging. Hij stak spijkers in een stopcontact, maar zijn poging mislukte omdat de stoppen sprongen. Volgens zijn zoon Felix hielp zijn moeder er dan weer bovenop. De zware depressies van Tinus kwamen ieder jaar rond dezelfde tijd, altijd rond mei, rond de bevrijding. Dat breidde zich elk jaar uit en in 1963 was het op het ergst. Op zijn verjaardag op 12 april was het wat beter, maar hij had zich toen al gerealiseerd dat hij niet meer verder wilde. Midden juni 1963 deed Tinus weer een zelfmoordpoging, die opnieuw mislukte. Zijn vrouw, Coba, ging voor hulp langs de pastoor en de huisarts. Dit stopte op zaterdag 29 juni 1963. Felix, Tonny en Coba waren aan het werk op het land. Martin kwam aanrennen en riep dat er iets met vader aan de hand was. Coba en Tonny renden gelijk achter hem aan naar het huis, maar Felix bleef nog even doorwerken. Martin had zijn vader in de schuur gevonden, waar hij zichzelf had opgehangen.
45
Wir Wollen K채mpfen F체r Dein Auferstehn, Arisches Blut Soll Nicht Untergehn! - Adolf Hitler
46
Hoofdstuk 4. De beheerders van kamp Sachsenhausen. Sachsenhausen werd beheerd door de Schutzstaffel, beter bekend als de SS. De SS was een organisatie in de Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij, de NSDAP. De SS is opgericht in 1925 als persoonlijke lijfwacht van Adolf Hitler. Na verloop van tijd groeide de SS uit tot een elite-eenheid in de ogen van de Nazi’s.
47
Een voormalige bewaker van een Nazi-concentratiekamp, die al meer dan vijftig jaar in stilte in het westen van Amerika woont, heeft zijn uitzetting aangevochten bij het hoogste gerechtshof. Volgens de 88-jarige Anton Geiser zat hij tegen zijn wil bij de Nazi's en mag hij daarvoor niet gestraft worden.
48
Voorlopers van de SS Toen Hitler net de leider was van de NSDAP eiste hij dat de partij een eigen ordedienst zou krijgen. Die zou zich bezig moeten houden met het beschermen van de partijleden en de bijeenkomsten van de NSDAP. Hierdoor werd op 4 november 1921 de Sturmabteilung, de SA, opgericht. De SA hield zich bezig met het bewaken van de NSDAP, straatgevechten met politieke tegenstanders en het terroriseren van Joden en andere minderheden in de ogen van het nazisme. Ernst Röhm was de leider van de SA. Hij had de macht over de organisatie. Ernst Röhm en Adolf Hitler verschilden van toekomstplannen, maar ze bleven goed samenwerken om hun plannen te laten gebeuren. Ondanks de goede samenwerking was het onzeker of de SA de NSDAP zou blijven beschermen en om deze reden richtte Hitler in mei 1923 de Stoßtrupp Adolf Hitler op. Daarvan was Joseph Berchtold de leider. Het doel van de Stoßtrupp Adolf Hitler was om Hitler te beschermen tegen Adolf Hitler zijn tegenstanders die verschenen tijdens zijn toespraken die hij hield in München. Om de Stoßtrupp Adolf Hitler va de SA te onderscheiden droegen zij zwarte petten met een doodskopembleem en hadden zij banden om de arm met zwart gerande hakenkruizen. Hun kleding was gebaseerd op de uniformen van de Marine-Brigade Ehrhardt, wat een gewelddadige eenheid van het Freikorps was. Het bestuur van Duitsland wilde in die tijd Beieren van Duitsland afscheiden om zo een onafhankelijke staat op te richten. Hitler speelde daar handig in op. Hij wilde niet dat Beieren werd afgesplitst, maar wilde de macht over heel Duitsland. In de nacht van 8 op 9 november 1923 probeerden Hitler en Erich Ludendorff samen met andere nazi’s en de SA de macht in München te krijgen.
49
50
Ze hoopten de regering van de Duitse Weimarrepubliek omver te werpen maar dit ging niet als gepland. Alle betrokkenen die bij de poging om de macht te grijpen waren werden berecht. Hitler werd op 1 april 1924 veroordeeld op een gevangenisstraf van vijf jaar, maar werd wegens goed gedrag al op 20 december 1924 vrijgelaten. De NSDAP, SA en de StoĂ&#x;trupp Adolf Hitler werden verboden. Toen Hitler werd vrijgelaten besloot hij gelijk om de SA en de NSDAP opnieuw op te richten, wat gebeurde op 26 februari 1925. RĂśhm had de SA, tijdelijk genaamd de Frontbann, doorontwikkeld toen Hitler in de gevangenis zat en het ledenaantal was van 2000 naar ruim 30.000 gegroeid. Hitler wilde dat de Frontbann werd opgenomen in de partij. De organisatie werd weer Sturmabteilung genoemd en de leden waren naar Hitlers mening alleen nog bruikbaar als bewakers tijdens partijbijeenkomsten. Lange tijd werd er naar een nieuwe naam voor de eenheid gezocht. Er werd gediscussieerd over de namen Schutzkommando, Sturmstaffel en Shutzstaffel. Op 9 november 1925 werd besloten dat de nieuwe naam van de eenheid Schutzstaffel werd.
Logo van de Sturmabteilung
51
Meine Maßnahmen werden nicht durch Bürokratie gelähmt werden. Hier habe ich keine Sorgen zu Gerechtigkeit. Meine Mission ist nur es zu vernichten und auszurotten; nichts mehr. -Hermann Göring
52
Ontwikkeling van de SS Hitler wilde dat er naast de SA een nieuwe kadergroep opgericht zou worden die overeenkomst vertoonde met zijn lijfwacht. Er werden over het hele land in verschillende steden groepen opgericht, allemaal bestonden ze uit tien mannen. Hieruit kwam de naam Zehnerstaffeln voort. Door deze groepen waren belangrijke leiders van de NSDAP beschermd. Op 15 april 1926 nam Joseph Berchthold de leiding van de SS op zich. De SS’ers beloofden, op de partijdag van de NSDAP, trouw tot in de dood aan Hitler. Op diezelfde dag kreeg Joseph Berchtold de Blutfahne uitgereikt van Hitler. Dat was een vlag waarop een hakenkruis stond en deze was bevlekt met bloed. De vlag was na een confrontatie met de politie op de Odeonsplatz blijven liggen en kreeg een belangrijke symbolische status binnen de NSDAP. Toen Hitler de vlag overdroeg aan de SS gaf hij zijn zegen aan de elitebeweging. Op het moment dat Heinrich Himmler op 6 januari de functie van Reichsführer-SS kreeg vond er een revolutie plaats binnen de SS. Himmler ontwikkelde de bedoeling van de SS in twee richtingen verder. Hij maakte de SS het elitekorps van de nazi’s en hij stichtte met de SS veiligheids- en terreurapparaat van de totale heerschappij van Hitler. Het ledenaantal van de SS ging drastisch omhoog toen Himmler de functie kreeg. Begin 1929 had de SS 280 leden, in 1931 was dat opgelopen tot ongeveer 15.000 leden. De SS trok vooral veel jonge leden aan. Die jongeren wilde verandering door de economische crisis en was tegen de democratie. Om die reden wilden die jongeren zich aansluiten bij een vooruitstrevende organisatie en gingen dus bij de SS.
Hermann Göring 53
54
Op 30 januari 1933 ging Hitler in dienst als Rijkskanselier. Door die benoeming heeste er grote vreugde in SA en SS. Er werden overal kampen gebouwd om tegenstanders in op te sluiten. Hermann Gรถring benoemde de SA en de SS tot hulppolitiediensten, omdat hij claimde dat heet links-radicale geweld was toegenomen. De SA was verantwoordelijk voor de concentratiekampen. Het eerste kamp waarvoor de SS verantwoordelijk was, was concentratiekamp Dachau.
55
Tijdens bombardementen werden we uit onze barak gejaagd. De barak had een grote deur waar vliegtuigen doorheen konden en n klein deurtje. We werden met zn allen door t kleine deurtje gejaagd. Bij de deur stonden 2 Kapo’s met knuppels en sloegen op alles wat ze maar konden raken. Ik zei tegen één van mijn barakgenoten: Bij het volgende bombardement kruip ik onder het bed en dat deed ik dus ook. Er waren meer mensen die dat deden. Op één van de volgende appels werd er gezegd dat ze wisten dat er mensen onder de bedden lagen en wat ze met die mensen zouden doen. Een oude man en een kind werden uit de rij gehaald en op een bok gelegd. Ze werden doodgeslagen. We wilden een vorm van protest laten horen en begonnen te fluiten. Op dat moment kwamen er bewakers met hun honden en ze lieten hun honden los op ons. We hebben nooit meer protest aangetekend. - Jan van den Ende, kampoverlevende 56
De ontwikkeling van de SS als veiligheidsdienst kreeg in het voorjaar van 1933 een belangrijke wending. De 1c-dienst werd opgericht onder leiding van Reinhard Heydrich. De 1c-dienst werd later de Sicherheitsdienst, de SD. Heydrich wilde na de machtsovername van de SD de staatspolitie maken. Dit lukte niet, doordat Himmler al gauw de leiding over de Gestapo, de Geheime Staatspolizei, overnam. De SD signaleerde al gauw een bedreiging, die van de Sturmabteilung afkomstig was. Ernst Röhm was daar sinds 1930 weer de leider van. Hitler zag de Sturmabteilung als een grote bedreiging. Röhm wilde van de SA het nieuwe leger van Duitsland maken en de macht overnemen in Duitsland. Hitler probeerde Röhm tevreden te stellen door hem in het kabinet op te nemen, maar gaf hem niet de gewenste positie. Röhm bleef aandringen op meer financiële steun, maar dat vond Hitler maar niks. Begin 1934 kwam het besluit dat de Reichswehr de verantwoordelijkheid voor de defensie in handen hield en dat de SA verantwoordelijk was voor de veiligheid aan de grenzen. Röhm was het hier niet mee eens. Hij had hele andere plannen voor de SA en was woedend op Hitler. Toen Hitler dit te horen kreeg had hij gelijk een plan klaarliggen. Hij speelde de SA en de Reichswehr tegen elkaar uit. Hij zou dan meer steun krijgen om de SA uit te schakelen.
Ernst Röhm In de zomer van 1934 was de SA niet meer te houden. Ze hadden al SS- en NSDAP-kantoren aangevallen. Hier moest iets tegen gedaan en de aanval op de SA was op 30 juni 1934 gepland. Deze datum was gekozen omdat dan de meeste SA-leden met verlof waren. Er werd zogenaamd bewijs gefabriceerd waarop stond dat Röhm samen met andere SA-officieren een staatsgreep tegen Hitler aan het voorbereiden was. Verschillende SA-leiders, waaronder Röhm, werden gearresteerd en opgesloten. Röhm werd in een cel gestopt waar niks anders was dan een revolver. Dit hadden ze gedaan in de hoop dat hij zelfmoord zou plegen. Tot de verbazing van SS’ers deed hij dit niet en liep een SS’er zijn cel binnen en schoot Röhm neer. 57
58
Doordat de SA was uitgeschakeld kon de SS hun taken waaronder dus ook Sachsenhausen. De SS-eenheden die werden uit de staatskas betaald. Ze dienden volgens SS, de ongewapende tak van de SS, werd betaald door
overnemen. De SS beheerde nu alle concentratiekampen, de concentratiekampen bewaakten, de SS-Wachverb채nde, de NSDAP het staatsbelang. De leden van de Allgemeinede partij zelf.
59
"Die breite Masse ist blind und dumm und weiĂ&#x; nicht, was sie tut." - Adolf Hitler
60
De LSSAH, de Leibstandarte SS “Adolf Hitler”, werd met het grootste deel van de Politische Bereitschaften verenigd tot de SS-Verfügungstruppe. De SS-Verfügungstruppe bestond kort na de oprichting uit ongeveer 15.000 mannen en was verdeeld in drie regimenten: -
Leibstandarte in Berlijn; Standarte Germania in Hamburg; Standarte Deutschland in München.
In 1938 kwam hier een vierde regiment bij, de Standarte Der Führer in Wenen. Logo van de LSSAH Hitler en Himmler waren bezig zoveel mogelijk militair opgeleide mannen bij de SS te krijgen. In 1938 werd de eerste aanzet tot een SS-leger gedaan. Omdat Himmler in 1936 ook al de leiding had over de Duitse politie liet hij de nieuwe SS-soldaten doorgaan voor politieversterking. Zo had Himmler aan het begin van de oorlog genoeg soldaten om drie SS-divisies te vormen. Deze divisies waren: -
SS-Verfügungsdivision; SS-Totenkopfdivision; Polizeidivision.
61
Heute Europa, morgen die Welt! - Adolf Hitler
62
Concentratiekampen De SS had vanaf 1934 de leiding over alle concentratiekampen. De SSTotenkopfverbände was verantwoordelijk voor de dagelijkse gang van zaken in de kampen. In 1938 kwam er een militaire tak bij, de SSTotenkopfdivision. In het begin bestond te Totenkopfverbände uit verschillende regimenten. Die waren ieder zo gemaakt dat ze perfect past bij het SS-Totenkopfdivision logo concentratiekamp waar ze bij hoorden. In 1944 bestond de Totenkopfverbände uit drie soorten divisies: -
Personeel voor de concentratiekampen in Duitsland en Oostenrijk; Personeel voor de concentratiekampen in veroverde landen; Personeel voor de vernietigingskampen.
In 1942 werden alle medewerkers van de concentratiekampen om administratieve redenen toegevoegd aan de Waffen-SS. Om de administratie van de concentratiekampen te kunnen overzien werden de kampen onder toezicht geplaats van de WVHA, de Wirtschafts-Verwaltungshauptampt. Hoewel Richard Glücks verantwoordelijk was voor de inspectie van de concentratie- en vernietigingskampen was Oswald Pohl de leider van de WVHA. In 1944 werd er een systeem ingevoerd dat SS-leden naar het front konden worden gestuurd als de situatie daarom vroeg. SS’ers die gewond waren geraakt aan het front en tijdelijk niet terug konden keren namen vaak de plaatsen van de vertrokken SS’ers in. Zo waren bijna alle leden van de Waffen-SS op de hoogte van de kampen.
63
Ich bewundere das Christentum und werde es fรถrdern. - Adolf Hitler
64
Toen het einde van de oorlog naderde werd de Hulp-SS opgericht. Dat was een organisatie die als doel had de concentratiekampen draaiende te houden. De leden van de Hulp-SS waren niet echte SS’ers, maar kwamen vaak uit de andere delen van het Duitse leger, de NSDAP en de Volkssturm. Die leden werkten vooral als kampbewaker of hielden zich bezig met de administratie. Gelijk nadat Duitsland zich overgaf werd de organisatie opgeheven. De organisatie heeft nooit echt een grote betekenis voor het leger gehad. Dit kwam doordat de Hulp-SS pas laat werd opgericht.
65
Wat ik nooit zal vergeten is dat we in een lange rij door een buitenwijk van Berlijn liepen, gewoon door een woonwijk, waar dus ook gewone burgers rondliepen, vrouwen die boodschappen hadden gedaan, mannen die uit de fabriek kwamen. Dus gewone burgers. En die gewone burgers spuugden op ons en gooiden stenen. Ze riepen ‘dreckige Juden’ en gooiden en spuugden nog meer. Ik heb t dus over gewone burgers, niet over Ss-ers, soldaten, partijfunctionarissen of oorlogsmisdadigers, ik heb t over gewone burgers, gewone duitsers, gewone mensen, gewone burgers. Zo geïndoctrineerd. Iedereen die gevangene was, was Jood, t is niet interessant als je dat niet bent, in hun ogen ben je Jood, en daar spuug je op en gooi je stenen naartoe. - Jan van den Ende, kampoverlevende 66
Hoofdstuk 5. Het verschil in het kamp voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Rond en tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft kamp Sachsenhausen veel verschillende omstandigheden meegemaakt. De Nazi’s gingen voor de oorlog anders met het kamp om dan tijdens de oorlog. Na de oorlog waren er geen Nazi’s meer in het kamp en werd het overgenomen door de Sovjet-Unie.
67
68
Voor de oorlog. Tijdens de Olympische Spelen van 1936 werd 35 kilometer verderop concentratiekamp Sachsenhausen gebouwd. Gevangenen uit Esterwegen bouwden het kamp terwijl Hitler bezig was een geode indruk te maken op het Duitse volk. De meeste gevangenen die bezig waren met het bouwen van het kamp overleefden het niet. Dit kwam doordat zij weinig eten en drinken kregen en SS-bewakers gingen wreed met ze om. Eind september 1936 was concentratiekamp Sachsenhausen klaar. De eerste gevangenen die erin terecht kwamen waren politieke gevangenen, zoals communisten. Na de politieke gevangenen kwamen mensen in het kamp te zitten die door de Nazi’s werden beschouwd als minderwaardig. Het gaat dan om (geestelijk) gehandicapten, zigeuners, Joden en homoseksuelen. Toen ging het in één keer allemaal heel snel. Na de Kristallnacht in 1938 werden ruim 1800 Joden naar kamp Sachsenhausen gebracht en zij werden in de weken daarna vermoord. De Kirstallnacht was een actie van de Nazi’s gericht tegen de Joden. De Kristallnacht was in de nacht van 9 op 10 november en die nacht zijn er 400 Joden vermoord op gedreven tot zelfmoord. Een jaar later, in 1939, waren er maanden later, in november, waren toename van het aantal gevangenen hongersnood. Er brak op hetzelfde veel mensen in het kamp overleden
8384 gevangenen in Sachsenhausen. Twee er al 11.311 gevangenen. Door de snelle in het kamp stierven er veel mensen aan moment een tyfusepidemie uit waardoor Kristallnacht, 1938.
Tot april 1940 werden overleden gevangenen gecremeerd in Berlijn. Daarna beschikte Sachsenhausen over een eigen crematorium. Dat werd besloten toen een vrachtwagen die lijken vervoerde in een ongeluk terechtkwam en lijken verloor.
69
Ich tue nur, was die Kirche seit f端nfzehnhundert Jahren tut, allerdings gr端ndlicher. - Adolf Hitler
70
Er was in het kamp veel dwangarbeid. Veel van de gevangenen kwamen hierdoor om. Er was nooit genoeg voedsel voor iedereen, waardoor mensen erg zwak werden. De bewakers in het kamp gingen dan ook allesbehalve voorzichtig met de gevangenen om. EĂŠn klein foutje en de gevangenen werden met stokken geslagen, kregen helemaal geen eten en werden aan de wipgalg gehangen. De wipgalg is een middeleeuws strafwerktuig. Het bestaat uit een takel en touwen. Degene die werd gestraft door middel van de wipgalg zijn/haar handen werden op de rug van de gevangene samengebonden. Met het trektouw van de galg worden de handen omhoog getrokken. De handen gingen dan langs de rug tot over het hoofd, wat ervoor zorgde dat de schouders uit de kom gingen. De gevangene werd soms wel een paar meter omhooggetrokken. Als de straf erop zat liet de SS-bewaker het touw in ĂŠĂŠn keer los, waardoor de gevangene hard op de grond viel. Er werden voordat de oorlog begon weinig experimenten uitgevoerd op de gevangenen. Er was toen nog weinig onderzoek naar verschillende dingen en er was ook niet genoeg reden om verschillende dingen te testen. Die redenen kwamen pas echt zodra de oorlog begon en er onderzocht moest worden hoe lang het duurde totdat een soldaat na bepaalde schoten doodbloedde, hoe lang een soldaat in koud water kon liggen, etc.
Wipgalg
71
72
Tijdens de oorlog. Na de Nazi-invasie in de Sovjet-Unie werden duizenden Sovjetsoldaten als krijgsgevangene naar kamp Sachsenhausen gebracht. De meeste van die soldaten kwamen om. In augustus 1941 was er een massa executie. In alle concentratiekampen werden 13.000 – 18.000 Sovjetsoldaten vermoord. Hoe verder de oorlog zich voortzette, hoe barbaarser het kamp werd. Er werden steeds meer mensen naar het kamp vervoerd, maar meer eten kwam er amper. SS-bewakers gooiden een klein beetje eten de barakken in, waar gevangenen opgepropt op elkaar lagen. Zodra er werd gevochten om het eten wat de barakken werd ingegooid sloegen de SS-bewakers er op los. De gevangenen die aan het vechten waren om het eten werden dan ook zwaar bestraft. In het kamp werden steeds meer medische experimenten uitgevoerd. De ergste experimenten werden uitgevoerd door Dr. Werner Fischer. Hij deed soortgelijke experimenten als Josef Mengele in Auswitch. Gevangenen kregen injecties waarin ernstige ziekten waren verwerkt, om er zo achter te komen hoe ze ervan zouden kunnen genezen. Gevangenen werden in ijskoude baden gezet om er zo achter te komen hoe piloten een val in de zee zouden kunnen overleven. Gevangenen werden in lage-drukkamers gezet om er achter te komen wat een goede hoogte was voor soldaten om uit hun vliegtuig te springen als dit nodig was. De gevangenen in het kamp waren door het tekort aan voedsel en drinken al erg zwak. Daardoor stierven mensen nog eerder aan de experimenten. Ze hadden geen goedwerkend immuunsysteem door de verzwakking van het lichaam. Er braken in het kamp ook vaak ziektes uit. Doordat de gevangenen in de barakken vlak op elkaar sliepen en vaak in dezelfde ruimte waren verspreidden de ziekten erg snel. Veel mensen stierven aan die ziekten.
73
In de namiddag moesten we een mars maken van 6 km, richting de Heinkel fabrieken. Het was een zomerse dag, maar de afstand scheen ons eindeloos. Omringd door SS’ers moesten we nu eens snel gaan, daarna weer traag, zodanig dat we niet meer wisten wat te doen. Dit was natuurlijk opzettelijk bedacht om ons te kunnen kolfslagen geven of om aan de begeleidende honden het bevel te geven ons in de benen te bijten. - Oorlogsdagboek S.O.E agent Marcel Becquaert 74
Door de vele ziekten en de verzwakking van de lichamen van de gevangenen stierven gevangenen vaak tijdens het werken. De dwangarbeid bleef toenemen en de gevangenen bleven zwakker worden. De SS-bewakers accepteerden dit niet en pakten de gevangenen juist steeds strenger aan. Als de gevangenen al struikelden werden ze gestraft. Zelfs als de gevangenen in twee rijen moesten lopen en ze dan hoestten werden ze zwaar gestraft. De omstandigheden in het kamp gingen achteruit.
75
We liepen 12 dagen en nachten, we werden kletsnat, we hadden het koud, we vielen op de grond door uitputting en honger. Wie uit de linie viel werd doodgeschoten. Twaalf dagen en nachten in de schaduw van de dood. - Yaroslav Vrabec over de Dodenmars, 2006
76
Begin 1945 begonnen de Nazi’s met het ‘opruimen’ van kamp Sachsenhausen. Vele gevangenen werden gedeporteerd naar Auschwitz en Majdanek. Degenen die daar levend aankwamen werden alsnog vernietigd. Eind april 1945 waren er nog 36.000 gevangenen in het kamp. Op 20 april vertrokken 33.000 gevangenen lopend uit het kamp, dit werd later de Dodenmars genoemd. Ze waren verdeeld in groepen van 500 man en liepen richting het noordwesten. Het plan van de Nazi’s was om de groepen in te schepen naar Denemarken en om deze schepen dan te laten zinken. Tijdens de Dodenmars kwamen minstens 6.000 gevangenen om het leven door uitputting of door executie. Onderweg kwamen ze het Zweedse Rode Kruis tegen, dat hun voorzag van voedsel. Op 3 mei 1945 kwamen ze het Rode Leger tegen en de SS-bewakers vluchtten. De gevangenen kwamen tussen de plaatsen Parchim en Schwerin de geallieerden tegen. Sachsenhausen werd op 22 april 1945 bevrijd door het Rode Leger. Op dat moment waren er nog zo’n 3.000 gevangenen in het kamp, voornamelijk zieke mensen en verplegers. De meesten waren te zwak om het Rode Leger te verwelkomen en ondanks de medische zorg die de zieken van de geallieerden kregen, stierven er nog minstens 300 gevangenen door ziekte en uitputting.
77
Verslag van Sachsenhausen-rechtszaak, Duitse krant nov. 1947 Twaalf van de zestien aangeklaagden krijgen levenslang plus dwangarbeid (De doodstraf was in mei 1947 in de Sovjet Unie afgeschaft – om in 1950 weer heringevoerd te worden). Binnen vijf maanden sterven commandant Anton Kaindl en vijf van zijn stafmedewerkers aan kou, uitputting en ondervoeding in het Siberische strafkamp Workuta. 78
Na de oorlog. Na de oorlog werden de gevangenen uit het kamp bevrijd. Nadat de Nazi’s in de zomer van 1945 het kamp verlaatten werd het door Sovjetbezetters in gebruik genomen. Het crematorium en vernietigingsinstallaties werden niet gebruikt. Daarentegen werden de barakken, gevangenis en de rest van de ruimtes wel gebruikt. Eind 1945 zat Sachsenhausen alweer vol. Er zaten tegen die tijd ruim 12.000 gevangenen in het kamp. Sachsenhausen was toen gevuld met nationaalsocialisten, sociaaldemocraten en tegenstanders van het Sovjetregime. Er waren ook jongeren opgesloten waarvan de Sovjet-Unie verdacht dat ze bij Werwolf activiteiten betrokken waren. Weerwolven (Werwolf) was een organisatie die opgericht was door Joseph Goebbels, Adolf Hitler en Robert Ley. De organisatie is opgericht in 1944 en had als doel om nationaalsocialistische strijders op te leiden om achter de geallieerden terroristische aanslagen te plegen. In de periode dat het kamp werd bestuurd door de Sovjet-Unie hebben er ruim 60.000 mensen in het kamp gezeten, waarvan er 12.000 zijn omgekomen door ziekten in het kamp en hongersnood. Na de oprichting van de Duitse Democratische Republiek is het kamp in 1949 opgeheven. Zo’n 8000 gevangenen kwamen vrij. Een aantal gevangenen werd naar de Sovjet-Unie gedeporteerd en 5500 gevangenen werden aan de autoriteiten van de DDR overgedragen. Vanaf 1961 is het kamp gebruikt als museum en monument. Het museum wordt nog steeds veel bezocht, vooral door toeristen. In 1992 werd een deel van de Joodse barakken verwoest door een aanslag met een brandbom.
79
Joop Snep wordt emotioneel als hij over het kamp spreekt. Met gebroken stem zegt hij: De jeugd moet het overnemen, dat is wat nodig is.' Daarom zal ik dit jaar voor het eerst op 4 mei een krans leggen samen met mijn kleindochters, en daarom ga ik nog steeds de scholen langs. Het moet als een sneeuwbaleffect blijven werken, dat ze het aan elkaar vertellen. Je moet de Europese gedachte hoog houden, want dit mag nooit meer gebeuren. - Joop Snep, een kampoverlevende, bij de herdenking van Sachsenhausen 2009 80
Hoofdstuk 6. De medische experimenten in kamp Sachsenhausen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog voerden Duitse doctoren pijnlijke en vaak dodelijke experimenten uit op duizenden gevangenen in Sachsenhausen zonder hun toestemming. De medische experimenten die tijdens het Derde Rijk werden uitgevoerd worden verdeeld in drie categorieën. Deze categorieën zijn: 1. Experimenten die gericht zijn op het makkelijker maken van het overleven in het leger; 2. Gericht op het ontwikkelijken en testen van geneesmiddelen en behandelmethoden; 3. Experimenten gericht op het maken van een perfect volk in de ogen van de Nazi’s.
Ruimte waarin de experimenten werden uitgevoerd.
81
De dokters in het kamp hadden altijd meer met Sofie, mijn tweelingzusje. Op een dag werden we opgehaald en naar de dokters gebracht. Sofie ging met de ene dokter mee, ik met de andere. Na een paar standaard vragen gingen we naar een andere kamer. Die dag kwam ik erachter dat dat de crematiekamer was. Sofie lag op een plank, haar arm afgehakt en ze huilde van de pijn. Dat was de dag dat ik zag hoe mijn zusje levend werd verbrand. De dokters hadden mijn moeder, vader, broer en zusje van me afgepakt. Ik was alleen. De dokter naast me keerde zich naar me en vroeg: 'Geloof je nog steeds in God?' Ik heb zijn vraag nooit beantwoord. - Een gevangene in Sachsenhausen 82
Categorie 1 Deze bestaat uit experimenten die gericht zijn op het vergemakkelijken van het overleven van Axis militair personeel. Een voorbeeld van deze proeven zijn de proeven waarbij werd geĂŤxperimenteerd met luchtdrukverschillen. Met behulp van lage-drukkamers werd bepaald hoe hoog militairen maximaal konden vliegen om veilig uit hun vliegtuig te kunnen springen als het vliegtuig beschadigd was. Van de 200 gevangenen die moesten deelnemen aan dit experiment overleefden ruim tachtig mensen de proeven niet. De gevangenen die dit experiment overleefden werden na afloop alsnog omgebracht door de militairen. Ook werden er proeven gedaan met wapens die gebruikt werden in het leger. Hierbij werden er proeven gedaan met verschillende geweren en bommen. Deze experimenten zijn niet veel uitgevoerd, omdat er al veel vertrouwen was in de wapens aangezien deze in de oorlog al veel waren gebruikt. Bij deze proeven werd er voornamelijk geĂŤxperimenteerd met verschillende granaten. Er werd dan gezien hoe lang het duurde voor een granaat ontplofte en hoe groot de schade zou zijn door deze wapens. In de zomer van 1944 werd deze proef op 6 gevangenen uitgevoerd en deze kwamen allemaal om het leven. Daarnaast werden er experimenten met onderkoeling gedaan. Die waren bedoeld om piloten die in zee waren gevallen langer in leven te houden. De piloten konden meestal nog levend uit het water worden gehaald maar stierven daarna alsnog aan onderkoeling. Er werd bij deze proef een bassin in een barak gevuld met ijskoud water. Die bassin was twee bij drie meter en anderhalve meter diep.
83
84
De proef ging als volgt: Er werd een koperen knop aan het einde van een lange draad in iemands achterste gestopt. Het andere uiteinde van de kabel zat vast aan een apparaat wat leek op een radio. Het werd bediend door iemand die het uniform van de Grßne Polizei droeg. Die persoon hield bij hoe lang de proefpersoon in het water lag en wat zijn/haar lichaamstemperatuur was. Na het onderkoelen werden verschillende methoden van opwarming gebruikt. De middelen die hiervoor werden gebruikt waren bizar. Een van de middelen was dat het bewusteloze slachtoffer naakt tussen twee vrouwen werd gelegd, die ook naakt waren. Hiervoor werden prostituees naar Sachsenhausen gebracht. De meest effectieve manier om het lichaam weer op de gewenste temperatuur te krijgen was om de proefpersoon in een bad van 38 Graden Celsius te leggen. Er zijn zo’n 300 mensen gedwongen aan deze proef mee te werken. Van die 300 mensen hebben ca. 90 mensen het niet overleefd. Tot slot was er ook een proef waarbij werd gekeken of de gevangenen het overleefden als ze zuurstofarme lucht inademden. Het resultaat van deze proef was al gauw duidelijk: mensen konden hier niet over. Omdat de proeven een duidelijk resultaat opleverden werd deze maar op 10 personen uitgevoerd. Alle 10 de gevangenen die deze proef hebben uitgevoerd hebben dit niet overleefd.
85
Tijdens de oorlog had ik het boek Die Moorsoldaten gelezen. Het ging over een concentratiekamp. Nadat ik het gelezen had dacht ik, t zal wel wat overdreven geschreven zijn, zo erg kan het in een concentratiekamp niet zijn. In Sachsenhausen kwam ik er achter dat het minstens 1000 x erger is dan in het boek. - Jan van den Ende, kampoverlevende 86
Categorie 2 Deze categorie was gericht op het ontwikkelen en testen van geneesmiddelen en behandelmethoden voor verwondingen en ziekten die Duitse militairen tegenkomen in het veld. Er werd door wetenschappers getest op het immunisatie en serums voor het voorkomen en behandelen tegen besmettelijke ziekten. De ziekten die voor deze experimenten werden gebruikt waren: -
Malaria; Tyfus; Tuberculose; Buiktyfus; Gele koorts; Besmettelijke hepatitis.
Bij de malaria experimenten werd er gezocht naar een effectieve behandeling en immunisatie tegen malaria. Gezonde gevangenen werden naar de SS doctoren gebracht die de gevangenen injecties gaven waarin het gif van de malariamuggen waren verwerkt. Na het overbrengen van de ziekte kregen de gevangenen verschillende injecties waar stoffen inzaten waarvan de efficiĂŤntie werd getest. Meer dan duizend mensen werden bij de experimenten gebruikt als proefpersonen. Van die duizend mensen is meer dan de helft overleden door de verschillende stoffen die in hun lichaam werden geĂŻnjecteerd.
87
88
Categorie 3 Deze experimenten waren gericht op het maken van een perfect volk in het ogen van de Nazi’s. De meest bekende van deze experimenten waren uitgevoerd door de engel des doods, Josef Mengele. Ook in Sachsenhausen werden de meeste van zijn experimenten uitgevoerd, maar zijn niet zo bekend. Deze experimenten werden in Sachsenhausen uitgevoerd door Dr. Werner Fischer. Het doel van deze experimenten was om het perfecte volk in de ogen van de Nazi’s te maken. Dr. Fischer heeft verschillende experimenten uitgevoerd. Eén van deze experimenten was het inspuiten van blauwe kleurstof in de ogen van mensen om te zien of de mensen op die manier blauwe ogen konden krijgen. Dit werkte niet en het zorgde er alleen maar voor dat mensen ziek, blind of slechtziend werden. Een ander experiment was om homoseksuelen hetero te maken. Er werden verschillende marteltechnieken uitgevoerd op homoseksuelen om zo van gedachten te veranderen. De Nazi’s waren van mening dat mensen er zelf voor konden kiezen of ze homo-, bi- of heteroseksueel waren en alleen heteroseksuelen werden geaccepteerd. Een experiment dat werd gebruikt op homoseksuelen was met zonnelampen. Hierbij werd uitgezocht hoe lang mensen in een snikhete ruimte konden blijven en wat het resultaat was als mensen direct onder de zonnelampen werden gezet. De proefpersonen overleefden de proeven vaak niet. Als iemand de proeven overleefde kwamen ze er erg ziek bij vandaan. Er is een dagboek gevonden van één van de gevangenen in het kamp die deze proef heeft overleefd. Wie deze persoon was, is niet bekend. Vandaag werd er een experiment op me uitgevoerd. Het was verschrikkelijk. Ik werd door twee militairen naar een barak aan de andere kant van het kamp gebracht. Voor heel even dacht ik dat ik werd bevrijd, maar die gedachte zette ik al gauw uit mijn hoofd.
89
90
Een van de soldaten had mijn arm vast en sleurde me mee. De ander liep met gespannen kaak voor zich uit te kijken. Hij keek erg boos, weet ik nog. Toen we bij de barak aankwamen stonden er twee dokters op ons te wachten. Toen begon ik bang te worden. Ik had al van anderen gehoord dat ze naar de dokter moesten en ze kwamen zieker terug dan dat ze waren, sommige kwamen helemaal niet terug. We kwamen binnen in een halletje, waar me werd verteld dat ik mijn kleren uit moest doen, behalve mijn onderbroek. De andere deur werd open gedaan en ik stond in mijn eentje in een ruimte. De ruimte was klein, te klein. De SS-doctoren die met me meeliepen gingen de ruimte uit en sloten de deur. Nog nooit in mijn leven was ik zo bang geweest. De lampen stonden niet aan en er waren geen ramen, dus het was helemaal donker. Ik was bang dat als de lampen aangingen ze me lieten schrikken, maar er ging iets veel ergers gebeuren kwam ik later achter. De lampen gingen aan en ik keek om me heen, maar er was niets. Ik ging maar zitten. Na een tijdje werd het steeds warmer en mijn huid begon te branden. Ik riep om hulp, maar niemand deed iets. Ik werd misselijk, duizelig, zwak. Ik hoopte dat ik flauw zou vallen maar dat gebeurde niet. De vloer was ondertussen ook heet, maar ik had de kracht niet meer om te gaan staan. Ik sloot mijn ogen en liet het maar gebeuren. Na een lange tijd gingen de lampen uit. Ik deed mijn ogen weer open en mijn huid zat onder de blaren. De deur ging open en een dokter pakte me op bij mijn arm en sleurde me naar het halletje waar we eerst al waren. Ik moest mijn kleren weer aandoen en de soldaten zouden me terugbrengen naar mijn barak. Nog nooit heb ik zo erge pijn gehad.
91
92
Conclusie Zoals aan het begin van mijn werkstuk te lezen was ben ik op zoek gegaan naar de omstandigheden in concentratiekamp Sachsenhausen. Om achter deze omstandigheden te komen heb ik heb verhalen gelezen van overlevenden, documentaires gezien, interviews gelezen en gehoord en het internet afgezocht. De dingen die ik heb gevonden zijn te lezen in dit sectorwerkstuk. Sachsenhausen begon als werkkamp maar na verloop van tijd begon het steeds meer op een vernietigingskamp te lijken. Toen het kamp er net was waren de omstandigheden nog wel redelijk. Dat veranderde al gauw. Binnen een half jaar waren de omstandigheden onmenselijk geworden. Als je geluk had kwam je binnen bij toren A en ging je meteen door naar station Z. Dit betekent dat je meteen doorging naar het crematorium en je dus niet onder barre omstandigheden hoefde te overleven. Zo voorkwam je ook dat er medische experimenten op je werden gedaan. Had je dit geluk niet, dan had je misschien het geluk dat je nummer snel opgeroepen werd en dat je werd geëxecuteerd. In het begin werden lichamen verbrand, maar al gauw waren er teveel lijken en werd je lichaam in een groot graf gegooid, waar duizenden lijken in lagen om weg te rotten. Had je ook dat geluk niet dan was de kans groot dat je gebruikt werd voor één of ander gruwelijk medisch experiment, zoals bijvoorbeeld het inspuiten van ziekten, het drinken van zeewater of je lichaam werd in ijskoud water gelegd. Volgens de Nazi’s had alles een doel, namelijk zien hoeveel een mens kan verdragen. Als je zelfs niet gebruikt werd voor een medisch experiment dan zat er maar één ding op, proberen te overleven. Dit mocht je doen zonder dat je echt te eten of te drinken kreeg. Wat je wel kreeg waren klappen met de knuppels van de bewakers of de honden van de bewakers werden op je afgestuurd. Ook kon het zijn dat ze je gewoon doodsloegen als voorbeeld voor de andere gevangenen. Kortom, de omstandigheden in kamp Sachsenhausen waren onmenselijk, te bizar voor woorden, triest, onvoorstelbaar en verdrietig.
93
Ik ben het helemaal mee eens met wat de overlevenden zeiden: Dit nooit meer!
94
95
Bronnenlijst Boeken van de serie Bericht van de Tweede Wereldoorlog http://www.geschiedenis24.nl/nieuws/2014/mei/Tinus-Konijn-Sachsenhausen-1938.html http://www.geschiedenis24.nl/nieuws/2014/mei/Tinus-Konijn-Sachsenhausen-Woudenberg-Van-den-Tempel--arbeidsinzet.html http://www.geschiedenis24.nl/nieuws/2014/mei/Tinus-Konijn-Sachsenhausen-zwijgen.html http://nl.wikipedia.org/wiki/Sachsenhausen_%28concentratiekamp%29 http://www.jhsg.nl/van-onze-man-in-berlijn-150213/ http://www.scrapbookpages.com/Sachsenhausen/ConcentrationCamp/Death%20March.html http://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10005168 http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Holocaust/medical_experiments.html http://nl.wikipedia.org/wiki/Jur_Haak http://nl.wikipedia.org/wiki/Jan_van_den_Ende
96