~1~
Dankbetuiging Graag willen wij mevrouw Stempvoort en meneer Kok hartelijk bedanken voor de uitstekende en enthousiaste begeleiding. In het bijzonder willen we de bijdrage van meneer Hondtong noemen. Niet alleen heeft hij zijn tijd belangeloos aan ons besteed, maar heeft hij ons iedere keer met enthousiasme ontvangen. Ook willen wij Minerva bedanken voor het beschikbaar stellen van ruimte en materialen. Als laatste gaat onze dank uit naar Mevrouw Hoogma en Mevrouw Wieland voor het doorlezen van ons document. Jullie allemaal, hartelijk bedankt.
~2~
Inhoudsopgave 1. 2.
Samenvatting Inleiding onderwerp onderzoeksvragen
blz 3 blz 3
3.
De geschiedenis van de ets
blz 4 t/m 8
4.
De levensloop van Francisco Goya
blz 9 t/m 14
5.
Deelonderzoek 1
blz 15 t/m 19
6.
Deelonderzoek 2
7.
Motivering voor de door ons gekozen prenten Prent 39: And so was his grandfather Prent 51: They spruce themselves up
Lijn-ets Aquatint Chemische processen
Deelonderzoek 3: Variatie op Goya
blz 20 t/m 30
blz 31 t/m 41
Otto Dix Chapman Brothers Ons eigen beeldproces Uitvoering conclusie
9.
Discussie
blz 42
10.
Literatuur
blz 43 t/m 44
11.
Bijlage
Bijlage 1: werkplan Bijlage 2: verantwoording Bijlage 3 prenten (imitatie) Bijlage 4: eigenwerk (variatie)
~3~
Samenvatting Dit verslag gaat over de kunstenaar Francisco de Lucientes Goya en de diepdruk techniek in het bijzonder etsen. Wij hebben twee etsen uit de serie Los Caprichos nagemaakt op de locatie Minerva. Vervolgens hebben we de prenten ingezet voor ons eigen werk. We zijn geĂŤindigd met per persoon 3 lijnetsen en 3 aquatinten, waarvan ĂŠĂŠn exemplaar onze eigen variatie is.
Inleiding De onderzoeksvraag die wij hebben uitgewerkt was: Hoe kunnen wij het werk van kunstenaar Francisco de Lucientes Goya het beste inzetten voor onze eigen verwerking? Wij hebben het onderzoek opgedeeld in 3 delen: Het eerste deelonderzoek is een literatuuronderzoek over het leven van Goya en de ontwikkeling van de etstechniek door de geschiedenis heen. Ook hebben we beeldend onderzoek gedaan naar het werk van Goya, specifiek naar de etsserie Los Caprichos. Het tweede deelonderzoek betreft een onderzoek naar de gebruikte techniek van etsen. Wij hebben verslag gedaan van het proces en de scheikundige werking onderzocht. Het derde en laatste deel is een beeldend onderzoek. Hier hebben wij gekeken naar twee andere kunstenaars die op het werk van Goya hebben gevarieerd. We hebben ook onderzocht welke vorm en inhoud onze eigen verwerking zal hebben. Voordat we de deelonderzoeken beschrijven vertellen we eerst iets over de geschiedenis van het etsen en het leven van Fransisco Goya. Dit om de lezer meer achtergrond informatie te geven.
~4~
De geschiedenis van etsen Ons project is gewijd aan de werken uit Los Caprichos van Goya. In deze werken worden voornamelijk de technieken aquatint en lijn-ets gebruikt. Dit zijn beide vormen van chemisch-manuele diepdrukvorm1. Deze technieken zijn in de loop van de geschiedenis ontstaan uit andere vormen van hoog- en diepdruk. De technieken worden in chronologische volgorde besproken:
Houtsnede Houtsnede is een vorm van manuele hoogdruk. Deze techniek bestaat uit het met scherpe voorwerpen de niet tot het beeld behorende delen weg te snijden. De oudst bekende houtsneden komen uit China en het oudst gedateerde exemplaar met tekst en afbeeldingen is een boekrol van 11 mei 8682. De eerste Europese houtsneden ontstonden in de tweede helft van de 14e eeuw. De Brusselse Madonna dateert uit het jaartal 1418. Houtsnede wordt pas echt populair door de opkomst van de burgerij. Hierdoor werd de behoefte aan afbeeldingen zo groot dat de schilders niet meer aan de vraag konden voldoen. Bovendien werd papier uitgevonden, dat vele malen goedkoper was dan het in die tijd gebruikelijke perkament. De oudste houtsneden kwamen waarschijnlijk uit kloosters en hebben een religieuze lading. Houtsnijders ontleenden hun inspiratie vooral aan miniaturen, wandtapijten en gebrandschilderde glazen. De vereenvoudiging van die motieven met behulp van deze moeizame techniek ( houtsnede kost veel kracht ) zorgt voor een grote beeldende kracht.
Houtsnede ca. 1410 St. Sebastiaan
Lijngravure (kopergravure) Dit is na houtsnede de oudste grafische techniek. Het is een zeer gespecialiseerde en fijne kunst, maar verouderd en nog maar weinig beoefend. De graveerder gebruikt een burijn, dit is een rechthoekige stalen staaf die aan het uiteinde schuin is afgeslepen. Daardoor ontstaat een zeer scherpe punt. De graveerder duwt de burijn met de palm van zijn hand in het koper en graaft er als het ware voren in. De bramen die daarbij ontstaan werkt hij zorgvuldig weg met het schraapstaal, ijzer of mes, zodat ze geen invloed hebben op de afdruk.
1 2
Fons van der Linden, De Grafische Technieken, Canteleer, Uitgeverij Westland nv, Schoten, eerste druk 1974 H. van Kruiningen, Technieken van de Grafische Kunst, Lemniscaat Rotterdam, vierde druk 1972
~5~
De kopergravure heeft van het begin af aan een heel ander karakter dan de houtsnede. Deze techniek is bestemd voor een minder volks, meer aristocratisch milieu en wordt door erkende kunstenaars, vertrouwd met de heersende stijlopvatting gemaakt. De techniek vraagt een grote vaardigheid en ervaring en een lange, gerichte opleiding. Het materiaal is kostbaarder en de uitvoering moeizamer. De beeldvorming is subtieler en de druk omslachtiger. De oudst gedateerde kopergravure is een prent uit een Duitse passiereeks en draagt het jaartal 1446. De anonieme graveur wordt aangeduid met de naam ‘Meester van 1446’. Houtsnede en kopergravure zijn beide voorlopers van de techniek etsen, maar behoren er niet toe.
Kopergravure ca. 1457, Madonna met kersen
Gegraveerde versieringen in een 16e -eeuws harnas
De droge naald De droge naald is een diepdruk-vorm waar het beeld met een scherp voorwerp wordt ingekrast, en de afdruk van dat beeld. Hoewel er vaak van een droge naald-ets wordt gesproken is het geen ets. Bij deze techniek wordt er net zoals bij het etsen een figuur op de plaat getekend, maar wordt de plaat niet in het zuur gelegd. Door het krassen in het materiaal wordt het materiaal niet weggesneden, maar als bramen naast de groeven gedrukt. Deze helpen de inkt vast te houden. De droge naald is een spontane reactie van de kunstenaar die met kopergravure wordt geconfronteerd. Bij kopergravure tekent men in de plaat met van zich af bewegende bewegingen. Bij lijn-ets maakt men tekende bewegingen naar zich toe. Het is dan ook gemakkelijk te concluderen dat deze techniek ontstond bij tekenaars en schilders in plaats van de edelsmeden. De oudste prenten waarin de droge naald is gebruikt is van de Meester van het Amsterdamse Kabinet (anoniem)3. Door het beperkte aantal drukken dat met deze techniek gemaakt kon worden, gaven kunstenaars niet snel de voorkeur aan deze techniek. Wel werd de droge naald gebruikt als hulpmiddel of extra toevoeging bij kopergravures.
3
Fons van der Linden, De Grafische Technieken, Canteleer, Uitgeverij Westland nv, Schoten, eerste druk 1974
~6~
Pas na ca. 1480, toen de drukvormen verstaald werden (het materiaal werd harder) en hierdoor de oplagen verhoogd konden worden, werd de zuivere droge naald-vorm aantrekkelijker voor
Meester van het Amsterdamse Kabinet, Jongeling en de dood droge naald ca. 1650
Rembrandt van Rijn, Ecce Homo ca. 1655
kunstenaars om mee te werken.
Etsen Etsen is een opvolging van kopergravure en de droge naald techniek. De etstechniek ontstond tussen 1450 en 1500, maar al lang daarvoor pasten de wapensmeden het als hulpmiddel in hun ambacht toe4. Wapensmeden brachten versieringen aan op de voorwerpen die ze maakten. Maar het materiaal van de zwaarden en harnassen was zo hard, dat er nauwelijks in te graveren viel. De wapensmid tekende zijn versieringen daarom in een waslaag die op het werkstuk was aangebracht. Daarna liet men er een mengsel van salmiak, azijn en zwavelzuur op inwerken5. Uiteindelijk kwam iemand op het idee om deze techniek ook toe te passen op een koperplaat. De eerste etsen werden aan het begin van de 16e eeuw gemaakt in Duitsland6. De vroegst gedateerde ets werd in 1513 gemaakt in Duitsland. De eerste kunstenaar in Nederland die de etstechniek gebruikte, was waarschijnlijk Lucas van Leyden. Hij was werkzaam omstreeks 1520.
4
http://janschindler.info/etstechniek H. van Kruiningen, Technieken van de Grafische Kunst, Lemniscaat Rotterdam, vierde druk 1972 6 http://janschindler.info/etstechniek 5
~7~
lijnets op ijzer, ca. 1518, Het Neurerberger kanon door Albrecht Dürer
Rond deze periode verliezen de kerk en het Christelijke geloof steeds meer terrein in het leven van de Middeleeuwse mens. De burgerij wordt door de handel steeds rijker en machtiger. Hierdoor neemt het zelfbewustzijn en het cultureel besef toe7. Er ontstond een streven om van alles de onderzoeken en nieuwe terreinen te verkennen. Deze periode wordt ook wel de Renaissance (14001530) genoemd. Kenmerken voor deze periode is dat de kunstenaar niet meer als ambachtsman werd gezien, maar als een wetenschapper met een grote algemene kennis. Tijdens de Renaissance werden veel uitvindingen gedaan. De drukpers is hier één van. Doordat etsen een vorm van diepdruk is (de versieringen zijn in het metaal aangebracht) is er een sterke kracht nodig om de inkt op het papier te laten verschijnen. Men gebruikte hier de drukpers voor, die omstreeks 1450 was uitgevonden8.
Drukpers
Naast de gewone lijn-ets bestaan er ook andere etstechnieken, zoals de aquatint. 7 8
P. den Hertog, E. Angel en J. Martin, Kunst op Niveau, Uitgeverij LAMBO bv, Arnhem, derde editie 2011 https://www.nemokennislink.nl/publicaties/de-drukpers-is-de-belangrijkste- uitvinding-ooit
~8~
Deze methode werd rond 1750 ontwikkeld en de beroemdste gebruiker is de Spaanse schilder en etser Francisco Goya9 die er enkele tientallen jaren later beroemde series prenten mee maakte, zo ook onze sleutelwerken uit Los Caprichos. Goya (1746-1828) leefde tijdens de Verlichting, ook wel de Eeuw van de Rede genoemd. Deze begon halverwege de 17e eeuw en duurde tot de Franse Revolutie, rond 1789. In deze intellectuele beweging stond rede en rationeel denken centraal, met als doel de wetenschap te bevorderen. Dit betekende ook rationeel denken binnen de kunst: het verheerlijken van de kerk of de rijke adel op schilderijen was niet meer aan de orde.10
9
Jan Schindler, Etsen, 2016 http://janschindler.info/etstechniek http://www.nieuwrealisme.nl/kunststromingen-door-de-jaren-heen/
10
~9~
De levensloop van Francisco Jose de Goya y Luncientes Francisco Jose de Goya y Luncientes, werd in 1746 geboren in het dorpje Fuendetodos, gelegen in het noorden van Spanje. Zijn familie behoorde tot de lage landadel. In de 18e eeuw behoorden veel Spanjaarden tot deze brede adellijke laag. Deze mensen werden ook wel Hildalgos genoemd, naar het “hijo de algo” dat letterlijk “zoon van iets” betekent. Ze bezaten nog wel de trots en het eergevoel van hun klasse, hadden een hekel aan lichamelijke arbeid, maar waren straatarm. Deze achtergrond heeft wellicht bijgedragen aan het vurige en intense karakter van Goya. Goya begon op 13-jarige leeftijd zijn opleiding bij de kerkschilder José Luzán. Luzán had in zijn jeugd veel door Italië gereisd en zich de late Italiaanse Barok eigen gemaakt, een stijl die in die tijd de boventoon voerde in Napels. Luzán gaf deze kunstopvatting door aan zijn leerlingen, die de werken van beroemde meesters eindeloos moesten natekenen. En hoewel de leerlingen zo de schildertechnieken goed onder de knie kregen, werd het ontwikkelen van een eigen ‘kunstzinnige’ persoonlijkheid niet belangrijk gevonden. Dit is duidelijk te zien in de vroegere werken van Goya. De carrière van Goya verliep niet gladjes. Het lukte Goya niet om erkenning te krijgen van de kunstenaarselite in Madrid. Tot tweemaal toe deed hij mee aan de driejaarlijkse wedstrijd van de kunstacademie om de felbegeerde hoofdprijs te winnen. Een carrière als kunstenaar zonder academische erkenning was in die tijd ondenkbaar en een studiereis naar Italië was de droom van elke kunstenaar. Beide keren faalde Goya omdat hij geen enkele stem kreeg. Hij besloot op eigen kosten naar Italië te reizen. En daar lukte het hem eindelijk om academische lof te krijgen met een historieschilderij dat als thema ‘De overwinnaar Hannibal ziet vanuit de Alpen voor het eerst Italië’ had. Begin 1771 keerde Goya terug naar Spanje. Hij trouwde met Josefa, de zuster van Francisco Bayeu, bekend hofschilder en vriend en voorbeeld van Goya. De familie Bayeu was een zeer invloedrijke schilders familie in de kunstwereld. Na zijn huwelijk ging het pas echt beter met zijn carrière.
The parasol
Goya begon zijn loopbaan als kunstenaar in een tijd waarin er in Spanje geen grote bloei was in de kunst. Om de Spaanse kunst weer nieuw leven in te blazen, stelde Karel III twee leidinggevende hofkunstenaars aan in Madrid: Anton Raphael Mengs (vroeg Classisme) en Giovanni Battista Tiepolo (Rococo). Deze beide heren vertegenwoordigden de artistieke opvattingen van het laat 18e -eeuwse Spanje, opvattingen die niet tegengestelder hadden kunnen zijn. Het was met name Mengs die al snel een toonaangevende rol ging spelen in de kunstenaarskringen. Zijn oordeel bepaalde de heersende smaak. En het was Mengs die een grote rol speelde in de stijgende lijn van de carrière en het succes van Goya: hij benoemde Goya tot ontwerper van de tapijt weverij in de hoofdstad.
~ 10 ~
Het ging goed met Goya en het leven lachte hem toe. In 1786 schreef hij aan zijn vriend Martin Zapater: “Ik heb nu mijn leven goed ingericht. wie iets wil, moet naar mij toekomen, ik ben bijzonder en als het geen hooggeplaatste persoon of een vriend is, doe ik het niet. Maar hoe meer ik laat smeken, des te drukker ik het krijg en ik weet werkelijk niet hoe ik het allemaal moet doen’’. Het jaar 1793 bracht echter een keerpunt in het leven van Goya. Als gevolg van een ernstige ziekte belandde Goya in een lichamelijke en geestelijke crisis die hem blijvend zou veranderen. Hij werd doof en dit maakte hem wantrouwend ten aanzien van zijn medemens. Hij was een man geworden die de samenleving kritischer bekeek. Door zijn doofheid werd zijn visuele waarneming aangescherpt. Dit vond zijn weerslag in zijn werk waar hij steeds minder de norm en de algemene consensus volgde en steeds meer zijn eigen worstelingen tot uiting bracht. Meer en meer nam hij zijn innerlijke voorstellingswereld serieus. Zijn hartstochtelijke verliefdheid op de grillige hertogin van Alba bracht hem veel onrust en had ook invloed op de thema’s in zijn werk. Toen Goya enige tijd doorbracht op het landgoed van de hertogin, vulde zijn schetsboek zich met opgewekte tekeningen, die het geluk van de intieme verhoudingen laten zien. Daarna worden de opgewekte tekeningen gevolgd door sarcastische karikaturen en sombere visioenen. Tot op de dag van vandaag is het onduidelijk of de hertogin van Alba en Goya werkelijk een affaire hadden. Feit is dat de verliefdheid voor Goya uiteindelijk een kwelling werd en hij zich gekwetst en aangetast voelde in zijn eer. In zijn tekeningen, maar ook in zijn bekendste serie met experimentele etsen Los Caprichos, drijft hij de spot met de onechtheid en ontrouw van vrouwen en met het lachwekkende gedrag van de mannen die in de gunst van de vrouwen proberen te komen. Vrouwen worden geportretteerd als verleidelijke heksen of onbegrijpelijke demonische wezens.
They have flown
Until death
De hertogin van Alba
~ 11 ~
Een ander belangrijk thema in Los Caprichos zijn de verlichte opvattingen van Goya. Na zijn ziekte stond hij meer open voor de nieuwe en kritische ideologie van de verlichting11. De meest belangrijke uitgangspunten van de verlichting waren het rationeel denken en de tolerantie. In de Spaanse verlichting was er sprake van verlicht despotisme. De vorsten zouden in hun bestuur meer gebruik moeten maken van rationaliteit, zich meer moeten inzetten voor de wetenschap en beter voor de gewone mensen moeten zorgen. De koning zou een meer wakende en beschermende rol moeten spelen ten opzichte van zijn volk12.
‘What a golden beak!’
Might not the pupil know more?
Deze ideeën waren echter niet populair bij de kerk. Na de Franse revolutie trad de Spaanse inquisitie nog strenger op tegen de verlichtte ideologie. Er kwam een verbod op de werken van Rousseau, Voltaire en Diderot. Studeren in het buitenland werd ook verboden. Mensen met hervormingsideeën werden ontslagen, in gevangenis gegooid of zelfs verbannen. Pas toen het beleid minder streng werd, werd Los Caprichos uitgegeven. Dit had niet veel effect op de carrière van Goya. In 1799 werd hij de eerste hofschilder. Hij kreeg de opdracht een portret te maken voor de koninklijke familie. Goya had de familieleden zo realistisch mogelijk neergezet, zonder enige illusies over esthetiek. In plaats van beledigd te zijn, was de koninklijke familie onder de indruk van Goya’s vaardigheden. Goya’s positie als hofschilder had geen invloed op zijn persoonlijke werk. Misstanden die plaats vonden aan het hof kwamen terug in Los Caprichos en het gedrag van de adel werd gewoon
bekritiseerd. Charles IV of Spain and His Family
11
Elke Linda Buchholz, GOYA, KunstMini, Uitgeverij Könemann, datum en eerste druk
12
http://historiek.net/%EF%BB%BFde-spaanse-verlichting/49784/
~ 12 ~
Na het schilderen van het portret van de koninklijke familie trok Goya zich terug van het hof. Veel van zijn vrienden, die zich met de Verlichting bezig hielden, waren opgepakt. Dit bracht Goya in conflict, waardoor hij besloot zich minder met het hof en haar affaires bezig te houden. Toen brak in Spanje de oorlog uit. In 1808 viel Napoleon het land binnen en benoemde zijn broer Jozef Bonaparte tot koning. Alhoewel deze koning vrij liberaal was, kwam het volk, dat trouw was gebleven aan hun oorspronkelijk koning, Karel IV, in op stand tegen de Fransen. De vijf jaar lange strijd was vol met wreedheid en meedogenloosheid. Zelfs de vrouwen maakte een deel uit van de guerrilla oorlog. Goya was weer in tweestrijd met zichzelf. Aan de ene kant was hij een patriot, aan de andere kant was hij het eens met de verlichte, liberale regering. Hij begon aan zijn nieuwe serie etsen Desastrer de la Guerra, de verschrikkingen van de oorlog. Hier beeldde hij de wreedheid en onzinnigheid van de oorlog uit. Enige tijd na de oorlog voegde Goya hieraan nog een serie bittere satirische etsen toe tegen staat en Kerk. Deze grafiekserie werd pas na zijn dood uitgebracht. Hoewel Goya als patriot aan de zijde van het Spaanse volk stond, aarzelde hij niet uit de handen van de nieuwe koning opdrachten te aanvaarden.
And they fight like wild beasts
And it cannot be helped
In 1814 trokken de troepen van Napoleon zich terug uit Spanje en werd Ferdinand VII de nieuwe koning van Spanje. Goya moest zich verantwoorden voor zijn gedrag tijdens de bezetting. Hij werd wel weer aangesteld als hofschilder, maar kreeg geen koninklijke opdrachten meer. Ferdinand VII trad nog harder op tegen liberale en verlichtte mensen. Velen werden in de kerkers van de inquisitie of in de staatsgevangenis gegooid. Weinigen zijn er weer uitgekomen.
The Third of May, 1808 Portrait of the Duke of Wellington
~ 13 ~
In 1819 vertrok Goya met zijn nieuwe levensgezellin Leocardia Weiss en haar dochtertje Rosario naar zijn landhuis buiten Madrid. In datzelfde jaar werd hij weer zo ernstig ziek dat hij op het randje van de dood zweefde. Na zijn herstel kapte Goya bijna al het contact met de buitenwereld af en richtte hij zich alleen nog maar op het werken voor zichzelf. Zijn werken varieerden van surrealistische schetsen en etsen tot sombere, raadselachtige muurschilderijen. De muurschilderingen werden gemaakt op de wanden van zijn eigen landhuis, ook wel bekend als ‘Quinta del Sordo’, het huis van de dove.
Witches' Sabbath
Zijn nieuwe serie etsen genaamd Los Disparates (onzin) is, net als de serie Desastrer de la Guerra, niet tijdens het leven van Goya uitgegeven, hoewel ze wel waren gemaakt met de intentie om ze te publiceren. Toen in 1864 de eerste uitgave werd gedrukt, kreeg de serie de titel Los proverbios, de spreekwoorden. Het was vrij lastig om uit de afbeeldingen spreekwoorden te halen. De bladen lieten droomachtige en onmogelijke taferelen zien. Het onbekende en raadselachtige aspect van Los Disparates, en Los Caprichos, laat zien hoe progressief Goya was voor zijn tijd.
Simpleton's folly
Fearful folly
Ridiculous folly
Matrimonial folly
~ 14 ~
Op 77-jarige leeftijd vertrok Goya met Leocadia en haar dochtertje Rosario naar Frankrijk onder het mom dat hij moest herstellen van zijn ziekte. Zijn positie als hofschilder werd bedreigd, en alle werken die hij in het ‘geheim’ had gemaakt waren genoeg om hem in de kerkers de gooien. Leocadia was zelfs nog meer in gevaar vanwege haar liberale idealen, waar ze niet schuchter over deed. Bordeaux werd het laatste station in het leven van Goya. In zijn laatste jaren ontplooide hij nog verbazingwekkende activiteiten. Door nieuwsgierigheid gedreven, reisde hij alleen naar Parijs, dat een bron van inspiratie en nieuwe invloeden voor hem was. Hij experimenteerde met nieuwe artistieke technieken, zoals steendrukken. Ondanks het gevaar ging Goya in de daaropvolgende jaren nog twee keer naar Madrid, niet in de laatste plaats om zijn pensioen te innen. Op hoge leeftijd bleef hij geïnteresseerd in wat het leven te bieden had. Francisco de Goya y Lucientes stierf op 16 april 1828 , op 82 jarige leeftijd, in Bordeaux, Frankrijk.
~ 15 ~
Deelonderzoek 1 In het eerste deel van het onderzoek hebben we onderzocht welk beeld wij willen verwerken. Vervolgens hebben we de voorstelling, vorm en inhoud van de gekozen beelden onderzocht en hebben we onze beeldkeuze verantwoord.
~ 16 ~
Deelonderzoek 1 Waarom deze beelden? Voor ons project wilden we een origineel beeld maken, gebaseerd op één van de etswerken van Goya. Omdat er zo veel van zijn, ieder met hun eigen charme, besloten we eerst een keuze te maken tussen de verschillende etsseries. We hadden van te voren bedacht dat ieder een keuze zou maken uit dezelfde serie om een zekere eenheid tussen onze werken te behouden. We hebben gekozen voor de etsserie Los Caprichos omdat deze spotprenten ons het meeste aanspreken. Ook leken deze beelden ons het meest geschikt om op te variëren ten opzichte van de rest van de etsenseries van Goya. De voorstellingen komen surrealistisch over en spreken tot de verbeelding. De etsenserie met als thema The disasters of war is ook een zeer interessant werk vanwege de progressieve en moderne aard, maar dit leek ons een te heftig onderwerp om op te variëren. Nadat we een etsserie hadden gekozen, moesten we specifieke beelden uitkiezen. Hierbij hebben we gekeken naar zowel de voorstelling als de inhoud.
Tot zijn voorvaderen De voostelling De voorstelling van dit beeld laat een ezel zien gezeten aan een tafel (bureau?). Op de tafel ligt een boek dat de ezel aan de toeschouwer laat zien. In het boek zijn verscheidene ezels te zien. Het boek lijkt een familieregister te zijn. Aan de zijkant van de tafel is een deel van het familiewapen van de ezel te zien. Wellicht wijst de ezel erna, maar dat is moeilijk te zien aangezien de ezel geen vingers heeft. Verder is achter de ezel een microscoop te zien. De kleding van de ezel zit hem niet goed. De jas lijkt te klein en zijn buik puilt uit. De vorm Er is een centrale driehoeks-compositie te zien. Er komt geen of nauwelijks beweging in het beeld voor waardoor het stijf en geposeerd overkomt. De lijn van de arm leidt de blik van de toeschouwer naar het familiewapen aan de zijkant van de tafel of het bureau. Er is gebruik gemaakt van lijn-ets en aquatint. De schaduwen zijn in duidelijk vlakken opgedeeld en niet heel verfijnd. Er is een duidelijk licht/donker contrast. Verder zijn er niet veel verschillende grijstonen gebruikt. Doordat de microscoop donkerder is dan de voorgrond is er in zekere mate sprake van ruimte suggestie, alhoewel die niet heel overtuigend is.
Tot zijn voorvaderen
~ 17 ~
De Inhoud In Los Caprichos maakte Goya meestal de hogere klassen en bepaalde aspecten uit de samenleving belachelijk. Tot zijn voorvaderen is hierop geen uitzondering. Het beeld lijkt een parodie te zijn op typische portretten van de rijke klasse. De persoon en zijn familie worden vergeleken met ezels. Over het algemeen staan ezels voor domheid en onwetendheid. De microscoop in de achtergrond is een indicatie dat deze ezel een geleerde is (net als zijn voorvaderen). Zijn intellect wordt echter in twijfel getrokken, doordat hij als ezel is afgebeeld. Wellicht heeft hij de positie verkregen vanwege zijn familiestatus. Al deze aspecten hebben maar één ding als doel; bespotten. Goya wou met dit beeld de absurditeit en hypocrisie van de rijkere klassen laten zien en belachelijk maken13. In eerste instantie wilde ik kiezen voor De slaap van de rede produceert monsters, maar heb uiteindelijk gekozen voor Tot zijn voorvaderen vanwege de rustige compositie. Het beeld deed me op het eerste gezicht denken aan een typisch serieus en plechtig portret van een rijk figuur, maar de ezel met zijn domme blik en te strakke kleding geeft het beeld iets lachwekkends. Het is deze absurditeit van het beeld dat mij aansprak. Het beeld lijkt veel te zeggen, zonder dat het te druk wordt. Omdat het een vrij rustige compositie en vorm heeft, zou ik daar graag op willen variëren. Daarom heb ik voor dit beeld gekozen.
The sleep of the reason produces monsters
13
Elke Linda Buchholz, GOYA, KunstMini, Uitgeverij Könemann, datum en eerste druk
~ 18 ~
They spruce themselves up De voorstelling Dit beeld laat drie groteske monsters (mensen?) zien die op een bed (?) zitten. Om duidelijkheid te creëren heb ik de wezens genummerd: Nummer 1 staat wat meer op de achtergrond en heeft zijn vleugels gespreid. Hij is de enige van de drie die zijn ogen open heeft en je recht aankijkt. Nummer 2 zit met zijn benen onder de deken en knipt de teennagels van nummer drie. Hierbij kijkt nummer 2 serieus (heeft het al eerder gedaan?) Nummer drie heeft zijn been uitgestoken en kijkt tevreden. Boven hen wordt een donkere lucht afgebeeld. Onderin het beeld is het been van monster nummer 2 te zien. Hij heeft geen klauwen meer aan zijn tenen. De vorm Ook in deze prent is een centrale driehoekscompositie te zien. Door de schaduwen die op een speelse wijze zijn gemaakt lijkt het beeld te bewegen, alsof je dit tafereel zo maar kan tegenkomen. Er is gebruik gemaakt van de techniek aquatint en lijn-ets. Er zijn weinig verschillende grijstinten gebruikt. Doordat het derde figuur donkerder is gemaakt is er een zekere perspectief aanwezig. Bovendien wordt je blik hierdoor naar de schaar geleid, die sterk afsteekt tegen de donkere achtergrond. Inhoud ‘’Je beter voordoen, dan dat je eigenlijk bent” De afgebeelde wezen zijn mensen met demonische eigenschappen. Hoewel ze er monsterlijk en verachtelijk uitzien, helpen ze elkaar toch. Dit geeft een hechte band aan. Ze helpen elkaar door hun teennagels te knippen en hiermee dus hun slechte eigenschappen te verbergen. Het lijkt erop dat de wezens ervan op de hoogte zijn doordat ze elkaar met verachting aankijken. Misschien wel net zoals de Spanjaarden elkaar aankeken in die tijd. Door de mensen een monsterlijke uitstraling te geven, illustreert Goya dat mensen, net zoals deze wezens, hun ware aard verbergen14. Goya gebruikt deze prent om kritiek te geven op de domheid van mensen (Verlichting). Verantwoording Ik heb deze specifieke ets gekozen omdat de figuren mij erg aanspreken. Bij de meeste andere etsen van Goya is het vrij duidelijk wat de wezens uitbeelden (mensen, dieren of demonen). Maar bij deze prent is er voor mij enige twijfel. ( Zijn het mensen met demonische uitstraling of zijn het monsters met menselijke eigenschappen?)
14
https://www.bing.com/videos/search?q=they+spruce+themselves+up&view=detail&mid= 42925A0E98CBCFC0B82342925A0E98CBCFC0B823&FORM=VIRE
~ 19 ~
They have flown
It is time
There is plenty to suck
Ik heb gekozen voor deze variatie op het beeld, om mijn eigen interpretatie van Goya’s beeld weer te geven. Ik heb dus niet alleen gevarieerd op het kleurgebruik, maar ook op de inhoud. Goya gaf kritiek op mensen die zich anders voordoen. Ik wil hier een extra lading aan toevoegen. Door de Sterrennacht van Gogh toe te voegen wil ik benadrukken dat mensen ziek zijn in hun hoofd. (van Gogh was zelf niet geestelijk gezond toen hij dit schilderde) Hoewel de populariteit van Sterrennacht niet valt te ontkennen, is het ook interessant op te merken dat er weinig bekend is van Vincent’s eigen gevoelens over dit werk. Dit komt voornamelijk omdat hij dit werk in zijn brieven (brieven 595 en 607) aan Theo slechts twee keer terloops noemt. In de briefwisseling met zijn broer besprak Vincent bepaalde werken vaak tot in de kleinste details, maar dit was niet het geval met Sterrennacht. Waarom? Moeilijk te zeggen. Sterrennacht werd door Vincent geschilderd toen hij in het gesticht in Saint-Rémy verbleef en hij erg verward was door de hevigheid van zijn aanvallen. In tegenstelling tot de meeste van zijn schilderijen werd Sterrennacht uit het geheugen geschilderd en niet in de buitenlucht, zoals Vincent liever deed. Dit verklaart gedeeltelijk waarom de emotionele lading veel krachtiger is dan in veel andere werken uit dezelfde periode. Sommigen vergeleken de stijl van dit schilderij met Korenveld met kraaien, een ander niet minder turbulent werk. Is deze turbulente stijl een uitdrukking van een geplaagde geest? Of is er iets anders dat we kunnen lezen in de kolkende nachtelijke hemel van Vincent? Dit is de reden waarom Sterrennacht niet alleen Vincent’s beroemdste werk is, maar ook een van de meest geïnterpreteerde werken wat betreft de betekenis en belangrijkheid. Er is vaak over de elf sterren in het schilderij gespeculeerd. Hoewel het waar is dat Vincent toen hij het werk in 1889 schilderde niet dezelfde religieuze bevlogenheid bezat als in vroegere periodes, bestaat er toch een mogelijkheid dat het verhaal van Jozef in het Oude Testament van invloed was op de compositie van het werk. ‘Zie, ik had een andere droom’ zei hij, ‘ ik droomde dat ik de zon zag, en de maan en elf sterren die voor mij bogen.’ Genesis 37:9 Ondanks (en misschien wel dankzij) alle interpretaties en verborgen betekenissen blijft Sterrennacht een van de belangrijkste kunstwerken uit de 19e eeuw.
~ 20 ~
Deelonderzoek 2 In dit deel van het onderzoek maken we verslag van de etstechniek en het ontstaan van de prenten. We hebben de verslagen opgedeeld in twee delen; lijn-ets en aquatint. Verder geven we nadere uitleg over het scheikundige aspect van etsen.
~ 21 ~
Lijn-ets Proces deel 1 Het voorbereiden van de ets platen Gebruikte materialen: 1. zink plaat (20x26 cm, 14x17 cm) 2. schuurpapier 400 3. schuurpapier 1200 4. vim 5. brasso 6. spiritus 7. wasbenzine 8. water 9. watten 10. papier 11. plakband Voordat we konden etsen, moesten we eerst de platen prepareren. Dit hield in dat de krassen die al op de platen aanwezig waren volledig weg geschuurd en gepolijst moesten worden. Daarna moest de zinkplaat ontvet worden, zodat de vernis op de plaat kon worden aangebracht. Als eerste moesten alle scherpe kanten van de platen worden verwijderd met een vijl en een metaalschraper. Dit zodat de plaat niet werd beschadigd en degene die op de plaat zou gaan etsen zich niet aan de plaat zou verwonden. De schilfers moesten niet op het werk oppervlak terechtkomen om te voorkomen dat er diepere krassen in de zinkplaat zouden komen. Vervolgens werd de plaat aan één kant (de kant waarop werd geëtst) volledig geschuurd, met schuurpapier 400, in horizontale en verticale stroken. Na de verwijdering van de meeste krassen, werd de plaat weer geschuurd. Deze keer met schuurpapier 1200 om de rest van de krassen en de krassen van schuurpapier 400 weg te halen. Ook nu werd er weer geschuurd in horizontale en verticale stroken. Hierna werd de plaat weer geschuurd met een mix van vim en water in cirkelbewegingen. Vanwege de fijne textuur werd de plaat niet meer beschadigd en werden de fijne krasjes uit de rest van de plaat gehaald. Na het schuurproces werd de plaat schoongemaakt en gepolijst met brasso. Door de brasso kleurde de plaat eerst zwart maar na een tijdje kon dit schoongeveegd worden en was de plaat zo glad als een spiegel. Nu mocht de plaat niet meer worden aangeraakt met blote handen om het oppervlakte vetvrij te houden. Voordat de vernis aangebracht kon worden, moest de achterkant van de etsplaat schoongemaakt en beplakt worden met zuurbestendig vinyltape. De vernis werd niet te dik aangebracht op de plaat. De plaat moest de kleur moeten hebben van stroop. Vervolgens werd de plaat op een verwarmde tafel van 80 C gelegd. Hierdoor werd de vernis meer vloeibaar zodat het de hele plaat bedekte. De plaat moest minimaal twee uren op deze ‘hot plate’ liggen.
Vernis voor het verwarmen
Vernis na het verwarmen
~ 22 ~
Proces deel 2 Beeld in plaat tekenen en verzuren Gebruikte materialen: 1. etsnaald 2. (carbon papier) 3. (b/2b potlood) 4. HNO3, salpeterzuur (53%, 1;10) 5. water 6. ganzenveer 7. veiligheid brillen 8. plastic handschoenen 9. wasbenzine Na twee uren wachten kon de afbeelding op de plaat worden getekend. Met een NAALD werd de vernis weggehaald waar de zwarte lijnen moesten komen. Na het tekenen van een lijn, moest de originele kleur van de plaat te zien zijn. In ons geval was dat glanzend zilver. De druk op de naald mocht niet te groot zijn om te voorkomen dat er krassen op de etsplaat kwamen. Er kon vanuit de losse hand gewerkt worden, of de afbeelding kon op de plaat worden getraceerd met carbon papier. Omdat we niet zeker waren van onze vaardigheden en het beste beeld wilden krijgen, hebben we ervoor gekozen om de schetsen van de gekozen afbeelding op de plaat te traceren. Dit moest gedaan worden met een zacht potlood, bijvoorbeeld 6b, om krassen te vermijden. Omdat wij niet over een 6b potlood beschikten, hebben wij gebruik gemaakt De lijnen zijn in de vernis gezet van b en 2b potloden. Nadat de afbeelding in spiegelbeeld op de plaat stond, konden we de plaat in het zuurbad doen. Er werd gewerkt met een sterk zuur dus moesten er, vanwege veiligheid en gezondheid, veiligheidsbril en plastic handschoenen worden gedragen. Het zuur dat wij gebruikten, was 53% salpeterzuur, wat vervolgens in een bak met water werd verdund tot 1:10. De etsplaat moest minimaal 30 minuten in het zuurbad liggen. Na ongeveer 15 minuten ontstonden er bubbeltjes bij de lijnen die open lagen en verscheen er een zwarte neerslag in de lijnen. De bubbels werden met een veer weggeveegd, maar aan de neerslag was niks te doen. Na het wegvegen van de bubbels moest de plaat dus nog 15 minuten in het zuurbad blijven liggen. Vervolgens werd de plaat onder de kraan schoongespoeld. Na het drogen van de plaat werd de vernis verwijderd met wasbenzine en werd er plakband van de achterkant aangebracht. De plaat was nu klaar voor afdrukken.
~ 23 ~
Proces deel 3 Inkten van de plaat en afbeeldingen afdrukken
Gebruikte materialen: 1. olie inkt 2. zonnebloem olie 3. rubberen spatel 4. gaasdoek 5. dat papiertje 6. wasbenzine 7. waterbak 8. stevig, vochtig papier 9. drukpers 10. krijt Voordat de plaat geĂŻnkt kon worden, moest de inkt eerst verdund worden. De gebruikte inkt is op oliebasis en is dus vrij dik. Om de inkt wat meer handelbaar te maken, werd het verdund met zonnebloemolie. De inkt is goed van dikte als het ongeveer de consistentie heeft van ketchup. De inkt kon nu met een kleine rubberen spatel over de etsplaat verspreid worden. Op de spatel wordt een kleine hoeveelheid inkt genomen en met druk als het ware in de groeven van de plaat gedrukt. De gehele oppervlakte moet met inkt bedekt zijn. Vervolgens werd de inkt van de plaat afgeslagen. Dit werd gedaan met een gazen doek met een grove structuur in horizontale en verticale stroken. Ook hier moest er aardig wat druk op de plaat worden uitgeoefend om de inkt van de plaat af te slaan. Nadat de meeste inkt van de plaat was verwijderd, werd de plaat nog een keer schoongemaakt met een speciaal soort papier. Dit papier heeft een ruwe en gladde kant. De ruwe kant werd gebruikt om de restjes inkt te verwijderen. De plaat na het zuurbad
Ondertussen werd in een waterbak papier geweekt. Als het papier er lang genoeg in heeft gelegen, kan het eruit gehaald en afgedroogd worden totdat het papier er mat uit ziet. De plaat werd eerst op de drukpers gelegd en daarna werd het papier voorzichtig over de etsplaat gelegd. Het vilt van de drukker werd er overheen gelegd om verbuiging van de etsplaat te voorkomen. Doordat het papier vochtig is, wordt de inkt die door de pers en de etsplaat in het papier worden gedrukt, sneller en beter opgenomen. Op deze manier kan er vrij snel een stel prenten worden afgedrukt. Wel moet bij elke print de etsplaat opnieuw met inkt worden ingesmeerd en opnieuw afgeslagen. Na het afdrukken moet de print ongeveer ĂŠĂŠn nacht drogen.
~ 24 ~
Afgedrukte lijnetsen.
~ 25 ~
Aquatint De afbeelding bestaat nu alleen nog maar uit lijnen. Met deze techniek kan de plaat zodanig bewerkt worden dat er schaduwen op het beeld komen.
Proces deel 1 Etsplaat voorbereiden voor aquatint. Gebruikte materialen: 1. poeder 2. stuifkast 3. gasbrander 4. spiritus 5. krijt. Als eerste werd de plaat bestrooit met een poeder, dat onder andere bestaat uit hars- en asfaltkorrels. Dit kan op verschillende manieren. Het kan met de hand worden gedaan of door middel van een stuifkast. Als het met de hand wordt gedaan zal de poeder minder gelijkmatig over de etsplaat worden verdeeld. Dit resulteert in onregelmatige vlakken. De stuifkast daarentegen verspreidt het poeder gelijkmatiger over de plaat. De machine wordt als eerste aangezet, zodat het poeder opstuift en de grotere bestandsdelen naar beneden zakken. De kleinere deeltjes blijven langer in het bovenste deel van de stuifkast zweven. Vervolgens schuif je de plaat in de stuifkast en laat je deze ongeveer 1 minuut met de bovenkant naar boven liggen. Tijdens deze 60 seconden zakken de stuifmeeldeeltjes naar beneden en komen gelijkmatig op de plaat te liggen. Wij hebben gebruik gemaakt van de stuifkast. De stuifkast
De plaat werd uit de machine gehaald en op een rooster gelegd. Vervolgens werd het poeder op de etsplaat vast gesmolten door met een brander de plaat van onderen te verwarmen. Hierdoor ontstond er een soort bergachtig landschap op de etsplaat. Het was hierbij belangrijk de plaat zo te verwarmen dat er iglo-vormige harsbolletjes ontstonden. Als de plaat niet lang genoeg wordt verwarmd, smelt de hars maar voor een klein deel vast aan de plaat. Dit heeft later effect op het eindresultaat.
De etsplaat na verwarmen
~ 26 ~
Proces deel 2 Aquatint: Het creĂŤren van verschillende grijstinten. Gebruikte materialen: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
sneldrogende vernis vinyltape HNO3 (53%, 1:20) spiritus wasbenzine veiligheidsbrillen en handschoenen water
Als de plaat is afgekoeld, is het tijd om de gewenste vlakken af te dekken met de sneldrogende vernis. De achterkant van de etsplaat werd eerst weer met vinyl tape afgedekt om ervoor te zorgen dat deze kant niet wordt beschadigd door het zuur. De plekken die in de uiteindelijke prent het lichtst moeten worden, werden afgedekt met de vernis. De plaat werd vervolgens in een bak met het verdunde zuur gelegd. Hoelang de plaat in het zuur moet liggen, is afhankelijk van hoe donker de schaduwen moeten worden. Hoe langer de plaat in het zuur ligt, hoe meer van het metaal wordt weggebeten rondom de harsbolletjes. Hierdoor ontstaat er reliĂŤf in de plaat en kan uiteindelijk meer inkt worden vasthouden.
De plaat wordt in delen bedekt met de vernis
Overzicht gemaakt door meneer Hondtong-Kruger
Bovenstaand proces kan verscheidene keren worden herhaald om verschillende gradaties te krijgen. Als de plaat de gewenste schaduwen heeft, kan de vernis verwijderd worden. Dit wordt eerst gedaan met spiritus. Spiritus kan de harslaag, en dus het reliĂŤf van de plaat, wegschuren. Daarom wordt de plaat eerst volledig gedrenkt in spiritus. Gedurende een paar seconden werden er wat papieren op de plaat gelegd. Het papier nam het meeste van de spiritus op zodat de plaat niet beschadigd werd. Nadat de papieren werden verwijderd, kon de plaat voorzichtig worden gedroogd. De etsplaat werd nog eenmaal schoongemaakt met wasbenzine en de vinyl tape werd verwijderd. De etsplaat kon nu met inkt besmeerd worden en afgedrukt.
~ 27 ~
De platen na het zuurbad
~ 28 ~
Proces deel 3 Het afdrukken van prenten Gebruikte materialen: 1. olie inkt 2. zonnebloem olie 3. rubberen spatula 4. gaasdoek 5. dat papiertje 6. wasbenzine 7. waterbak 8. stevig, vochtig papier 9. drukpers 10. krijt Het proces van het afdrukken van een plaat met aquatint verloopt vrijwel hetzelfde als het proces van het afdrukken van een lijn-ets. Bij aquatint moet er meer aandacht worden besteed aan het inkten van de plaat. In plaats van een glad oppervlak wordt er nu gewerkt met een oppervlak met reliĂŤf. Om effen schaduwen te krijgen, moet de etsplaat dus zorgvuldig met inkt besmeerd worden. Dat kan zowel met de rubberen spatel als met de hand worden gedaan. De afdrukprocessen lopen vanaf hier precies hetzelfde. Het vochtige papier wordt met de drukpers in de etsplaat gedrukt. De plaat wordt in geinkt
~ 29 ~
Afdgedrukte aquatinten
~ 30 ~
Scheikundige processen Wanneer de zinken plaat in het zuur wordt gelegd, vindt er een redoxreactie plaats. De ets plaat, die hier gebruikt is, is een zinken plaat met daar een laag vinyl over de achterkant van de plaat. De voorkant is beschermd met een laag vernis. Het gebruikte zuur is verdund salpeterzuur met een concentratie van 53%, die vervolgens weer is verdund tot de verhouding 1:10. Wij hebben geobserveerd dat de reactie alleen gebeurt op het oppervlak waar de vernis laag is weg geschraapt. Dit betekent dat dit een (redox)reactie is tussen zink en salpeterzuur. De halfreacties van zink en salpeterzuur15: oxidator NO +4H +3e 3
-
Zn +2e 2+
+
+
reductor +
Standaard elektrodopentiaal
NO(g) +2 H O (l)
+0,96
Zn(s)
-0,76
2
Hier is Zn (s) een sterke reductor en HNO (aq) een sterke oxidator. Zink als sterke reductor is in staat om zijn 2 elektronen (valentie elektronen) uit zijn buitenste schil te over dragen aan het opgeloste salpeterzuur. De netto reactie kan worden bepaald door de half reacties bij elkaar op te tellen. 3
Zn(s) → Zn (2+) + 2 e¯ 4 H (+) + 3 e¯ + NO₃ ¯ → NO (g) + 2 H₂O (l)
| 3x | | 2x |
+
3 Zn(s) + 8 H (+) + 2 NO₃¯ → 2 NO (g) + 4 H₂O (l)+ 3 Zn (2+) De Zn-atomen worden omgezet in Zn ionen die vervolgens oplossen in de oplossing. Hierdoor gaan er Zn-atomen verloren en ontstaan er groeven in de etsplaat. Het elektropotentiaal verschil van deze redoxreactie is 0,96 V -(-0,76 V)= 1,72 V. Dit verschil is groter dan de 0,3 V drempelspanning, wat betekent dat deze reactie aflopend is. De reactie gaat net zolang door totdat de zink op is. Als de plaat dus een hele lange tijd in het zuur ligt, zal er op een gegeven moment niks meer gebeuren. Je zou dit proces ook uit kunnen voeren met koper in plaats van zink. De reactie is dan als volgt: Cu + 4 HNO3 -> Cu(NO3)2 + 2 H2O + 2 NO2 Het elektropotentiaal verschil is 0,96 V - 0,34 V= 0,62 V16. Ook deze reactie is aflopend. Dat het verschil tussen de reactie met koper lager is dat de reactie met zink betekent niet dat de reactie met koper een lagere reactiesnelheid heeft. Wel kan men de processen versnellen door hogere concentraties zuur te gebruiken, waardoor de kans op een reactie tussen de reductor en oxidator groter wordt.
15 16
NVON-commissie, Binas, havo/VWO, uitgeverij Noordhoff, 6e druk 2013 Chemie Overal, 6 VWO, uitgeverij Noordhoff, 4e editie
~ 31 ~
Waarnemingen Verder hebben wij tijdens ons praktische onderzoek in Minerva nog twee bijkomstige verschijnselen waargenomen:.
Er ontstaan belletjes rond de lijnen Nadat de plaat uit het zuur is gehaald, is er een zwarte neerslag in de lijnen te zien.
Uit de redoxreactie zien wij dat NO-gasmoleculen worden gevormd. Deze zorgen voor de belletjes rond de lijnen.
de ets platen liggen in het zuur, er zijn belletjes in de groeven te zien.
Om de zwarte neerslag in de lijnen te verklaren, moet er gekeken worden naar de plaat op mesoniveau. De zinken plaat heeft onzuiverheden in het metaalrooster en bevat dus ‘sporen’ van andere stoffen zoals koolstof, ijzer en lood17
Schematische weergave van een metaalrooster
Tijdens de reactie komen deze onzuiverheden vrij uit het metaalrooster. Echter reageren deze stoffen niet en slaan deze direct weer neer op de etsplaat in de vorm van de zwarte neerslag in de groeven van de lijnen.
17
Chemie Overal, 6 VWO, uitgeverij Noordhoff, 4e editie
~ 32 ~
Deelonderzoek 3 Voor ons beeldonderzoek hebben we twee kunstwerken uitgekozen met een link naar het werk van Goya. Wij hebben gekozen voor het werk van Otto Dix en de Chapman Brothers We onderzoeken de beelden aan de hand van de volgende vragen, afkomstig uit het syllabus 201718. 1. Waar halen kunstenaars hun voorbeelden vandaan? 2. Hoe onderzoeken de kunstenaars ‘het voorbeeld’ en hoe verwerken ze het in hun eigen werk? 3. Op welke wijze zijn technische ontwikkelingen van invloed op de omgang van kunstenaars met ‘het voorbeeld’? 4. Hoe worden cultuurhistorische ontwikkelingen gereflecteerd in het denken en kiezen van ‘het voorbeeld’ door kunstenaars? Door terug te kijken naar andere kunstenaars proberen wij een duidelijker beeld te krijgen van hoe ons eigen werk er uit kan zien. Verder geven we hier verslag van ons eigen beeldproces.
18
https://www.examenblad.nl/examenstof/syllabus-2017-beeldende-vakkenvwo/2017/f=/beeldend_vwo_versie_4_2017.pdf
~ 33 ~
Otto Dix Otto Dix is een Duitse kunstenaar die leefde in de 19de eeuw (1891-1969). Het besproken werk komt uit zijn serie getiteld: ‘’Der Krieg’’ (De oorlog). Het is gepubliceerd in 1924 en één van de 51 etsen die toebehoren tot deze serie.
Titel: Toter im Schlamm (Dode man in de modder) #23 Beschrijving: Modder definieert de ervaring van een soldaat aan het westerse front. Hij marcheerde erin, hij sliep erin, hij vocht erin en vaak stierf hij erin.
Waar haalt Otto Dix zijn voorbeeld(en) vandaan? Otto Dix (1891-1969) heeft zich laten inspireren door het werk van Goya (1746-1828). Hierbij heeft hij specifiek gekeken naar The disasters of war, een serie-etsen. Goya en Dix hebben niet tegelijkertijd geleefd. Hieruit valt op te merken dat Goya’s etsen een grote invloed hebben gehad op Dix’s werk als kunstenaar.
Enterrar y callar door Goya.
Toter im Schlamm door Dix.
~ 34 ~
Hoe onderzoekt Otto Dix ‘het vo or beeld’ en hoe verw erkt hij he t in zijn eigen kunst? Dix varieert vooral op de inhoud van Goya’s ets-serie. Het thema oorlog komt in beide ets-series duidelijk naar voren. Hierbij spelen de technieken aquatint en lijn-ets, die zij beide gebruikten, een grote rol. Door de rauwe uitstraling die deze technieken creëren, komt de uiteindelijke betekenis van oorlog naar voren.
Op welke wijze zijn technische ontwikkelingen van invloed op de omgang van Otto Dix? Otto Dix maakt gebruik van aquatint en lijn-ets.
Hoe worden cultuurhistorische ontwikkelingen gereflecteerd in het denken en kiezen van ‘het vo or beeld’ doo r kunstenaa rs en vo rmgevers ? Otto Dix heeft persoonlijk de Eerste wereldoorlog (1914-1918) meegemaakt. Hij was een Duitse soldaat en heeft zich vrijwillig aangemeld om deel te nemen aan het gevecht. Der Krieg, en daarmee het sleutelwerk, is gebaseerd op Dix’s eigen ervaringen van de verschrikkingen van oorlog. Oorlog heeft hem immens aangegrepen als een individu, maar ook als een kunstenaar. Hij heeft elke kans aangegrepen, zowel tijdens als na zijn dienst, om zijn ervaringen vast te leggen19. Wat Otto Dix zelf zegt over zijn ervaringen als soldaat: “As a young man you don’t notice at all that you were, after all, badly affected. For years afterwards, at least ten years, I kept getting these dreams, in which I had to crawl through ruined houses, along passages I could hardly get through. Dit is allemaal terug te zien in de werken van Der Krieg.
Hoe past de omgang van Otto Dix met ‘het vo or beeld’ binnen d e kunstf ilo sofi e? Otto Dix heeft de kunstwerken van Der Krieg uit eigen beweging gemaakt. Hierbij was geen sprake van een opdrachtgever. Hierbij kun je stellen dat de werken de gedachtes weerspiegelen van Otto Dix. Zelf zegt hij erover dat hij de serie niet maakt om oorlog te voorkomen, maar om de ervaring van oorlog af te beelden. I did not paint war pictures in order to prevent war. I would never have been so arrogant. I painted them to exorcise the experience of war. All art is about exorcism. ( Otto Dix )
19
http://nga.gov.au/dix/
~ 35 ~
De Chapman brothers Jake en Dinos Chapman zijn Britse, hedendaagse kunstenaars. Het besproken werk is één van de prenten uit hun serie Insult to injury uit 2001.
Title: Insult to Injury, A heroic feat! With dead men
Waar halen de Chapman brothers hun voorbeelden vandaan? Voor hun serie Insult to injury hebben Jake en Dinos Chapman clown- en dierenhoofden geschilderd op prenten uit de ets serie ‘Disasters of war’ van Goya. De prenten waren één van de laatst overblijvende die zijn afgedrukt van de originele etsplaat uit 1937. De tijd waarin de etsen gemaakt is van historische waarde. De afgedrukte prenten waren een protest tegen de fascistische daden in de Spaanse burgeroorlog20.
Hoe onderzoeken de Chapman Brothers ‘het vo or beeld’ en hoe verw erken ze het in hun eigen werk? Etsen was een vrij nieuwe ontwikkeling die in Goya’s tijd voornamelijk werd ingezet als een reproductiemiddel. Goya was de eerste kunstenaar wiens etsen als een daadwerkelijk kunstwerk werden gezien. De Chapman Brothers wilden hierop inspelen door op de prenten te schilderen. Het ‘vandaliseren’ van de prenten zou de overblijvende prenten nog zeldzamer maken. 20
https://www.theguardian.com/culture/2003/mar/31/artsfeatures.turnerprize2003
~ 36 ~
Jake Chapman had in een interview met Tate gezegd dat de prenten vrijwel een journalistisch verslag waren van de verschrikkingen. De blik van de kunstenaar en toeschouwer gaan gelijk naar het groteske deel van het beeld. Door op de hoofden te tekenen wil Chapman de aandacht afleiden van de wandaden. Op deze manier wil hij mensen beter naar het werk laten kijken21.
Op welke wijze zijn technische ontwikkelingen van invloed op de omgang van de Chapman brothers met ‘het vo or beeld’? De Chapman Brothers hebben voor dit werk verf gebruikt. Het soort verf is niet gespecificeerd.
Hoe worden cultuurhistorische ontwikkelingen gereflecteerd in het denken ov er en kiezen van ‘het vo or beeld’ doo r de Chapman brothers Het is tegenwoordig moeilijk om mensen te shockeren met kunst. Alles is al gedaan en iedereen heeft het al gezien. Ook de Chapman Brothers hebben met hun vorige werken geprobeerd mensen te shockeren. In alle eerlijkheid is dit over het algemeen niet gelukt22. Daarom hebben ze het nog een keer geprobeerd, maar dit keer drastischer. De prenten van Goya zijn van hoge status, hoge waarde en worden gezien als cultureel historisch erfgoed. Dit soort kunstwerken zijn voor de meeste mensen onaantastbaar. Daarom zijn de tekeningen van de Chapman Brothers als een klap in het gezicht.
Hoe past de omgang van de Chapman Brothers met ‘het vo or beeld’ binne n de kunstfilosofie? Goya bespot bepaalde groepen met zijn werk. Hij houdt ze een spiegel voor, in het kader van Verlichting, om ze te onderwijzen over hun gedrag. De Chapman Brothers verschillen van Goya in hoe ze met hun ‘publiek’ omgaan. Ze maken hun kunst om mensen te shockeren. In hun werk Insult to injury kan het onderwijzende aspect terug gevonden worden. Door te shockeren willen ze dat toeschouwers het hele werk bekijken en niet alleen focussen op bepaalde delen. De Chapman Brothers zetten hun werk in om een bepaalde reacties bij mensen op te wekken.
21 22
http://www.tate.org.uk/context-comment/video/lost-art-chapman-brothers-vs-goya http://www.telegraph.co.uk/culture/art/3593618/Inspired-vandalism.html
~ 37 ~
Beeldproces Tot zijn voorvaderen Voor mijn eigen verwerking wilde ik een moderne twist geven aan het origineel. Dit wilde ik doen aan de hand van mijn vorige werk, De Stad, de Nachtwacht. Het was mijn bedoeling om bepaalde beeldaspecten samen te voegen met de prent. Tot zijn voorvaderen gaat, naar mijn menig, over onnozelheid en privileges, gebaseerd op familiestatus in plaats van eigen inspanning. Ik wilde dieper ingaan op de onnozelheid van het beeld, aangezien dit mij aansprak. Ook wilde ik een visuele verwijzing maken naar één van Goya’s bekendste werken De slaap van de rede produceert monsters. In De slaap van de rede waarschuwt Goya ervoor dat de fantasie niet wordt geleid door het verstand23 . De link tussen beide beelden is de verlichting. De ezel is niet in zijn positie gekomen door zijn daadwerkelijke intelligentie, maar door zijn familie. Hij doet zich anders voor dan hij werkelijk is. Hij is waarschijnlijk niet de slimste (zo dom als het achtereind van een ezel), maar is wel in een wetenschappelijke omgeving geplaatst, alsof hij intelligent is. Dit wilde ik veranderen door de omgeving de ‘ware ik’, van de ezel te laten illustreren. Om dit te bereiken, heb ik gebruik gemaakt van speelse en kinderlijke kleuren. Ik heb aspecten uit De Stad, de Nachtwacht genomen omdat in dit beeld een mix van speelsheid en bedomptheid zit. Ik denk dat dit past in de sfeer die ik in mijn eigen verwerking wil hebben. De visuele verwijzing naar De slaap van de rede heb ik uitgewerkt door een stel ogen onder The sleep of reason produces monsters de tafel te tekenen.
Uitvoering Om te beginnen hebben we een paar kopieën gemaakt van zowel de lijn-etsen als de aquatinten. Ik ben begonnen met de lijn-ets. Ik wist dat ik iets met felle kleuren wilde doen. Als experiment heb ik verschillende vlakken met krijt ingevuld, net als een kleurboek. Ik koos voor psychedelische kleuren omdat ik dacht dat het een vervreemdend effect zou geven. Hiermee ben ik niet verder gegaan omdat het mij te druk leek en niet esthetisch aangenaam. Vervolgens ben ik gaan experimenteren met andere kleuren. Ik ging nu voor een warm/koud contrast. Alhoewel het er nu wat aangenamer uitzag, gaf het niet het gevoel dat ik wilde overbrengen.
23
Elke Linda Buchholz, GOYA, KunstMini, Uitgeverij Könemann, datum en eerste druk
~ 38 ~
Als laatste heb ik geprobeerd het bij de kleuren van De Stijl te houden, maar ook dit gaf niet het gewenste effect. Ik kwam tot de conclusie dat ik met de lijn-ets niet ver zou komen. Ik zag het meer als een kleurboek, dan als een echt werk.
Daarom ben ik overgegaan op de aquatinten. Ook hier heb ik geĂŤxperimenteerd met het gebruik van felle kleuren. Alhoewel dit meer in de richting kwam van wat ik wilde bereiken, was ik nog steeds niet tevreden over de kleuren en de beeldaspecten. Dus ben ik, als leidraad, gaan kijken naar wat ik eerder heb gemaakt. Dit deed ik omdat ik het beeld moderner wilde maken, maar nog steeds dicht bij mezelf wilde blijven. Het kleurenschema heb ik gebaseerd op de voornaamste kleuren uit het werk De Stad, de Nachtwacht . De visuele verwijzing naar De slaap van de rede heb ik verwerkt door ogen onder de tafel te tekenen. Ik heb dus bepaalde beeldaspecten genomen die ik het beste bij mijn stijl vond passen en die de verwerking, naar mijn mening, verrijken.
~ 39 ~
In mijn volgende experiment ben ik gaan spelen met de inhoud van het boek. Ik wilde dat de ezel er belachelijk uitzag. Door op de bladzijden slapende ogen te tekenen, hoopte ik een ironisch effect te bereiken. Hij houdt een boek vast, maar er gebeurt niks met het boek. Het is niet te lezen voor de ezel. Misschien vindt hij het zelfs slaapverwekkend. Vervolgens heb ik een bordje met het woord ‘ezel’ om zijn nek gehangen. Ook dit is ironisch bedoeld. Dit soort bordjes werden vroeger als strafmiddel gebruikt voor leerlingen. De ezel heeft iets gedaan, waarvoor hij gestraft moet worden. Hij wordt gestript van alle overgeërfde privileges en zijn ‘ware ik’ wordt tentoongesteld. Ik was echter nog niet tevreden met de inhoud van het boek. Ik vond het eigenlijk logischer dat er wetenschappelijk gekrabbel op de bladzijden zou staan, dat natuurlijk weer kinderlijk moet over komen. De onzinnigheid stroomt over van de pagina´s. Deze versie drukte het beste uit wat ik wilde bereiken met mijn beeld en dus heb ik het uitgewerkt op één van de originelen prenten.
~ 40 ~
Conclusie Alhoewel ik niet helemaal tevreden ben met het eindresultaat, vind ik dat het moderniseren van het beeld gelukt is. Het kleurgebruik geeft het beeld een hedendaagse uitstraling en is coherent met mijn vorige werk. Rekening houdend met onze geringe ervaring met etsen en beperkte tijd, vind ik mijn afgeronde werk vrij reĂŤel. We vonden het in ieder geval een hartstikke leuk project en ik had er graag meer tijd aan willen besteden om dit verder te kunnen uitdiepen. Ik had graag meer tijd gehad om nog meer te kunnen experimenten.
Eindproduct
~ 41 ~
Beeldproces They Spruce Themselves Up Voor mijn eigen verwerking wou ik graag variëren op de inhoud. Dit heb ik gedaan aan de hand van kleurgebruik en het werk van andere kunstenaars. Het werk van Goya (nummer 51) gaat naar mijn mening over het motto: Schijn bedriegt. Mensen doen zich anders voor dan dat ze zijn. In dit geval “knippen” ze letterlijk hun slechte eigenschappen weg. Hier wou ik graag verder op variëren in mijn eigen verwerking.
Uitvoering Om te beginnen hebben we een paar kopieën gemaakt van de originele prenten, zowel de lijn-ets als de aquatint. Ik wist van het begin af aan dat ik wou werken met de lijn-ets. Dit geeft, naar mijn gevoel, meer mogelijkheden. Ik heb eerst alleen geëxperimenteerd met kleuren. ( zie Dummy) Door het invullen van het CPE tekenen examenblad wist ik dat ik de wezens, die wellicht al iets van mensen weg hebben, een menselijk uitstraling wou geven. Ik heb mij dus vrij beperkt in de kleuren. Ik heb gekeken naar grijstinten en huidskleuren. De grijstinten gaven niet het gewenste effect. Daarnaast heb ik geëxperimenteerd met verschillende kleuren voor de schaar. Uiteindelijk ben ik tot de conclusie gekomen dat goudverf de beste kandidaat is. Deze kleur en medium heb ik gekozen omdat het iets extra’s toevoegt en het beeld, naar mijn mening, aantrekkelijker maakt. Het geeft een moderne uitstraling en is een blikvanger voor de kijker. Daarnaast heb ik gekeken naar de kleur voor het laken waarop ze zitten. Ik kwam al gauw uit bij de kleur blauw. Dit gaf echter niet het gewenste effect. Ik vond het beeld nog “te saai”. Ik ben dus in mijn volgende experiment gaan kijken naar welke patronen ik in het laken kon verwerken. Hierbij kwam ik op het idee om mijn werk te variëren met het werk van een andere kunstenaar. Doordat ik Otto Dix’s werk heb bestudeerd en hij een inspiratiebron was voor andere kunstenaars kwam ik uit bij Sterrennacht van Van Gogh. Niet alleen vond ik de kleur mooi, toen mij verder in de inhoud ging verdiepen*, wist ik dat ik dit schilderij wou gebruiken. Ik heb het patroon verwerkt in het laken. Als laatst heb ik gekozen voor een blauw grijze lucht om de aandacht vooral op de wezens en het laken te richten. *Sterrennacht werd door Vincent van Gogh geschilderd toen hij in het gesticht in Saint-Rémy verbleef en zijn gedrag erg verward was door de hevigheid van zijn aanvallen. Dus ondanks de schoonheid van dit schilderij, die door veel mensen als het mooiste werk van Van Gogh wordt beschouwd, ligt er een duistere lading overheen.
Sterrennacht, Vincent Van Gogh
~ 42 ~
Conclusie Over het algemeen ben ik tevreden met mijn werk. Op de prenten die wij naar aanleiding van onze ets hebben gemaakt heb ik nog wel dingen aan te merken. Zo had ik meer verschillende grijstinten willen gebruiken. Verder, kijkend naar onze geringe ervaring, vind ik het een geslaagd beeld. Mijn eigen verwerking van Goya’s ets vind ik zeer geslaagd. Ik ben blij met het resultaat. Echter is het lastig in te schatten of de inhoud, die ik naar voren heb willen brengen met mijn prent, helemaal gelukt is.
Eindproduct
~ 43 ~
Discussie Wat ontbrak aan het maken van de etsplaat was onze ervaring. Dit had verholpen kunnen worden door eerst onderzoek te doen naar de verschillende technieken en lijnen binnen de lijn-ets. We hadden ook wat meer onderzoek kunnen doen naar de verschillende gradaties van de aquatint om daar beter grip op te krijgen. Als er meer tijd en gelegenheid was geweest, hadden we graag meer willen experimenteren met het afdrukken van de etsplaten. We zouden hier met kleur kunnen werken of met verschillende lagen voor een dynamischer beeld met meer diepte. Verder hadden we nog meer onderzoek moeten doen naar het scheikundige gedeelte van het etsen, maar met oog op beperkte middelen , materialen en tijd, is dat ons niet gelukt. We hadden graag nog onderzoek willen doen naar de samenstelling van het gebruikte zink en de reacties die hier plaatsvinden. Hierbij denken wij bijvoorbeeld aan de temperatuur van de reactie en de snelheid van de reactie, afhangend van bepaalde factoren. Hoe reĂŤel dit is, is niet zeker aangezien wij niet over de apparatuur beschikken om zulk onderzoek uit te voeren. Als vervolg onderzoek zijn er nog veel opties voor ons om te doen. We zouden meer prenten van Los Caprichos kunnen na etsen. We zouden een moderne Los Caprichos kunnen maken, met aspecten uit onze samenleving. We kunnen ook nog onderzoek doen naar de verschillende materialen en de scheikundige reacties die optreden. Hierbij zouden we de precieze techniek van Goya kunnen reproduceren. We zouden zelfs onderzoek kunnen doen naar de maatschappelijke verschillen aan de hand van onze verwerkingen. Conclusie: Als er meer tijd was geweest en we onbeperkt toegang hadden gehad tot het benodigde materiaal en de faciliteiten, hadden we nog heel wat meer research en experimenten kunnen doen voor dit project.
~ 44 ~
Literatuurlijst 1. Hans Rensema, Diepdruktechniek, 2012 https://drukkunstmuseum.wordpress.com/diepdruktechniek/ 2. H. van Kruiningen, Technieken van de Grafische Kunst, Lemniscaat Rotterdam, vierde druk 1972 3. Fons van der Linden, De Grafische Technieken, Canteleer, Uitgeverij Westland nv, Schoten, eerste druk 1974 4. Anoniem, Urs Graf, en.m.wikipedia.org: https://en.wikipedia.org/wiki/Urs_Graf, November 2016
1
5. Simon Abrahams, Goya’s and Dix’s Scenes of Execution, 1 Maart 2011 http://www.everypainterpaintshimself.com/article/goyas_and_dixs_scenes_of_execution 6. Mark Henshaw, The Art of War Otto Dix’s Der Krieg [War] cycle 1924, datum onbekend http://nga.gov.au/dix/ 7. Youtube video: Sanjosemuseumofart, Goya’s Caprichos: #51- They Spruce Themselves Up, 4 februari 2008 https://www.bing.com/videos/search?q=they+spruce+themselves+up&view=detail&mid= 42925A0E98CBCFC0B82342925A0E98CBCFC0B823&FORM=VIRE 8. Artstor, Goya’s Los Caprichos: A magnificent failure, 29 September 2014 https://artstor.wordpress.com/2014/09/29/goyas-los-caprichos-a-magnificent-failure/ 9. Brigitta Adam, FRANCISCO DE GOYA EN DE VERLICHTING, 6 December 2015 http://slideplayer.nl/slide/5017318/ 10. Cat Lucas, Poems for Pussy Riot: They Spruce Themselves Up by John Calvert, 17 Oktober 2012 https://www.englishpen.org/campaigns/poems-for-pussy-riot-they-spruce-themselvesup- by-john-calvert/ 11. Harris Schrank, Se Repulen – They Spruce Themselves Up – Caprichos 1st Edition, datum onbekend http://harrisschrank.com/se-repulen-they-spruce-themselves-up-caprichos.htm 12. Anoniem, Francisco Goya They Spruce Themselves Up, datum onbekend http://www.georgetownframeshoppe.com/artists/francisco-goya/caprichos/francisco-goyaetching-aquatint-and-drypoint-they-spruce-themselves-up 13. Anoniem, Francisco de Goya: Biografie, datum onbekend http://www.enforex.com/spaans/cultuur/kunst-francisco-goya.html 14. Anoniem, Francisco De Goya y Lucientes Biography, datum onbekend http://www.franciscodegoya.net/biography.html 15. Anoniem, The Disasters of War, 18 Oktober 2016 https://en.wikipedia.org/wiki/The_Disasters_of_War#/media/File:Prado__Los_Desastres_de_la_Guerra_-_No._18_-_Enterrar_y_callar.jpg 16. Jonathan Jones, Art of the apocalypse: Otto Dix's hellish first world war visions – in pictures, 14 Maart 2014 https://www.theguardian.com/artanddesign/gallery/2014/may/14/artapocalypse-otto-dix-first- world-war-der-krieg-in-pictures
~ 45 ~
17. Richard Dorment, Inspired vandalism, The Chapman Brothers have not just defaced Goya, says Richard Dorment - they've enhanced him, 30 April 2003, De Telegraaf:http://www.telegraph.co.uk/culture/art/3593618/Inspired-vandalism.html 18. C. Stein, New York – Jake and Dinos Chapman: “Insult to Injury” at Yoshii Gallery, through June 29th, 2013, 28 Juni 2013, http://artobserved.com/2013/06/new-york-jake-and-dinoschapman-insult-to-injury-at-yoshii-gallery-through-june-29th-2013/ 19. Alan Riding, Goya Probably Would Not Be Amused, 6 April 2003, The New York Times: http://www.nytimes.com/2003/04/06/weekinreview/goya-probably-would-not -beamused.html 20. Jonathan Jones, Look what we did, 31 Maart 2003 https://www.theguardian.com/culture/2003/mar/31/artsfeatures.turnerprize2003 21. Yoshii Gallery, Jake and Dinos Chapman. Insult to Injury, 1 Maart 2013, Wall Street International: http://wsimag.com/art/2896-jake-and-dinos-chapman- insult-to-injury 22. Willem Peeters, De Spaanse Verlichting, 1 Mei 2015 http://historiek./%EF%BB%BFdespaanse-verlichting/49784/ 23. Syllabus beeldende vakken vwo centraal examen 2017 https://www.examenblad.nl/examenstof/syllabus-2017-beeldende-vakkenvwo/2017/f=/beeldend_vwo_versie_4_2017.pdf 24. Department of Chemistry, The University of North Carolina at Chapel Hill, Redox Reactions, datum onbekend http://www.shodor.org/unchem/advanced/redox/ 25. Z. Ernest, How do you balance this redox reaction using the oxidation number method?, 1 Oktober 2015 https://socratic.org/questions/how-do-you-balance-this-redox-reaction-usingthe-oxidation-number-method-fe2-aq26. Elke Linda Buchholz, GOYA, KunstMini, Uitgeverij Könemann, datum en eerste druk 27. http://www.tate.org.uk/context-comment/video/lost-art-chapman-brothers-vs-goya 28. NVON-commissie, Binas, havo/VWO, uitgeverijNoordhoff, 6e druk 2013 29. Chemie Overal, 6 VWO, uitgeverij Noordhoff, 4e editie 30. Robert Visscher, De drukpers is de belangrijkste uitvinding ooit, 12 september 2013 https://www.nemokennislink.nl/publicaties/de-drukpers-is-de-belangrijkste- uitvinding-ooit 31. Jan Schindler, Etsen, 2016 http://janschindler.info/etstechniek 32. Anoniem, Kunststromingen door de jaren heen, 6 december 2014 http://www.nieuwrealisme.nl/kunststromingen-door-de-jaren-heen/ 33. P. den Hertog, E. Angel en J. Martin, Kunst op Niveau, Uitgeverij LAMBO bv, Arnhem, derde editie 2011