Inhoudsopgave
Inleiding Hoofdtekst -Zwarte piet -Discussie -Mensenrechten -Emoties Conclusie Samenvatting Bijlagen -Afbeelding Moorse page -Logboek onderzoek -Logboek wetenschappelijk artikel -Werkplan -Tijdplan Literatuur/bronnenlijst
……………………… pagina 2. ……………………….pagina 2. ……………………….pagina 2. ……………………… pagina 3. ……………………… pagina 5. ……………………….pagina 6. ……………………….pagina 7. ……………………… pagina 8. ……………………… pagina 9. ……………………… pagina 9. ……………………… pagina 10. ……………………… pagina 12. ……………………….pagina 12. ……………………… pagina 13. ……………………… pagina 16.
1
Inleiding Op 1 juli 2013 was het ruim 150 jaar geleden dat de slavernij in Nederland werd afgeschaft. Met deze afschaffing kwam er een einde aan het twee eeuwen lange aandeel van Nederland in de trans-Atlantische slavenhandel. Deze eeuwen worden vandaag de dag nog steeds gezien als de zwarte bladzijde van de Nederlandse geschiedenis. Misschien is dat dan ook wel één van de vooraanstaande redenen dat in de tweede helft van de 20e eeuw er een discussie op gang kwam of de knecht van Sinterklaas, Zwarte Piet, een racistische bijklank zou hebben. De figuur van Zwarte Piet ligt daarom tegenwoordig weer hevig onder vuur. Er wordt van alles en nog wat beweerd over het ontstaan, de geschiedenis en de betekenis van Zwarte Piet. Zwarte Piet wordt door een groot deel van de Nederlandse bevolking geassocieerd met discriminatie en racisme. Waar het eerst leek dat Zwarte Piet een figuur was die hoorde bij een onschuldig kinderfeest, wordt de knecht nu gezien als ‘respectloos naar mensen van Afrikaanse afkomst’. Zelfs de Verenigde Naties mengen zich nu ook al in de discussie. Het VNcomité tegen racisme is opgeroepen om te bepalen of de Nederlandse traditie in strijd is met internationale verdragen. Maar is dit denkbeeld over de figuur van Zwarte Piet niet enkel gebaseerd op slecht beargumenteerde meningen? Mijn hoofdvraag luidt dan ook: In hoeverre kun je Zwarte Piet in verband brengen met het slavernijverleden van Nederland? Om een zo compleet mogelijk antwoord te krijgen in dit onderzoek heb ik gepoogd om op de volgende deelvragen een antwoord te vinden: Hoe is de slavernij ontstaan en wat is het aandeel van Nederland hierin geweest? Hoe is het Sinterklaasfeest met daarbij een grote rol van Zwarte Piet ontstaan? Welke verschillende verschijningsvormen van zwarte Piet zijn er door de jaren heen geweest? Welke stereotypen bestaan er over Zwarte Piet? Hoe denkt de Nederlandse samenleving over Zwarte Piet? Hoe is het te verklaren dat de Zwarte Pieten discussie na 2013 actueel geworden is? Hoe denken verschillende instellingen en mensen in andere landen over de traditie van Zwarte Piet? En tot slot, Welke voor- en tegenargumenten kun je noemen om te bepalen in hoeverre de figuur van Zwarte Piet racistisch is? Ook ik ben, net als bijna alle Nederlandse kinderen, opgegroeid met het Sinterklaasfeest. Cadeautjes, de leuke intocht en de spanning op pakjesavond, later de gedichten en surprises: het feest heb ik altijd gezien als een leuk familiefeest. Om deze redenen was ik ook heel verbaasd om te horen dat er mensen zijn die het Sinterklaasfeest op een hele andere manier ervaren. Daarom vind ik het erg interessant om onderzoek te doen naar hoe het nou eigenlijk kan dat een feest en de figuur van Zwarte Piet door verschillende mensen heel anders wordt ervaren. Ik ga deze kwestie onderzoeken door middel van het lezen van literatuur. Het uiteindelijke onderzoek is dan ook een literatuuronderzoek. Dit onderzoek is erop gericht om inzicht te krijgen in de figuur van Zwarte Piet en welke rol deze heeft in de Nederlandse samenleving. Door de vele verschillende meningen en standpunten over deze kwestie, is het debat nogal onoverzichtelijk geworden. Vaak zijn we de ware essentie van de discussie vergeten. Door middel van dit onderzoek wil ik proberen om de belangrijkste punten van de Zwarte Pieten discussie helder te krijgen. Zwarte Piet Zwarte Piet is een personage met een donker uiterlijk en gaat gekleed in het kostuum van een zestiende -eeuwse Moorse page.1 Zwarte Piet komt -voor zover bekend- vanaf het eerste kwart van de negentiende
1 Zwarte bediende van vooraanstaande heren en dames. De aanwezigheid van een Moorse suggereert rijkdom en luxe en duidt vaak op koloniale connecties van de afgebeelde personen. Zie bijlage
2
eeuw als dienaar bij Sint Nicolaas voor.2 Tot 1828 is er geen bewijs om van een donkere dienaar aan de zijde van Sinterklaas te kunnen spreken. De eerste berichten en tekeningen over een zwarte knecht vinden we in 1820 en 1850. In een boekje met de herinneringen van de schrijver Jozef Alberdingk Thijm, uit 1828, schrijft Thijm dat hij als kind op een Sinterklaasfeest in Amsterdam is. Hij ziet Sinterklaas binnenkomen met een kroesharige neger die Pieter-me-knecht wordt genoemd. De tweede vroege herinnering aan Zwarte Piet is van de Limburgse pastoor Welters. In zijn herinnering (1877) vertelt hij over een zwarte knecht die hij bij Sint Nicolaas heeft gezien. Dit moet ongeveer in 1845 zijn geweest. Nadat het Sinterklaasfeest na circa 1600 in ons land enkele eeuwen verboden was werd het feest na 1800 weer in het openbaar toegestaan.3 Sint Nicolaas werd toen vaak neergezet als een onverzorgde, slecht geklede boeman. Dat weten we uit bewaard gebleven notities uit die tijd.4 Onderwijzers en andere opvoeders wilden liever niet dat een dergelijke Sint Nicolaas bij hun kinderen in de buurt kwam. Jan Schenkman (1806-1863), een Amsterdamse onderwijzer, fatsoeneerde daarom Sint Nicolaas in het kinderboekje ‘Sint Nikolaas en zijn knecht’ (1850). Hij maakte van hem een deftige man en gaf hem een donkere bediende. Dit is het eerste sinterklaasboek in Nederland waarin een donkere dienaar bij Sint Nicolaas in de tekst en op de illustraties voorkomt. Discussie Toen Jan Schenkman, met zijn boekje ‘Sint Nikolaas en zijn knecht’, Zwarte Piet een uiterlijk gaf, leefden er veel negatieve vooroordelen over zwarte mensen. Zwarte mensen waren niet gelijkwaardig aan witte mensen. Het was dus ook algemeen geaccepteerd dat zwarte mensen als slaaf werden gehouden. De Zwarte Piet van Schenkman voldoet aan het stereotype van een Afrikaanse slaaf uit het koloniale slavernijverleden van Nederland. De slavernij is echter afgeschaft en de zwarte mens wordt als gelijkwaardig gezien. Dit zou moeten betekenen dat Zwarte Piet met zijn tijd is meegegaan en dat er zich ontwikkelingen hebben voorgedaan waardoor Zwarte Piet zich heeft ontdaan van zijn verleden. Echter ligt de figuur van Zwarte Piet alweer een aantal jaren hevig onder vuur. Hierbij is er geen discussie over Zwarte Piet zelf, maar over de verschijningsvorm van het hulpje van Sinterklaas. Tegenstanders van Zwarte Piet menen een direct verband te zien tussen het uiterlijk van Zwarte Piet, zijn rol ten opzichte van zijn blanke ‘meester’ en het slavernijverleden van Nederland. De Nederlandse Republiek kent namelijk een rijk slavernijverleden. Het aandeel van de Republiek in de slavenhandel, kwam tot uiting in de trans-Atlantische slavenhandel. Dit aandeel was gemiddeld zo’n vijf procent, de Republiek heeft ongeveer 500.000 mensen als slaaf vervoerd. De slavenhandel werd aanvankelijk echter immoreel gevonden in de Nederlanden. Het was tegen de christelijke normen en waarden. Toch nam de Nederlandse slavenhandel grote vormen aan, waarbij men in het Bijbelboek Genesis 9 de rechtvaardiging vond. 5 De trans-Atlantische slavenhandel bracht zwarte Afrikanen naar Noord- en Zuid-Amerika. De ‘chattel slavery’ wordt vanaf dat moment gekoppeld aan het zwart zijn. 6 De vooroordelen over Afrikanen en andere zwarte mensen, de basis van het witte racisme, vindt hier zijn oorsprong. Vanaf 1940 wordt Zwarte Piet steeds vaker als een stuntelende of domme figuur neergezet. Hoe Zwarte Piet wordt uitgebeeld is volgens vele mensen onderdeel van een racistisch patroon: kinderlijk, grappig en dom, met 2 Booy, F. (2014). Het verhaal van Zwarte Piet: geschiedenis en betekenis. Bijlage bij tijdschrift Immaterieel Erfgoed. 3 Na de Reformatie, in de zestiende eeuw, verbood de kerk de verering van heiligen. Sint Nicolaas en zijn feest waren daarom na circa 1600 in ons land verboden. Dit kwam doordat de strenge, calvinistische dominees, die veel invloed op de overheid hadden, dit feest rooms bijgeloof en schandelijke verwennerij van de jeugd vonden. 4 Janssen, L. (1993). Sint Nicolaas, de duivel en de doden. Baarn, p. 35-37. 5 Waarin de nakomelingen van Cham tot slavernij vervloekt worden. 6 Bezitsslavernij.
3
kroeshaar, rode lippen en gouden oorringen. Sinds 1970 komt het echter nog amper voor dat Zwarte Pieten een dom karakter aannemen. Zwarte Piet is slimmer gemaakt en heeft zich ontwikkeld tot een kindvriendelijke, hulpvaardige en grappige assistent van Sinterklaas. Echter blijft het stereotype van het kinderlijke zwarte hulpje bestaan. Veel mensen vinden dat het spelen van Zwarte Piet neerkomt op het respectloos imiteren van een andere bevolkingsgroep. Voorstanders van Zwarte Piet zien deze stereotype beeldvorming niet. Zij zien het Sinterklaasfeest als deel van hun culturele identiteit en als een nationaal symbool voor Nederland. Voorstanders zien Zwarte Piet vanuit een eurocentrische visie.7 Ze zijn van mening dat de zwarte huidskleur, de oorbellen en het kroeshaar van de Zwarte Pieten essentiële onderdelen zijn van het feest. Deze mensen zien Zwarte Piet als een onschuldige kindervriend, die geen racistische kenmerken vertoont. De maatschappelijke discussie heeft zich in de jaren tachtig, negentig en in de eerste jaar van de eenentwintigste eeuw in golfbewegingen voortgezet. Echter is de ‘echte’ Pieten-discussie pas vanaf 2013 op gang gekomen. Door de toenemende immigratie, multiculturalisme en islamisering van de afgelopen jaren krijgen veel Nederlanders steeds meer het gevoel dat zij de zeggenschap in hun eigen land kwijtraken. Ze zijn bang hun nationale ‘thuisgevoel’ kwijt te raken. Het Sinterklaasfeest met daarbij de rol van de traditionele Zwarte Piet is nog een van de weinige zaken waarin Nederlanders zich echt verenigd voelen. De voorstanders van Zwarte Piet zien de kritiek als een aanval op onze nationale cultuur en tradities. En dat heeft een tegenreactie opgeroepen. Steeds vaker zien we dat discussies zich ontwikkelen via de opkomende sociale media. Kortom maatschappelijke debatten vinden niet alleen meer plaats op straat. Reacties en meningen die je anders nooit zou horen, zijn nu nog maar met een muisklik van het internet verwijderd. Het wordt voor de maatschappij steeds makkelijker om zich te bemoeien met een discussie. En vooral wanneer dit ‘anoniem’ via internet kan, worden discussies steeds heftiger. Dit is ook het geval bij de Zwarte Pieten discussie. Volgens sociologen is het debat over Zwarte Piet een overspannen discussie waarin een fundamenteel verschil van inzicht over de vraag hoe of wat cultuur eigenlijk is en of je dat al dan niet kunt veranderen centraal staat. In dit vraagstuk kun je twee opvattingen onderscheiden. De eerste is een opvatting rond de relativering van cultuur. De mensen met deze opvatting zien cultuur als een toevallige samenloop van omstandigheden. De cultuur had net zo goed anders kunnen zijn en we hadden net zo goed iets anders kunnen geloven. Dat tradities in de loop van de tijd kunnen veranderen, vinden zij vanzelfsprekend. Dit dragen zij ook vaak aan. Zo zijn bijvoorbeeld de roe en de zak voor stoute kinderen al niet meer aanwezig in het huidige Sinterklaasfeest. Deze zaken zijn zonder discussie van het toneel verdwenen. Tradities zouden volgens deze mensen kunnen veranderen en daarom zou de kleur van Zwarte Piet dus ook kunnen veranderen. Ten tweede zijn er de mensen die vasthouden aan tradities en cultuur en dit als een vaststaand feit zien. Sociologen noemen dit reïficatie, cultuur is echt iets wat niet zomaar kan veranderen. Het idee van Zwarte Piet is niet zomaar iets, het bestaat al jaren lang. Je kunt hier niet zomaar afscheid van nemen. Tradities, zoals Zwarte Piet, zijn echt en onveranderlijk. Deze tradities zullen er altijd zijn, ongeacht wat anderen er van zeggen. De mensen met deze opvatting reïficeren Zwarte Piet als iets onveranderlijks. Degenen die het wagen om te morrelen aan een traditie als Zwarte Piet en denken dat ze Zwarte Piet kunnen (door)veranderen naar iets dat acceptabel is voor iedereen, zijn niet van belang. De meningsuiting van reïficerende mensen staat boven de mening van niet-reïficerende mensen.8 7 Eurocentrisme is het benadrukken van Europa, in het algemeen de westerse ideeën en theorieën, waarbij geen rekening wordt gehouden met de invloeden van andere culturen. (bewust of onbewust) 8 Achterberg, P. (2015). Wat zegt je mening over Zwarte Piet over je? Geraadpleegd op 18 januari 2015, http://www.universiteitvannederland.nl/college/wat-zegt-je-mening-over-zwarte-piet-
over-je/ 4
Het vraagstuk over Zwarte Piet is een discussie tussen steeds dominanter wordende wereldbeelden in Nederland. Aan de ene kant staan mensen die een relativistische en dynamische maatschappij willen hebben, waarin constant wordt benadrukt dat zaken anders kunnen zijn. Aan de andere kant staat een groep mensen die dit helemaal niet wenst. De twee groepen sluiten elkaar uit. Mensenrechten Welke verklaringen zijn er te bedenken voor deze verschillende meningen in dit debat? Deze vraag zou je kunnen beantwoorden met behulp van mensenrechten. Bij het vraagstuk van Zwarte Piet komen verschillende mensenrechten aan de orde.9 Zwarte Piet kan in verband gebracht worden met het recht op vrijwaring van discriminatie en stereotypering. In de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en verschillende internationale verdragen staat dat racisme en discriminatie op grond van huidskleur en afkomst verboden is. Zo heeft het VN-comité dat zich bezig houdt met het Internationale Verdrag inzake de Uitbanning van alle vormen van Rassendiscriminatie zich onlangs nadrukkelijk uitgesproken over de Nederlandse Zwarte Piet als stereotype. Het Comité liet de Nederlandse overheid weten dat zelfs een diepgewortelde culturele traditie als het Sinterklaasfeest geen discriminerende daden en stereotypen kan rechtvaardigen. Het Comité maakte bezwaar tegen culturele tradities die negatieve stereotypen van mensen van Afrikaanse afkomst weerspiegelen. Het VN-Comité adviseerde de Nederlandse overheid om een redelijke balans te vinden, door Zwarte Piet anders te typeren en de menselijke waardigheid en mensenrechten van alle inwoners van Nederland te respecteren. Voor tegenstanders van Zwarte Piet zou dit ingrijpen en de kritiek van de VN van grote waarde kunnen zijn. Door de kritiek van de VN worden hun negatieve en kwetsende gevoelens jegens Zwarte Piet nog eens extra bevestigd. Door het geven van kritiek, bevestigen de VN als het ware de gevoelens van de tegenstanders van Zwarte Piet. De tegenstanders worden gehoord en daardoor zullen zij in hun argumenten gesterkt worden. Dit zou kunnen leiden tot meer weerstand en acties tegen Zwarte Piet. Aan de andere kant kan dit ook leiden tot sterker verzet bij de voorstanders van Zwarte Piet. Een ander recht van de mens is het recht op bescherming van het privéleven. De etnische afkomst van iemand vormt een groot deel van zijn identiteit. En zijn identiteit maakt onderdeel uit van zijn privéleven. Wanneer een negatief stereotiep beeld van een groep mensen zo’n ernstig effect heeft dat het zelfbeeld van een groep mensen wordt aangetast dan raakt dat hun identiteit en daarmee hun privéleven.10 Zwarte Piet is volgens de tegenstanders een voorbeeld van een stereotiep beeld van een groep mensen. Hieruit kun je concluderen dat Zwarte Piet voor de tegenstanders gezien wordt als een aantasting van hun privéleven. Ook dit kan leiden tot een versterking van negatieve gevoelens en geluiden ten aanzien van Zwarte Piet. Veel voorstanders van de traditionele Zwarte Piet vinden dat zij recht hebben op het behoud van Zwarte Piet. Dit ondersteunen zij met het argument dat de traditionele Zwarte Piet onderdeel is van een lange, Nederlandse culturele traditie die van generatie op generatie overgaat. Dit argument kunnen zij baseren op het recht op deelname aan het culturele leven. Culturele tradities kunnen heel waardevol en het beschermen waard zijn voor toekomstige generaties. Maar daaruit volgt nog niet automatisch een recht op behoud van die tradities. Het recht op deelname aan het culturele leven heeft onder meer betrekking op de manier waarop individuen en gemeenschappen hun gebruiken, waarden, (levensbeschouwelijke) opvattingen en culturele tradities overdragen aan volgende generaties. Dit recht houdt niet in dat culturele tradities niet mogen veranderen. Voorstanders van 9 College voor de Rechten van de Mens, 11 november 2015. 10 College voor de Rechten van de Mens, 11 november 2015. 5
Zwarte Piet beroepen zich vaak op het recht op deelname aan het culturele leven. Zij zien het als hun recht om de traditionele Zwarte Piet in stand te houden omdat zij en eerdere generaties zijn opgegroeid met deze traditie. Zowel de voor- en tegenstanders van Zwarte Piet kunnen zich beroepen op het recht van Vrijheid van betoging en vrijheid van meningsuiting. Dit zijn fundamentele rechten van burgers die zijn vastgelegd in de Grondwet en in mensenrechtenverdragen. Deze rechten betekenen dat de overheid mensen niet mag verbieden hun mening in het openbaar te verkondigen wegens de inhoud. Het VN-Comité tegen rassendiscriminatie beveelt de Nederlandse overheid aan om te garanderen dat tegenstanders van Zwarte Piet zonder discriminatie hun vrijheid van meningsuiting kunnen uitoefenen. Uit de bescherming van de vrijheid van meningsuiting vloeit ook voort dat lokale overheden openbare optochten of intochten niet mogen verbieden om de inhoud.11 In Nederland kunnen de voor- en tegenstanders allebei hun mening vrij verkondigen. Doordat lokale overheden een optocht of intocht niet kunnen verbieden om de inhoud worden de voorstanders van Zwarte Piet gesteund in hun standpunten. Zij zien het als een recht om de traditionele Zwarte Piet de behouden en daardoor zullen zij nog sterker vasthouden aan hun mening en standpunten over de donkere Zwarte Piet. Doordat tegenstanders van Zwarte Piet ook vrij kunnen demonstreren en hun mening kunnen geven, wordt er niet maar een kant gehoord. De tegenstanders van Zwarte Piet zien het als een recht om te demonstreren tegen Zwarte Piet en hun mening over hem te uiten. Emoties Zwarte Piet lijkt afgelopen twee jaar (2014 en 2015) een (voorzichtige) gedaanteverwisseling ondergaan te zijn. De voorstanders van Zwarte Piet zijn boos over deze aanpassingen. De tegenstanders van Zwarte Piet zijn weer boos op de voorstanders. Kortom de gehele discussie draait hoofdzakelijk om emoties, maar waarom roept Zwarte Piet eigenlijk zoveel emoties op? Donkere mensen hebben moeite met het stereotype van een onderdanige zwarte knecht. Er kan tegen deze mensen heel vaak gezegd worden dat Zwarte Piet niet zo bedoeld is en dat hij geen banden heeft met het Nederlandse slavernijverleden, maar als deze mensen dit wel zo voelen en beleven dan zal dit van geen enkele waarde voor hen zijn. Hun emoties en gevoelens hebben de overhand. Blanke mensen kunnen gewoonweg niet begrijpen hoe deze mensen zich voelen, en zij zullen het gevoel van donkere mensen dan ook niet snappen. Mensen begrijpen elkaar gewoonweg niet. De voorstanders voelen zich aangevallen op hun mening en traditie. Zij willen geen geforceerde verandering van hun oeroude traditie. Bijna alle Nederlandse kinderen groeien op met Sinterklaas en Zwarte Piet. Dit maakt enorme indruk op hen, het feest zit dus erg diep geworteld. Het is heel moeilijk om dat dan zomaar op te geven. De emotie van voorstanders van Zwarte Piet ligt in het feit dat zij het gevoel hebben hun traditie gedwongen te moeten veranderen, en dat ze een zienswijze moeten accepteren (Zwarte Piet is racistisch) die voor hun gevoel helemaal niet bij het Sinterklaasfeest past. Zwarte Piet is een onderdeel van nationalisme: het feest hoort volgens de voorstanders bij onze cultuur en als dit ‘ons’ wordt afgepakt, dan wordt ‘ons’ Nederland ‘ons’ afgenomen. Er staan dus twee kampen, met totaal verschillende emoties en gevoelens tegenover elkaar. In feite is er heel weinig aan de hand, maar door alle discussieprogramma’s en door de bemoeienis van organisaties als de Verenigde Naties en de Raad van State wordt de discussie steeds groter gemaakt. Hierdoor lopen de emoties hoog op. Beide partijen voelen pijn als het om de discussie gaat. De pijn van de voorstanders ligt bij hun gekrenkte trots: zij voelen zich Nederlander, zij zien het Sinterklaasfeest met de traditionele Zwarte Piet als een familiefeest en als dit van hen wordt afgepakt voelen zij zich gekrenkt. De pijn van de tegenstanders ligt bij het feit dat zij uit vroegere Nederlandse koloniën komen, zij zijn daar zeer vernederd. Dit is echter nooit goed verwerkt in de Nederlandse samenleving. Zo is er bijvoorbeeld heel veel aandacht voor de slachtoffers van de 11 College voor de Rechten van de Mens, 11 november 2015. 6
Tweede Wereldoorlog, denk aan de herdenkingsdag op 4 mei. Voor de slachtoffers van de koloniale periode van Nederland zijn er wel degelijk herdenkingsdagen, maar deze zijn niet of nauwelijks bekend onder de bevolking. Conclusie Ondanks het feit dat Zwarte Piet stamt uit de tijd dat er nog slavernij was in Nederland, is dit figuur om een heel andere reden verzonnen. Zwarte Piet werd verzonnen om het nieuwe, goede, imago van Sinterklaas te benadrukken. Hij paste namelijk als keurig geklede, jonge en bescheiden assistent uitstekend bij de net zo verzonnen keurig geklede, stokoude en strenge kindervriend Sint Nicolaas.12 In het kinderboek ‘Sint Nikolaas en zijn knecht’ van Schenkman wordt Zwarte Piet niet gelinkt aan een slaaf, niet in zijn gedrag, niet in woorden, niet in de afbeeldingen. Door zijn uiterlijk en kleding lijkt hij op een zestiende-eeuwse Moorse page. Hieruit kun je concluderen dat er slechts een indirect verband is met slavernij. Zwarte Pieten hebben vandaag de dag een veel positiever karakter gekregen. Hij is grappig, vriendelijk en een echte kindervriend. De zwarte schmink van Zwarte Piet is tegenwoordig in de meeste gevallen vervangen door bruine schmink. Toch is het negroïde uiterlijk van Zwarte Piet nog steeds zeer sterk aanwezig. De Zwarte Pieten hebben nog altijd de uiterlijke kenmerken van een page. Ook bestaat de meester/knecht verhouding nog steeds. Deze zit echter verscholen achter de gemoedelijke sfeer tussen Sinterklaas en Zwarte Piet. Veel mensen vinden het Sinterklaasfeest een mooie en een eeuwenoude volkstraditie die bewaard moet blijven voor toekomstige generaties. Zwarte Piet is hier een belangrijk onderdeel van. Maar uit dit onderzoek is gebleken dat aan Zwarte Piet wel degelijk discriminerende aspecten kleven. Een aantal typische kenmerken en gedragingen van Zwarte Piet kan een negatief stereotype van mensen met een donkere huidskleur bevestigen. Denk bijvoorbeeld aan de combinatie van kenmerken en gedragingen als een zwart of donkerbruin gezicht, zwart kroeshaar, dik aangezette rode lippen, gouden oorringen, (Surinaams) accent, niet al te slim, een onderdanige houding of een ondergeschikte rol naast een blanke man. Het gaat om het gehele beeld dat de combinatie van een of meer van deze aspecten samen oplevert. Ook als dit niet zo is bedoeld kan een Zwarte Piet-figuur een negatief stereotiep beeld schetsen, dat discriminerende effecten kan hebben en als kwetsend kan worden ervaren. Een onuitgesproken vorm van racisme is het moderne racisme. Deze vorm van racisme kenmerkt zich in tegenstrijdigheden en spanningen tussen groepen die leiden tot vaak onbewuste vormen van voordelen en discriminatie. Deze vorm van vooroordelen komt vaak naar boven in een veilige omgeving waar het acceptabel is om dergelijke uitspraken te doen. Ook is er het impliciete racisme dat onbewust en zonder intentie te werk gaat. Net als bij het moderne racisme wordt deze vorm van racisme niet opgemerkt door het individu. Dit impliciete racisme vertoont overeenkomsten met hoe Zwarte Piet als racistisch wordt ervaren. Discriminatie vindt dus veelal niet bewust plaats. Discriminatie komt niet alleen voort uit opzet, uit discriminerende of racistische bedoelingen en overtuigingen. Vaak zijn de vormen van uitsluiting en achterstelling die als discriminatie ervaren worden een onbedoeld effect van bepaalde handelingen en gedrag. Dat betekent dat het te ver gaat om mensen die de traditionele Zwarte Pieten willen behouden in het Sinterklaasfeest neer te zetten als ‘racisten’. Een verbod op Zwarte Piet is niet het antwoord in dit debat. Daarom moet de oplossing in deze discussie vanuit de samenleving komen. Het is erg belangrijk dat voor- en tegenstanders van Zwarte Piet met elkaar blijven praten. Het is aan te raden om de figuur van Zwarte Piet zo te veranderen dat associaties met raskenmerken en de slavernij niet meer kunnen voorkomen.
12 Booy, F. (2014). Het verhaal van Zwarte Piet: geschiedenis en betekenis. Bijlage bij tijdschrift Immaterieel Erfgoed.
7
Samenvatting Zwarte Piet komt -voor zover bekend- vanaf het eerste kwart van de negentiende eeuw als dienaar bij Sint Nicolaas voor.13 Tot 1828 is er geen bewijs om van een donkere dienaar aan de zijde van Sinterklaas te kunnen spreken. Een donkere bediende naast Sinterklaas werd pas in 1850 voor het eerst gezien in het kinderboek ‘Sint Nikolaas en zijn knecht’ van Jan Schenkman. Toen Jan Schenkman, met zijn boekje ‘Sint Nikolaas en zijn knecht’, Zwarte Piet een uiterlijk gaf, leefden er veel negatieve vooroordelen over zwarte mensen. De Zwarte Piet van Schenkman voldoet aan het stereotype van een Afrikaanse slaaf uit het koloniale slavernijverleden van Nederland. De figuur van Zwarte Piet ligt alweer een aantal jaren hevig onder vuur. Er is een discussie ontstaan waar emoties een hele grote rol spelen. Hierbij is er geen discussie over Zwarte Piet zelf, maar over de verschijningsvorm van het hulpje van Sinterklaas. Tegenstanders van Zwarte Piet menen een direct verband te zien tussen het uiterlijk van Zwarte Piet, zijn rol ten opzichte van zijn blanke ‘meester’ en het slavernijverleden van Nederland. Hoe Zwarte Piet wordt uitgebeeld is volgens vele mensen onderdeel van een racistisch patroon. Het vraagstuk over Zwarte Piet is een discussie tussen steeds dominanter wordende wereldbeelden in Nederland. Aan de ene kant staan mensen die een relativistische en dynamische maatschappij willen hebben, waarin constant wordt benadrukt dat zaken anders kunnen zijn. Aan de andere kant staat een groep mensen die dit helemaal niet wenst. In feite is er eigenlijk heel weinig aan de hand, maar door alle discussieprogramma’s en door de bemoeienis van organisaties als de Verenigde Naties en de Raad van State wordt de discussie steeds groter gemaakt.
13 Booy, F. (2014). Het verhaal van Zwarte Piet: geschiedenis en betekenis. Bijlage bij tijdschrift Immaterieel Erfgoed.
8
Bijlagen
Op deze afbeelding is rechts een Moorse page te zien.
9
Logboek onderzoek
Datum
Plaats
23-06 23-06
School School
Verrichte werkzaamheden Uitleg PWS Bezig op school
24-06
School
Bezig op school
21-09
Thuis
Bezig voor 1e beoordelingsmoment
23-09
Thuis
24-09
Thuis
Bezig voor 1e beoordelingsmoment Bezig voor 1e beoordelingsmoment
02-11
Treasor
Aan de deelvragen gewerkt
03-11
Thuis
Aan de deelvragen gewerkt
05-11
Thuis
08-11
Thuis
Aan de deelvragen gewerkt Aan de deelvragen gewerkt
10-11
Thuis
Aan de deelvragen gewerkt
12-11
Thuis
Aan de deelvragen gewerkt
Resultaat of opmerking Hoofdvraag en deelvragen bedacht. PWS van havo 5 voor een deel doorgelezen. Hoofdvraag verandert. Deelvragen bijgewerkt. PWS nog een deel doorgelezen Hoofdvragen en deelvragen nu definitief. Deel van de inleiding geschreven. Plan van aanpak geschreven. Inleiding uitgebreid. Plan van aanpak uitgebreid. Plan van aanpak afgemaakt. Schema wat ik wil doen per week gemaakt Eerste twee deelvragen nagenoeg af Eerste twee deelvragen af, derde deelvraag af Aan deelvraag 4 en 5 gewerkt Welke stereotypen bestaan er over Zwarte Piet af Begonnen met de deelvraag: Hoe denkt de Nederlandse samenleving over Zwarte Piet? Hoe denkt de Nederlandse samenleving over
Tijd 0,5 uur 1,5 uur
1 uur
2,5 uur
1 uur 1,5 uur
4 uur 4 uur 3,5 uur 4 uur 2 uur
2 uur
10
13-11
Thuis
Deelvragen
16-11
Thuis
Deelvragen, discussieprogramma over Zwarte Piet bekeken
17-11
Thuis
Aan de laatste deelvraag gewerkt
17-01
Thuis
18-01
Thuis
19-01
Thuis
20-01
Thuis
21-01
Treasor en thuis
24-01
Thuis
Aan de deelvragen gewerkt naar aanleiding van het tweede beoordelingsmome nt Aan de deelvragen gewerkt Documentaire gekeken Aan de laatste twee deelvragen gewerkt Informatie uit boeken gehaald Laatste deelvraag af
25-01
Thuis
Onderzoek puntjes op de i
Zwarte Piet? grotendeels af Begonnen met de deelvraag: Hoe denken verschillende instellingen en mensen in andere landen over Zwarte Piet? Aan de laatste deelvraag begonnen
Belangrijkste vooren tegenargumenten op een rij.
1,5 uur
2 uur
4 uur
4 uur
2 uur 2 uur 2,5 uur 5 uur Alle deelvragen zijn nu klaar
3 uur
Onderzoek is klaar
3 uur
Logboek wetenschappelijk artikel 26-01 27-01
Thuis Wetenschappelijk artikel, hoofdtekst Thuis Hoofdtekst
2 uur 4 uur
11
28-01
Thuis Hoofdtekst + conclusie
2 uur
29-01
Thuis Conclusie + inleiding
2 uur
31-01
Thuis Hoofdtekst + conclusie + inleiding + samenvatting Thuis Artikel in elkaar zetten + printen
4 uur
01-02
3 uur
Werkplan Het onderwerp van mijn PWS is Zwarte Piet in verband met de geschiedenis van de Nederlandse slavernij. De vakken die hierbij zijn betrokken zijn geschiedenis en maatschappijwetenschappen. Geschiedenis omdat de slavernij uiteraard een groot deel van de geschiedenis beheerst. Het vak maatschappijwetenschappen kun je terugzien in dit onderwerp op de manier hoe Zwarte Piet hedendaags wordt voorgesteld en de reactie van de samenleving hierop. Ook de slavernij kun je betrekken bij het vak maatschappijwetenschappen, de slavernij heeft zijn sporen nagelaten in de huidige maatschappij. De hoofdvraag is: ●
In hoeverre kun je Zwarte Piet in verband brengen met het slavernijverleden van Nederland? De deelvragen zijn:
● ● ● ● ● ● ● ●
Hoe is de slavernij ontstaan en wat is het aandeel van Nederland hierin geweest? Hoe is het Sinterklaasfeest met daarbij een grote rol van Zwarte Piet ontstaan? Welke verschillende verschijningsvormen van Zwarte Piet zijn er door de jaren heen geweest? Welke stereotypen bestaan er over Zwarte Piet? Hoe denkt de Nederlandse samenleving over Zwarte Piet? Hoe denken verschillende instellingen (VN) en mensen in andere landen over de traditie van Zwarte Piet? Hoe is het te verklaren dat de Zwarte Pieten discussie na 2013 actueel geworden is? Welke voor- en tegenargumenten kun je noemen om te bepalen in hoeverre de figuur van Zwarte Piet racistisch is? De onderzoeksmethodes, het onderzoeksmateriaal en informatiebronnen
● ● ● ● ● ●
Boeken Kranten- en tijdschriftartikelen Artikelen uit opiniebladen Internet Documentaires PWS havo 5
12
● ● ● ●
Voor boeken zal ik vooral de bibliotheek (Tresoar) raadplegen. Ook is het heel handig om via Google books fragmenten uit bepaalde boeken op te zoeken en te gebruiken. Verder had ik al een aantal geschikte boeken gevonden op internet, die ik eventueel kan kopen. De documentaires zijn overal op internet te vinden. Maar vooral op NPO DOC staan geschikte, informatieve documentaires. Boeken zullen mijn voornaamste informatiebronnen worden. Daarom zal ik ook zorgvuldig op zoek gaan naar betrouwbare en objectieve boeken. De taken die ik nog te doen heb zijn: Boeken verzamelen. Boeken (voor een deel) zorgvuldig lezen. Belangrijke informatie uit de boeken verzamelen, verwerken en uitwerken. Documentaires kijken, en daarvan de belangrijkste zaken noteren. Ook is het PWS dat ik in havo 5 al heb gemaakt erg handig om te gebruiken als bron. Ik kan zaken die ik eerder al opgezocht heb, gebruiken in mijn huidige PWS. Dit scheelt tijd omdat ik bepaalde dingen niet weer opnieuw hoef uit te zoeken. Het tijdplan Activiteit Hoofd- en deelvragen bedenken en verbeteren Twee PWS-dagen Boeken lezen Documentaires kijken Informatie verwerken PWS in elkaar zetten Totaal
Tijd 2 uur 10 uur 7 uur 3 uur 6 uur 2 uur 30 uur
Omdat ik mijn PWS alleen schrijf, is het voor mij heel makkelijk om elk moment op de dag van de week met mijn PWS bezig te gaan. Ik hoef niet met iemand anders te overleggen wat er nog moet gebeuren en wie wat moet doen. Planning per week Week en datum week 41&42, 5-18 okt
Activiteit Verdiepen in het onderwerp, beginnen met het lezen van de eerste boeken.
week 43&44, 19 okt-1 nov
Verdiept in de eerste vier deelvragen. Eerste twee deelvragen af. PWS week, twee onderzoeksdagen. Alle deelvragen afronden in week 46. 2e beoordelingsmoment. Het gehele werk doorlezen en eventueel belangrijke informatie toevoegen. Wetenschappelijk artikel schrijven. Verder werken aan wetenschappelijk artikel Onderzoeksdag in week 3. Laatste stukken toevoegen aan het artikel. Allen puntjes op de i zetten. Uiteindelijke werk inleveren in week 5.
week 45&46, 2-15 nov week 47&48, 16-29 nov week 49&50, 30 nov-13 dec week 51&52, 14-27 dec week 53&1, 28 dec-10 jan week 2&3, 11-24 jan week 4&5, 25 jan-7 feb
13
week 9&10, 29 feb-13 maart
Presentatie voorbereiden. In week 10 PWS presenteren in het Engels.
Planning onderzoeksdagen 1e onderzoeksdag:
● ● ● ●
Voor de 1e onderzoeksdag wil ik deze twee deelvragen voor het grootste deel af hebben: Hoe is de slavernij ontstaan en wat is het aandeel van Nederland hierin geweest? Hoe is het Sinterklaasfeest met daarbij een grote rol van Zwarte Piet ontstaan? Op de onderzoeksdag zelf wil ik me al verdiept hebben in de volgende deelvragen. Welke verschillende verschijningsvormen van zwarte Piet zijn er door de jaren heen geweest? Welke stereotypen bestaan er over Zwarte Piet? Op de onderzoeksdag zelf, zal ik deze vragen verder uitwerken. Verder wil ik alle benodigdheden, zoals boeken en artikelen, al verzameld hebben voor de onderzoeksdag, zodat ik op die dag zelf niet meer naar de bibliotheek hoef. 2e onderzoeksdag:
● ● ● ●
● ● ●
Op de 2e onderzoeksdag wil ik in ieder geval de volgende deelvragen af hebben: Hoe is de slavernij ontstaan en wat is het aandeel van Nederland hierin geweest? Hoe is het Sinterklaasfeest met daarbij een grote rol van Zwarte Piet ontstaan? Welke verschillende verschijningsvormen van zwarte Piet zijn er door de jaren heen geweest? Welke stereotypen bestaan er over Zwarte Piet? Verder wil ik dan bezig gaan met de overige deelvragen: Hoe denkt de Nederlandse samenleving over Zwarte Piet? Hoe denken verschillende instellingen (VN) en mensen in andere landen over de traditie van Zwarte Piet? Welke voor- en tegenargumenten kun je noemen om te bepalen in hoeverre de figuur van Zwarte Piet racistisch is? Ook op deze dag wil ik weer alle benodigdheden van te voren hebben. Ik wil me dus op beide onderzoeksdagen vooral bezighouden met het ordenen van informatie. Als ik me voor de die dagen goed inlees en genoeg informatie heb gevonden, kan ik op de onderzoeksdagen zelf veel werk verrichten.
Presentatievorm: Aan de hand van bestudeerde literatuur, gemaakte aantekeningen en de antwoorden op de deelvragen zal ik uiteindelijk een wetenschappelijk artikel van maximaal zes pagina’s schrijven. In week 10 zijn de PWS presentaties voor het van Engels. Het cijfer van de mondelinge presentatie telt als SE mee voor spreekvaardigheid bij het vak Engels. Bij deze presentatie zal ik een Powerpoint gebruiken en ongeveer een kwartier aan het woord zijn.
14
Literatuur/bronnenlijst
●
● ●
● ● ● ● ● ●
●
● ●
Internetbronnen Miller, A. (2015). VN vellen oordeel over Zwarte Piet. Geraadpleegd op 23 september 2015. http://www.parool.nl/parool/nl/4/AMSTERDAM/article/detail/4120801/2015/08/14/VN-vellen-oordeel-over-ZwartePiet.dhtml Booy, F. (2014). Waar komt de Zwarte Piet vandaan? Geraadpleegd op 3 november 2015. http://immaterieelerfgoed.nl/portal/theorie/discussies/view/46 Mulligen, van R. Tilburg School of Catholic Theology. Geraadpleegd op 17 januari 2016. https://www.lucepedia.nl/dossieritem/slavernij/de-kerk-en-slavernij
Boeken Bas, M., (2013). Zwarte Piet, discrimineren of fascineren?: Een pleidooi voor de Zwarte Piet. Soesterberg: Aspekt. Scheer, A., (2014). Zwarte Sinterklazen: Over Pieten en ander heidens volk. Breda: Papieren Tijger. Booy, F., (2008). Op zoek naar Zwarte Piet: Een speurtocht naar de herkomst, de ontwikkeling en de betekenis van de dienaar van Sinterklaas. Eindhoven: Stichting Nationaal Sint Nicolaas Comité. Bas, J. de. (2003). Een mijter zonder kruis: Sint-nicolaas in de protestantse pers 1945-2000. Hilversum: Verloren. Luyten, M. (2013). Dag Afrika. Amsterdam: Bezige Bij. Schenkman, J. (1850). Sint Nikolaas en zijn knecht. Amsterdam.
Kranten- en tijdschriftartikelen Boer-Dirks, E. (1993). Nieuw licht op Zwarte Piet: Een kunsthistorisch antwoord op de vraag naar de herkomst van Zwarte Piet. Volkskundig bulletin. Tijdschrift voor Nederlandse cultuurwetenschap. Uitgave van het Meertens Instituut, (pp. 1-35) Helsloot, J. (2001). De oudst bekende naam van Zwarte Piet: pieter-mê-knecht. Nieuwsbrief Meertens Instituut. Helsloot, J.I.A. (2009) ´Is Zwarte Piet uit te leggen?’. In: Koops, W. & M. Pieper & E. Boer (ed.). Sinterklaas verklaard. Amsterdam : SWP, 2009, pp. 76-85.
● ● ●
Helsloot, J. (2012). Zwarte Piet and Cultural Aphasia in the Netherlands. Quotidian. Journal for the Study of Everyday of Everyday Life: 3, 1-20. (2012). Safeguarding Intangible Cultural Heritage. The Boydell Press, Woodbridge. Paperback edition 2014 Janssen, L. (1993). Sint Nicolaas, de duivel en de doden, Baarn, p. 35-37.
15
● ●
● ● ● ● ●
● ● ●
Booy, F. Het verhaal van Zwarte Piet: geschiedenis en betekenis. Utrecht, bijlage bij tijdschrift Immaterieel Erfgoed. Helsloot, J. (2002). '5 December. Sinterklaas en nationale cultuur in Nederland’. In: Skript Historisch Tijdschrift, jaargang 24.4, p. 55-70.
Documentaires en filmpjes Bergman, S. (uitgezonden 2 december 2014). Zwart als roet. http://www.npo.nl/2doc/01-122014/VPWON_1226620 Andere tijden. (uitgezonden 13 november 2014). Witte Sjors en zwarte Sjimmie. http://www.npo.nl/anderetijden/13-11-2014/VPWON_1227041 NTR. (2013). Serie van 4 afleveringen: de slavernij voorbij? http://www.npo.nl/de-slavernijvoorbij/POMS_S_NTR_400497 VARA (2015). Zwartepieten! http://www.npo.nl/zwartepieten/13-11-2015/VARA_101376873 De Telegraaf. Donkere Amerikanen over Zwarte Piet. http://www.telegraaf.nl/tv/nieuws/buitenland/21131366/__Donkere_Amerikanen_over_Zwarte_Piet__.ht ml Socioloog Prof. dr. Peter Achterberg. Wat zegt je mening over Zwarte Piet over je. http://www.universiteitvannederland.nl/college/wat-zegt-je-mening-over-zwarte-piet-over-je/ EO Arena. (uitgezonden 12 december 2014). Stelling: Zwarte Piet is ouderwets gezellig. http://www.eo.nl/ditisdedag/arena/aflevering-detail/stelling-zwarte-piet-is-ouderwets-gezellig/ KRO/NCRV Schepper & Co (uitgezonden 1 juli 2013). De kerk en slavernij. http://zendingsraad.nl/actueel/37/kerk-en-slavernij
16
17