Αρχαία αγορά των αθηνών από τα ανασκαφικά τεκμήρια στην εικονική πραγματικότητα by Lefteris Karydis

Περιεχόμενα

Πρόλογος..........................................................................................................6

Α.Εισαγωγή....................................................................................................8 Β.Ανάλυση......................................................................................................8 Μέρος Πρώτο

1.Θέση του προβλήματος.........................................................................12 2.Η ιστορική σημασία της Αρχαίας Αγοράς.......................................15 3.Τα κτίσματα, οι πολιτικοί θεσμοί και το εμπόριο...........................17 A.Θόλος και Πρυτάνεις....................................................................17 B.Νέο Βουλευτήριο και Βουλή........................................................18 Γ.Στοά Αττάλου Β’ και εμπορική λειτουργία................................19 4.Η εξέλιξη της Αγοράς............................................................................20 5.Χρονικό των ανασκαφών.....................................................................22 Μέρος Δεύτερον

1.Τοπογράφηση και σχεδιασμός............................................................26 2.Σχεδιαστική αναστήλωση....................................................................30 3.Θόλος........................................................................................................34 4.Το Νέο Βουλευτήριο..............................................................................41 5.Στοά Αττάλου Β’.....................................................................................47 6.Αναπαραστάσεις....................................................................................52 A.Εικονογράφηση.............................................................................52 B.Βίντεο στο διαδίκτυο.....................................................................52 I.Βίντεο – ξεναγήσεις....................................................................52 II.Ερασιτεχνικά βίντεο..................................................................53 III.«Athens Tech Demo».................................................................53 IV.Περιήγηση στην Αρχαία Αγορά...............................................54

Γ.Σύνθεση Βιβλιογραφία Ευρετήριο εικόνων

Πρόλογος

Το θέμα «Αρχαία Αγορά των Αθηνών: από τα ανασκαφικά τεκμήρια στην εικονική πραγματικότητα» αποτελεί την ερευνητική μου εργασία, που περιλαμβάνει κυρίως την επιστημονική τεκμηρίωση και το ύποβαθρο για την τελική ομώνυμη διάλεξη, στο πλαίσιο του προγράμματος σπουδών του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών (ΤΑΜ) της Πολυτεχνικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Γεννημένος και αναθρεμμένος στην Αθήνα, δεν ήταν λίγες οι φορές που βρέθηκα δίπλα στους μεγάλους αρχαιολογικούς χώρους που βρίσκονται στο κέντρο της πόλης. Κατά τις εξόδους μου στην Πλάκα, το Θησείο και το Μοναστηράκι ερχόμουν αντιμέτωπος με αυτά τα μνημεία μιας παλαιότερης εποχής. Το γεγονός ότι παρατηρούσα πλήθη επισκεπτών και ειδικά ξένων τουριστών να συνωστίζονται για να εισέλθουν στους αρχαιολογικούς χώρους προκαλούσε το ενδιαφέρον μου ως προς την πολιτισμική τους σημασία. Αργότερα, όταν εκδηλώθηκε το ενδιαφέρον μου για τον κλάδο της αρχιτεκτονικής, οι προβληματισμοί μου εξαπλώθηκαν και στη μορφολογία των αρχιτεκτονημάτων. Χάρη στο πρόγραμμα σπουδών του ΤΑΜ απέκτησα τις πρώτες, στοιχειώδεις γνώσεις για τα αρχιτεκτονήματα των αρχαίων Ελληνικών πόλεων- κρατών και με τη βοήθεια και καθοδήγηση του διδάσκοντα κ. Αλέξανδρου Γούναρη μπόρεσα να αντιληφθώ την εξελικτική πορεία των κτισμάτων της αρχαιότητας, αλλά και τον τρόπο που οι σύγχρονοί μου τα καταγράφουν ως κειμήλια της ιστορίας και τα μελετούν. Παράλληλα, ερχόμενος σε επαφή με τα σύγχρονα συστήματα σχεδίασης (προγράμματα CAD, photoshop) και με τα προγράμματα ψηφιακής τρισδιάστατης μοντελοποίησης, θέλησα να ερευνήσω πώς αυτά μπορούν να εφαρμοστούν στον κλάδο της Αρχαιολογίας. Για την απάντηση των προβλημάτων και την ολοκλήρωση της μελέτης, ήρθα σε επαφή με πολιτισμικούς φορείς όπως το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, με το γραφιστικό γραφείο παγκοσμίου εμβέλειας WHISKYTREE και, σε λίγες περιπτώσεις, με απλούς επισκέπτες της Αρχαίας Αγοράς. Τους ευχαριστώ για την ανταπόκριση στις ανάγκες μου και για την παροχή επιστημονικών και εμπειρικών πληροφοριών. Παρακολουθώντας την πορεία της ανακάλυψης των αρχαιολογικών τεκμηρίων και την πρόοδο των συστημάτων αποτύπωσης και αναπαράστασης των αρχαιολογικών χώρων, πέρα από το να αντιληφθώ τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της χρήσης τους, μπόρεσα να διακρίνω τη στροφή που γίνεται προς τα μέσα τρισδιάστατης απεικόνισης. Τα συμπεράσματα και οι επιφυλακτικές προβλέψεις μου αποτελούν την κορύφωση της ερευνητικής μου μελέτης. Ιδιαιτέρως θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Σπύρο Παπαδόπουλο καθηγητή μου στο ΤΑΜ και τον δάσκαλό μου Γιώργο Καλαούζη μέλος ΕΔΙΠ για τις γνώσεις που μου παρείχαν κατά τη φοίτησή μου στο πεδίο των ψηφιακών αναπαραστάσεων και της τρισδιάστατης ψηφιακής περιήγησης. Οι γνώσεις αυτές αποτέλεσαν εφαλτήριο για την εμβάθυνση στα σχεδιαστικά προγράμματα τρισδιάστατης απεικόνισης και τις εφαρμογές τους στην Αρχιτεκτονική και την Αρχαιολογία. Τέλος τους ευχαριστώ και για τη συμμετοχή τους στην εξεταστική επιτροπή του ερευνητικού θέματος. Ελευθέριος Ν. Καρύδης

Α. Εισαγωγή Είναι γενικά αποδεκτό πως μια εικόνα μπορεί να αποτελέσει καλύτερο τεκμήριο περιγραφής σε σύγκριση με ένα γραπτό κείμενο. Άλλωστε είναι γνωστό από τη λαϊκή θυμοσοφία πως «μια εικόνα αξίζει όσες χίλιες λέξεις». Ο συνδυασμός των δύο αυτών μεθόδων περιγραφής μπορεί να χαρακτηριστεί ο βέλτιστος για την επεξήγηση από μεριάς πομπού και για την κατανόηση από μεριάς δέκτη. Ένα εικονογραφημένο κείμενο με φωτογραφίες, σκαριφήματα, διαγράμματα και άλλα παρόμοια οπτικά υλικά είναι αναμφίβολα πιο ευχάριστα αναγνώσιμο, ενώ είναι και ευκολότερο στον αναγνώστη να αντιληφθεί το περιεχόμενό του. Όπως προκύπτει, λοιπόν, η εικονογράφηση ενός κειμένου μπορεί να συνεισφέρει στην κατανόησή του. Η πραγματική της όμως αξία έγκειται στην διδακτική παιδαγωγική υποστήριξη που προσφέρει σε ένα κείμενο. Όσον αφορά κείμενα επιστημονικού περιεχομένου, η εικονογράφηση συνεισφέρει στην ευκολότερη ανάγνωση, την καλύτερη εμπέδωση και την εξοικονόμηση χρόνου για την επεξήγηση. Ειδικά σε βιβλία αρχαιολογικού ενδιαφέροντος, οι εικόνες εναλλάσσονται με το γραπτό κείμενο για να λειτουργήσουν ως συνόψεις των περιγραφών, ως επεξηγήσεις υποθέσεων και θεωριών και φυσικά ως παρουσιάσεις αρχαιολογικών τοπίων και ευρημάτων.

Eικ.1: Σχέδια αναπαράστασης των κατόψεων της Θόλου με περιγραφικό κείμενο, όπως παρουσιάζονται στις επίσημες αρχαιολογικές δημοσιεύσεις. Πηγή: Thompson-Wycherley, 1972, σελ. 42.

Οι πρώτες αρχαιολογικές αναπαραστάσεις μπορούν χρονολογικά να τοποθετηθούν στους Αναγεννησιακούς πίνακες ζωγραφικής, σε γκραβούρες καλλιτεχνών και σε σκίτσα αρχαιοφίλων οι οποίοι συναντούσαν τα αρχαία λείψανα τυχαία κατά τις περιηγήσεις τους. Η διδακτική τους αξία είναι αμφισβητήσιμη καθώς αποτελούν συνήθως εμπνεύσεις της φαντασίας ή προϊόντα της καλλιτεχνικής φύσης των δημιουργών και η μορφή τους ακολουθεί την τυχαία εικόνα διατήρησης των εναπομεινάντων ερειπίων της εποχής των καλλιτεχνών. Παρόλα αυτά ενέταξαν στην αναπαράσταση το στοιχείο της φυγής, του βάθους και της προοπτικής1 και άνοιξαν το

Eικ.2: Άποψη περιοχής της Αγοράς μετά την Επανάσταση (Υδατογραφεία του J.J. Wolfensberger, 1834) Πηγή: Thompson- Wycherley, 1972, πιν. 110Α.

Επί του θέματος βλ. σχετικά τη μονογραφία Favennec Riboulet- Deyris, 2007.

σε ψηφιακές παραμορφώσεις και αλλοιώσεις του πραγματικού μνημείου, στηριζόμενες στη φαντασία και τις πηγές του δημιουργού. Το αποτέλεσμα είναι αναμφίβολα μεγαλοπρεπές και εντυπωσιακό αλλά συχνά αποκλίνει της πραγματικότητας και τελικά χάνει τη διδακτική του αξία, καταλήγοντας σε ένα ρόλο διακοσμητικό που όμως προκαλεί σύγχυση στο ευρύ κοινό. Εν κατακλείδι, μέσω της έρευνας αυτής, επιχειρείται η καταγραφή και ο σχολιασμός των μεθόδων των αρχαιολογικών αναπαραστάσεων έχοντας ως πεδίο αναφοράς της μελέτης μνημεία της Αρχαίας Αγοράς των Αθηνών και συγκεκριμένα της Θόλου, του Νέου Βουλευτηρίου και της Στοάς του Αττάλου Β’. Σημείο χρονολογικής αναφοράς είναι και η χρονιά του 1977 όταν παρουσιάζεται το άρθρο του William B. Dinsmoor, Jr. με τίτλο «The Archaeological Field Staff: The Architect» στο περιοδικό «Journal of Field Archaeology,1977, vol. 4 σελ. 309-328 . Στο συγκεκριμένο άρθρο παρουσιάζεται ο ρόλος του αρχιτέκτονα στις αρχαιολογικές ανασκαφές. Το άρθρο θεωρείται από πολλούς ένα μανιφέστο ως προς την καταγραφή και παρουσίαση των υπαρχόντων μέχρι τότε μεθόδων καταγραφής, αποτύπωσης και αναπαράστασης των αρχαιολογικών χώρων.

Εικ.3: Υποθετική απεικόνιση της Αγοράς, περίπου το 1880. Όψη από τα βορειοδυτικά (σχέδιο του J. Bulhmann) Πηγή:Thompson-Wycherley, 1972, πιν. 110Β.

δρόμο για την είσοδο της τρίτης διάστασης που χρησιμοποιείται κατά κόρον στις σύγχρονες τεχνικές της ψηφιακής απεικόνισης. Φυσικά, η εξέλιξη, η τεχνική και η αξία των απεικονίσεων και των αρχαιολογικών αναπαραστάσεων επηρεάστηκε από την πρόοδο της τεχνολογίας με την πάροδο των χρόνων. Η εξέλιξη της τεχνολογίας που σχετίζεται με την αρχαιολογική επιστήμη είναι ένα θέμα που θα απασχολήσει μέρος της συγκεκριμένης έρευνας, εστιάζοντας σε δύο παραμέτρους: την καταγραφή των αρχαιολογικών ευρημάτων και την αναπαράστασή τους.

Η εργασία διαρθρώνεται σε δύο ενότητες, με στόχο πρώτα να δώσει επεξηγηματικά στοιχεία για τα αρχαιολογικά τεκμήρια που προέκυψαν από τις ανασκαφές της Αρχαίας Αγοράς και εν συνεχεία να παρουσιάσει τα θετικά και τα αρνητικά των ψηφιακών αναπαραστάσεων. Πιο συγκεκριμένα, στην πρώτη ενότητα θέτονται οι προβληματισμοί ως προς την ανάδειξη της Αγοράς ως μνημείο και κατά πόσο οι σύγχρονοι επισκέπτες της μπορούν να κατανοήσουν τη σημασία και το ρόλο που διαδραμάτισε στην παγκόσμια ιστορία και στη διαμόρφωση του δυτικού πολιτισμού. Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στις γραμματειακές πηγές που διέθεταν οι αρχαιολόγοι και τους ώθησαν στην αναζήτηση των μνημείων της Αγοράς, με ξεχωριστή αναφορά στα τρία κτίρια μελέτης ως προς τις λειτουργίες τους. Η ενότητα κλείνει με μια καταγραφή της ιστορικής εξέλιξης της Αγοράς μέχρι τη σημερινή της κατάληξη ως αρχαιολογικός χώ-

Έικ.4: Υποθετική απεικόνιση της Ακρόπολης και της Αγοράς από τα βορειοδυτικά, (στιγμιότυπο βίντεο) WHISKYTREE Πηγή:https://www.youtube.com/watch?v=DMccsbWFAok (3:00 π.μ. 7/2/2017)

Η ανάλυση αυτή δε θα περιοριστεί σε μια απλή καταγραφή και παρουσίαση των σύγχρονων μέσων αποτύπωσης και αναπαράστασης. Οι διευκολύνσεις που προσφέρουν οι σύγχρονες ψηφιακές μέθοδοι μέσω των υπολογιστικών προγραμμάτων και η ανάγκη για εντυπωσιασμό του κοινού οδηγούν 9

Εικ.5: Άποψη μέσα από τη Θόλο του Ελληνικού Κόσμου κατά τη διάρκεια ψηφιακής διαδραστικής περιήγησης στην Αρχαία Αγορά.

ρος και την παρουσίαση των χρονικών φάσεων των ανασκαφών που ξεκίνησαν στην περιοχή της Βλασσαρούς και συνεχίζονται μέχρι σήμερα.

τους τουριστικούς οδηγούς μέχρι τα βίντεο του διαδικτύου και το πρόγραμμα τρισδιάστατης ψηφιακής πραγματικότητας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού.

Η δεύτερη ενότητα ξεκινά με την παρουσίαση του τρόπου καταγραφής και αποτύπωσης της Αγοράς, όπως παρουσιάστηκε από τον William B. Dinsmoor, Jr. στο μανιφέστο του. Ακολουθεί η διαδικασία της παρουσίασης των ευρημάτων στις εκάστοτε επιστημονικές και τουριστικές δημοσιεύσεις, για να τεθούν οι πρώτοι προβληματισμοί για τις διαδικασίες αναπαράστασης από τους αρχαιολόγους αρχιτέκτονες. Στα τρία επόμενα κεφάλαια γίνεται λεπτομερής περιγραφή των αρχαιολογικών τεκμηρίων που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια των ανασκαφών για κάθε κτίριο μελέτης ξεχωριστά, ώστε να γίνει αντιληπτή η εξέλιξη από το εύρημα στη σχεδιαστική αναπαράσταση και μετέπειτα στην ψηφιακή. Σε αυτά τα τρία κεφάλαια εμφανίζονται και τα προβλήματα της ψηφιακής αναπαράστασης και της της αναστήλωσης των μνημείων. Η ενότητα κλείνει με την καταγραφή των τρόπων με τους οποίους η Αγορά παρουσιάζεται στο ευρύ κοινό, από

Η μελέτη ολοκληρώνεται με τα συμπεράσματα ως προς τη χρήση των ψηφιακών μέσων αναπαράστασης και προβλέψεις για την εξέλιξη και βέλτιστη χρήση τους στον τομέα της αρχαιολογίας.

Μέρος πρώτο Θέση του προβλήματος σε μεγάλο βαθμό την υποκειμενική κρίση του μελετητή η οποία δεν είναι πάντοτε ακριβής και επιφέρει διφορούμενες απόψεις, ακόμα και διαφωνίες σε σημαντικά στοιχεία. Ως εκ τούτου η επιστημονική τεκμηρίωση πίσω από την αποτύπωση είναι ελλιπής και συχνά ανακριβής.

Η ανάγνωση των ευρημάτων και των μνημείων μιας αρχαιολογικής ανασκαφής φανερώνουν σημαντικές πληροφορίες ως προς τη ζωή, τις συνήθειες, την κοινωνική, οικονομική και πολιτική κατάσταση που επικρατούσε στην περιοχή την εκάστοτε περίοδο. Στοιχειοθετώντας τα δεδομένα που προκύπτουν, ο μελετητής παρατηρητής συμπληρώνει την εικόνα που αντίκριζαν οι χρήστες της εποχής και καλείται να την αποτυπώσει και να την παρουσιάσει όσο το δυνατόν πειστικότερα και επιστημονικά τεκμηριωμένη. Η διαδικασία της αποτύπωσης και παρουσίασης εγκυμονεί μεγάλους κινδύνους παρερμήνευσης. Η παρερμήνευση αυτή μπορεί να οδηγήσει σε εσφαλμένα συμπεράσματα ως προς τα ευρήματα και ως εκ τούτου για την ίδια τη χρονολογική περίοδο και τις επικρατούσες συνθήκες.

Από την άλλη, ο παρατηρητής ως δέκτης του μηνύματος σπάνια διαθέτει την επιστημονική γνώση και την ικανότητα αντίληψης που θα τον βοηθήσει στην καλύτερη ανάγνωση και κατανόηση. Από προσωπική παρατήρηση στους αρχαιολογικούς χώρους είναι πολλοί οι λόγοι που επιδρούν στην ελλιπή κατανόηση του χώρου και αντίληψη του μνημείου όπως ήταν την περίοδο της δημιουργίας του. Σίγουρα οι περισσότεροι μπορούν να διαβάσουν ένα χάρτη ή ένα τοπογραφικό σχεδιάγραμμα όπου παραθέτονται οι θέσεις των εκάστοτε ευρημάτων. Παρόλα αυτά, χρειάζεται μεγάλη εμπειρία και τριβή στην επιστήμη της αρχαιολογίας για το σχηματισμό ολοκληρωμένης εικόνας παρατηρώντας απλά το ίδιο το μνημείο, ενώ η έλλειψη γνωστικού υπόβαθρου δε βοηθά στην κατανόηση του αρχιτεκτονικού - αρχαιολογικού σχεδίου. Είναι σημαντικό να αναφερθεί πως επισκέπτες παρατηρητές προερχόμενοι από περιοχές με μεγάλη αρχαιολογική παρακαταθήκη, έδειχναν μεγαλύτερη ικανόητα στην ταύτιση των μνημείων με τα σημεία στους χάρτες και τις εικόνες των οδηγών. Επισκέπτες από χώρες της Ασίας όπως Ιάπωνες, Κινέζοι και Κορεάτες ή επισκέπτες από την Ευρώπη όπως Ισπανοί, Γάλλοι, Γερμανοί είχαν καλύτερη ανταπόκριση στο χώρο. Αρκετοί διέθεταν μαγνητοφωνημένες παρουσιάσεις για κάθε κτίριο του χώρου ή εξειδικευμένους τουριστικούς οδηγούς με πληροφορίες και εικονογραφικό υλικό. Μάλιστα, δεν ήταν λίγοι εκείνοι που είχαν πραγματοποιήσει έρευνα πριν την επίσκεψή τους στο χώρο, αναζητώντας σε διαδίκτυο και βιβλιογραφικές πηγές πληροφορίες που θα τους επέτρεπαν την καλύτερη κατανόηση της αρχιτεκτονικής εξέλιξης του χώρου αλλά και των κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών και θρησκευτικών παραμέτρων που συντέλεσαν

Αρχικά, αν δεχτούμε τον αρχαιολόγο, αρχιτέκτονα, επιστημονική ομάδα ανασκαφών ως τον πομπό του μηνύματος που αποτελούν τα ευρήματα μιας ανασκαφής, τότε μπορούμε να εντοπίσουμε τα πρώτα προβλήματα σύγχυσης ως προς την καταγραφή και διατύπωση του ίδιου του μηνύματος. Τα αρχαιολογικά ευρήματα, όπως είναι φυσικό, έχουν υποστεί αμέτρητες φθορές κατά την πάροδο των αιώνων με αποτέλεσμα να μην διατηρούν όλα τα μορφολογικά χαρακτηριστικά με τα οποία δημιουργήθηκαν. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι οι κατεστραμμένοι ή τμηματικά διατηρημένοι διάκοσμοι κτιρίων, η απουσία των χρωμάτων από τα αγάλματα, τα κατεστραμμένα αγγεία και μικροαντικείμενα. Η έλλειψη βασικών στοιχείων και λεπτομερειών αναγκάζει το μελετητή να συμπληρώσει τα «κενά» με εμπνεύσεις της φαντασίας του, με παρόμοια στοιχεία από άλλες κατασκευές τα οποία κρίνει ότι ταιριάζουν ή στην καλύτερη των περιπτώσεων με ό,τι έχει διασωθεί διασκορπισμένο στον αρχαιολογικό χώρο (χαρακτηριστικό παράδειγμα οι στήλες του Ολύμπιου Διός στην Αθήνα, των οποίων οι σπόνδυλοι και τα λοιπά τμήματα είναι διασκορπισμένα στον αρχαιολογικό χώρο). Η διαδικασία της αποτύπωσης, λοιπόν, φέρει 12

πριν την επίσκεψη στο χώρο, στη χειρότερη μάλιστα βασίζονταν στους ελλιπών στοιχείων τουριστικούς οδηγούς και στα περιληπτικά γραμμένα ενημερωτικά φυλλάδια που δίνονται στην είσοδο των αρχαιολογικών χώρων.

στη διαμόρφωση της περιοχής και των κτισμάτων της καθώς και των λειτουργιών που αυτά εξυπηρετούσαν. Κινούνταν με μεγαλύτερη άνεση και ταυτόχρονα προσοχή ανάμεσα στα μνημεία. Αντίθετα, επισκέπτες προερχόμενοι ακόμα και από περιοχές του δυτικού κόσμου όπως Αμερικανοί, Καναδοί, παρόλο που μπορούσαν να σχηματίσουν μια αντίληψη με βάση τις περιγραφές των μνημείων και από τις παρουσιάσεις των ξεναγών, δυσκολεύονταν να προσανατολιστούν στο χώρο χρησιμοποιώντας μόνο το χάρτη του οδηγού. Ταυτόχρονα, ελάχιστοι μπορούσαν να κατανοήσουν τη σχέση συνοχής των μνημείων και των λειτουργιών τους, ενώ αδυνατούσαν να αντιληφθούν και την έννοια της κλίμακας και των αναλογιών των κτιρίων. Επίσης, λίγοι ήταν εκείνοι που είχαν πραγματοποιήσει προσωπική έρευνα ή διέθεταν κάποιον οδηγό πέραν αυτών που βρίσκονται στο εμπόριο ή αυτών που παρέχονται ως βοηθητικοί χάρτες στην είσοδο του χώρου. Ως εκ τούτου αδυνατούσαν (έστω και μερικώς) να δημιουργήσουν μια ολοκληρωμένη εικόνα για τη λειτουργία του χώρου κατά την αρχαιότητα ή να εικονοποιήσουν τις περιγραφές και να σχηματίσουν μια σωστή μορφολογία των κτιρίων. Συμπερασματικά η παιδεία και η εντριβή του παρατηρητή με την αρχαιολογία και την αρχιτεκτονική διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην κατανόηση των ευρημάτων και του χώρου.

Οι περισσότεροι όταν ρωτήθηκαν τι πιστεύουν ότι θα τους βοηθούσε στην καλύτερη αντίληψη του χώρου απαντούσαν με έναν τρόπο παρουσίασης που θα τους επέτρεπε άμεσα να δουν μορφοποιημένο το χώρο όπως ήταν στην αρχαιότητα, όπως μια εικόνα ή ένα βίντεο. Παρόλα αυτά, όταν ενημερώθηκαν π.χ. στην περίπτωση της Αρχαίας Αγοράς ότι υπάρχει ψηφιακό υλικό με τη μορφή περιήγησης και βίντεο από το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού (πρόγραμμα «Ελληνικός Κόσμος»), οι περισσότεροι δήλωσαν άγνοια ή έλλειψη χρόνου, ακόμα και αδιαφορία. Εν κατακλείδι, κρίνεται αναγκαία η ύπαρξη της βέλτιστης επιστημονικής τεκμηρίωση ως προς την αποτύπωση και αναπαράσταση του αρχαιολογικού χώρου και των ευρημάτων του από μεριάς μελετητών και η παροχή εικονικού - ψηφιακού υλικού με φωτογραφίες, εικόνες και προβολή βίντεο και ψηφιακών περιηγήσεων στο ίδιο τον αρχαιολογικό χώρο για τους επισκέπτες για να επιτευχθεί η καλύτερη δυνατή κατανόηση από μεριάς τους. Γιατί, όμως, είναι τόσο σημαντική η κατταγραφή των κτιρίων και των ερειπίων; Τι προσφέρει η μελέτη των λειψάνων μιας παλαιότερης και πιθανώς ξεχασμένης εποχής στο σύγχρονο κόσμο;

Παράλληλα, σημαντικός είναι και ο χρόνος που αφιερώνει ο παρατηρητής στο χώρο. Σε περιπτώσεις όπως οικογένειες με μικρά παιδιά ή ομάδες τουριστών με συγκεκριμένο πρόγραμμα, ο χρόνος που αφιερωνόταν στην παρατήρηση του χώρου και του μνημείου ήταν, όπως είναι φυσικό, σύντομος. Ειδικά στην περίπτωση οικογενειών που το ενδιαφέρον αποσπώταν οι παρατηρητές δε μπορούσαν να αντιληφθούν την αναλογία των κτιρίων, την εικόνα τους, ακόμα και τη χρηστικότητά τους. Συμπερασματικά, ο καλύτερος τύπος «δέκτη» ήταν μεμονωμένοι επισκέπτες που δρούσαν απρόσκοπτα στο χώρο, χωρίς χρονικό περιορισμό και παράγοντες που τους αποσπούσαν την προσοχή. Πάλι, όμως, υπάρχουν ενδοιασμοί καθώς οι γνώσεις τους περιορίζονταν στη βέλτιστη περίπτωση σε βιβλιογραφική έρευνα που έκαναν οι ίδιοι 13

Εικ.6: Αεροφωτογραφία όπου φαίνεαι κατοπτικά όλος ο χώρος της Αρχαίας Αγοράς Πηγή: Camp II, 2004, σελ. 8.

Η ιστορική σημασία της Αρχαίας Αγοράς Η περιοχή στην οποία σήμερα βρίσκεται ανασκαμμένη η Αρχαία Αγορά της Αθήνας, αποτελούσε μέχρι το 1931 τμήμα της ευρύτερης περιοχής της Πλάκας. Η περιοχή με την ονομασία Βλασσαρού περιελάμβανε σε μια έκταση περίπου 120.000 τ.μ. γύρω στα 400 νεότερα αρχιτεκτονήματα2, τα οποία στέγαζαν 5.000 κατοίκους3. Εικ.9: Η ανασκαφική ομάδα. 1931 Πηγή: http://www.agathe.gr/overview/the_excavations. html

Για να απαντήσουμε στο προηγούμενο ερώτημα πρέπει να αναζητήσουμε τα στοιχεία που διέθεταν οι αρχαιολόγοι για τη συγκεκριμένη περιοχή. Τα οπτικά ερεθίσματα περιορίζονταν σε διασκορπισμένα δομικά στοιχεία που είχαν επαναχρησιμοποιηθεί για την οικοδόμηση των νέων κτιρίων και σε εμφανή λείψανα των αρχαίων οικοδομημάτων, όπως τμήματα της Στοάς του Αττάλου Β’. Το σημαντικότερο ερέθισμα, όμως, για τους ιστορικούς και τους αρχαιολόγους κρύβεται μέσα στις πηγές και τα κείμενα που άφησαν σαν παρακαταθήκη οι ιστορικοί και οι φιλόσοφοι της αρχαιότητας. Διαβάζοντας, λοιπόν, τις περιγραφές του Θουκυδίδη, του Πλούταρχου, του Παυσανία και του Φιλόχορου και ακολουθώντας τις φιλοσοφικές αναζητήσεις του Αριστοτέλη, αντιλαμβανόμαστε ότι στην περιοχή έλαβαν μέρος μερικά από τα σημαντικότερα συμβάντα της αρχαιότητας, το αντίκτυπο των οποίων αντικατοπτρίζεται μέχρι και σήμερα στην εξέλιξη του δυτικού πολιτισμού, κυρίως στη μορφή του πολιτεύματος.

Εικ.7 (πάνω): Η περιοχή της Αγοράς όπως ήταν το 1931 πριν την έναρξη των ανασκαφών Πηγή: Thompson-Wycherley, 1972, πιν.111Α. Εικ.8 (κάτω): Η συνοικία της Βλασσαρού πριν τις ανασκαφές. Στο κάτω μέρος διακρίνεται η πλατεία του Θησείου. Πηγή: Κουτσούκος, 1984, σελ. 50.

Οφείλουμε, λοιπόν, να αναρωτηθούμε τι κίνητρο είχαν οι αρχαιολόγοι ώστε να οδηγηθούν στην κατεδάφιση όλων αυτών των κτιρίων για να ξεκινήσουν μια αρχαιολογική σκαπάνη και μελέτη η οποία συνεχίζεται από το 1931 μέχρι και σήμερα.

Η περιοχή αποτελούσε για αιώνες το κέντρο της πόλης των Αθηνών. Στο χώρο της Αγοράς οι πολίτες και οι μέτοικοι συγκεντρώνονταν καθημερινά για να πραγματοποιήσουν εμπορικές συναλλαγές, να παρακολουθήσουν

http://project.athens-agora.gr/index.php?view=page&sid=13&lang_id=gr . http://web.archive.org/web/20020604184317/http://www.agathe.gr/cgi-bin/feature?class=Excavations .

2 3

θρησκευτικές τελετές και να πάρουν μέρος σε αθλητικές, μουσικές και ψυχαγωγικές εκδηλώσεις. Το στοιχείο όμως που διακρίνει την Αρχαία Αγορά της Αθήνας είναι η σύνδεσή της με τη γέννηση του δημοκρατικού πολιτεύματος. Στα διοικητικά κτίρια της Αγοράς συνεδρίαζαν οι πεντακόσιοι Βουλευτές, διανυκτέρευαν και σιτίζονταν οι Πρυτάνεις. Εκεί υποδέχονταν τους ξένους πρέσβεις και κήρυκες και διαβουλεύονταν για όλες τις σημαντικές πολιτικές, στρατιωτικές και οικονομικές προτάσεις πριν αυτές ψηφιστούν από την εκκλησία του Δήμου. Εκεί αναδείχτηκαν σπουδαίες ιστορικές προσωπικότητες όπως ο Μιλτιάδης, ο Θεμιστοκλής, ο Αλκιβιάδης και ο Περικλής4. Από το χώρο της Αγοράς γινόταν το κάλεσμα για το ψήφισμα με οστρακισμό, που καταδίκασε σε εξορία τον Ξάνθιππο, τον Αριστείδη, τον Κίμωνα και το Θουκυδίδη5. Εκεί συζητήθηκε και αναθεωρήθηκε η πρόταση για τη θανάτωση των Μυτιληναίων αιχμάλωτων επαναστατών6, και έγιναν οι γραφειοκρατικές ετοιμασίες για τη Σικελική εκστρατεία, που σηματοδότησε την απαρχή της ήττας της Αθήνας κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο.

ρίαρχη δύναμη και στη μετέπειτα παρακμή της. Η μελέτη του χώρου και των κτιρίων μέσα από την ανασκαφή έδωσε στους ιστορικούς και στους αρχαιολόγους ανεκτίμητες πληροφορίες για την πολιτική, κοινωνική, θρησκευτική και πολιτισμική ζωή και τις διαδικασίες της καθημερινότητας στην Αρχαία Αθήνα. Οι πληροφορίες αυτές δεν είναι απλά στοιχεία ενός παλαιότερου ξεχασμένου κόσμου. Αντίθετα, έχουν άμεσο αντίκτυπο στη σύγχρονη καθημερινότητα, με τα στοιχεία που παραθέτουν να δίνουν λύση σε σημαντικά πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα. Η θυσία, επομένως, τετρακοσίων νεότερων κτιρίων φαντάζει δίκαιη ανταλλαγή για την απόκτηση όλων αυτών των πληροφοριών που κείτονταν κάτω από τις αυλές και τους δρόμους. Έχοντας αυτή την αντιστάθμιση κατά νου, ήδη από τον πολεοδομικό σχεδιασμό της σύγχρονης Αθήνας, οι μελετητές είχαν βλέψεις για ανασκαφικές ενέργειες στην περιοχή. Οι ενέργειες αυτές ξεκίνησαν ήδη από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και κορυφώθηκαν στο πρώτο μισό του 20ου.

Στις Στοές της Αγοράς γεννήθηκε, καταλύθηκε και αναγεννήθηκε το δημοκρατικό πολίτευμα στην άμεση μορφή του, όπου όλοι οι πολίτες συμμετέχουν ενεργά, χωρίς τη μεσολάβηση εκπροσώπων. Στο κτίριο του Βουλευτηρίου έλαμψαν οι αρετές της δημοκρατίας και αναδείχθηκαν οι σπουδαιότερες προσωπικότητές της. Εκεί, όμως, εμφανίστηκαν και όλες οι αδυναμίες του πολιτεύματος, χάρη στις οποίες αρκετοί φιλόδοξοι προσπάθησαν να ετεροκατευθύνουν το λαό με δημαγωγικές τακτικές και ρητορίες, έχοντας ως γνώμονα το προσωπικό συμφέρον.

Κατά τις ανασκαφές ήρθαν στο φως κτίρια με χαρακτήρα θρησκευτικό, ψυχαγωγικό, εμπορικό και διοικητικό. Από αυτά, επιλέγουμε να αναλύσουμε δύο διοικητικά και ένα εμπορικό. Στα κεφάλαια που ακολουθούν επίκεντρο θα αποτελέσουν η Θόλος, το Νέο Βουλευτήριο και η Στοά του Αττάλου Β’.

Γίνεται, επομένως, σαφές πως η αρχιτεκτονική εξέλιξη της Αγοράς είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την πρόοδο του δημοκρατικού πολιτεύματος και συνάδει με την ιστορική πορεία της Αθήνας στην ανάδειξή της σε κυ-

Glotz, 1981, 183. Glotz, 1981, 183. 6 Glotz, 1981, 187. 4 5

Τα κτίσματα, οι πολιτικοί

Βουλής, οι Πρυτάνεις ήταν υπεύθυνοι και για θέματα ασφαλείας. Κάθε βράδυ, ένας από αυτούς κληρωνόταν από τα μέλη της επιτροπής ως Επιστάτης των Πρυτάνεων για ένα ημερονύκτιο, στη διάρκεια του οποίου επιφορτιζόταν με τη φύλαξη της σφραγίδας του κράτους και των κλειδιών των ναών όπου φυλάσσονταν δημόσιοι θυσαυροί10.

θεσμοί και το εμπόριο Θόλος και Πρυτάνεις Η Θόλος αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα δημόσια - διοικητικά κτίρια της Αρχαίας Αγοράς. Ήταν έδρα των Πρυτάνεων της Βουλής, δηλαδή των πενήντα Βουλευτών μιας από τις δέκα φυλές, οι οποίες δημιουργήθηκαν από τις πολιτικές μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη το 508/7 π.Χ. Κατασκευάστηκε περί το 470 π.Χ. και λειτούργησε ως Πρυτανείο μέχρι το 400 μ.Χ. περίπου όταν και εγκαταλείφθηκε. Εκεί σιτίζονταν οι Πρυτάνεις κατά τη θητεία τους, ενώ τουλάχιστον το ένα τρίτο αυτών (δηλαδή τουλάχιστον δέκα επτά) υποχρεούνταν να διανυκτερεύουν στο κτίριο για την αντιμετώπιση έκτακτων αναγκών7.

Στη Θόλο, πέρα από την κρατική σφραγίδα και τα κλειδιά των ναών, φυλάσσονταν και τα επίσημα πρότυπα των μέτρων και των σταθμών του Αθηναϊκού κράτους11. Κατά μια έννοια, λοιπόν, η Θόλος αποτελούσε την καρδιά της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, όπου διέμεναν επό εικοσιτετραώρου βάσεως οι Πρυτάνεις και συχνά πολίτες που εργάζονταν ως βοηθοί τους όπως γραμματείς.

Οι Πρυτάνεις ουσιαστικά αποτελούσαν ένα αντιπροσωπευτικό τμήμα της Βουλής και αναλάμβαναν εργασίες που δεν απαιτούσαν την ολομέλεια8. Τα καθήκοντά τους ήταν πολλά. Ετοίμαζαν την ημερήσια διάταξη της ολομέλειας της Βουλής, στην οποία εισηγούνταν για εκείνη που θα παρουσιαζόταν στην εκκλησία του Δήμου. Οι Πρυτάνεις ήταν υπεύθυνοι να συγκαλούν την ολομέλεια της Βουλής και του Δήμου και μέχρι να δημιουργηθεί ο θεσμός των Προέδρων, ασκούσαν τα ανάλογα καθήκοντα στις συνεδριάσεις των σωμάτων. Επίσης, δέχονταν τους πολίτες που επιθυμούσαν να ζητήσουν ακρόαση από τη Βουλή ή το Δήμο. Ομοίως, σε περιπτώσεις που έρχονταν στη Αθήνα ξένες πρεσβείες, οι Πρυτάνεις τους υποδέχονταν. Σε αυτούς απευθύνονταν αρχικά, και εκείνοι προετοίμαζαν την παρουσίασή τους στη Βουλή και το Δήμο. Σε ορισμένες περιπτώσεις, λειτουργούσαν και ως εκτελεστική επιτροπή για ορισμένες αποφάσεις της Βουλής9. Πέρα από την οργάνωση και το συντονισμό της

http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=10301 . Σακελλαρίου, 2000, 176. 9 Σακελλαρίου, 2000, 177. 10 Σακελλαρίου, 2000, 177. 11 Σακελλαρίου, 2000, 229. 7 8

Νέο Βουλευτήριο και Βουλή

φρόντιζαν για την εξόφληση των οικονομικών υποχρεώσεων του κράτους17. Ως προς τα δημόσια έργα, η Βουλή ήταν υπεύθυνη για την εποπτεία της κατάρτισης της συμφωνίας με τον ανάδοχο, παρακολουθούσε την πορεία των κατασκευών και σε περίπτωση κακοτεχνιών επιφορτιζόταν με την επιβολή των ανάλογων κυρώσεων18.

Στο δυτικό τμήμα της Αγοράς και κάτω από το λόφο του Αγοραίου Κολωνού βρίσκεται το Παλαιό Βουλευτήριο. Το Βουλευτήριο αυτό έπαψε να λειτουργεί τον 4ο π.Χ. αιώνα και οι λειτουργίες του στεγάστηκαν σε νέο όμορο κτίριο δίπλα στη Θόλο, προς τα βορειοδυτικά, στις παρυφές του Αγοραίου Κολωνού. Το Νέο Βουλευτήριο λειτουργούσε ως έδρα της Βουλής12. Εκεί συνεδρίαζαν καθημερινά - εκτός από τις μέρες των γιορτών - οι πεντακόσιοι Αθηναίοι πολίτες που κληρώνονταν να υπηρετήσουν ως Βουλευτές για ένα χρόνο, και διαφυλάσσονταν τα επίσημα κείμενα των ψηφισμάτων του Δήμου13. Οι πολίτες που κληρώνονταν να εκτίσουν θητεία Βουλευτή αποζημιώνονταν με 5 οβολούς την ημέρα, για να αποθαρρυνθούν οι αποχειροβίωτοι πολίτες και να υπάρχει κίνητρο ώστε να θέσουν υποψηφιότητα14.

Η Βουλή ήταν υπεύθυνη και για τη στρατιωτική ετοιμότητα του κράτους. Υπευθύνη της ήταν ο τομέας των στρατιωτικών εξοπλισμών τόσο σε ξηρά όσο και σε θάλασσα, με επίβλεψη στη ναυπήγηση19, εξάρτηση και συντήρηση των πολεμικών πλοίων, μέριμνα για τα τείχη και τα φρούρια20. Τέλος, στον τομέα των εξωτερικών υποθέσεων, η Βουλή διαχειριζόταν τις συμμαχικές υποθέσεις. Παράλληλα, ήταν υπεύθυνη για τις διαπραγματεύσεις με τους ξένους πρέσβεις, υποβάλλοντας στο Δήμο έκθεση για την έκβαση των συνομιλιών με τη μορφή προβουλεύματος21.

Η Βουλή των Πεντακοσίων ως νομοπαρασκευαστικό σώμα δεν είχε εξουσία. Ο ρόλος της ήταν να προετοιμάζει τα νομοσχέδια, τα οποία παρουσιάζονταν στην εκκλησία του Δήμου και υποβάλλονταν για ψήφιση. Ύστερα εξέταζε αν η πρόταση του ψηφίσματος του Δήμου ήταν σύννομη και διατυπωμένη με το δέοντα νομοθετικό τρόπο15.

Η θητεία των Βουλευτών ήταν ετήσια, έτσι ώστε να μη μπορούν να αποκτήσουν μόνιμη επιρροή οι πιο φιλόδοξοι πολίτες22. Η εξερχόμενη Βουλή δε διαλυόταν πριν δοκιμάσει τους επόμενους Βουλευτές και Άρχοντες για το επόμενο έτος, προκειμένου να ελέγξει αν τηρούν τα νόμιμα προσόντα και είναι ηθικά άμεμπτοι23. Τέλος, η απερχόμενη Βουλή λογοδοτούσε στο λαό για ολόκληρο το έργο της. Αν διαπιστώνονταν παρατυπίες και σοβαρές παραλήψεις, ειδικά στο πρόγραμμα κατασκευής πλοίων, δεν τους αποδίδονταν οι καθιερωμένες τιμητικές διακρίσεις από το Δήμο, ενώ αν εντοπίζονταν ατομικές ευθύνες Βουλευτών, αυτές παραπέμπονταν στη δικαιοσύνη.

Παράλληλα, η Βουλή εμπλεκόταν σε διοικητικές ενέργειες. Ένας από τους ρόλους της ήταν να δοκιμάζει τους νέους Αθηναίους που εγγράφονταν στα μητρώα των δήμων τους, να πιστοποιεί ποιοι ανάπηροι δικαιούνταν κρατική βοήθεια και ήλεγχε τα πολεμικά άλογα16. Παράλληλα, είχε την εποπτεία των οικονομικών κινήσεων όλων των υπόλοιπων οργάνων και την οικονομική επίβλεψη όλων των αποφάσεων του Δήμου. Επίσης, http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=10302 . Σακελλαρίου, 2000, 226. 14 Σακελλαρίου, 2000, 172. 15 Σακελλαρίου, 2000, 174. 16 Σακελλαρίου, 2000, 174. 17 Σακελλαρίου, 2000, 175. 18 Σακελλαρίου, 2000, 175. 19 Glotz, 1981, 205. 20 Σακελλαρίου, 2000, 175. 21 Glotz, 1981, 204. 22 Σακελλαρίου, 2000, 175. 23 Σακελλαρίου, 2000, 174. 12 13

Στοά Αττάλου Β’ και

πόλη σε ιδιώτες.

εμπορική λειτουργία

Είναι σαφές και καταδεικνύεται από το ανακατασκευασμένο ότι η στοά αποτελεί την ιδανική αρχιτεκτονική μορφή για τα δημόσια κτίσματα στην αρχαία Ελλάδα. Οι ανοιχτοί χώροι περιπάτου που δημιουργούν οι κιονοστοιχίες παρέχουν φως και καθαρό αέρα, ενώ ταυτόχρονα προστατεύουν τον επισκέπτη από το δυνατό καλοκαιρινό ήλιο ή τον άνεμο και τη βροχή το χειμώνα.

Το ανατολικό τμήμα της Αγοράς ορίζεται από τη Στοά του Αττάλου Β’. Η Στοά ανεγέρθηκε κατά τη διάρκεια 159-138 π.Χ. από το βασιλιά της Περγάμου Άτταλο Β’. Το κτίσμα αποτελούσε δωρεά του Αττάλου προς τους Αθηναίους για να τιμήσει το δάσκαλό του και Αθηναίο φιλόσοφο Καρνεάδη24. Το κτίριο εξυπηρετούσε εμπορικές συναλλαγές και δράσεις ψυχαγωγίας και διασκέδασης. Η διαμόρφωση του χώρου επέτρεπε τη συγκέντρωση μεγάλου πλήθους, καθώς δημιουργούσε σκιερούς χώρους για περπάτημα και για στάση. Σε κάθε επίπεδο υπήρχαν δωμάτια, τα οποία λειτουργούσαν ως καταστήματα και εκμισθώνονταν από την

Η Στοά του Αττάλου, λοιπόν, λειτούργησε ως το εμπορικό και ψυχαγωγικό κέντρο της Αθηναϊκής Αγοράς. Εκεί οι πολίτες συγκεντρώνονταν, συζητούσαν για τα πολιτικά δρώμενα και τις ανησυχίες τους και συναλλάσονταν εμπορικά. Από αυτές τις συναλλαγές κέρδος είχε και το κράτος χάρη στα ενοίκια από τους ένοικους των δωματίων.

Εικ.10: Άποψη του ορόφου της Στοάς του Αττάλου Β’ (υδατογραφεία του Piet de Jong) Πηγή: Camp, 2010, σελ. 12-13.

Camp, 2013, p. 32. 19

Η εξέλιξη της Αγοράς

την οποία διερχόταν η πομπή προς την Ακρόπολη κατά τον εορτασμό της ομώνυμης γιορτής των Παναθηναίων27. Η αλληλουχία των κτιρίων σχετίζεται άμεσα με την πορεία του δημοκρατικού πολιτεύματος της πόλης. Εκτός από τις στοές υπήρχαν πολυάριθμα μνημεία: απλές στήλες, βάσεις με ή χωρίς γλυπτό και διάκοσμο και μικρότερα κτίσματα και ναόσχημα κτίρια.

Τοποθετημένη βορειοδυτικά του Βράχου της Ακρόπολης, ο χώρος ης Αρχαίας Αγοράς των Αθηνών περιλαμβάνει 122 στρέμματα κατηφορικού εδάφους25 και οριοθετείται στα νότια από το λόφο του Αρείου Πάγου, στα δυτικά από τον Αγοραίο Κολωνό και στα βόρεια από τον ποταμό Ηριδανό. Η Αγορά των Αθηνών αποτέλεσε από τον 6ο αι. π.Χ. και για τέσσερεις τουλάχιστον αιώνες κέντρο της πολιτικής, της κοινωνικής, της οικονομικής και συχνά της θρησκευτικής ζωής της πόλης26. Σύμφωνα με τον Παυσανία, η ύπαρξη Αγοράς ήταν προϋπόθεση για να θεωρείται μια πόλη ως πόλη. Στην περιοχή ανεγέρθηκαν δημόσια κτίρια διοικητικού (Βουλευτήριο, Θόλος), θρησκευτικού και εμπορικού χαρακτήρα (Στοά Αττάλου Β’). Συγκεντρώνονται, λοιπόν, εκεί όλες οι πολιτικές, διοικητικές, δικαστικές, κοινωνικές, θρησκευτικές, οικονομικές και πολιτιστικές λειτουργίες της Αθήνας. Η σημασία της Αγοράς για την πόλη δε διαφαίνεται μόνο από τα δημόσια κτίριά της.

Εικ.12: Προοπτική αναπαράσταση της Αγοράς της Ρωμαϊκής περιόδου, με όλα τα κτίσματα που βρέθηκαν σε αυτή συμπεριλαμβανομένου το Ρωμαϊκού εμπορικού (όψη από τα βορειοδυτικά) Πηγή: Thompson-Wycherley, 1972, πιν. 1, εικ. 1.

Από τα ανασκαφικά ευρήματα φαίνεται πως η περιοχή χρησιμοποιήθηκε ήδη από την Ύστερη Νεολιθική εποχή. Αρχικά, λειτουργούσε ως νεκροταφείο και σταδιακά εντάχθηκαν και κτίρια οικιστικού χαρακτήρα28. Τον 6ο αιώνα π.Χ. ο χώρος μετατρέπεται από ιδιωτικός σε δημόσιο για να φιλοξενήσει την Αγορά της πόλης επί τυραννίδας των Πεισιστρατιδών29. Με την καθιέρωση του δημοκρατικού πολιτεύματος και πάλι το 508/7 π.Χ. η περιοχή ξεκίνησε με ραγδαίους ρυθμούς να αποκτά της ύστατη μορφή της. Η Αγορά των Κλασικών χρόνων διαμορφώθηκε σταδιακά. Τα κτίρια δεν ακο-λουθούσαν κάποιο συγκεκριμένο σχέδιο κατά την ανέγερσή τους. Αντίθετα, η Αγορά της Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής περιόδου ακολουθεί ένα συγκεκριμένο σχέδιο δόμησης ανεξάρτητα φυσικής διαμόρφωσης

Εικ.11: Προοπτική αναπαράσταση της Αγοράς από τα βορειοδυτικά, στα μέσα του 4ου αι. π.Χ. (Γ. Τραυλός) Πηγή: Thompson-Wycherley, 1972, σελ. 22.

Οι πλευρές της Αγοράς ορίζονται από στοές μήκους συχνά μέχρι και 116 μ. (Στοά Αττάλου Β’). Οι στοές ήταν παράλληλες προς τους δρόμους που διέσχιζαν το χώρο, ένας εκ των οποίων ήταν και η Οδός των Παναθηναίωναπό Camp, 2013, 4. http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=2485 . 27 Camp, 2013, 7. 28 http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=2485 . 29 http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=2485 . 25 26

του περιβάλλοντος, όπως συμβαίει σε όλες τις πόλεις της περιόδου. Η Αρχαία Αγορά της Αθήνας λεηλατήθηκε πολλές φορές στους πέντε αιώνες ύπαρξης της πόλης - κράτους. Παρά τις καταστροφές που επέφεραν οι λεηλασίες από Πέρσες, Ρωμαίους και Έρουλους, η πόλη συνέχισε να ακμάζει και ως εκ τούτου η Αγορά πάντα ανοικοδομούνταν με ταχείς ρυθμούς. Η οριστική παρακμή του χώρου επήλθε ύστερα από αλλεπάλληλες επιθέσεις βαρβαρικών φυλών και της Σλάβικης επιδρομής από το τέλος του 4ου ως τα τέλη του 6ου αι. μ.Χ. Την περίοδο εκείνη η Αγορά βρισκόταν εκτός των οχυρώσεων της πόλης και τα κτίρια της Αγοράς καταστράφηκαν30. Η περιοχή ερημώθηκε με τα λείψανα των κτιρίων σταδιακά να σκεπάζονται από ιζηματογενή χώματα που έκρεαν από τους γειτονικούς λόφους. Για πολλούς αιώνες η πλειονότητα των απομειναριών των κτιρίων της Αγοράς έμειναν θαμμένα και κρυμμένα από το βλέμμα ντόπιων και επισκεπτών μέχρι το πρώτο μισό του 19ου αιώνα, όταν και ξεκίνησαν οι συστηματικές ανασκαφές στο χώρο. Πλέον, η Αγορά λειτουργεί ως αρχαιολογικός χώρος επισκέψιμος από εκατοντάδες επισκέπτες καθημερινά, με ευρήματα που απαντούν σε πολλά και σημαντικά ερωτήματα για τις πτυχές της καθημερινότητας των αρχαίων Αθηναίων και για την πορεία της Αθήνας ως πόλης κράτους. Μιας πορείας που επηρέασε άμεσα τη διαμόρφωση όλου του δυτικού πολιτισμού σε επίπεδο κοινωνικό και κυρίως πολιτικό.

Camp, 2013, 5.

Χρονικό των ανασκαφών

το διάστημα μεταξύ 1859-1862, το 1871 και στη συνέχεια μεταξύ 1890-1902 ανασκάφηκε η Στοά του Αττάλου Β’ στα ανατολικά της Αγοράς. Στο διάστημα αυτό καθαρίστηκε και η Στοά των Γιγάντων (1859, 1871 και 1912), ενώ στο διάστημα 1907-1908 ήρθαν στο φως μέρη της δυτικής πλευράς της Αγοράς34. Στη δυτική πλευρά, οι Έλληνες αρχαιολόγοι ανέλαβαν μια περιοχή που αρχικά είχε ανασκαφεί από το Γερμανικό Ινστιτούτο Αρχαιολογίας τις χρονιές 1896-1897 ως μέρος ενός εκτενούς προγράμματος εξερεύνησης της περιοχής της Αγοράς. Στο σημείο αυτό, στο διάστημα 1891-1898 υπήρξαν πλούσια ευρήματα κατά την έρευνα, καθώς αποκαλύφθηκε μια σειρά μνημείων: ο Ναός του Απόλλωνος Πατρώου, ο Ναός του Διός Φρατρίου και της Αθηνάς Φρατρίας, το Μητρώο, το Βουλευτήριο. Παράλληλα, ερευνήθηκε μερικώς και το εσωτερικό του ναού του Ηφαίστου, το γνωστό ως Θησείο. Κατά τη διάνοιξη των γραμμών της σιδηροδρομικής γραμμής Αθήνα - Πειραιάς το 1890 - 189135, ανοίχτηκε ένα μεγάλο χαντάκι στο βόρειο τμήμα της Αγοράς, το οποίο έφερε στο φως εκτεταμένα απομεινάρια αρχαίων κτιρίων και αγαλμάτων. Το σημαντικότερο κτίσμα που αποκαλύφθηκε την περίοδο εκείνη είναι ο Βωμός των Δώδεκα Θεών. Τότε έγιναν και τα πρώτα σκίτσα υπό κλίμακα από τους Γερμανούς αρχαιολόγους.

Το 1832, μετά την επανάσταση για την απελευθέρωση της Ελλάδας, οι αρχιτέκτονες Σ. Κλεάνθης και E. Schaubert επιφορτίστηκαν από την Ελληνική κυβέρνηση με την εκπόνηση του πρώτου πολεοδομικού σχεδίου της Αθήνας, με στόχο να σχεδιαστεί η πρωτεύουσα του νέου κράτους31. Στη μελέτη προτεινόταν ο χώρος βόρεια της Ακρόπολης να διατηρηθεί ως είχε ώστε να μπορούν μελλοντικά να γίνουν μελέτες και εξερευνήσεις της αρχαίας πόλης32.

Εικ.13: Πολεοδομικό σχέδιο της Αθήνας των Κλεάνθη και Schaubert. Διακρίνεται αδόμητος ο χώρος όπου προβλέπονταν οι ανασκαφές της Αγοράς. Πηγή:Μπίρης, 1995, σελ. 28.

Η μεγάλη εισροή Μικρασιατών προσφύγων ανάγκασε την Ελληνική πολιτεία να εφαρμόσει εναλλακτικά πλάνα από το να πραγματοποιήσει μια μεγάλου βεληνεκούς εκσκαφή ή να ελαφρύνει τους περιορισμούς για την ανάπλαση της περιοχής. Χάρη στην οικονομική υποστήριξη του John D. Rockefeller, Jr., η Αμερικάνικη Σχολή Κλασικών Σπουδών μπόρεσε να προτείνει μελέτη ανασκαφής. Το Ελληνικό Κοινοβούλιο πέρασε νομοθεσία δια της οποίας η σχολή απαλλοτρίωσε την περιοχή

Τελικά, το μακροπρόθεσμο αυτό σχέδιο δεν υλοποιήθηκε λόγο οικονομικών πιέσεων. Παρόλα αυτά, η Ελληνική Αρχαιολογική Κοινότητα εκμεταλλεύτηκε τις όποιες ευκαιρίες προέκυπταν για τη μελέτη μεμονωμένων μνημείων. Κάποιες εργασίες ξεκίνησαν το 1851 και συνεχίστηκαν σποραδικά μέχρι το 191233. Έτσι,

http://web.archive.org/web/20020604184317/http://www.agathe.gr/cgi-bin/feature?class=Excavations . http://project.athens-agora.gr/index.php?view=page&sid=13&lang_id=gr . 33 http://web.archive.org/web/20020604184317/http://www.agathe.gr/cgi-bin/feature?class=Excavations . 34 http://web.archive.org/web/20020604184317/http://www.agathe.gr/cgi-bin/feature?class=Excavations . 35 http://project.athens-agora.gr/index.php?view=page&sid=13&lang_id=gr . 31 32

πληρώνοντας αποζημίωση στους κατόχους τίτλων ιδιοκτησίας, πραγματοποίησε ανασκαφές και δημοσίευσε τα αποτελέσματα της έρευνας. Για να αποκαλυφθεί όλος ο χώρος, χρειάστηκε να κατεδαφιστούν γύρω στα 400 νεότερα κτίσματα σε μια έκταση περίπου 120.000 τ.μ., τα οποία στέγαζαν περί τους 5.000 κατοίκους36.

των ανασκαφών και να παράσχει μια έδρα για τις επιχειρήσεις περαιτέρω αρχαιολογικών μελετών στην περιοχή38. Αξιοσημείωτο είναι πως το 1957 επιτυγχάνεται και η αναστήλωση του βυζαντινού ναού των Αγίων Αποστόλων39. Ο χώρος που παραχωρήθηκε αρχικά, επέτρεπε την εξερεύνηση του μεγαλύτερου μέρους του δυτικού τμήματος της Αγοράς και ολόκληρα τα ανατολικά και νότια τμήματα. Το βόρειο τμήμα δεν είχε βρεθεί ακόμα. Προφανώς βρισκόταν βόρεια της σιδηροδρομικής γραμμής Αθήνας - Πειραιά, η οποία αποτελούσε το βόρειο όριο της πρώτης παραχώρησης. Η έρευνα για το βόρειο τμήμα ξεκίνησε το 1969 σε συνεργασία με την Ελληνική πολιτεία και με τη χρηματική υποστήριξή του Ιδρύματος Ford της εταιρείας Rockefeller Brothers Funds. Η εκσκαφή έφερε στο φως τη Βασιλική Στοά στη βορινότερη γωνία της πλατείας και μια μεγαλύτερη βασιλική στη βορειοανατολική γωνία40.

Η περίοδος μεταξύ του 1931 και του 1940 σηματοδοτεί μια επανάσταση στην κλασική αρχαιολογία. Η ανασκαφή ξεκίνησε στις 25 Μαΐου 1931 και συνεχιζόταν σε διαστήματα τεσσάρων ή πέντε μηνών κάθε χρόνο μέχρι το 1940 υπό την επίβλεψη του T. Leslie Shear. Συγκεκριμένα, εμπνευστής της ενέργειας αυτής ήταν ο Edward Capps, πρόεδρος της Επιτροπής Διαχείρισης της Αμερικάνικης Σχολής και ο T.L. Shear ορίστηκε ως επιβλέπων στο πεδίο των ανασκαφών. Ο Shear συγκέντρωσε μια ομάδα αποτελούμενη από μερικούς από τους γνωστότερους επιστήμονες στον τομέα της Ελληνικής αρχαιολογίας συμπεριλαμβανομένων μεταξύ άλλων των Homer A. Thompson, Eugene Vanderpool, Benjamin Meritt, Dorothy Burr (Thompson), Virginia Grace, Lucy Talcott, Alison Frantz, Pier de Jong και Ιωάννη Τραυλού37. Πριν το ξέσπασμα του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου το μεγαλύτερο μέρς της περιοχής είχε έρθει στο φως και είχε καθοριστεί το περίγραμμα της αρχαίας πλατείας. Με το τέλος του πολέμου συνεχίστηκαν οι ανασκαφές με στόχο τον καθαρισμό όλης της περιοχής μέχρι το βάθος των κλασικών αρχαιοτήτων. Η δεύτερη περίοδος εργασιών διήρκεσε από το 1946 έως το 1960, κατά τη διάρκεια της οποίας όλα τα κύρια κτίρια στον κεντρικό χώρο είχαν μελετηθεί, ενώ ταυτόχρονα πραγματοποιούνταν αρκετές έρευνες σε βαθύτερα επίπεδα. Την περίοδο 1953-1956, και πάλι χάρη στη συνεισφορά του John D. Rockefeller, Jr., η Στοά του Αττάλου Β’, που περίκλειε το ανατολικό τμήμα της Αγοράς, ανοικοδομήθηκε για να στεγάσει τα ευρήματα

Καθώς η ιστορική και αρχιτεκτονική ανάπτυξη της Αγοράς της κλασικής περιόδου διασαφηνιζόταν, το πρόβλημα της σχέσης μεταξύ της παλαιάς πλατείας και των μεγάλων Ρωμαϊκών κτιρίων στα ανατολικά, δηλαδή της αγοράς του Καίσαρα και του Αυγούστου και της Βιβλιοθήκης του Αδριανού, γινόταν όλο και πιο περίπλοκο. Για άλλη μια φορά, χάρη στη συμβολή της Ελληνικής πολιτείας που παραχώρησε την απαραίτητη ιδιοκτησία, πραγματοποιήθηκε ανασκαφή μεγάλης κλίμακας από το 1971 έως το 1976. Νέες ανασκαφές ξεκίνησαν το 1980 κατά μήκος του βόρειο τμήματος του Δρόμου του Αδριανού φέρνοντας στην επιφάνεια το Βωμό της Αφροδίτης Ουρανίας και την Ποικίλη Στοά στα βόρεια της πλατείας της Αγοράς. Οι ανασκαφές στο σημείο αυτό συνεχίζονται μέχρι σήμερα και αναμένεται να διαρκέσουν αρκετά χρόνια ακόμα. Η ύστερη αυτή φάση έχει υποστηριχθεί από το Ίδρυμα David and Lucile

http://web.archive.org/web/20020604184317/http://www.agathe.gr/cgi-bin/feature?class=Excavations . http://www.agathe.gr/overview/the_excavations.html . 38 http://web.archive.org/web/20020604184317/http://www.agathe.gr/cgi-bin/feature?class=Excavations . 49 http://project.athens-agora.gr/index.php?view=page&sid=13&lang_id=gr . 40 http://web.archive.org/web/20020604184317/http://www.agathe.gr/cgi-bin/feature?class=Excavations . 36 37

Packard και, πιο σύγχρονα, από το Ινστιτούτο Packard Humanities. Από το 1931 και ύστερα εκατοντάδες ακαδημαϊκοί έχουν πάρει μέρος στις ανασκαφές, στα έργα συντήρησης, στην έρευνα και στη δημοσίευση του χώρου και των ευρημάτων του. Συλλογικά, είναι υπεύθυνοι για ένα από τα πιο αποδοτικά αρχαιολογικά έργα στη Μεσόγειο. Περισσότερα από σαράντα τεύχη και εκατοντάδες ακαδημαϊκά άρθρα έχουν δημοσιευτεί, βοηθώντας στην κατανόηση όλων των πτυχών της αρχαίας Ελληνικής ιστορίας και κοινωνίας41. Για να βοηθηθεί ο επισκέπτης να αντιληφθεί τη φυσική προσπάθεια που εκπονήθηκε για την ανασκαφή της Αγοράς, αξίζει να σημειωθεί πως η χωμάτινη συσσώρευση πάνω από το αρχαίο επίπεδο του εδάφους κυμαίνεται από ένα έως δύο μέτρα στις πλαγιές των λόφων, σε ένα μέγιστο βάθος δώδεκα μέτρων στις χαμηλότερες περιοχές. Το προ- εκσκαφής επίπεδο του εδάφους κατά μήκος του βόρειου τμήματος διαφαίνεται από τις γεφυρώσεις εγκάρσια της σιδηροδρομικής τάφρου. Η επιφάνεια του αρχαίου δρόμου που συνορεύει του νότιου τμήματος της Αγοράς βρίσκεται περί το ένα μέτρο κάτω από το σύγχρονο διάδοχό του42.

Εικ.15: Έργα εκσκαφής στην Αγορά τον Ιούλιο 2008. Πηγή:http://www.agathe.gr/overview/the_excavations. html

Το μεγαλύτερο μέρος του συσσωρευμένης επίχωσης, αποτελούμενο από λάσπη, καθαρίστηκε με νερό προερχόμενο από τις πλαγιές των γειτονικών λόφων. Όμως από την κορυφή μέχρι τον πυθμένα, η επίχωση, περιείχε θραύσματα από αρχαία μάρμαρα, κεραμικά και νομίσματα, διασκορπισμένα με τέτοιο τρόπο ώστε να πρέπει να απομακρυνθούν μόνο δια χειρός, δηλαδή με αξίνα και φτυάρι και με συστηματική επίβλεψη. Καθώς η ανασκαφή της αρχικής παραχώρησης έφτανε στο τέλος της, έγιναν εργασίες προστασίας και εξωραϊσμού του περιβάλλοντος. Πολλά από τα πρώιμα και λιγότερο βασικά θεμέλια, αφού καταγράφηκαν, ξαναθάφτηκαν. Εκτεθειμένα θεμέλια ενισχύθηκαν όπου ήταν απαραίτητο για να συντηρηθούν. Ακάλυπτες περιοχές μεταξύ των κτιρίων ανυψώθηκαν και δημιουργήθηκαν διάδρομοι για τη διευκόλυνση των επισκεπτών. Παράλληλα, φυγεύτηκαν δέντρα και θάμνοι, αφενός για τον εξωραϊσμό της περιοχής, αφετέρου για να υπενθυμίζουν στον επισκέπτη το ουσιώδες αλλά σπάνια μνημονευόμενο στοιχείο αρμονίας της κτιριακής σύνθεσης με τη φύση κατά την αρχαιότητα43.

Εικ.14:Άποψη των ανασκαφών της Αγοράς από τα βορειοδυτικά. Οι περιοχές που τελούν υπό εκσκαφή φαίνονται στο κάτω μισό της εικόνας. Διακρίνονται οι υψομετρικές διαφορές με το σύγχρονο έδαφος. Πηγή:http://www.agathe.gr/overview/the_excavations. html

Από το σύνολο των κτιρίων που ήρθαν

http://web.archive.org/web/20020604184317/http://www.agathe.gr/cgi-bin/feature?class=Excavations . http://web.archive.org/web/20020604184317/http://www.agathe.gr/cgi-bin/feature?class=Excavations . 43 http://web.archive.org/web/20020604184317/http://www.agathe.gr/cgi-bin/feature?class=Excavations . 41 42

στο φως κατά τις ανασκαφές ξεχωρίζουμε τη Θόλο, το Νέο Βουλευτήριο και τη Στοά του Αττάλου Β’, προκειμένου να ικανοποιήσουμε τις ανάγκες της συγκεκριμένης ερευνητικής μελέτης. Με παράδειγμα και επίκεντρο αυτά τα τρία αρχιτεκτονήματα βλέπουμε την εξέλιξη της πορείας που ακολουθείται από την ανασκαφή ως την αναπαράσταση και την τρισδιάστατη απεικόνιση και προσπαθούμε να απαντήσουμε στα ερωτήματα που τέθηκαν στους προβληματισμούς. Παρατηρώντας τις περιγραφές των κτιρίων διακρίνουμε την ικανότητα των αρχαιολόγων και των αρχιτεκτόνων να διαμορφώσουν και να παρουσιάσουν μια ή περισσότερες θεωρίες για την ολοκληρωμένη μορφή των κτιρίων της Αγοράς. Είναι, επομένως, απορίας άξιον με ποιον τρόπο οδηγούνται στις θεωρίες τους. Ποιες διαδικασίες ακολουθούν από τη στιγμή που θα ξεκινήσουν μια ανασκαφή μέχρι να απεικονίσουν ολόκληρο το μνημείο, χρησιμοποιώντας ως πιστοποιητικά στοιχεία γραπτές περιγραφές από αρχαίες πηγές, θραύσματα και ερείπια;

Μέρος Δεύτερο Τοπογράφηση και σχεδιασμός

της Αθήνας, όπου αυτό είναι επιθυμητό. Τελικά είναι αυτό το καναβικό σύστημα που χρησιμοποιείται για την καταγραφή της περιοχής45.

Η εξέλιξη μιας αρχαιολογικής ανασκαφής φέρνει στο φως αρχιτεκτονικά δημιουργήματα τα οποία ο αρχαιολόγος αρχιτέκτονας καλείται να καταγράψει και να μελετήσει σχολαστικά. Πριν όμως συμβούν οι αποκαλύψεις, πρέπει να πραγματοποιήσει μια συστηματική διαδικασία. Μόλις ο επιβλέπων αρχαιολόγος επιλέξει την τοποθεσία και ολοκληρωθούν οι απαραίτητες διαδικαστικές ενέργειες σε επίπεδο νομοθεσίας, χρημάτων, προσωπικού και εξοπλισμού, ο αρχιτέκτονας πρέπει να ορίσει στο πεδίο ένα σύστημα σημείων, το οποίο θα λειτουργήσει ως αναφορά για την απαρχή των μετρήσεων. Αυτό το σύστημα, στη συνέχεια, θα καταγραφεί υπό την κατάλληλη κλίμακα σε χαρτί, λινό ή μαυροπίνακα ως βάση για τη δημιουργία του σχεδίου κάτοψης. Όπως είναι αναμενόμενο, ο τύπος του καννάβου που θα δημιουργηθεί και η διαδικασία των μετρήσεων διαφέρει ανάλογα με τις απαιτήσεις της εκσκαφής, τις ιδιομορφίες του χώρου και το είδος του σχεδίου που τελικά θα εκπονηθεί44.

Εικ.16: Κάθετες μετρήσεις με ταινία ως προς τμήμα κανναβικού συστήματος με πασσάλους. Πηγή:Dinsmoor, 1977, σελ. 311.

Στην περίπτωση της Αρχαίας Αγοράς της Αθήνας, ο σχεδιασμός της αρχικής ανασκαφής προέκυψε από τα τυχαία και ακανόνιστα σχηματισμένα οικοδομικά τετράγωνα της σύγχρονης Αθήνας, καθώς οι διαδικασίες ανασκαφής ξεκίναγαν με την κατεδάφιση των κτιρίων κάθε τετραγώνου αλλά το σύνολο της περιοχής εντασσόταν στον πολεοδομικό ιστό. Παρόλο που τα σημεία στο πεδίο δεν εμπίπτουν σε γραμμές καννάβου, αλλά είναι διασκορπισμένα σε κατάλληλα σημεία, κάθε πάσσαλος τοποθετημένος σε τσιμέντο έχει καταγραφεί με ακρίβεια εκατοστού έτσι ώστε οι συντεταγμένες τους σε σχέση με τον πολεοδομικό να είναι γνωστές. Στη συνέχεια, τοποθετούνται περιοδικά τετραγωνισμένοι κάνναβοι μεταξύ των πασσάλων, και επομένως εναρμονισμένοι με τον πολεοδομικό ιστό

Εικ.17: Σαλόνι από ημερολόγιο εκσκαφής όπου καταγράφονται με φωτογραφία και περιγραφή ευρύματα κεραμιδιών από την περιοχή της Θόλου. Πηγή: Νotebook Z-13-44 σελ. 2426-2427

Dinsmoor, 1977, 310. Dinsmoor, 1977, 311.

44 45

Στη συνέχεια, κάθε εύρημα καταγράφεται στο σημειωματάριο (notebook) με μια μικρή περιγραφή, σκίτσο, φωτογραφία ή συνδυασμό των προηγούμενων και αποτυπώνεται στο σχέδιο κάτοψης. Οι διαστάσεις μετρώνται από την κάθετη απόσταση του σημείου μέτρησης προς τις ακμές του καννάβου, ή με σημεία αναφοράς τους πασσάλους και αποτυπώνονται με τη διαδικασία του τριγωνισμού46. Κατά τη διαδικασία αυτή, το αντικείμενο μετράται ως προς δύο (τουλάχιστον) σημεία αναφοράς. Τα σημεία αυτά είναι προκαθορισμένα (π.χ. οι πάσσαλοι που δημιουργούν τον κάνναβο στον χώρο), είναι αποτυπωμένα στο σχέδιο και δεν αλλάζουν θέση κατά τη διάρκεια της ανασκαφής για να διατηρείται η συνοχή μεταξύ των μετρήσεων των ευρημάτων και

της περιοχής47. Αφού ολοκληρωθεί η μέτρηση, υπολογίζονται οι αποστάσεις σύμφωνα με την αντίστοιχη σχεδιαστική κλίμακα που έχει προεπιλεγεί. Για τον εντοπισμό του εκάστοτε σημείου στο χαρτί σχεδιάζονται τόξα κύκλων ακτίνας ίσης με την επιθυμητή διάσταση και κέντρο το αντίστοιχο σημείο αναφοράς (αρχή των μετρήσεων). Το στίγμα τομής των κύκλων φανερώνει τελικά το σημείο. Ακολουθεί η ένωσή τους για το σχηματισμό του περιγράμματος του ευρήματος. Η διαδικασία τελειώνει με τον αρχιτέκτονα να προσθέτει με ελεύθερο χέρι σκιές τονικότητας, λεπτομέρεις στο σχήμα, εσοχές, ρωγμές και «φαγώματα» ώστε το σχέδιο να ομοιάζει όσο το δυνατόν περισσότερο με το πραγματικό εύρημα.

Εικ.18: Αποτύπωση της κάτοψης του συγκροτήματος Μητρώου- Βουλευτηρίου. Πηγή:Thompson, 1937, πιν. 6.

Dinsmoor, 1977, 312. Dinsmoor, 1977, 312.

46 47

ήταν μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 80 οι επικρατέστερες στις αρχαιολογικές ανασκαφές. Παρόλο που οι πρώτες αναφορές για τη χρήση της φωτογραφίας ή ακόμα και της μέτρησης με ακτίνα λέιζερ γίνονται ήδη από το 1977 στο άρθρο του William B. Dinsmoor, Jr., με τίτλο «The Archaeological Field Staff: The Architect», οι τεχνολογίες αυτές θεωρούνται ανεπαρκείς και τα αποτελέσματα της εφαρμογής τους ελλιπή. Είναι κατανοητό πως η έλλειψη τεχνογνωσίας ως προς την επεξεργασία μιας φωτογραφίας ή η δυσκολία στη διαχείριση μιας φωτογραφικής μηχανής κρεμασμένης σε ένα μπαλόνι, καθώς επίσης και η υπό εξέλιξη τεχνολογία της αποτύπωσης με λέιζερ ωθούσαν τους αρχαιολόγους και τους αρχιτέκτονες της εποχής στην προτίμηση της πατροπαράδοτης, εγγυημένης – αν και κοπιαστικής και χρονοβόρας - διαδικασίας μέτρησης και αποτύπωσης.

Για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που προκύπτουν κατά τη μέτρηση των αποστάσεων λόγω των υψομετρικών διαφορών χρησιμοποιούνται μηχανήματα όπως ο χωροβάτης ή (παλαιότερα) ο θεοδόλιχος. Τα μηχανήματα αυτά χρησιμοποιούνται συχνά και για το σχεδιασμό τομών και όψεων, όταν είναι φύσει αδύνατο να κατασκευαστεί ένα τεχνητό επίπεδο που να επιτρέπει στο σχεδιαστή να κινείται και να μετράει καθ’ ύψος τα ευρήματα της ανασκαφής48. Άλλο ένα πρόβλημα που προκύπτει στο χώρο της Αρχαίας Αγοράς είναι ότι τα ευρήματα ανήκουν σε διαφορετικές ιστορικές φάσεις. Η ίδια η Αγορά έχει γκρεμιστεί και ανακατασκευαστεί τουλάχιστον τρεις φορές, από Πέρσες, Ρωμαίους, Έρουλους. Παρατηρείται, επομένως, το φαινόμενο ένα κτίριο να είναι κτισμένο πάνω από τα ερείπια ή τα θεμέλια ενός προγενέστερου, ενώ μικρότερα ευρήματα δεν είναι πάντα εύκολο να ταυτοποιηθούν ως προς την περίοδο προέλευσής τους. Για τη διευκόλυνση της μελέτης λοιπόν, κάθε εύρημα που ταυτοποιείται, αποτυπώνεται σε διαφορετικό σχέδιο (πάντα με το ίδιο σύστημα σημείων αναφοράς) ανάλογα με την ιστορική περίοδο στην οποία ανήκει. Έτσι δημιουργείται Τούρκικο σχέδιο, Βυζαντινό σχέδιο, Ρωμαϊκό σχέδιο, Ελληνικό σχέδιο. Συχνά βέβαια παρατηρείται και η ενοποίηση σχεδίων διαφορετικών περιόδων με στόχο τη γεφύρωση κενών και τη συμπλήρωση κατεστραμμένων τομέων, πάντα όμως με προσοχή και φροντίδα ώστε να αποφεύγονται παρερμηνείες και συγχύσεις49.

Παρόλα αυτά, με τα ραγδαία άλματα στην τεχνολογία τις τελευταίες δεκαετίες ο αρχιτέκτονας είναι δυνατό να αποσοβήσει αμέτρητες εργατοώρες στο πεδίο κάνοντας μετρήσεις και σχεδιάζοντας. Πλέον με τη χρήση συστημάτων αποτύπωσης με λέιζερ (laser scanner) μπορεί να αποτυπώσει ολόκληρους αρχαιολογικούς χώρους σε μερικές μέρες επιλέγοντας μόνο δύο ή τρία σημεία αναφοράς. Τα μηχανήματα αυτά υπάρχουν πλέον στο εμπόριο, είναι διαθέσιμα σε σχετικά χαμηλό κόστος και τα μεγέθη τους ανταποκρίνονται στις εκάστοτε ανάγκες του μελετητή. Η τεχνολογία αυτή πλέον έχει ξεπεράσει το στάδιο της απλής καταγραφής σημείων. Τα σύγχρονα μηχανήματα μπορούν να καταγράψουν έναν χώρο και στη συνέχεια να τον αποτυπώσουν σε ένα τρισδιάστατο ψηφιακό μοντέλο (πάλι ως βάση της λειτουργίας αυτής χρησιμοποιείται η αρχή του τριγωνισμού), επιτρέποντας στον αρχιτέκτονα να έχει ολοκληρωμένη αίσθηση του χώρου ακόμα και όταν δε βρίσκεται στο πεδίο. Μέσα από το τρισδιάστατο αυτό μοντέλο ο αρχιτέκτονας μπορεί πλέον να δημιουργήσει σχέδια κατόψεων, τομών και όψεων καταπώς απαιτείται, ενώ αξιοσημείωτη είναι και η

Αξίζει να σημειωθεί πως τα τελικά σχέδια γίνονται με μελάνι, ενώ τα πρωταρχικά με μολύβι ή κάρβουνο, για να προβλεφθεί το ενδεχόμενο του λάθους και η ανάγκη για διόρθωση. Η μέτρηση των αποστάσεων με τη χρήση μεζούρας και σημείων αναφοράς- κάνναβο και η σχεδιαστική αποτύπωση των στοιχείων με τη διαδικασία του τριγωνισμού

Dinsmoor, 1977, 316. Dinsmoor, 1977, 317.

48 49

λεπτομέρεια καταγραφής των στοιχείων.

την πραγματοποίηση μιας αρχαιολογικής έρευνας και αποτύπωσης. Φυσικά, τα συστήματα αυτά είναι απλά εργαλεία στα χέρια του αρχιτέκτονα και του αρχαιολόγου, οι οποίοι είναι αναντικατάστατοι στο πεδίο. Σε καμία περίπτωση οι επιστημονικές γνώσεις, η εμπειρία και η ικανότητα οπτικής αντίληψης επί τω πεδίω δεν μπορούν να παραγκωνιστούν από τις ευκολίες που παραθέτουν οι λειτουργίες της σύγχρονης τεχνολογίας. Σε περιπτώσεις χώρων με τοπογραφικές ιδιαιτερότητες η χρήση των συστημάτων δεν είναι πάντα εφικτή. Παράλληλα, η αποτύπωση λεπτομερειών όπως χρωματικές διαφορές ή εναλλαγές υλικού δεν μπορούν (ακόμα) να γίνουν από τα μηχανήματα. Συμπερασματικά, όπως προαναφέρθηκε, η τεχνολογία αυτή είναι και πρέπει να είναι ένα εργα-λείο στα χέρια του αρχαιολόγου και του αρχιτέκτονα. Στο δεδομένο επίπεδο εξέλιξής της μπορεί να διευκολύνει σε μεγάλο βαθμό ένα εγχείρημα αρχαιολογικής μελέτης, δε μπορεί όμως να αντικαταστήσει το γνωσιολογικό υπόβαθρο που διαθέτει η επιστημονική ομάδα που το διαχειρίζεται.

Εικ.19: Αποτύπωση αγγείου από ανασκαφή με τη χρήση φορητού τρισδιάστατου σαρωτή. Η δημιουργία του τρισδιάστατου μοντέλου γίνεται αυτόματα κατά τη σάρωση του αντικειμένου μέσω ηλεκτρονικής εφαρμογής που συνδέει σαρωτή με σχεδιαστικό πρόγραμμα. Πηγή: https://www.3dsystems.com/shop/sense

Τα συστήματα αυτά δεν κερδίζουν μόνο χρόνο στον αρχιτέκτονα. Αντικαθιστούν πλέον και μεγάλο μέρος των εργατικών χεριών, μειώνοντας το κόστος εργασίας και επομένως το απαραίτητο κεφάλαιο που απαιτείται για

Εικ.20:Τρισδιάστατο μοντέλο αρχαιολογικού χώρου αποτυπωμένο με το σύστημα «Archéotec» με απόκληση 5-6 mm. Πηγή:http://www.aniwaa.com/3d-printing-for-archeology-and-museology/ .

Σχεδιαστική αναστήλωση

Φυσικά, για να είναι σε θέση ο σχεδιαστής να εκτελέσει μια τέτοια διαδικασία χωρίς να δημιουργεί κινδύνους για συγχύσεις και παρερμηνείες, οφείλει να διαθέτει το επιστημονικό υπόβαθρο που θα τεκμηριώνει την ακρίβεια και την ορθότητα του σχεδίου του. Προτού ξεκινήσει τη σχεδιαστική αναστήλωση, πρέπει να μελετήσει εξονυχιστικά τα ευρήματα που παραμένουν στο πεδίο αλλά και όσα έχουν διασκορπιστεί και να δώσει προσοχή στα σχέδια αποτύπωσης. Πρέπει επίσης να έχει μελετήσει το επιστημονικό υπόβαθρο των μορφολογικών και τεχνικών διαφορών για κάθε κτίριο αλλά και για την χρονολογική περίοδο που το διέπει. Τέλος, έγκειται στο ταλέντο και την εμπειρία του επιστήμονα το να έχει την ικανότητα να βλέπει τα στοιχεία, να τα κατατάσσει χρονολογικά και κτιριολογικά και να αντιλαμβάνεται πως αυτά αλληλεπιδρούν και τελικά ενώνονται ώστε να σχηματιστεί το ολοκληρωμένο κτίσμα. Είναι σύνηθες το φαινόμενο, όπου τα στοιχεία είναι ελλιπή, να γίνεται συνδυασμός του σχεδίου αποτύπωσης και αναστήλωσης, με τη χρήση διαφορετικών ενδείξεων και σχεδιαστικών λεπτομερειών ώστε να αποφεύγεται η σύγχυση αλλά να διαφαίνονται τα σημεία διχογνωμίας και αμφιβολίας52.

Στο προηγούμενο κεφάλαιο περιγράφηκε η διαδικασία με την οποία έγινε η σχεδιαστική αποτύπωση της Αρχαίας Αγοράς από τους αρχαιολόγους αρχιτέκτονες, όπως αυτή επεξηγείται από τον Dinsmoor. Σύμφωνα όμως με τον ίδιο το μέρος της μελέτης μιας αρχαιολογικής σκαπάνης με το μεγαλύτερο ενδιαφέρον και αυτό που φέρνει τη μεγαλύτερη ικανοποίηση στον αρχιτέκτονα, είναι η διαδικασία της αναδόμησης του αρχαίου μνημείου μέσα από τα σχέδια, ώστε τελικά να παρουσιαστεί αυτούσιο εικονικά όπως εμφανιζόταν στην ολοκληρωμένη του μορφή. Φυσικά, η διαδικασία εγγυμονεί πολλές δυσκολίες. Για το λόγο αυτό ο σχεδιαστήςαρχαιολόγος αρχιτέκτων οφείλει να πληρεί κάποιες γνωστικές προϋποθέσεις, να είναι πεπειραμένος ως προς τη διαδικασία και να μπορεί να ταξινομήσει τα στοιχεία που του παρουσιάζονται χρησιμοποιώντας τη λογική50. Όπως είναι αναμενόμενο, τα ευρήματα στις αρχαιολογικές σκαπάνες σπάνια βρίσκονται αυτούσια στο χώρο με την αρχική ολοκληρωμένη τους μορφή. Τις περισσότερες φορές, λόγω φυσικών καταστροφών ή βανδαλισμών, τα κτίσματα έχουν τη μορφή ερειπίου με αρκετά από τα τμήματα τους να βρίσκονται διασκορπισμένα στο χώρο ή ακόμα και παντελώς κατεστραμμένα. Αρκετά συχνά, διάφορα σωζόμενα μέρη και στοιχεία των κτιρίων εντοπίζονται επαναχρησιμοποιημένα εκ των υστέρων για την οικοδόμηση νέων κτισμάτων. Σε αυτές τις περιπτώσεις ο αρχιτέκτονας καλείται να ενώσει το «παζλ» των διασκορπισμένων στοιχείων και να συμπληρώσει όσα λείπουν χρησιμοποιώντας τις γνώσεις, τη φαντασία και τη λογική του. Πιο συγκεκριμένα, γνωρίζοντας τις κατασκευαστικές συνήθειες της εκάστοτε εποχής, παρατηρώντας τις χαράξεις των θεμελίων και των εναπομεινάντων τοιχοποιιών και ενώνοντας τα διασκορπισμένα στο χώρο κομμάτια, ο αρχιτέκτονας μπορεί να συμπεράνει την ολοκληρωμένη μορφή του ερειπίου51.

Η διαδικασία είναι χρονοβόρα, δύσκολη και περνά από πολλά στάδια μελέτης, αλλά παρουσιάζεται στην επιστημονική κοινότητα σε τέσσερις φάσεις. Στην περίπτωση της Αρχαίας Αγοράς της Αθήνας οι φάσεις που ακολουθούν οι δημοσιεύσεις είναι: τα ημερολόγια, τα Hesperia, τελικά τα Agora και οι επιστημονικοί οδηγοί. Πρώτη, λοιπόν, είναι η καταγραφή των ημερολογίων (notebook). Πρόκειται ουσιαστικά για το σημειωματάριο του αρχαιολόγου αρχιτέκτονα ή του επιβλέποντα μελετητή, ο οποίος σημειώνει σε μπλοκάκι (συνήθως με σελίδες διαμορφωμένες με κάνναβο αντί γα παράλληλες γραμμές για να υπάρχει η αίσθηση της κλίμακας και της αναλογίας με τα σημεία αναφοράς του χώρου) σκίτσα, σχεδιαστικές λεπτομέρειες, περιγραφές με μορφή κειμένου και φωτογραφίες, ό,τι κρίνει απαραίτητο για τη σχεδιαστική αποτύπωση

Dinsmoor, 1977, 322. Dinsmoor, 1977, 322. 52 Dinsmoor, 1977, 323. 50 51

του αρχαιολογικού χώρου και των ευρημάτων του. Ως εκπαιδευτικά στοιχεία, τα ημερολόγια απευθύνονται κατά κόρον σε αρχαιολόγους, ιστορικούς και γενικά σε κλάδους συναφείς με τον τομέα των ανασκαφών καθώς αποτελούν το πρώτο τεκμήριο μετά τις ιστορικές πηγές, και η ανάγνωση και κατανόηση τους απαιτούν το αντίστοιχο θεωρητικό υπόβαθρο και εμπειρία.

πάροδο των εργασιών. Τα σχέδια αυτά μαζί με κάποιες περιγραφές εκδίδονται σε προσωρινές δημοσιεύσεις, τις λεγόμενες Hesperia. Οι δημοσιεύσεις αυτές απευθύνονται σε μια ευρύτερη μερίδα της ακαδημαϊκής κοινότητας. Καθώς όμως οι περιγραφές και τα σχέδια δεν είναι τελικά και συχνά εντοπίζονται ασάφειες και ελλείψεις, πάλι προϋποθέτεται η ύπαρξη του

Εικ.21: Σαλόνι από ημερολόγιο εκσκαφής με σκίτσα και φωτογραφίες για τη Θόλο. Πηγή: Νotebook B-15-36 σελ. 2821-2822.

Εικ.23: Αποτύπωση της κάτοψης της Θόλου και του γύρω περιβάλλοντος σε κλίμακα 1:250. Πηγή: Thompson, 1940, πιν. 1.

Όσο εξελίσσεται η ανασκαφή και έρχονται στο φως τα διάφορα τμήματα των ερειπίων και τα διασκορπισμένα μέρη τους, γίνονται τα σχέδια καταγραφής και αποτύπωσης τα οποία προφανώς δεν είναι τελικά και ολοκληρωμένα, αλλά διορθώνονται με την

απαραίτητου γνωσιολογικού θεωρητικού και εμπειρικού υπόβαθρου για την ανάγνωση και μελέτη τους.

Εικ.22: Σαλόνι από ημερολόγιο εκσκαφής με σκίτσα και περιγραφή ευρημάτων του Νέου Βουλευτηρίου. Πηγή: Νotebook OE-3-92 σελ. 563-564.

Εικ.24: Λεπτομέρεια κιονοστοιχείας του Πρόπυλου του Νέου Βουλευτηρίου. Πηγή: Thompson, 1937, σελ. 181, εικ. 108. 31

Στη συνέχεια και μόλις ολοκληρωθεί η ανασκαφή ενός χώρου ή ενός τομέα του, γίνονται οι απαραίτητες διορθώσεις ώστε να ολοκληρωθούν τα σχέδια αποτύπωσης και να γίνουν τα σχέδια αναπαράστασης που θα παρουσιάζουν το μνημείο με την ολοκληρωμένη του μορφή. Τα τελικά αυτά σχέδια και οι περιγραφές δημοσιεύονται στα Agora. Υπάρχουν και επιστημονικά άρθρα τα οποία δημοσιεύονται για μελέτες μεμονωμένων στοιχείων και περιπτώσεων. Οι δημοσιεύσεις των Agora και των άρθρων απευθύνονται σε όλη την επιστημονική κοινότητα, αλλά μπορούν να μελετηθούν εύκολα από το ευρύτερο κοινό, προϋποθέτοντας ότι υπάρχει ένα βασικό θεωρητικό υπόβαθρο και κατανόηση και αντίληψη ως προς τις ακαδημαϊκές περιγραφές και ορολογίες.

Εικ.26: Σχέδιο αποτύπωσης όλης της περιοχής της Αγοράς και των κτισμάτων της. Thompson-Wycherley, 1972, πιν. 3.

εμπλουτίζονται με χρωματικές απεικονίσεις, εικόνες, φωτογραφίες και σχεδιαγράμματα για την τόνωση του ενδιαφέροντος.

Εικ.25: Σχέδιο αναπαράστασης της κάτοψης της Θόλου κατά το 465 π.Χ. Πηγή: Thompson-Wycherley, 1972, σελ. 42, εικ. 12.

Η δημοσίευση της ολοκληρωμένης μελέτης στα Agora ακολουθείται από την έκδοση συνθέσεων και εκπαιδευτικών οδηγών για το ευρύ κοινό. Για την καλύτερη κατανόηση των πληροφοριών από ανθρώπους που δε διαθέτουν το υπόβαθρο, τη γνώση και την εμπειρία, τα σχέδια και οι επεξηγηματικές περιγραφές απλοποιούνται πάντα με μέριμνα για την αποφυγή συγχύσεων και συχνά

Εικ.27: Σαλόνι με φωτογραφίες και σύντομες περιγραφές από τον οδηγό για τη Στοά του Αττάλου Β’. Πηγή: Thompson, 1959, εικ. 13, 14. 32

Τέλος, όταν οι εργασίες ανασκαφής ολοκληρώνονται και ο αρχαιολογικός χώρος ανοίγει για το κοινό, δημιουργούνται οι απαραίτητοι τουριστικοί οδηγοί με εικονογραφικό υλικό, φωτογραφίες, χάρτες, πορείες περιήγησης και σύντομες επεξηγηματικές περιγραφές και παρατηρήσεις, έχοντας φυσικά ως υπόβαθρο τα σχέδια και τα κείμενα των επιστημονικών δημοσιεύσεων.

Στο σημείο αυτό αξίζει να παρακολουθήσουμε την εξελικτική πορεία της μελέτης από τη στιγμή της σκιτσογράφισης στα ημερολόγια μέχρι την έκδοση των τελικών δημοσιεύσεων στα Agora έχοντας ως παραδείγματα τα κτίρια της Θόλου, του Νέου Βουλευτηρίου και της Στοάς του Αττάλου Β’, για να κατανοήσουμε τη διαδικασία, τις δυσκολίες και τον τρόπο σύνθεσης των σχεδίων απεικόνισης του μνημείου στην ολοκληρωμένη του μορφή.

Εικ.28: Σ υνοπτικές περιγραφες και κάτοψη του χώρου της Αγοράς σε τουριστικό οδηγό. Πηγή: Avervuck, 2013, σελ. 42.

Θόλος

γευμάτιζαν σε απλούς πάγκους αντί να ξαπλώνουν σε κλίνες56, όπως συνηθιζόταν από τους αρχαίους Έλληνες.

Το 1934 έρχεται στο φως ένα κτίριο στρογγυλής κάτοψης στο νότιο άκρο του δυτικού τμήματος της Αγοράς53. Το κτίριο είναι το μόνο το οποίο ταιριάζει με τις περιγραφές της Θόλου ή Σκιά, και ως εκ τούτου κανένας μελετητής δεν διαφωνεί πως πρόκειται περί αυτου54. Από τα κεραμικά αγγεία που βρέθηκαν γύρω από το κτίριο και από το είδος της διακόσμησης των πλακών της οροφής η δημιουργία της Θόλου τοποθετήθηκε χρονολογικά περί τη δεκαετία 470- 460 π.Χ.55 Εκτός από την ιδιαίτερη οροφή του, το κτίριο σχεδιαστικά και διακοσμητικά ήταν εξαιρετικά απλό. Καθώς η κυκλική κάτοψη δεν εξυπηρετούσε τη βασική λειτουργία του κτιρίου ως χώρου εστίασης, είναι πιθανόν οι βουλευτές να

Σε επίπεδο κάτοψης ήταν κυκλικό με ακτίνα 8,45 μ.57, πόρτα εισόδου στα ανατολικά, και έξι εσωτερικά υποστυλώματα. Τα υποστυλώματα αυτά ήταν τοποθετημένα σε τετράγωνα υπόβαθρα από μαλακό γκρί πωρόλιθο58. Δεν ήταν τοποθετημένα ακριβώς στην περίμετρο ενός κύκλου. Πιο συγκεκριμένα το ανατολικότερο και το δυτικότερο ήταν τοποθετημένα λίγο πιο κεντρικά. Τα στίγματα των πέντε κολονών είναι εμφανή, ενώ και η έκτη έχει υπολογιστεί59. Το υλικό τους είναι από τον ίδιο πωρόλιθο με αυτόν των τοίχων, χωρίς ραβδώσεις, με διάμετρο μικρότερη των 0,60 μ, ενώ δε σώζονται στοιχεία από τα κιονόκρανα που να μπορούν να προσδώσουν τη μορφολογία και το είδος τους60. Στο κέντρο του κύκλου υπάρχουν σημάδια τετράγωνης βάσης, ακανόνιστα τοποθετημένης. Η βάση προφανώς χρησιμοποιούνταν για να υποστηρίξει κάποιο βωμό ή ένα τραπέζι για σπονδές και χρονολογείται ότι τοποθετήθηκε κατά την ανακατασκευή της Θόλου περί το 400 π.Χ.61 Το αρχικό πάτωμα ήταν από καφέ πηλό, κεκλιμένο προς τα ανατολικά σε ένα αυλάκι από όπου τα λύματα διοχετεύονταν στην κεντρική αποχέτευση στο δυτικό τμήμα της Αγοράς. Το πάτωμα υπέστη μεγάλες καταστροφές κατά το τέλος του 4ου αιώνα π. Χ. όταν τα γεύματα ετοιμάζονταν μέσα στο κτίριο, δημιουργώντας πολλά άσχημα θραύσματα. Τελικά, τοποθετήθηκε νέο δάπεδο από σκληρό πατημένο χώμα σε ψηλότερο επίπεδο62. Όσον αφορά την τοιχοποιία, μερικά τμήματα τοίχου από πωρόλιθο παραμένουν στη θέση τους, ενώ άλλα τμήματα έχουν βρεθεί διασκορπισμένα. Η ανωδομή του τοίχου υπολογίζεται πως αποτελούνταν από άψητη οπτοπλινθοδομή. Έχουν βρεθεί και μερικά

Εικ.29: Αεροφωτογραφία της Θόλου, όπου φαίνεται ξεκάθαρα η κυκλική κάτοψή της. Πηγή: http://www.eie.gr/archaeologia/gr/02_DELTIA/ Tholos.aspx Thompson, 1940, p. 44. Thompson-Wycherley, 1972, p. 42. 55 Thompson, 1940, 1940, p. 71. 56 Σακελλαρίου, 2000, 229. 57 Thompson-Wycherley, 1972, p. 42. 58 Thompson, 1940, p. 58. 59 Thompson, 1940, p. 45. 60 Thompson-Wycherley, 1972, p. 43. 61 Thompson-Wycherley, 1972, p. 43. 62 Thompson-Wycherley, 1972, p. 43. 53 54

τμήματα από μάρμαρο Υμηττού αλλά τα αρχαιολογικά στοιχεία μαρτυρούν πως δεν είναι μέρος της αρχικής κατασκευής, αλλά τοποθετήθηκαν κατά τις εργασίες επισκευής του κτιρίου μετά τη φωτιά κατά το τέλος του 5ου π.Χ. αιώνα63. Ένα από τα μαρμάρινα τμήματα φέρει εγκοπές στις οποίες τοποθετούνταν κατακόρυφες ράβδοι και ήταν προφανώς περβάζι, γεγονός που μαρτυρά την ύπαρξη παραθύρων, όμοιων με αυτά που υπάρχουν στη βορειοδυτική πτέρυγα στα Προπύλαια64. Η κατάσταση των πάνω επιφανειών των τμημάτων των τοίχων της Θόλου μαρτυρά πως αντί για πέτρα είχε τοποθετηθεί οπτοπλινθοδομή, ενώ οι εσωτερικές επιφάνειες προδίδουν στοιχεία από τουλάχιστον δύο στρώσεις στόκου65.

για τα γεύματα των Πρυτάνεων70. Αρχικά ήταν τετράγωνης κάτοψης αποσπασμένο από το κύριο κτίριο, αλλά κατά τον 4ο αιώνα ενοποιήθηκε με το βορειοανατολικό τεταρτημόριο71.

Το κτίριο της Θόλου είναι γνωστό για την ιδιαίτερη οροφή του, η οποία μπορεί να αναστηλωθεί μερικώς από τα διάφορα πήλινα θραύσματα. Το γείσο ήταν κατασκευασμένο από τριγωνικές πλάκες, τα κεραμίδια υδρορροής είχαν τη βάση τους προς τα έξω, με τα κεραμίδια κάλυψης στην κορυφή. Η πρόσοψη του γείσου ήταν έντονα χρωματισμένη, η υδρορροή διακοσμούνταν με διπλή πλεξίδα με μικρά ανθέμια, τα ακροκέραμα με μεγάλα ανθέμια66. Η γωνία μεταξύ της πρόσοψης του ακροκέραμου και της επιφάνειας του κεραμιδιού υποδεικνύει πως η κλίση της οροφής κυμαινόταν στις 29 μοίρες67, δηλαδή εκπληκτικά απότομη. Το μεγαλύτερο μέρος της στέγης καλυπτόταν από ρομβοειδή κεραμίδια. Η διαρρύθμισή τους δημιουργεί προβληματισμό και διχογνωμίες και οι πηγές δεν είναι σαφείς. Μία εκδοχή θέλει τη στέγη να είναι πολυεδρική, μια άλλη την περιγράφει ως κωνική. Σε κάθε περίπτωση δε φαίνεται να υπήρχε κεντρικό άνοιγμα ή φεγγίτες68.

Εικ.30: Σαλόνι από ημερολόγιο εκσκαφής όπου φαίνονται τα ρομβοειδή κεραμείδια της Θόλου με περιγραφές. Πηγή: Νotebook Z-13-41 σελ. 2420-2421.

Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, την εποχή του Αυγούστου, η Θόλος απέκτησε μνημειακή είσοδο από την οποία σώζονται μόνο τα θεμέλια, με ένα βάθρο από μάρμαρο Υμηττού. Το προπύλιο έχει αναστηλωθεί διστακτικά με ιονικό ρυθμό και πρόστυλο αποτελούμενο από τέσσερις κίονες72. Γενικά η Θόλος ήταν ένα ταπεινό κτίριο, πέραν της αξιοσημείωτης οροφής του, χωρίς μνημειακά χαρακτηριστικά στην κατασκευή του. Η ίδια του η χρήση εξυπηρετούσε τις ανάγκες εστίασης και σίτισης των Πρυτάνεων και ενίοτε των βοηθών τους και ως εκ τούτου θα έλεγε κάποιος πως αντιμετωπίστηκε ως μια καλοχτισμένη κατοικία, παρά τη σημαντική του υπόσταση, ως σύμβολο στην πολιτική ζωή της Αρχαίας Αθήνας73.

Στα βορειοανατολικά του κτίσματος είχε προσαρτηθεί ένα μικρό δωμάτιο69 το οποίο δε μπορεί παρά να χρησίμευε ως μαγειρείο Thompson-Wycherley, 1972, p. 43. Thompson, 1940, p. 51. 65 Thompson, 1940, p. 54. 66 Thompson-Wycherley, 1972, p. 43. 67 Σακελλαρίου, 2000, 228. 68 Thompson-Wycherley, 1972, p. 43. 69 Thompson, 1940, p. 73. 70 Σακελλαρίου, 2000, 229. 71 Thompson-Wycherley, 1972, p. 44. 72 Thompson-Wycherley, 1972, p. 46. 73 Thompson-Wycherley, 1972, p. 46. 63 64

Εικ.31: Κάτοψη του πρόπυλου της Θόλου. Πηγή: Thompson, 1940, σελ. 116, εικ. 85.

Σε αυτό το σημείο μπορούμε εύλογα να συμπεράνουμε πως ο σχεδιαστής αρχιτέκτονας διαθέτει στα χέρια του όλα τα στοιχεία που χρειάζεται για να δημιουργήσει εικονικά μια άποψη του αρχιτεκτονήματος όπως αυτό θα μπορούσε να ήταν στην ολοκληρωμένη του μορφή. Λέμε «άποψη» καθώς, όπως προαναφέρθηκε, σε αρκετά σημεία τα τεκμήρια δεν επαρκούν για το σχηματισμό μιας αδιαμφισβήτητης θεωρίας ως προς τα μορφολογικά στοιχεία, όπως λόγου χάρη στο τμήμα της στέγης ή στη ρωμαϊκή είσοδο. Παρόλα αυτά, έχοντας την κάτοψη της αποτύπωσης, όπου υποδεικνύονται οι θέσεις των επιμέρους δομικών στοιχείων και σε συνδυασμό με τις παρατηρήσεις και τις υποδείξεις του αρχαιολόγου μπορεί να προχωρήσει στη σχεδιαστική απεικόνιση των θεωριών που προκύπτουν. Πλέον μπορεί να αναπαραστήσει το κτίριο κατοπτικά και οπτικά. Παράλληλα, γνωρίζοντας τα δομικά υλικά που χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή του κτιρίου μπορεί να τα αναπαραστήσει στο σχέδιο με χρωματικές διαφορές ή με σχεδιαστικές λεπτομέρειες, ώστε να προσδώσει μεγαλύτερη διδακτική αξία στο σχέδιο, αφού εντάσσει σε αυτό πέραν της μορφολογικής και την αξία του υλικού σε αυτό.

Εικ.32: Σχέδια αναπαράστασης της Θόλου μετά την προσθήκη του πρόπυλου. Πηγή:http://agora.ascsa.net/id/agora/drawing/da%20 4794?q=tholos%20agora&t=drawing&v=icons&sort= &s=1

Εικ.33: Προοπτική άποψη της Θόλου, του Μητρώου και του Νέου Βουλευτηρίου από τα νότια. Πηγή:http://www.eie.gr/archaeologia/gr/02_DELTIA/ Tholos.aspx

κάτοψη της Θόλου. Για τη διευκόλυνση του χρήστη, σημεία με μεγάλη λεπτομέρεια ή με ιδιαιτερότητες στη σχεδίαση όπως οι βάσεις ή τα κιονόκρανα των κιόνων, λεπτομέρειες ανοιγμάτων, διάκοσμος, μπορούν να σχεδιαστούν ξεχωριστά και να ενσωματωθούν στο μοντέλο οποιαδήποτε στιγμή, πάλι χρησιμοποιώντας τις προηγούμενες εντολές πρόσθεσης και ένωσης. Στην περίπτωση αυτή πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στο πού και πώς θα τοποθετηθούν τα επιμέρους στοιχεία για την αποφυγή λάθους. Και πάλι τη λύση στο πρόβλημα θα δώσει η κάτοψη η οποία υποδεικνύει το σημείο τοποθέτησης της κάθε κολόνας, του ανοίγματος της εισόδου, τις θέσεις των ανοιγμάτων των παραθύρων.

Με την ολοκλήρωση των κατόψεων, των τομών και των όψεων, ο αρχιτέκτονας πλέον έχει στα χέρια του απτά στοιχεία για το πώς θα μπορούσε να είναι μορφολογικά το αρχιτεκτόνημα της αρχαιολογικής μελέτης. Με τη χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας μπορεί να ολοκληρώσει τη μελέτη του συνδυάζοντας τα επιμέρους στοιχεία που φαίνονται στα σχέδια σε ένα ψηφιακό τρισδιάστατο μοντέλο. Το μοντέλο αυτό δύναται να φανερώσει όλες τις αναλογικές σχέσεις του κτιρίου, τις κλίμακες, τις εναλλαγές στο υλικό των τοιχοποιιών, τη θέση της εισόδου, των παραθύρων, των εσωτερικών κιόνων, την αλληλοσυσχέτιση με τα γύρω κτίρια, τη μορφολογία της οροφής, σε ένα πλήρες ψηφιακό κτίσμα. Για τη δημιουργία του ψηφιακού τρισδιάστατου μοντέλου ο σχεδιαστής μπορεί να εφαρμόσει μια σειρά εντολών ανάλογα με το πρόγραμμα μοντελοποίησης που χρησιμοποιεί. Η όλη διαδικασία, όμως, είναι κατά κανόνα ανεξάρτητη προγράμματος σχεδίασης και διακρίνεται σε τρία στάδια. Πρώτο είναι το στάδιο της μοντελοποίησης. Σε αυτό το στάδιο ο σχεδιαστής δημιουργεί τη μορφολογία του μοντέλου. Έχοντας, λοιπόν, την κάτοψη της Θόλου, η πρώτη ενέργεια είναι να την εισάγει με ψηφιακή μορφή (σαρωμένο σχέδιο ή σχεδιασμένο σε ψηφιακό πρόγραμμα σχεδίασης CAD) στο πρόγραμμα ώστε να αποτελέσει αφετηρία για τη μορφοποίηση του μοντέλου. Είναι χρήσιμο το αρχείο της κάτοψης να περιλαμβάνει διανυσματικές γραμμές ώστε το πρόγραμμα σχεδίασης να «διαβάσει» αμέσως τα σχήματα που προκύπτουν από αυτές και να δημιουργήσει αυτόματα τις πρώτες επιφάνειες. Στη συνέχεια, με την εντολή «extrude surface», ο σχεδιαστής εξωθεί καθ’ ύψος τις επιφάνειες της κάτοψης δημιουργώντας γεωμετρικά σχήματα τα οποία θα αποτελέσουν την τοιχοποιία. Τα γεωμετρικά σχήματα που προκύπτουν συνδυάζονται, και με τη χρήση εντολών πρόσθεσης, αφαίρεσης και ένωσης (Βoolean operators) καθορίζεται η σύνθετη ενιαία τοιχοποιία με τα απαραίτητα ανοίγματα στα σημεία των παραθύρων και της εισόδου , η οποία ακολουθεί πάντα την κυκλική

Εικ.34:Η Θόλος από ψηλά χωρίς τη στέγη ώστε να διακρίνεται το εσωτερικό της. Πηγή:http://agora.ascsa.net/id/agora/image/2012.59.0025

Έχοντας ολοκληρώσει τη μορφοποίηση του κύριου όγκου των τοιχοποιιών και των εσωτερικών υποστυλωμάτων, σειρά έχει η στέγη. Όπως προαναφέρθηκε οι θεωρίες για τη μορφή της στέγης διχάζονται και επομένως τίθεται στην κρίση του αρχαιολόγου και του σχεδιαστή ποια πρόταση θα παρουσιάσουν. Ανάλογα λοιπόν με την πρόταση που θα ακολουθήσει, ο σχεδιαστής δημιουργεί μια γεωμετρία- βάση, που θα λειτουργήσει σαν κανόνας για την

Ζάχου, 2014, σελ. 51.

Η μέθοδος αυτή είναι ίσως η βέλτιστη για τη μοντελοποίηση στοιχείων με μεγάλη λεπτομέρεια όπως ο διάκοσμος του γείσου ή η λεπτομέρεια των κιονόκρανων, καθώς πέρα από την ευελιξία σε περίπτωση λάθους καθιστά δυνατή τη σχεδίαση μέσω των σημείων οποιασδήποτε επιθυμητής μορφής με ακρίβεια.

την τοποθέτηση του γείσου, της υδρορροής και των κεραμιδιών. Το γείσο και η υδρορροή δημιουργούνται με όμοια διαδικασία με την τοιχοποιία. Η δημιουργία και η τοποθέτηση των κεραμιδιών έχει ιδιαιτερότητα λόγω της ιδιομορφίας της στέγης της Θόλου. Ο απλούστερος αλλά και πιο χρονοβόρος τρόπος είναι ο χρήστης να σχεδιάσει ένα κεραμίδι και με τη διαδικασία αντιγραφής και επικόλλησης να το αναπαράγει και να τοποθετεί το ένα δίπλα στο άλλο ακολουθώντας τον κανόνα της βάσης. Η διαδικασία αυτή πέρα από χρονοβόρα εγκυμονεί και μεγάλο ποσοστό λάθους καθώς η τοποθέτηση των κεραμιδιών γίνεται χειροκίνητα με την εντολή της μετακίνησης. Ένας άλλος τρόπος πιο εξειδικευμένος αλλά αρκετά απλός για κάποιον με την απαραίτητη τεχνογνωσία διαχείρισης ενός σχεδιαστικού προγράμματος είναι με την εντολή «array». Κατά την εντολή αυτή, πάλι έχοντας ένα κεραμίδι σχεδιασμένο σαν αρχή, ο χρήστης καθορίζει έναν κανόνα (path) πάνω στο οποίο θα τοποθετηθούν τα κεραμίδια. Και σε αυτή την περίπτωση ως κανόνας λειτουργεί η αρχική βάση. Στη συνέχεια ο σχεδιαστής καθορίζει τον αριθμό των κεραμιδιών που θέλει να τοποθετηθούν, τη συχνότητα με την οποία τοποθετούνται και τις μεταξύ τους αποστάσεις. Η σχέση τους με τη βάση καθορίζεται από τον τρόπο τοποθέτησης του πρώτου κεραμιδιού. Μια τρίτη μέθοδος είναι αυτή του παραμετρικού σχεδιασμού. Κατά τη μέθοδο αυτή ο σχεδιαστής κερδίζει σε χρόνο και όγκο αρχείου. Απαιτείται όμως μεγάλη εξοικείωση με τις εντολές της και τελικά μπορεί να αποβεί πολύπλοκη στη χρήση. Καθ’ αυτή, ο σχεδιαστής καθορίζει τη μορφή, τις σχέσεις και τις θέσεις των κεραμιδιών ως προς τον προκαθορισμένο κανόνα μέσα από παραμετρικές συναρτήσεις και αλγορίθμους, που προσεγγίζουν το μοντέλο μαθηματικά παράγοντας ένα σύνολο σημείων και μπορούν να μεταβληθούν ανά πάσα στιγμή με τη μετακίνηση κάποιων σημείων ελέγχου75. Η μέθοδος αυτή δημιουργεί ένα «ευέλικτο μοντέλο» το οποίο μπορεί να αλλάξει και να διορθωθεί άμεσα, γρήγορα και ανά πάσα στιγμή, αλλάζοντας τις μεταβλητές των συναρτήσεων και των αλγορίθμων76.

Εικ.35 (πάνω):Τρισδιάστατη σχεδιασμένη στέγη της Θόλου με τη χρήση παραμετρικών εντολών στο πρόγραμμα Rhinoceros. Εικ.36 (κάτω): Οι παραμετρικές εντολές για το σχεδιασμό της στέγης της Θόλου.

Πλέον το μοντέλο της Θόλου έχει αποκτήσει την ολοκληρωμένη του μορφή και ο σχεδιαστής καλείται να περάσει στο επόμενο στάδιο, το οποίο είναι αυτό της τοποθέτησης των υλικών (materials) και του φωτισμού. Κατά τη μοντελοποίηση το κτίριο αναπαριστάται με λευκές ή γκρι επιφάνειες, γραμμές και σκιές για την ένδειξη του βάθους. Παρόλα αυτά, το πραγματικό αρχιτεκτόνημα αποτελείται και από διάφορα υλικά τα οποία πρέπει να καταγραφούν (περαστούν) στο τρισδιάστατο

Ζάχου, 2014, σελ. 51. Ζάχου, 2014, σελ. 61.

75 76

μοντέλο. Για τον προσδιορισμό του φωτισμού και των υλικών ο σχεδιαστής χρησιμοποιεί φωτορεαλιστικά προγράμματα τα οποία αποτελούν επεκτάσεις των προγραμμάτων τρισδιάστατης σχεδίασης. Τα προγράμματα αυτά παρέχουν στο σχεδιαστή βάσεις δεδομένων ή δίνουν πρόσβαση σε διαδικτυακούς ιστότοπους με βάσεις δεδομένων οι οποίες λειτουργούν ως «βιβλιοθήκες» υλικών. Μέσα από αυτές ο σχεδιαστής θα επιλέξει το υλικό που συμπίπτει καλύτερα με το πραγματικό υλικό ως προς το χρώμα και την υφή του στοιχείου του μνημείου που αναπαριστά. Για την περίπτωση της Θόλου, ο σχεδιαστής καλείται να επιλέξει από μια «παλέτα» υλικών πωρόλιθου και μαρμάρου για τους τοίχους και τα εσωτερικά υποστυλώματα, πηλού ή χώματος για το πάτωμα, κεραμικού για τη στέγη. Τα προγράμματα αυτά πέρα από την πρόσβαση στις βιβλιοθήκες επιτρέπουν μέσω μιας σειράς εντολών τη δημιουργία «custom made» υλικών, απλών ή σύνθετων, τα οποία ανάλογα με την τεχνογνωσία, την εμπειρία και την εξοικείωση του σχεδιαστή με το πρόγραμμα μπορούν να δημιουργήσουν ένα άκρως ρεαλιστικό αποτέλεσμα.

παραμέτρους δημιουργεί συνθήκες φυσικού φωτισμού για μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο σε μια συγκεκριμένη ώρα της ημέρας, σαν να έφτιαχνε το μοντέλο σε μακέτα υπό πραγματική κλίμακα 1:1 και να το έβλεπε πως φωτίζεται φυσικά. Το φωτορεαλιστικό πρόγραμμα χρησιμοποιεί τις συντεταγμένες και τις παραμέτρους και εντοπίζει τη θέση του ήλιου στο επιθυμητό σημείο του παγκόσμιου χάρτη τη δεδομένη ώρα (με τη χρήση μοιρών και αζιμούθιου) και το προσομοιάζει στο ψηφιακό σχεδιαστικό περιβάλλον. Απαραίτητη προϋπόθεση για την επιτυχή εφαρμογή αυτής της μεθόδου είναι ο σωστός προσανατολισμός του ψηφιακού μοντέλου. Σε περίπτωση λανθασμένου προσανατολισμού, το μοντέλο δε θα φωτίζεται όπως θα φωτιζόταν το πραγματικό αρχιτεκτόνημα και είναι πιθανό να δημιουργηθούν παρερμηνείες στο φωτορεαλιστικό αποτέλεσμα. Η διαδικασία αυτή επιτρέπει τη δημιουργία ενός αποτελέσματος αρκετά κοντινού στην πραγματική εικόνα που αντίκριζαν οι Αθηναίοι πολίτες κατά την περίοδο λειτουργίας της Θόλου. Αφού ολοκληρωθεί και η τοποθέτηση των υλικών και φωτισμού το μοντέλο θεωρείται ολοκληρωμένο. Πλέον ο σχεδιαστής μπορεί να προχωρήσει στην παραγωγή συγκεκριμένων εικόνων ή βίντεο ανάλογα με τις απαιτήσεις της δημοσίευσης που θέλει να παράγει. Αυτό είναι το τρίτο στάδιο της διαδικασίας της ψηφιακής απεικόνισης. Για την παραγωγή εικόνων- πορτρέτων ο σχεδιαστής πρέπει να τοποθετήσει στο ψηφιακό περιβάλλον «κάμερες». Οι κάμερες αυτές δεν είναι τίποτα άλλο πέρα από σημεία εστίασης και λειτουργούν ως φωτογραφικοί φακοί, εξ’ ου και η ονομασία «κάμερα». Για την παραγωγή της εικόνας (λήψη της φωτογραφίας) το πρόγραμμα χρησιμοποιεί τις παραμέτρους του φωτισμού, ενώ εφαρμόζονται στο μοντέλο οι αρχές παραμόρφωσης που προκύπτουν από τη θεωρία της οπτικής και της προοπτικής παραμόρφωσης, με σημείο εστίασης το επιλεγμένο σημείο της κάμερας. Φυσικός ορίζοντας δεν υπάρχει στο σχεδιαστικό περιβάλλον, επομένως τα σημεία φυγής ορίζονται από τη σχετική τοποθέτηση της κάμερας ως προς το τρισδιάστατο μοντέλο.

Για να αναδειχθούν οι διαφορές των υλικών, οι υφές, τα χρώματα και οι σχεδιαστικές λεπτομέρειες ο σχεδιαστής οφείλει να προσδιορίσει στο μοντέλο παραμέτρους φωτισμού. Τα φωτορεαλιστικά προγράμματα επιτρέπουν την ύπαρξη φωτισμού με δύο τρόπους. Πρώτος τρόπος είναι αυτός των φωτεινών πηγών. Ο σχεδιαστής επιλέγει σημεία ή επιφάνειες στο περιβάλλον σχεδίασης που κατά τη διαδικασία της φωτορεαλιστικής απεικόνισης θα λειτουργήσουν ως λάμπες παρέχοντας φως στο μοντέλο από οποιοδήποτε επιθυμητό σημείο στον ψηφιακό χώρο. Η μέθοδος αυτή εξυπηρετεί την τόνωση στοιχείων με ιδιαίτερο σχεδιαστικό ενδιαφέρον, για την ανάδειξη λεπτομερειών ή για τη δημιουργία ενός εντυπωσιακού αποτελέσματος. Ο δεύτερος τρόπος είναι με την τοποθέτηση «φυσικού φωτισμού». Στην περίπτωση αυτή, ο σχεδιαστής συμπληρώνει μια σειρά παραμέτρων όπως τις πραγματικές συντεταγμένες του αρχιτεκτονήματος στον παγκόσμιο χάρτη ή την επιλογή χώρας, πόλης, περιοχής κ.τ.λ. και τη χρονική περίοδο που επιθυμεί δηλαδή μήνα και ώρα. Συμπληρώνοντας αυτές τις

Για τη δημιουργία του βίντεο- animation 39

πάλι απαιτείται η τοποθέτηση κάμερας στο ψηφιακό περιβάλλον και στη συνέχεια πρέπει να προκαθοριστεί η πορεία της μέσα σε αυτόν, το χρόνο κίνησης της κάμερας, την ανάλυση του βίντεο και τον αριθμό των στιγμιότυπων ανά δευτερόλεπτο διάρκειας του βίντεο. Ουσιαστικά το βίντεο παράγεται από την ένωση των φωτογραφιών- στιγμιότυπων που τραβάει η κάμερα κατά την κίνησή της στον ψηφιακό χώρο στον προκαθορισμένο χρόνο. Η διαδικασία λήψης των στιγμιότυπων είναι ίδια με την παραγωγή των μεμονωμένων φωτορεαλιστικών εικόνων. Όσο μεγαλύτερος ο αριθμός των στιγμιοτύπων ανά δευτερόλεπτο τόσο καλύτερη η ποιότητα του βίντεο, αρμονική κίνηση της κάμερας στο χώρο αλλά και περισσότερος χρόνος που απαιτείται για την ολοκλήρωσή του. Η εντολή κατά την οποία εφαρμόζονται οι προοπτικές θεωρίες παραμόρφωσης σε συνδυασμό με το φωτισμό για να παραχθεί το φωτορεαλιστικό αποτέλεσμα της εικόνας ή του βίντεο είναι γνωστή στα σύγχρονα φωτορεαλιστικά προγράμματα ως «rendering». Η διαδικασία ολοκληρώνεται με το σχεδιαστή να επεξεργάζεται τις εικόνες και τα βίντεο με τα αντίστοιχα προγράμματα για να τονώσει το ενδιαφέρον, να αναδείξει σημεία και λεπτομέρειες, να προσθέσει επεξηγηματικά κείμενα, ήχους και αφηγήσεις.

παρουσίασης καθώς ο χρήστης μπορεί να χαράξει τη δική του πορεία στο χώρο, να βιώσει το περιβάλλον μέσα σε αυτό και όχι μόνο ως εξωτερικός παρατηρητής και να κατανοήσει καλύτερα τις αναλογικές σχέσεις της κλίμακας των αρχιτεκτονημάτων ως προς το ύψος της ανθρώπινης ματιάς. Η αξία της διαδραστικής περιήγησης διαφαίνεται από το γεγονός πως οι λειτουργίες αυτές πλέον απομονώνονται από τα προγράμματα μοντελοποίησης σε αυτόνομα προγράμματα και εφαρμογές, ώστε να προσφέρουν μεγαλύτερες δυνατότητες ρεαλισμού και κίνησης μέσα από τις πλατφόρμες τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η πλατφόρμα που έχει αναπτύξει το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού για τη διαδραστική περιήγηση στο χώρο της Αρχαίας Αγοράς των Αθηνών, στην οποία θα αναφερθούμε εκτενέστερα σε επόμενη παράγραφο.

Εικ.37: Άποψη μέσα από την Θόλο του Ελληνικού Κόσμου κατά τη διάρκεια ψηφιακής διαδραστικής περιήγησης στην Αρχαία Αγορά.

Τέλος, αξίζει να αναφέρουμε τη δυνατότητα της ψηφιακής διαδραστικής περιήγησης. Χάρη στη ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας σε επίπεδο προγραμματισμού και απόδοσης των ηλεκτρονικών υπολογιστών, έχει επιτευχθεί η δυνατότητα της διαδραστικής περιήγησης στο ψηφιακό περιβάλλον που έχει δημιουργηθεί. Αρκετά προγράμματα ψηφιακής μοντελοποίησης περιέχουν εφαρμογές και λειτουργίες που καθιστούν δυνατή την περιήγηση στο μοντέλο, αφού ολοκληρωθεί η διαδικασία μοντελοποίησης. Η λειτουργία αυτή λέγεται «game engine» γιατί πρακτικά μετατρέπει το πρόγραμμα σχεδίασης σε μια πλατφόρμα ηλεκτρονικού παιχνιδιού, όπου ο επισκέπτης- χρήστης μπορεί να κινηθεί μέσω της κάμερας όπως ακριβώς και σε ένα video game. Μέσω της ψηφιακής διαδραστικής περιήγησης εντείνεται το ενδιαφέρον της

Η αξία της τρισδιάστατης εικονικής αναπαράστασης στον τομέα της εκπαίδευσης είναι εμφανής καθώς παραθέτει στο κοινό την ολοκληρωμένη μορφή του αρχιτεκτονήματος. Στην περίπτωση της Θόλου όπου οι θεωρίες έχουν κατασταλάξει ως προς τη μορφολογία του κτιρίου, οι εικόνες και τα βίντεο μπορούν να αποτελέσουν πολύτιμο εργαλείο στην εφαρμογή των μορφολογικών θεωριών, στην παρουσίασή τους στο κοινό77 και την κατανόησή τους από αυτό78. Πώς μπορεί όμως η εικονική αναπαράσταση να συνεισφέρει στην αρχαιολογία σε περιπτώσεις κτιρίων όπου οι θεωρίες είναι ημιτελείς, ποικίλουν και συχνά διχάζονται; Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η περίπτωση του Νέου Βουλευτηρίου.

Ζάχου, 2014, σελ. 61. Κουρτζέλλης, 2009, σελ. 15.

77 78

Το Νέο Βουλευτήριο

εσωτερικών θεμελίων βρίσκονται στη θέση τους, ενώ μερικές από τα ψηλότερα εντοπίζονται διασκορπισμένες στους κοντινούς χώρους83. Όσον αφορά το πάχος των θεμελίων, στα ανατολικά κυμαίνεται από 1,85μ. έως 2,00μ. Η χαμηλότερη σειρά αποτελείται κυρίως από επαναχρησιμοποιημένες σκληρές, σπυρωτές πωρόλιθους με μια κοκκινωπή απόχρωση. Οι λίθοι που κόπηκαν για τη λιθοδομή αποτελούνται από μαλακούς κρεμώδεις πωρόλιθους καλά τετραγωνισμένους και καλά ενωμένους με πλατειές, λεπτές αναθυρώσεις σε δύο ή τρεις πλευρές σε κάθε όψη. Μια προσεκτικά σκαλισμένη γραμμή στην κορυφή της λίθου της δεύτερης σειράς, 0,12μ. εσωτερικά από το εξωτερικό τελείωμα, σηματοδοτούσε την εξωτερική όψη της επόμενης σειράς, πιθανώς η ευθυντηρία. Το προβαλλόμενο τελείωμα μερικών λίθων της χαμηλότερης σειράς, σε συνδυασμό με την τομή στο βραχώδες υπόστρωμα, υποδεικνύουν ότι ο ανατολικός τοίχος θεμελίωσης επεκτεινόταν πέρα από τη βορειοανατολική γωνία σε απόσταση πιθανώς 4,00μ., υποθέτοντας πως λειτουργούσε ως τοίχος αντιστήριξης για την περιοχή στα βόρεια του κτιρίου. Ο τοίχος αυτός σταδιακά εντάχθηκε στον πίσω τοίχο του Ελληνιστικού Μητρώου. Ο νότιος τοίχος θεμελίωσης είναι παρόμοιος σε πλάτος και κατασκευή με τον ανατολικό, όπως φαίνεται από το σωζόμενο μεσαίο τμήμα του. Από τις βόρειες και δυτικές θεμελιώσεις δεν σώζεται τίποτα πέρα από τα ρηχά χαντάκια στο υπόστρωμα, ανοίγματος 1,40μ84.

Όπως έχει ήδη αναφερθεί, από το κτίριο του Νέου Βουλευτηρίου σώζονται ελάχιστα κατάλοιπα, κυρίως θεμελιώσεις79, χαμηλές σειρές από την τοιχοποιία και μερικά σκόρπια στο χώρο στοιχεία, τα οποία βοηθούν στο σχηματισμό υποθέσεων και ημιτελών συμπερασμάτων και θεωριών80.

Εικ.38:Νοτιοανατολική γωνία του χώρου του Νέου Βουλευτητρίου. Πηγή: Thompson, 1937, σελ. 170, εικ. 100.

Συγκεκριμένα, από τις τομές στα θεμέλια συμπεραίνεται πως το κτίριο είχε έκταση 22,50μ. με κατεύθυνση βορρά- νότο επί 17,50μ. με κατεύθυνση ανατολή- δύση81. Το υψομετρικό επίπεδο του Νέου Βουλευτηρίου ήταν ψηλότερο συγκριτικά με το Παλαιό το οποίο είχε ενσωματωθεί στο Μητρώο. Η υψομετρική ένωση των δύο Βουλευτηρίων γινόταν μέσω κλιμακοστασίου μήκους 10,50μ. νότια του νοτίου ορίου του Νέου82. Τα θεμέλια σώζονται μέχρι το ύψος της δεύτερης σειράς της τοιχοποιίας τμηματικά στον ανατολικό και νότιο τοίχο και στο κλιμακοστάσιο. Πολλές από τις λίθους των κατώτερων στρωμάτων των

Από το κλιμακοστάσιο που οδηγούσε στην Πλατεία σώζονται μερικές λίθοι της κατώτερης σειράς. Είναι παρόμοιες σε υλικό, μέγεθος και τρόπο επεξεργασίας με αυτές των τοίχων θεμελίωσης στα ανατολικά και τα νότια. Επίσης στη θέση του σώζεται ένα τμήμα της λίθου της ευθυντηρίας το οποίο αποκαλύπτει τη θέση της όψης του πρώτου σκαλιού85. Το κομμάτι αυτό

Camp, 2013, p.14. http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=10302 . 81 Σακελλαρίου, 2000, 226. 82 Thompson, 1937, p. 142. 83 Thompson, 1937, p. 142. 84 Thompson, 1937, p. 142. 85 Thompson, 1937, p. 143. 79 80

λόγω της εκτεθειμένης θέσης του, προέρχεται από σκληρότερο πωρόλιθο μεγαλύτερης ανθεκτικότητας, συγκριτικά με αυτόν που χρησιμοποιείται στα κατώτερα θεμέλια86.

μπροστά και πάνω, ενώ η άλλη του πλευρά έχει κοπεί. Η πρόσοψή του ήταν λεία, επενδυμένη με μια λεπτή προστατευτική επιφάνεια κατά μήκος της κάθετης ένωσης87.

Από τους εξωτερικούς τοίχους ελάχιστες λίθοι σώζονται. Δέκα γκρι σκληροί πωρόλιθοι έχουν βρεθεί, μερικοί διασκορπισμένοι στο ανατολικό τμήμα του κτιρίου, οι περισσότεροι ενσωματωμένοι σε μεσαιωνικούς τοίχους σπιτιού στο τρίτο δωμάτιο από τα βόρεια του Ελληνιστικού Μητρώου. Όλοι έχουν κοινό ύψος 0,565μ. Τέσσερις από αυτούς είναι σχεδόν τετράγωνοι στην όψη με κάθετη τομή διαστάσεων 0,565x 0.615μ. Το μήκος των υπόλοιπων έξι κυμαίνεται μεταξύ 1,201,35μ. δηλαδή δύο φορές το μήκος των προηγούμενων τεσσάρων. Το βάθος των έξι κυμαίνεται μεταξύ 0,55-0,60μ. ενώ των τεσσάρων 0,895μ. γεγονός που μας επιτρέπει να συμπεράνουμε ότι το συνολικό πάχος του τοίχου ήταν μεγαλύτερο του 1,50μ. Η πρόσοψη κάθε λίθου περιβάλλεται από μια χαραγμένη ταινία, πάχους 0,06μ., αφήνοντας στο κέντρο μια τραχιά επιφάνεια που προεξέχει 0,030,06μ. Κάθε ενωτική επιφάνεια κοβόταν με μια προσεκτικά δουλεμένη ταινία αναθύρωσης κατά μήκος της πάνω και κάτω άκρης της, και κάθε λίθος ασφαλιζόταν με τον γειτονικό του με ένα σιδερένιο σφιγκτήρα σχήματος Η σε κάθε πλευρά. Στο υπόστρωμα του βόρειο θεμελίου, αν και όχι στην αρχική τους θέση, βρίσκονται δύο λίθοι ίδιοι υλικού και επεξεργασίας, οι οποίοι μεταγενέστερα κόπηκαν στα δύο, υποθετικά στη μέση, για να επαναχρησιμοποιηθούν. Από το σημείο τομής τους σε σχέση με τις σωζόμενες προσόψεις τους, 0,61μ. στο ένα και 0,58μ. στο άλλο, συμπεραίνουμε ότι το συνολικό πάχος ανέρχεται περίπου στα 1,20μ. Και οι δύο λίθοι ενώνονταν με τους γειτονικούς τους με σφιγκτήρες σχήματος «Η», ο ένας με δύο σφιγκτύρες, ο δεύτερος με ένα. Πιθανολογείται ότι αυτές οι δύο λίθοι ήταν τοποθετημένοι στη δεύτερη σειρά κάτω από το σωζόμενο ημιτελή ορθοστάτη. Ο ορθοστάτης αυτός έχει μία πλευρά ολοκληρωμένη, με αναθύρωση

Εικ.39 (πάνω): Πωρόλιθος από τον τοίχο του Νέου Βουλευτηρίου. Πηγή: Thompson, 1937, σελ. 143, εικ. 78. Εικ.20 (αριστερά): Σκίτσο διπλανών πωρόλιθων από τον τοίχο του Νέου Βουλευτηρίου. Διακρίνονται οι σφιγκτήρες σχήματος «Η». Πηγή: Thompson, 1937, σελ. 146, εικ. 81.

Για την αποκατάσταση του εσωτερικού, τα τεκμήρια περιορίζονται σε λίγες σωζόμενες λίθους των κατώτερων θεμελίων και μερικά γυμνά στρωσίδια. Δύο τετράγωνα στρωσίδια βαθιά κομμένα στο βραχώδες υπόστρωμα στο δυτικό τμήμα του κτιρίου προορίζονταν προφανώς για να φέρουν εσωτερικές κολώνες. Παραμένουν λίθοι των βάσεων των αντίστοιχων ζευγαριών κολονών συμμετρικά τοποθετημένων προς τον ανατολικό τοίχο. Η θέση της νοτιοανατολικής κολόνας προσδιορίζεται αδιαμφισβήτητα από ένα ογκώδες βάθρο που φτάνει σε ύψος

Thompson, 1937, p. 144. Thompson, 1937, pp. 144-145.

86 87

σε προηγούμενες ανασκαφές και αφέθηκαν στο χώρο του κτιρίου. Ο άξονάς τους είναι από Πεντελικό μάρμαρο, αράβδωτοι και ολοκληρωμένοι με οδοντωτό λάξευμα. Η διάμετρος στο χαμηλότερο τμήμα υπολογίζεται περίπου στα 0,624μ. Το ύψος του μεγαλύτερου θραύσματος ανέρχεται μόνο στο 1,00μ. Η επεξεργασία τους είναι τέλεια. Το υπόλειμμα από ένα ιονικό κιονόκρανο που βρέθηκε σε έναν μεσαιωνικό λάκκο ακριβώς στα δυτικά του ύστερου Πρόπυλου, μπορεί θεωρητικά να προέρχεται από αυτές τις κολόνες. Το κομμάτι αυτό παρουσιάζει διάμετρο περίπου στο 0,50μ. και παρόλο που απουσιάζουν οι χαράξεις κλασικής διακόσμησης, υπάρχουν ελαφρές χαράξεις και ζωγραφιές στην καμπύλη επιφάνεια όμοιες με τα κιονόκρανα στο εσωτερικό της Στοάς του Διός90.

τις τέσσερις σειρές λίθων. Από το βάθρο της βορειοανατολικής κολώνας, μία λίθος παραμένει στη θέση της. Ένα συνεχές υπόβαθρο θεμελίου στα ανατολικά φαίνεται να προσθέτει περίπου 2,00μ. στο πάχος του αντίστοιχου εξωτερικού τοίχου. Τα εσωτερικά θεμέλια ήταν σχεδιασμένα να φέρουν μικρότερα φορτία. Όσα βρίσκονται προς το κέντρο του εσωτερικού τετραγώνου έχουν μικρό βύθισμα και πατάνε κατά κύριο λόγο σε χώμα ή σε επίπεδα από σπασμένες πέτρες. Στη βορειοανατολική γωνία του εσωτερικού τετραγώνου βρίσκεται μια μεγάλη λίθος διαστάσεων 1,23x 0,66x 0,38μ. τοποθετημένη όλη στο βράχο σε γωνία προς το βόρειο τοίχο. Προς τη βορειοδυτική γωνία του δωματίου μόνο το υπόστρωμα παραμένει για τις αντίστοιχες λίθους. Το υλικό των εσωτερικών θεμελίων είναι από τον ίδιο κρεμώδη πωρόλιθο που χρησιμοποιήθηκε στα εξωτερικά θεμέλια και είναι επεξεργασμένα και ενωμένα με παρόμοιο τρόπο88.

Για να γίνει η αναστήλωση του εσωτερικού πρέπει να οριστεί ο προσανατολισμός του κτιρίου. Το όλο αρχιτεκτόνημα είναι συμμετρικό μόνο ως προς την ανατολική πλευρά. Επιπλέον, το επενδυμένο βραχώδες υπόστρωμα στην περιοχή του κτιρίου έχει μια ελαφριά αλλά κανονική κλίση από νότο, δύση και βορρά προς ένα σημείο στο κέντρο του ανατολικού τμήματος του τετραγώνου. Στο σημείο αυτό μάλλον θα ήταν τοποθετημένη η ορχήστρα. Οδηγούμαστε λοιπόν στο συμπέρασμα ότι οι θέσεις του ακροατηρίου έβλεπαν ανατολικά. Έχοντας διασαφηνίσει αυτό, αντιλαμβανόμαστε ότι τα υπόλοιπα υποστρώματα στον ανατολικό τοίχο υποστήριζαν τις παρόδους και οι τοίχοι αντιστήριξης υποστήριζαν τις πτέρυγες του ακροατηρίου. Το ανατολικό ζεύγος των εσωτερικών κολονών εμπίπτει βολικά στη γραμμή αυτών των τοίχων αντιστήριξης, ενώ το δυτικό, τοποθετημένο κοντά στην περιφέρεια του ακροατηρίου, δημιουργεί ελάχιστα εμπόδια91.

Εδώ μπορεί να σημειωθεί πως βρέθηκε ένα επιπλέον δομικό υλικό, σε δύο λίθους που λειτουργούσαν ως σκαλιά. Και τα δύο είναι από σκληρό γκρι πωρόλιθο, όμοιο με τις λίθους που βρέθηκαν στις ανώτερες τοιχοποιίες. Οι θέσεις τους όμως στο χώρο είναι ανεπιβεβαίωτες89. Εικ. 41: Σκίτσο κομματιών από σκαλοπάτια που βρέθηκαν στο Νέο Βουλευτήριο. Πηγή: Thompson, 1937, σελ. 147, εικ. 82.

Θα ήταν λογικό να αναζητήσει κανείς την κύρια είσοδο στον ανατολικό τοίχο, ακριβώς απέναντι από την ορχήστρα, και σε συνδυασμό με το Ελληνιστικό Μητρώο,

Από τις εσωτερικές κολόνες τα μόνα στοιχεία που μπορούν να αποτελέσουν τεκμήριο είναι τρία κομμάτια που βρέθηκαν

Thompson, 1937, p. 145. Thompson, 1937, pp. 145-146. 90 Thompson, 1937, p. 147. 91 Thompson, 1937, pp. 147-148. 88 89

από το δεύτερο αιώνα και μετά τουλάχιστον υπήρχε μια μεγάλη είσοδος σε αυτή την πλευρά. Ακόμα και στον πέμπτο αιώνα ίσως είχαν γίνει κάποιες προβλέψεις για την άμεση επικοινωνία των δύο Βουλευτηρίων. Παρόλα αυτά, είναι ξεκάθαρο πως στην πρώιμη περίοδο του κτιρίου οι κεντρικές είσοδοι άνοιγαν στο τέλος των παρόδων στη βορειοανατολική και νοτιοανατολική γωνία του κτιρίου92.

Εικ.42: Αναπαράσταση της κάτοψης του Νέου Βουλευτηρίου, του Πρόπυλου και του Μητρώου. Διαφαίνονται οι δύο είσοδοι στην αίθουσα του Νέου Βουλευτηρίου. Πηγή: Thompson, 1937, πιν. 8.

Για την πραγματική τοποθέτηση των καθισμάτων υπάρχουν ελάχιστα τεκμήρια. Είναι πάντως πιθανό πως στην αρχή τα καθίσματα ήταν ξύλινα και στηρίζονταν σε ξύλινα υποστυλώματα. Κεραμικά ευρήματα σε συγκεκριμένα σημεία στο έδαφος αποδεικνύουν πως το εσωτερικό του κτιρίου είχε αναδιοργανωθεί. Αρκετά πέτρινα καθίσματα έχουν βρεθεί αλλά ο τρόπος επεξεργασίας τους προδίδει ότι προέρχονται από μεταγενέστερη περίοδο. Αν τα καθίσματα ήταν ξύλινα μπορούμε να υποθέσουμε ότι η διαρρύθμισή τους ήταν ευθυγραμμισμένη, πιθανώς σε πολυγωνικό σχηματισμό93.

Εικ.43 (πάνω): Αξονομετρικό σχέδιο καθίσματος από το Νέο Βουλευτήριο. Πηγή: Thompson, 1937, σελ. 157, εικ. 92.

μαρμάρινου

Εικ.44 (κάτω): σχέδια μαρμάρινου καθίσματος από το Νέο Βουλευτήριο. Πηγή: Thompson, 1937, σελ. 158, εικ. 93.

Thompson, 1937, pp. 147-148. Thompson, 1937, p. 150. 93 Thompson, 1937, p. 150 91 92

Όπως είναι φανερό, η εσωτερική διαρρύθμιση του Νέου Βουλευτηρίου φέρει πολλά ερωτηματικά. Οι υποθέσεις οδηγούν σε μια κυρίαρχη θεωρία αλλά τα τεκμήρια της ανασκαφής είναι ανεπαρκή για να την αποδείξουν ακράδαντα. Παράλληλα στο εξωτερικό τα στοιχεία που έχουν βρεθεί περιορίζονται στα θεμέλια και στα χαμηλότερα επίπεδα των τοιχοποιιών - όπου αυτά σώζονται. Επίσης δεν υπάρχουν στοιχεία για την ανωδομή και τη στέγη. Επομένως, τα σχέδια που θα προκύψουν για την απεικόνιση θα φέρουν πολλές ανακρίβειες και λάθη και πολύ πιθανό να οδηγήσουν σε σύγχυση.

με τη χρήση της ψηφιακής αναπαράστασης in situ, ο αρχαιολόγος αποκτά καλύτερη εικόνα των ανασκαφικών στρωμάτων κατά τη διάρκεια της ανασκαφής97. Παράλληλα, είναι δυνατή η δημιουργία ψηφιακών απεικονίσεων κάθε οικοδομικής φάσης ξεχωριστά, γεγονός που επιτρέπει στον αρχαιολόγο να παρακολουθήσει χρονικά την αλληλουχία των αρχιτεκτονικών δομών και την εξελιγκτική πορεία του κτιρίου στο πέρασμα των χρόνων98. Τέλος, με τη χρήση του διαδικτύου, είναι δυνατή η δημιουργία μεγάλων βάσεων δεδομένων οι οποίες θα λειτουργούν ως ψηφιακές βιβλιοθήκες. Στις βάσεις αυτές θα αποθηκεύονται αρχιτεκτονήματα με τη μορφή τρισδιάστατων μοντέλων. Τα μοντέλα αυτά θα είναι εύκολο να βρεθούν μέσω μηχανών αναζήτησης και θα είναι προσβάσιμα για μελέτη στους επιστήμονες παγκοσμίως. Θα δίνεται έτσι η δυνατότητα για άμεση συζήτηση, έλεγχο και μελέτη και τελικά εξέλιξη της μορφολογικής θεωρίας του μοντέλου. Οι βάσεις δεδομένων θα εμπλουτίζονται συνεχώς και τα μοντέλα θα συνοδεύονται από περιγραφές με πληροφορίες και ερωτήματα που θα ενισχύουν την αρχαιολογική έρευνα και την εκπαίδευση εξ’ αποστάσεως99.

Σε αυτό το σημείο διαφαίνεται η δεύτερη υπεραξία του ρόλου της ψηφιακής τρισδιάστατης απεικόνισης στην αρχαιολογία, όπου το τρισδιάστατο μοντέλο αποτελεί «πειραματόζωο» για τη δοκιμή των υπό εξέλιξη θεωριών94 και εργαλείο ελέγχου των υπαρχόντων95. Φυσικά, η διαδικασία μοντελοποίησης είναι ίδια με αυτή της Θόλου και οι εντολές σχεδίασης ακολουθούν το ίδιο μοτίβο από τη μοντελοποίηση μέχρι τη δημιουργία εικόνων και βίντεο. Το ψηφιακό μοντέλο ως εργαλείο ελέγχου των θεωριών ξεπερνά τα προβλήματα των δισδιάστατων σχεδίων στο χαρτί. Το ψηφιακό μοντέλο μπορεί να λειτουργήσει ως πρόπλασμα το οποίο αναδιαμορφώνεται και εξελίσσεται συνεχώς. Διορθώνεται άμεσα κάνοντας οικονομία σε πόρους και εργατοώρες εν αντιθέσει με το σχέδιο στο χαρτί που για κάθε σφάλμα απαιτεί την επανεκκίνηση του σχεδίου σε νέα επιφάνεια. Στο ψηφιακό μοντέλο λοιπόν μπορούν να ενημερωθούν άμεσα στοιχεία που προκύπτουν κατά την εξέληξη της ανασκαφής και να γίνουν οι απαιτούμενες αλλαγές, ενώ ταυτόχρονα γίνεται εύκολη η αναπαραγωγή του ώστε να γίνει επεξεργασία λεπτομερειών με διαφορετικό τρόπο κάθε φορά και στο τέλος να γίνει σύγκριση μεταξύ των προπλασμάτων96. Επίσης,

Εικ.45: η νότια όψη του Μητρώου και του Νέου Βουλευτηρίου, όπως αναπαρειστάται στο πρόγραμμα εικονικής πραγματικότητας από το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού «Ελληνικός Κόσμος».

Κουρτζέλλης, 2009, σελ. 15. Ζάχου, 2014, σελ. 61. 96 Κουρτζέλλης, 2009, σελ. 14. 97 Ζάχου, 2014, σελ. 61. 98 Ζάχου, 2014, σελ. 62. 99 Κουρτζέλλης, 2009, σελ. 15. 94 95

Εξετάζοντας, λοιπόν, τις περιπτώσεις της Θόλου και του Νέου Βουλευτηρίου βλέπουμε ότι η ψηφιακή απεικόνιση ενός αρχαιολογικού χώρου μπορεί να συνεισφέρει στην καλύτερη κατανόησή του για την τεκμηρίωση και την εξέλιξη των μορφολογικών θεωριών. Όταν αυτές κατασταλάξουν σε μία οριστική αδιαμφισβήτητη θεωρία τότε είναι εφικτό η αρχαιολογική ομάδα, με τη δέουσα προσοχή, να προχωρήσει στην in situ πραγματική αναστήλωση του μνημείου όπως έχει γίνει ήδη με τη Στοά του Αττάλου Β’.

Στοά Αττάλου Β’ Η Στοά του Αττάλου Β’ είναι το μόνο κτίριο της Αγοράς του οποίου μεγάλο μέρος ήταν ανέκαθεν εμφανές100. Μετά την καταστροφή των κιονοστοιχιών το 267 μ.Χ. ο πίσω τοίχος ενσωματώθηκε στο ύστερο Ερουλιανό τείχος101. Τμήματα και στα δύο άκρα της Στοάς συνεχίζουν να υπάρχουν στη θέση τους διατηρώντας το αρχικό τους ύψος μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Όπως έχει αναφερθεί η Στοά καθαρίστηκε από επικαθίσεις και η περιοχή ανασκάφηκε το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα στο διάστημα 1859-1862, το 1871 και στη συνέχεια μεταξύ 1890-1902 από την Ελληνική αρχαιολογική υπηρεσία102. Άρα η αρχαιολογική μελέτη είχε ξεκινήσει και προχωρήσει σε μεγάλο βαθμό πολύ πριν την έναρξη των ανασκαφών του 1931. Αργότερα, την περίοδο 1953-1956 η Στοά αναστηλώνεται ως μουσείο και κέντρο των ανασκαφικών επιχειρήσεων103. Κατά τις διαδικασίες για την προετοιμασία της αναστήλωσης ήρθαν στο φως νέα ευρήματα ως προς τις λεπτομέρειες της μορφολογίας. Η προσπάθεια της αναστήλωσης είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας πολύ πειστικής αναπαραγωγής του αρχιτεκτονήματος, εκτός από μέρη όπου έγιναν σκόπιμα αλλαγές, όπως για παράδειγμα με την τοποθέτηση παραθύρων στον πίσω τοίχο104. Το συνολικό μήκος του κτιρίου είναι 116μ. και το πλάτος του 20μ. Υπάρχουν ενδείξεις που αποδεικνύουν πως στο αρχικό σχέδιο ήταν μικρότερου μήκους, αλλά κατά την κατασκευή του προστέθηκαν τρεις επιπλέον χώροι καταστημάτων. Αποτελούνταν από δύο επίπεδα, και σε κάθε ένα υπήρχε ευρύχωρος διάδρομος με κιονοστοιχίες, πίσω από τις οποίες βρισκόταν μια σειρά είκοσι ενός δωματίων105.

Εικ.46 (πάνω): Το βορειοανατολικό άκρο της Στοάς του Αττάλου όπως σχεδιάστηκε από τον Edward Dodwell το 1805. Πηγή: Thompson, 1959, πιν. 99Β. Εικ.47 (κάτω): Σχέδια της εξέλιξης της κάτοψης της Στοάς του Αττάλου. Πηγή:http://agora.ascsa.net/id/agora/drawing/da%20 227?q=stoa%20of%20attalos&t=drawing&v=icons&sort= &s=528

Thompson-Wycherley, 1972, p. 104. Camp, 2013, p. 32. 102 http://web.archive.org/web/20020604184317/http://www.agathe.gr/cgi-bin/feature?class=Excavations . 103 http://web.archive.org/web/20020604184317/http://www.agathe.gr/cgi-bin/feature?class=Excavations . 104 Thompson, 1950, pp. 316-326. 105 Thompson-Wycherley, 1972, p. 104. 100 101

στον πίσω τοίχο και στα δύο επίπεδα108.

Στο βόρειο τμήμα έπρεπε να κτιστούν μεγάλες υπόγειες κατασκευές που φτάνουν σε βάθος τα 8μ. στο τέλος. Στα νότια, ο βράχος έπρεπε να αφαιρεθεί καθώς το επίπεδο του εδάφους ανέβαινε και όλα τα ίχνη παλαιότερων οικοδομημάτων είχαν καταστραφεί. Τα θεμέλια ήταν από συνενώσεις, οι τοιχοποιίες από σκληρό Πειραϊκό πωρόλιθο, τα κουφώματα των εισόδων, διάκοσμοι στο κάτω επίπεδο και όλη η πρόσοψη των κιονοστοιχιών από μάρμαρο106.

Επάνω, η εξωτερικοί κίονες ήταν σχηματισμένοι ως δύο ιωνικές μισές κολόνες, μπρος και πίσω, με ένα μικρό ευθύγραμμο τμήμα στο ενδιάμεσο. Με αυτό τον τρόπο τους δίνονταν κατάλληλες αναλογίες σε σχέση με τη χαμηλότερη σειρά, διατηρώντας την απαραίτητη αντοχή. Ενδιάμεσά τους διέτρεχε ένα κιγκλίδωμα χαραγμένο ώστε να προσομοιάζει διεργασία πλεκτού με εναλλασσόμενα μοτίβα σχεδιών διχτυών και λεπιών. Στην προσπάθεια να προσδώσουν μεγαλύτερη ποικιλία στην αντιμετώπιση των κολονών, για την άνω εσωτερική σειρά οι αρχιτέκτονες χρησιμοποίησαν μια παραλλαγή Αιγυπτιακού κιονόκρανου σχήματος φοίνικα109.

Μπροστά από τη Στοά είχε γίνει ανύψωση της γης. Η είσοδος, όπως και σήμερα, γινόταν από τη δυτική όψη του νότιου άκρου, όπου το επίπεδο του εδάφους προσέγγιζε το ύψος της ανύψωσης. Μια ρηχή υδρορροή είχε χαραχθεί σε ασβεστόλιθους μπροστά από τα τρία μαρμάρινα σκαλοπάτια. Η υδρορροή, μαζί με το νερό της στέγης της Στοάς, μετέφερε και το νερό από την υπερχείλιση ενός μεγάλου σιντριβανιού τοποθετημένου στο νότιο άκρο της ανύψωσης. Το σιντριβάνι έχει επαναχτιστεί συμβολικά κατά την ανοικοδόμηση της Στοάς107.

Το επάνω επίπεδο είχε πρόσβαση από κλιμακοστάσια τοποθετημένα αντισταθμισμένα στα άκρα του κτιρίου, αλλά η νότια σκάλα εγκαταλείφθηκε περί το 100 μ.Χ. για να αφήσει μεγαλύτερο χώρο στον παρακείμενο δρόμο, και αντικαταστάθηκε από σκάλα στο τελευταίο νότιο δωμάτιο, όπως έγινε στην ανακατασκευή. Κάτω από την αρχική σκάλα υπήρχαν θολωτές εσοχές με τοξωτά παράθυρα και μαρμάρινους πάγκους σε τρεις πλευρές με τη μορφή εξέδρας. Στο ψηλότερο επίπεδο υπήρχαν τετράγωνα ανοίγματα που υποστηρίζονταν από κολόνες. Για τα επιστύλια χρησιμοποιήθηκε συμπαγής ξυλεία όπως και για τα δοκάρια που συγκρατούσαν το επάνω δάπεδο και την οροφή. Οι πλάκες του γείσου μπροστά ήταν από μάρμαρο, οι υπόλοιπες από κεραμική αξιοσημείωτου μεγέθους110. Οι άνω εσωτερικές κιονοστοιχίες είχαν για κιονόκρανο έναν τύπο ευρύτατα γνωστό στην Πέργαμο. Παράλληλα, η εισαγωγή μιας συγκριτικά φαρδιάς επιφάνειας μεταξύ των δωρικών ραβδώσεων είναι επίσης χαρακτηριστικό της Περγάμου111.

Το πάτωμα του διαδρόμου του κάτω επιπέδου αποτελούνταν από μωσαΐκό από μαρμάρινα πλακίδια. Οι κεντρικές κιονοστοιχίες αποτελούνταν από σαράντα πέντε δωρικούς κίονες, οι οποίοι στο κατώτερο μέρος τους, όπου η φθορά ήταν αναμενόμενη, ήταν λείοι χωρίς ραβδώσεις. Ο διάδρομος διχοτομούνταν από μια σειρά από είκοσι δύο ιωνικούς κίονες, χωρίς ραβδώσεις όπως συνηθιζόταν στις εσωτερικές κιονοστοιχίες, όπου η εναλλαγή φωτός και σκιάς δεν ήταν τόσο σημαντική όσο στις εξωτερικές. Όλα τα μαγαζιά είχαν βάθος 4,91μ. αλλά το πλάτος τους κυμαινόταν από 4,91μ. σε 3,42μ. Οι πόρτες τους ήταν από συμπαγές ξύλο, περίτεχνα τοποθετημένες. Επιπλέον φωτισμός και αερισμός επιτυγχάνονταν από στενές σχισμές

Thompson-Wycherley, 1972, p. 104. Thompson-Wycherley, 1972, p. 104. 108 Thompson-Wycherley, 1972, p. 104. 109 Thompson-Wycherley, 1972, p. 105. 110 Thompson-Wycherley, 1972, pp. 105-106. 111 Thompson-Wycherley, 1972, p. 106. 106 107

Eικ.48:Σχεδιαστική λεπτομέρεια του Περγαμηνού κιονόκρανου της Στοάς του Αττάλου. Πηγή:http://agora.ascsa.net/id/agora/drawing/da%20 229?q=stoa%20of%20attalos&t=drawing&v=icons&sort= &s=7

Eικ.49:Κάτοψη, τομή και τμήμα της κύριας όψης της Στοάς του Αττάλου. Πηγή:http://agora.ascsa.net/id/agora/drawing/da%20 199?q=stoa%20of%20attalos&t=drawing&v=icons&sort= &s=20

Σχεδόν όλες οι λίθοι από μάρμαρο Υμηττού έχουν ανακτηθεί από το ύστερο Ερουλιανό τείχος. Αρκετά προέρχονται από την κορυφαία σειρά και έχουν τρύπες112.

μελέτες για την αναστήλωσή του. Οι μελέτες αυτές μας δίνουν την ευκαιρία να εντοπίσουμε στα σχέδια κατόψεων, τομών και όψεων, λεπτομερειών και εφαρμογής την προσπάθεια των αρχιτεκτόνων να συνδυάσουν τις σχεδιαστικές αρχές της αρχιτεκτονικής της κλασικής και της ελληνιστικής περιόδου με τις θεωρίες ευστάθειας της στατικής και της μηχανικής των κτιρίων. Συγκεκριμένα, έχουμε τη δυνατότητα να παρακολουθήσουμε σχεδιαστικά τη δημιουργία διακοσμητικών λεπτομερειών όπως τη χάραξη των ελίκων στα ιωνικά κιονόκρανα, την απόληξη των ακροκέραμων και των υδρορροών, το σχηματισμό των ιδιαίτερων διπλών κιόνων, το σχεδιασμό και την κατηγοριοποίηση των λίθων, των τρίγλυφων και των μετώπων. Διακρίνουμε, επίσης, σε επίπεδο κατόψεων τις στατικές μελέτες με τη σκιαγράφηση του φέροντος οργανισμού και των απαραίτητων δομικών στοιχείων, και σε επίπεδο τομών λεπτομέρειας τον τρόπο θεμελίωσης και τον οπλισμό που διατρέχει τον φέροντα οργανισμό.

Μπροστά από το υπερυψωμένο επίπεδο έχουν βρεθεί υπόβαθρα για αγάλματα και στήλες διάφορων μεγεθών113. Η Στοά του Αττάλου είναι μια ειδική περίπτωση των κτιρίων της Αρχαίας Αγοράς και αυτό γιατί η τρισδιάστατη αναπαράστασή του δεν έγινε πρώτα ψηφιακά αλλά in situ. Συγκεκριμένα, η επάρκεια σε τεκμήρια κατά την ανασκαφή αλλά και ο βαθμός στον οποίο το αρχιτεκτόνημα διατηρήθηκε κατά την πάροδο των αιώνων, επέτρεψαν στους αρχαιολόγους- αρχιτέκτονες την αναστήλωσή του στο χώρο της ανασκαφής ήδη από το 1953. Πέρα από κάποιους διχασμούς ως προς τις επιγραφές114, τα αρχαιολογικά ευρήματα δεν άφησαν περιθώρια διχογνωμιών ως προς τη μορφολογική θεωρία του κτιρίου, επομένως οι αρχαιολόγοι έκριναν πως μπορούσαν να προχωρήσουν στις απαραίτητες αρχιτεκτονικές

Thompson-Wycherley, 1972, p. 106. Thompson-Wycherley, 1972, p. 106. 113 Thompson-Wycherley, 1972, p. 107. 117 Thompson-Wycherley, 1972, p. 106. 111 112

πώς από αυτά έγινε η μετάβαση στο τελικό αρχιτεκτόνημα. Δεν τον ενδιαφέρει (όπως είπαν μερικοί) άλλωστε, αφού το έχουν πλέον ολοκληρωμένο και λειτουργικό. Θα μπορούσαμε να πούμε, λοιπόν, πως οι κόποι των ομάδων εκσκαφής και καταγραφής παραγκωνίζονται, κρύβονται, θυσιάζονται στο βωμό του εντυπωσιασμού, για τη δημιουργία μιας εύπεπτης πληροφορίας με τη μορφή του ολοκληρωμένου κτιρίου. Παράλληλα, δεν γίνεται αντιληπτό πως η ίδια η Στοά αποτελεί μέρος του συνολικότερου μνημείου της Αρχαίας Αγοράς. Μετά την αναστήλωση η Στοά λειτουργεί ως μουσείο με εκθέματα μικρότερα ευρήματα της περιοχής και κυρίως γλυπτά, ενώ είναι το μόνο κτίριο της Αγοράς που έχει αναστηλωθεί και έχει ολοκληρωθεί μορφολογικά. Οι επισκέπτες λοιπόν το αντιλαμβάνονται και το αντιμετωπίζουν ως ένα μεταγενέστερο, σύγχρονο κτίριο, το οποίο κατασκευάστηκε για να στεγάσει τα μικρότερα εκθέματα αλλά και τις όποιες ανάγκες των ανασκαφών. Ως εκ τούτου η αρχαιολογική, ιστορική και αρχιτεκτονική του σημασία δε γίνεται αντιληπτή. Όπως ήταν φανερό από τη συμπεριφορά των τουριστών, η Στοά δεν αντιμετωπιζόταν όπως τα υπόλοιπα μνημεία του χώρου. Παρατηρώντας τους επισκέπτες, μπορεί κανείς να διακρίνει μια επιφυλακτικότητα και ένα σεβασμό όταν αντίκριζαν τα υπόλοιπα μνημεία, ενώ σημαντικά μεγαλύτερος ήταν ο χρόνος που διέθεταν για την παρατήρησή τους, για την ανάγνωση των καρτελών περιγραφής. Αντίθετα στη Στοά, το κτίριο καθ’ αυτό περιφρονούταν, το ενδιαφέρον των επισκεπτών μονοπωλούσαν τα μικρότερα εσωτερικά εκθέματα και ο χώρος αντιμετωπιζόταν ως ένα μέρος προστασίας από τον καλοκαιρινό ήλιο ή τον αέρα και τη βροχή.

Εικ.50: Σχέδια κατόψεων αναστήλωσης της Στοάς του Αττάλου. Πηγή:http://agora.ascsa.net/id/agora/drawing/da%20 1422?q=stoa%20of%20attalos&t=drawing&v=icons&sort =&s=20

Η Στοά του Αττάλου, πέρα από την ευκαιρία να παρατηρήσουμε την απαραίτητη μελέτη για την αναστήλωση ενός μνημείου, μας δίνει αφορμή και για έναν εύστοχο προβληματισμό. Πώς η αναστήλωση της Στοάς επηρεάζει τον υπόλοιπο αρχαιολογικό χώρο; Ήταν τελικά θετική η ενέργεια αναστήλωσης και τι προβλήματα δημιούργησε; Για να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα αρκεί να παρατηρήσουμε τη συμπεριφορά των απλών επισκεπτών του αρχαιολογικού χώρου. Είναι σαφές ότι η αναστήλωση δίνει στον περιηγητή μια ξεκάθαρη εικόνα για τη μορφή του κτιρίου. Ο επισκέπτης δε χρειάζεται να το φανταστεί. Το αντικρίζει απτό μπροστά του, μπορεί να κινηθεί μέσα στους χώρους του και να αντιληφθεί πιο εύκολα τις αναλογίες του, τις οπτικές του, τα στοιχεία που το διέπουν. Αντιλαμβάνεται τη θέση του στο χώρο, τη σχέση του με την Ακρόπολη, την τοποθέτησή του σε αναλογία με τα υπόλοιπα κτίρια της περιοχής.

Τέλος, κατά την είσοδο στον αρχαιολογικό χώρο το βλέμμα κεντρίζεται από το μοναδικό αναστηλωμένο κτίριο. Παρότι η αξία της Στοάς υποσκελίζεται, όπως αναφέραμε προηγουμένως, το ίδιο το κτίριο δεσπόζει μέσα στο χώρο όπου τα υπόλοιπα ερείπια περιορίζονται σε δύο ή τρεις σειρές λίθων και διάσπαρτων λειψάνων. Οι περισσότεροι επισκέπτες δε μπορούν να αντιληφθούν την ολοκληρωμένη μορφή των υπόλοιπων μνημείων μόνο από τις περιγραφές των

Παρόλα αυτά, δεν είναι ευδιάκριτο στον επισκέπτη ποια στοιχεία αποτελούν ανασκαφικά ευρήματα, δηλαδή τεκμήρια, και ποια μέρη του κτιρίου είναι αποτέλεσμα της μελέτης της αναστήλωσης. Το νέο ενσωματώνεται στο αρχαίο χωρίς να γίνονται οι απαραίτητοι διαχωρισμοί και έτσι ο περιηγητής δε μπορεί να αντιληφθεί ποια ήταν τα λείψανα του πρώτου κτίσματος και 50

Εικ.51:Άποψη της Αρχαίας Αγοράς τη σύγχρονη εποχή από ψηλά. Είναι εμφανής η διαφορά της Στοάς του Αττάλου ως προς τα υπόλοιπα μνημεία λόγω επιβλητικότητας. Πηγή:http://www.liberal.gr/articleimg/625_91E0F887-0DC5-7A64-E020-F1DEDB9CC467.jpeg .

οδηγών, των ξεναγών και των ενημερωτικών ταμπελών στο χώρο. Αντίθετα, η Στοά με την αναστηλωμένη μορφή της ικανοποιεί το βλέμμα του επισκέπτη και τελικά κεντρίζει το ενδιαφέρον του παραγκωνίζοντας τα υπόλοιπα απομεινάρια κτιρίων.

Γνωρίζοντας πλέον τη διαδικασία με την οποία ολοκληρώνεται η τρισδιάστατη ψηφιακή απεικόνιση και των πλεονεκτημάτων και διευκολύνσεων που αυτή προσφέρει στον τομέα της αρχαιολογίας και της εκπαίδευσης, προσπάθησα να ερευνήσω το υπάρχον υλικό με τη μορφή εικόνας και βίντεο που διατίθεται στο ευρύ κοινό τόσο στις βιβλιογραφίες και τους τουριστικούς οδηγούς όσο και σε διαδικτυακές πηγές.

Αναπαραστάσεις

εμφανίζουν ενδιαφέρον στην ανάλυση τους. Αφενός, έγινε έρευνα στο διαδίκτυο. Τα μέσα δικτύωσης, τα forums και τα βίντεο youtube έχουν αφήσει την Αρχαία Αγορά σε δεύτερη μοίρα και επικεντρώνονται στην Ακρόπολη. Η μόνη επιστημονική αναπαράσταση σε βίντεοπεριήγησης στην Αρχαία Αγορά έχει γίνει από το «Ελληνικός Κόσμος» του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού.

Εικονογράφηση Αναζητώντας τους τρόπους αναπαράστασης και απεικόνισης της Αγοράς στους τουριστικούς οδηγούς και τα ενημερωτικά φυλλάδια κατέληξα πως τα στοιχεία περιορίζονται σε περιληπτικές περιγραφές, ενώ η εικονογράφηση αποτελείται κατά βάση από φωτογραφίες των ερειπίων του αρχαιολογικού χώρου και απλοποιημένων κατόψεων που λειτουργούν ως χάρτες περιήγησης και ταυτοποίησης των μνημείων. Σε λίγες περιπτώσεις οδηγών, πέρα από τις φωτογραφίες του αρχαιολογικού χώρου και μια γενική κάτοψη παρατήρησα και απλοποιημένα αξονομετρικά σχέδια στα οποία γίνονται με τη μορφή παραπομπής μικρές περιγραφές. Τα αξονομετρικά αυτά είχαν σας κοινό στοιχείο την οπτική σχεδίασής τους. Συγκεκριμένα προτιμώνταν αξονομετρικά στα οποία διαφαίνεται στο βάθος η Ακρόπολη. Πιθανολογώ ότι αυτό έχει συμβεί για τη διευκόλυνση στον προσανατολισμό του αναγνώστη.

Βίντεο- ξεναγήσεις Τα βίντεο που επικεντρώνονται στην Αρχαία Αγορά έχουν τη μορφή ξενάγησης στο μνημείο. Τα βίντεο αυτά έχουν τη μορφή documentary, είναι επιστημονικά τεκμηριωμένα, αλλά παρουσιάζουν τον αρχαιολογικό χώρο με τη σημερινή του μορφή. Ελάχιστα είναι αυτά όπου γίνονται απόπειρες παρουσίασης του χώρου κατά πως ήταν στην αρχαιότητα και συνήθως η παρουσίαση αυτή γίνεται μέσα από φωτογραφίες ή μικρά αποσπάσματα μεμονωμένων χώρων γυρισμένων σε στούντιο. Σε αυτά ο παρουσιαστής- κεντρικός ομιλητής λειτουργεί ως ξεναγός στον πραγματικό χώρο. Παρουσιάζει τα μνημεία στη σημερινή τους μορφή εξηγώντας τις χρήσεις και τις λειτουργίες τους. Κατά τη διάρκεια της τηλεοπτικής αυτής ξενάγησης εμφανίζονται αποσπασματικά και συνεντεύξεις από αρχαιολόγους, ιστορικούς και αρχιτέκτονες οι οποίοι έχουν μελετήσει τον χώρο με σκοπό να επεξηγήσουν και να τεκμηριώσουν όσα παρουσιάζει ο ξεναγόςπαρουσιαστής. Συμπερασματικά, αυτού του είδους τα βίντεο είναι διαφωτιστικά ως προς τις λειτουργίες των κτισμάτων, ως προς της διαδικασίες που συνέβαιναν καθημερινά στον αρχαιολογικό χώρο και στις κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές και πολιτισμικές επιπτώσεις αυτών μέχρι και σήμερα. Εμπεριέχουν το επιστημονικό και γνωσιολογικό υπόβαθρο που απαιτείται για να χαρακτηριστούν αντικειμενικά. Δεν προσπαθούν όμως να παρουσιάσουν το χώρο με τη μορφή που είχε στην αρχαιότητα. Ως εκ τούτου δεν βοηθούν στην εικονική αντίληψη του μνημείου από τον παρατηρητή και τελικά δε διαφέρουν από μια πραγματική ξενάγηση με οδηγό ή με μαγνητοφωνημένο κείμενο στον χώρο.

Πάντως είναι γεγονός πως σε κανένα εκτυπωμένο μέσο δεν υπήρχε εικονογράφηση προερχόμενη από πρόγραμμα τρισδιάστατης ψηφιακής αναπαράστασης. Όμοια και στο διαδίκτυο, η ύπαρξη τέτοιων εικόνων αγνοείται. Μόνες εξαιρέσεις αποτελούν στιγμιότυπα από βίντεο που έχουν δημιουργηθεί και στην καλύτερη των περιπτώσεων σκηνές από την ψηφιακή περιήγηση που έχει δημιουργήσει το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού. Αντίστοιχα φτωχό ήταν και το αποτέλεσμα της αναζήτησης βίντεο και διαδραστικών προγραμμάτων στο διαδίκτυο.

Βίντεο στο διαδίκτυο Η αναζήτηση του υπάρχοντος υλικού ψηφιακής απεικόνισης της Αρχαίας Αγοράς με τη μορφή παρουσιάσεων σε βίντεο έδωσε περιορισμένα αποτελέσματα τα οποία όμως 52

και των ικανοτήτων του σχεδιαστή στο οποίο η Ακρόπολη, η Αρχαία Αγορά, η πόλη της αρχαίας Αθήνας και το τοπογραφικό της είναι απλά το παράδειγμα εφαρμογής. Το βίντεο έχει και πάλι ως κύριο έκθεμα την Ακρόπολη. Αυτή τη φορά όμως είναι διακριτά και άλλα κτίρια όπως κτίρια που θυμίζουν τα κτίσματα της Αρχαίας Αγοράς ή το Ωδείο του Ηρώδου του Αττικού.

Ερασιτεχνικά βίντεο Τα βίντεο αναπαράστασης που εμφανίζονται στο διαδίκτυο είναι κατά κανόνα ερασιτεχνικά. Σε αυτά το ενδιαφέρον μονοπωλεί ο ο Βράχος της Ακρόπολης. Ο Παρθενώνας εμφανίζεται με μεγάλη σχεδιαστική λεπτομέρεια. Αντίθετα, η Αγορά παραγκωνίζεται. Τα κτίρια της Αγοράς παρουσιάζονται με ελάχιστες λεπτομέρειες και συχνά δεν είναι καν διακριτά από τα υπόλοιπα κτίσματα που χρησιμοποιούνται ως φόντο για την Ακρόπολη, με αποτέλεσμα να λειτουργούν ως απλά διακοσμητικά για την ανάδειξη της σχέσης του Παρθενώνα με την υπόλοιπη Αρχαία Αθήνα. Ο θεατής λοιπόν περιορίζεται στην παρουσίαση του Ναού αγνοώντας την ύπαρξη της Αρχαίας Αγοράς, τη μορφή και τις λειτουργίες της και τελικά σχηματίζει λανθασμένη αντίληψη για την ίδια την αρχαία Αθήνα.

Εικ.52: Στιγμιότυπο από το animation των WHISKYTREE. Άποψη της Ακρόπολης από τα βορειοδυτικά. Διακρίνονται κάποια κτίρια που μοιάζουν με αυτά της Αγοράς. Στο βάθος τα τείχη.

«Athens Tech Demo» Το βίντεο αυτό ανήκει στην παραπάνω κατηγορία. Γίνεται όμως ξεχωριστή αναφορά για δύο λόγους. Είναι το μόνο που κάνει μια προσπάθεια να παρουσιάσει την πόλη με το (υπάρχον) τοπογραφικό της και δίνει μεγαλύτερη προσοχή στις λεπτομέρειες των κτιρίων της Αγοράς και της υπόλοιπης πόλης πέραν των κτισμάτων της Ακρόπολης. Κυρίως, όμως, επεξηγεί τα βήματα της δημιουργίας του τρισδιάστατου ψηφιακού μοντέλου, διαφωτίζοντας έτσι τους λόγους για τους οποίους τα βίντεο της προηγούμενης παραγράφου είναι επιστημονικά ατεκμηρίωτα και ανεπαρκή για την κατανόηση του χώρου από τον παρατηρητή. Το βίντεο βρίσκεται στο youtube με δύο ονομασίες. «Athens Tech Demo» το οποίο ανέβηκε στον ιστότοπο από τον ίδιο το δημιουργό και η δεύτερη «Εκπληκτική τρισδιάστατη αναπαράσταση της Αρχαίας Αθήνας. 3d aerial of Ancient Athens.» που ουσιαστικά πρόκειται για αναμετάδοση του αρχικού από Έλληνα χρήστη της σελίδας. Στα σχόλια του βίντεο εμφανίζεται το πρόγραμμα με το οποίο έγινε η μοντελοποίηση και το περιεχόμενό του έχει κυρίως θέμα την παρουσίαση της διαδικασίας του ψηφιακού σχεδιασμού. Ουσιαστικά δηλαδή πρόκειται για ένα «demo» παρουσίασης του προγράμματος

Το βίντεο ξεκινά με το μοντέλο του βράχου της Ακρόπολης έτοιμο, να αποτελεί τον πυρήνα γύρω από το οποίο αρχίζουν να γίνονται τα βήματα για τη δημιουργία του φυσικού τοπίου και του τοπογραφικού της περιοχής του λεκανοπεδίου. Ακολουθεί η επιλογή των κτισμάτων της πόλης από ψηφιακές βιβλιοθήκες με έτοιμα μοντέλα και η τοποθέτησή τους στο χώρο. Ακολουθούν δέντρα, πάλι προερχόμενα από ψηφιακές βιβλιοθήκες και τοποθέτηση φύτευσης με τη χρήση του λογισμικού του προγράμματος για τη δημιουργία ρεαλιστικού υπόβαθρου. Η διαδικασία αυτή γίνεται τμηματικά για τη διευκόλυνση του χρήστη. Στο τέλος γίνεται η συνένωση των τμημάτων για την εμφάνιση του τελικού αποτελέσματος, προστίθενται τα «υλικά» και ο απαραίτητος φωτισμός και η κίνηση της κάμερας. Το βίντεο κλείνει με την παρουσίαση ενός σίγουρα εντυπωσιακού αποτελέσματος, το οποίο όμως φέρει αρκετές ανακρίβειες στην αποτύπωση των κτιρίων, αφού όπως προαναφέρθηκε η επιλογή τους έγινε από έτοιμα μοντέλα και δε στηρίχθηκε σε επιστημονικές μελέτες και δεδομένα. 53

η επιστημονική μελέτη και τεκμηρίωση του παρουσιαζόμενου χώρου παραγκωνίζεται και περιορίζεται στις λεπτομέρειες που είναι διαθέσιμες μέσα από τις βάσεις δεδομένων του προγράμματος (έτοιμα κτίρια και φύτευση) και από τις ηλεκτρονικές βιβλιοθήκες έτοιμων μοντέλων που συναντώνται στο διαδίκτυο (έτοιμος βράχος Ακρόπολης και Ναός). Συμπερασματικά, αυτά τα βίντεοαναπαραστάσεις αποτελούν ένα είδος διαφήμισης ή εκπαίδευσης στη χρήση ενός προγράμματος. Ο χαρακτήρας τους λοιπόν δεν μπορεί να θεωρηθεί εκπαιδευτικός ως προς την αρχαιολογία ή την αρχιτεκτονική, αλλά ως προς τη διαχείριση των εφαρμογών και λειτουργιών των παρουσιαζόμενων προγραμμάτων. Οι δημιουργοί αποβλέπουν στη διαφήμιση ενός προϊόντος (σχεδιαστικό πρόγραμμα μοντελοποίησης), στην παρουσίαση του τρόπου χειρισμού αυτών από τον χρήσησχεδιαστή ή στην προβολή των ίδιων τους των δυνατοτήτων, ικανοτήτων και γνώσεων στο χειρισμό των προγραμμάτων. Αποσκοπούν, λοιπόν, στη δημιουργία ενός εντυπωσιακού αποτελέσματος το οποίο θα μονοπωλήσει την προσοχή του θεατή, παρά να δώσουν έμφαση στη μελέτη και την επιστημονικά ακριβή και τεκμηριωμένη παρουσίαση της μορφής του μνημείου και του ευρύτερου χώρου – αν αυτή δεν επιφέρει βελτίωση στο επιθυμητό αποτέλεσμα.

Εικ.53: στιγμιότυπο από το animation των WHISKYTREE όπου επιλέγονται κτίρια από ψηφιακές βιβλιοθήκες. Πηγ ή : ht t p s : / / w w w. y o u t u b e . c o m / watch?v=DMccsbWFAok Το θέαμα και το τελικό αποτέλεσμα δημιούργησαν αρκετές απορίες σχετικά με το δημιουργό και τους λόγους που επιλέγει να κάνει χρήση έτοιμων μοντέλων τη στιγμή που έχει τη γνώση της διαχείρισης ενός τέτοιου προγράμματος και την ικανότητα να αποδώσει με καλύτερη λεπτομέρεια τα λοιπά μνημεία πλην της Ακρόπολης. Για το λόγο αυτό στο πλαίσιο της έρευνας αναζήτησα το δημιουργό, ο οποίος δέχτηκε να συζητήσουμε και απάντησε στα ερωτήματα που τέθηκαν. Όπως φαίνεται από το βίντεο το ψευδώνυμο που χρησιμοποιεί είναι «Whiskytree» και με αυτό συναντάται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης του διαδικτύου. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ομώνυμο γραφείο γραφιστικής με έδρα την Καλιφόρνια των Η.Π.Α. και ασχολείται με τον ψηφιακό σχεδιασμό, τη διαδικτυακή διαφήμιση, τη δημιουργία παιχνιδιών και εφέ ταινιών, σειρών και διαδικτυακών εφαρμογών.

«Περιήγηση στην Αρχαία Αγορά» Ίσως το μόνο βίντεο που προσφέρει και τη δυνατότητα της ψηφιακής περιήγησης στο χώρο, φέρει τη σφραγίδα του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού και γίνεται στη «Θόλο» του «Ελληνικού Κόσμου». Η «Θόλος» είναι το νέο μεγάλο θέατρο εικονικής πραγματικότητας του «Ελληνικού Κόσμου». Αποτελεί το Κτίριο 2 του ευρύτερου συγκροτήματος του Ιδρύματος, έχει χωρητικότητα 132 ατόμων και αποσκοπεί στο να λειτουργήσει ως πόλος έλξης επισκεπτών όλων των ηλικιών.

Κατά την επικοινωνία με την εταιρία, όταν ερωτήθηκαν για τους προβληματισμούς μου ως προς το επιστημονικό υπόβαθρο, απάντησαν ότι στόχος του βίντεο ήταν η παρουσίαση του προγράμματος ψηφιακής μοντελοποίησης. Το θέμα της Ακρόπολης και της αρχαίας Αθήνας χρησιμοποιήθηκε ως παράδειγμα για την παρουσίαση και την ανάδειξη των λειτουργιών και των εφαρμογών του προγράμματος, των σχεδιαστικών διευκολύνσεων που παρέχει στο χρήστη και των σχεδιαστικών δυνατοτήτων που διαθέτει ως προς την ποιότητα του τελικού αποτελέσματος. Για το λόγο αυτό

Οι προβολές που γίνονται στη Θόλο έχουν διάρκεια περίπου 60 λεπτών και είναι προγραμματισμένες καθ’ όλη τη διάρκεια της εβδομάδας και τα Σαββατοκύριακα. Πρόκειται 54

για διαδραστικές παραγωγές Εικονικής πραγματικότητας με τη μορφή περιήγησης συμπεριλαμβανομένης και της θεματικής της Αρχαίας Αγοράς της Αθήνας. Το περιεχόμενο, λοιπόν, δεν είναι μαγνητοσκοπημένο. Δημιουργείται από έναν υπερσύγχρονο ηλεκτρονικό υπολογιστή για να ανταποκριθεί των απαιτήσεων μιας ψηφιακής περιήγησης τη στιγμή της προβολής. Απαιτεί την ενεργό συμμετοχή του θεατή, με αποτέλεσμα μια αμφίδρομη διαδραστική εμπειρία.

κατανοήσουν τη μεταβολή των λειτουργιών του χώρου ανά την εποχή χρήσης του, όπως αυτή αποτυπώνεται στις αρχιτεκτονικές και πολεοδομικές διαφοροποιήσεις της. Η πρώτη περίοδος αναφέρεται στην Κλασική Αγορά (περί το 400 π.Χ.), όπου τονίζεται η σημασία των δημόσιων διοικητικών κτιρίων και η ύπαρξη ενός μεγάλου ανοιχτού χώρου στον οποίο πραγματοποιούνταν συναθροίσεις και αθλητικές δραστηριότητες. Η δεύτερη φάση παρουσιάζει τη μορφή της Αγοράς στα Ελληνιστικά χρόνια (περί το 150 π.Χ.) όπου δεσπόζουν τα μεγάλα εμπορικά κτίρια (στοές) και δίνεται έμφαση στην ευεργετική δράση των ελληνιστικών ηγεμόνων. Τελευταία, η τρίτη φάση όπου αποτυπώνεται η σταδιακή αποδυνάμωση της Αγοράς κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο. Η Αγορά χάνει το κύρος της ως διοικητικό και εμπορικό κέντρο και αφήνει περιθώρια για την ανάπτυξη του θρησκευτικού και πολιτιστικού χαρακτήρα της, καθώς τότε ανεγείρονται καινούργιοι ναοί, το ωδείο του Αγρίππα, βιβλιοθήκη και νυμφαίο. Για την υλοποίηση της περιήγησης η οποία θα ανταποκρίνεται στην πραγματική μορφή της Αγοράς, στηριζόμενη σε επιστημονικά δεδομένα και εμπεριστατωμένες μελέτες συνεργάστηκαν επιστήμονες του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού όλων των ειδικοτήτων, αλλά και εξωτερικοί συνεργάτες. Στην τοπογραφική απεικόνιση της ευρύτερης περιοχής της αρχαίας Αγοράς συνέβαλαν ο Καθηγητής κ. Πέτρος Θέμελης, η πρώην Διευθύντρια της Α’ Εφορίας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων κα. Άλκηστις Χωρέμη, ο Διευθυντής της ανασκαφής της Αρχαίας Αγοράς Καθηγητής κ. John Camp, ο αρχιτέκτονας της ανασκαφής της Αρχαίας Αγοράς Δρ. Richard Anderson και οι αρχιτέκτονες κ. Γιάννης Τσιώμης και κ. Γιώργος Ανδρεάδης. Παράλληλα, η άντληση του επιστημονικού υλικού για την τεκμηρίωση έγινε από την Αμερικάνικη Αρχαιολογική σχολή και από την Α’ Εφορία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, η οποία έδωσε και τη δυνατότητα ελεύθερης πρόσβασης στο χώρο στους δημιουργούς.

Εικ.54: Άποψη μέσα από την Θόλο του Ελληνικού Κόσμου κατά τη διάρκεια ψηφιακής διαδραστικής περιήγησης στην Αρχαία Αγορά.

Όσον αφορά την «Περιήγηση στην Αρχαία Αγορά», είναι εξ ολοκλήρου παραγωγή του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού και εντάσσεται στον ευρύτερο προσανατολισμό με στόχο την εκπαίδευση και την ενημέρωση του κοινού σε θέματα της ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού. Χάρη στην τεχνολογική υποδομή που διαθέτει το Ίδρυμα, το περιεχόμενο της παρουσίασης εμπλουτίζεται συνεχώς. Ταυτόχρονα, η διαδραστικότητα επιτρέπει στους θεατές να διαμορφώνουν τη δική τους πορεία κατά την περιήγηση επιλέγοντας διαφορετική κίνηση κάθε φορά. Με τον τρόπο αυτό δημιουργούν και βιώνουν μια διαφορετική κάθε φορά εμπειρία ανάλογα με τις επιλογές τους. Συγκεκριμένα, οι θεατές ξεναγούνται στο χώρο της Αρχαίας Αγοράς με την καθοδήγηση ειδικού μουσειοπαιδαγωγού. Έτσι έχουν τη δυνατότητα να επιλέξουν οι ίδιοι τη διαδρομή που θα ακολουθήσουν. Η αναπαράσταση της Αγοράς περιλαμβάνει τις τρεις διαφορετικές στιγμές της ιστορίας της. Επιτρέπει στους επισκέπτες να αντιληφθούν την εξέλιξή της μέσα στο χρόνο και να

Όπως γίνεται αντιληπτό η περιήγηση που έχει δημιουργήσει το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού δεν αφήνει περιθώρια αμφισβήτησης ως προς την ορθή μορφολογική 55

Εικ.55: Η κύρια όψη της Στοάς του Αττάλου από τα βορειοδυτικά όπως αναπαρειστάται στο πρόγραμμα εικονικής πραγματικότητας από το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού «Ελληνικός Κόσμος». Πηγή: https://www.youtube.com/watch?v=ssbNi0c7RAI

αναλογίες, τις σχέσεις και τα μορφολογικά χαρακτηριστικά και τις ιδιαιτερότητες των κτιρίων της Αγοράς. Αξίζει δε να σημειωθεί πως τα παραπάνω βίντεο- ξεναγήσεις χρησιμοποιούν αποσπάσματα και εικόνες της συγκεκριμένης παραγωγής όταν επιθυμούν να παρουσιάσουν την ολοκληρωμένη μορφή με τις αναλογίες και τις χρήσεις των κτιρίων της Αρχαίας Αγοράς.

παρουσίαση του χώρου κατά τις αρχαίες περιόδους. Και αυτό καθώς ο σχεδιασμός στηρίχθηκε κατά κύριο λόγο στα ευρήματα των ανασκαφών και στα ερείπια του αρχαιολογικού χώρου. Η τεκμηρίωση και ανάπτυξη της παραγωγής στηρίχθηκε σε αυστηρά μεθοδολογικά πρότυπα τεκμηρίωσης και σχεδιασμού και, όπως προαναφέρθηκε, πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με εξειδικευμένους μελετητές του χώρου. Παρόλα αυτά, λόγο της ιδιαιτερότητας της περιήγησης και του μεγάλου όγκου δεδομένων που «τρέχουν» στο πρόγραμμα υπάρχουν μικρές αλλοιώσεις στην ποιότητα των λεπτομερειών των κτιρίων, ενώ ο περιβάλλοντας χώρος θυμίζει περιβάλλον ηλεκτρονικού παιχνιδιού σε πρώιμο στάδιο προγραμματισμού. Συμπερασματικά, το αποτέλεσμα δεν είναι τόσο εντυπωσιακό όσο στα προαναφερθέντα ερασιτεχνικά βίντεο. Ανταποκρίνεται όμως πλήρως στις απαιτήσεις ενός προγράμματος εκπαιδευτικού και μαθησιακού χαρακτήρα, δίνοντας στο θεατή τη δυνατότητα να αντιληφθεί στο έπακρο την κλίμακα, τις 56

Γ. Σύνθεση

μπορώ να πω ότι βρισκόμαστε στην αρχή μιας νέας περιόδου στις αρχαιολογικές μελέτες.

Συνοψίζοντας τη μελέτη, μπορούμε να συμπεράνουμε πως η τεχνολογική ανάπτυξη στον τομέα των τρισδιάστατων ψηφιακών αναπαραστάσεων μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη των αρχαιολογικών μελετών, τόσο κατά τη διάρκεια της σκαπάνης όσο και στη μετέπειτα διαδικασία της εκπαίδευσης μέσω της αναπαράστασης και δημοσίευσης των αποτελεσμάτων της ανασκαφής.

Πλέον, η παραγωγή τρισδιάστατων μοντέλων γίνεται μαζικά και σίγουρα η αρχαιολογία θα επηρεαστεί από αυτό. Τα μνημεία με τη χρήση του σύγχρονου εξοπλισμού θα αποτυπώνονται και θα αναπαρίστανται ψηφιακά σε μικρό χρονικό διάστημα, μαζικά, και σε επίπεδο λεπτομέρειας που θα επιτρέπει τη δοκιμή και της πιο ακραίας και ριζοσπαστικής μορφολογικής θεωρίας.

Απαραίτητη προϋπόθεση παραμένει η ψηφιακή αναπαράσταση να μη θυσιάζει τον εκπαιδευτικό της ρόλο παραγκωνίζοντας τα αρχαιολογικά τεκμήρια στο βωμό του εντυπωσιασμού και του εξωραϊσμού. Όταν οι τεκμηριωμένες θεωρίες των μελετητών δεν εφαρμόζονται επειδή δεν εξυπηρετούν τις ανάγκες για εντυπωσιασμό, τότε ο ρόλος της αναπαράστασης στην εκπαιδευτική διαδικασία και στην εξέλιξη της μελέτης αλλοτριώνεται. Η ψηφιακή μοντελοποίηση χάνει πλέον την αξία της μέσα στην αρχαιολογική μελέτη. Από χρήσιμο εργαλείο ελέγχου, βελτίωσης και απεικόνισης μετατρέπεται σε ένα άχρηστο βεγγαλικό. Προσφέρει σίγουρα στιγμιαίο θέαμα που προκαλεί εντυπωσιασμό. Έναν εντυπωσιασμό, όμως, που χάνεται και ξεχνιέται μόλις λάμψει το επόμενο.

Παράλληλα, το κοινό θα απολαμβάνει τις πολυπόθητες εικόνες και πιθανόν να βιώνει την εμπειρία της ψηφιακής περιήγησης στο μνημείο in situ με τη χρήση του κατάλληλου εξοπλισμού, αντικρίζοντας το χώρο όχι μέσω του κάδρου μιας οθόνης, αλλά ζώντας, περπατώντας μέσα σε αυτόν.

Παρόλα αυτά, κρίνοντας από την πρόοδο των προγραμμάτων ψηφιακής τρισδιάστατης σχεδίασης, αλλά και από την τεχνογνωσία που διαθέτουν οι νέες γενιές σχεδιαστών ως προς τη χρήση τους, είμαι πεπεισμένος πως το μέλλον είναι λαμπρό για τις τρισδιάστατες ψηφιακές αναπαραστάσεις. Ήδη το πρώτο βήμα για την εικονική πραγματικότητα έχει γίνει από το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού. Επιπλέον, βλέποντας τα αποτελέσματα των σχεδιαστικών ικανοτήτων των αρχιτεκτόνων και των δυνατοτήτων και διευκολύνσεων που προσφέρουν τα σύγχρονα προγράμματα,

Βιβλιογραφία • Avervuck A., 2013, Pocket Athens: top sights, local life, made easy, London, (second edition). • Camp J. McK., II, 2004, Η Αρχαία Αγορά της Αθήνας: οι ανασκαφές στην καρδιά της κλασικής πόλης, Αθήνα, (μετάφραση Μαίρη Κλεώπα). • Camp J. McK., II, 2010, The Athenian Agora: site guide, Princeton. • Camp J. McK., II, 2013, Η Αρχαία Αγορά της Αθήνας: σύντομος οδηγός, Αθήνα, (μετάφραση Ειρήνη Μαραθάκη). • Dinsmoor W.B., Jr, 1977, The Archaeological Field Staff: the Architect, Journal of Field Archaeology 4, 309-328.

• Favenner D. Riboulet- Deyris E., 2007, Douce perspective: une histoire de science et d’ art, Paris. • Glotz G., 1981, Η Ελληνική ‘Πόλις’, Αθήνα (2η έκδοση), (μετάφραση Αγνή Σακελλαρίου). • Ζάχου Ν., 2014, Από τις αρχαιολογικές αρχιτεκτονικές αποτυπώσεις και κλασικές αναπαραστάσεις στις ψηφιακές τρισδιάστατες: η περίπτωση του ναού του Απόλλωνος στο Σωρό Μαγνησίας, Μεταπτυχιακή εργασία, Τμήμα ΙΑΚΑ, Σχολή Επιστημών του Ανθρώπου, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος. • Κουρτζέλλης Γ., 2008, Εικονική Αρχαιολογία και η συμβολή των τρισδιάστατων γραφικών στην αρχαιολογική έρευνα, Αρχαιολογία & Τέχνες 109, 87-94. • Κουρτζέλλης Γ., 2009, Κριτική προσέγγιση των ψηφιακών τρισδιάστατων αναπαραστάσεων μνημείων, Αρχαιολογία & Τέχνες 113, 11-16. • Κουτσούκος Γ., 1984, Σελίδες απ’ την Παλιά Αθήνα, Αθήνα. • Μπίρης Κ.Η.. 1995, Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20ον αιώνα, Αθήνα (δεύτερη έκδοση) • Σακελλαρίου Μ.Β., 2000, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Ηράκλειο (δεύτερη έκδοση) • Thompson H.A., 1937, Buildings on the West Side of the Agora, Hesperia 6, 1-226. • Thompson H.A., 1940, The Tholos of Athens and its predecessors, Hesperia Supplement 4, Baltimore. • Thompson H.A., 1950, Excavations in the Athenian Agora: 1949, Hesperia 19, 313-337. • Thompson H.A., 1951, Excavations in the Athenian Agora: 1950, Hesperia 20, 45-60. • Thompson H.A., 1959, The Stoa of Attalos II in Athens, Princeton. • Thompson H.A. - Wycherey R.E., 1972, The Agora of Athens: the history, shape and uses of an ancient city center, Agora 14, Princeton.

Διαδικτυακές πηγές

• Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, 2006, Ψηφιακή συλλογή Εικονικής Πραγματικότητας « Η αρχαία Αγορά της Αθήνας», http://project.athens-agora.gr/index.php?view=page&sid=13&lang_ id=gr , Αθήνα, Οκτώβριος 2016. • American School of Classical Studies, 1998, Excavations, http://web.archive.org/ web/20020604184317/http://www.agathe.gr/cgi-bin/feature?class=Excavations , Αθήνα, Δεκέμβριος 2016. • Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Βασιλική Χριστοπούλου, 2012, Θόλος Αρχαίας Αγοράς Περιγραφή, http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=10301 , Αθήνα, Οκτώβριος 2016. • Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Βασιλική Χριστοπούλου, 2012, Βουλευτήριο Αρχαίας Αγοράς Περιγραφή, http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=10302 , Αθήνα, Οκτώβριος 2016. • Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Βασιλική Χριστοπούλου, 2012, Αρχαία Αγορά Αθηνών Ιστορικό, http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=2485, Αθήνα, Οκτώβριος 2016. • American School of Classical Studies, 1998, The Excavations, http://www.agathe.gr/overview/the_excavations.html , Αθήνα, Νοέμβριος 2016. • American School of Classical Studies, 1998, Θόλος- σχέδια και εικόνες, http://agora.ascsa. net/id/agora/drawing/da%204794?q=tholos%20agora&t=drawing&v=icons&sort=&s=1 .

Ευρετήριο εικόνων Εικόνα εξωφύλλου- Προοπτική όψη της Αγοράς, Συμπεριλαμβανομένου του Ρωμαϊκού εμπορικού (όψη από τα βορειοδυτικά), Thompson-Wycherley, 1972, σελ. ΧΧΙV , πιν. 1, εικ. 1. Εικόνα 1-κατόψεις Θόλου και περιγραφικό κείμενο, Thompson-Wycherley, 1972, σελ. 42. Εικόνα 2-περιοχή της Αγοράς μετά την Επανάσταση (υδατογραφεία του J.J.Wolfensberger, 1834), Thompson- Wycherley, 1972, πιν. 110Α. Εικόνα 3-υποθετική απεικόνιση της Αγοράς, περίπου το 1880. Όψη από τα Βορειοδυτικά (Σχέδιο του J. Buhlmann), Thompson-Wycherley, 1972, πιν. 110Β. Εικόνα 4-υποθετική απεικόνιση της Ακρόπολης και της Αγοράς από τα βορειοδυτικά (στιγμιότυπο βίντεο), WHISKEYTREE https://www.youtube.com/watch?v=DMccsbWFAok (3:00 π.μ. 7/2/2017). Εικόνα 5-άποψη μέσα από την Θόλο του Ελληνικού Κόσμου κατά τη διάρκεια ψηφιακής διαδραστικής περιήγησης στην Αρχαία Αγορά. Εικόνα 6-αεροφωτογραφία όπου φαίνεται κατοπτικά όλος ο χώρος της Αρχαίας Αγοράς. Camp II, 2004, σελ. 8. Εικόνα 7-η περιοχή της Αγοράς όπως ήταν το 1931 πριν την έναρξη των ανασκαφών. Thompson-Wycherley, 1972, πιν.111Α. Εικόνα 8-η συνοικία της Βλασσαρού πριν τις ανασκαφές, κάτω από την πλατεία Θησείου. Κουτσούκος, 1984, σελ. 50. Εικόνα 9-η ανασκαφική ομάδα. 1933, http://www.agathe.gr/overview/the_excavations. html Εικόνα 10-άποψη του ορόφου της Στοάς του Αττάλου Β’ (υδατογραφεία του Piet de Jong), Camp, 2010, σελ. 12-13. Εικόνα 11-προοπτική αναπαράσταση της Αγοράς από τα Βορειοδυτικά, στα μέσα του 4ου αι. π.Χ. (προοπτικό Γ. Τραυλός), Thompson-Wycherley, 1972, σελ. 22. Εικόνα 12-προοπτική αναπαράσταση της Αγοράς της Ρωμαϊκής περιόδου, με όλα τα κτίσματα που βρέθηκαν σε αυτή συμπεριλαμβανομένου του Ρωμαϊκού εμπορικού (όψη από τα βορειοδυτικά), Thompson-Wycherley, 1972, πιν. 1, εικ. 1. Εικόνα 13-πολεοδομικό σχέδιο της Αθήνας των Κλεάνθη και Schaubert. Διακρίνεται αδόμητος χώρος όπου προβλέπονταν οι ανασκαφές της Αγοράς. Μπίρης, 1995, σελ. 28. Εικόνα 14 - Άποψη των ανασκαφών της Αγοράς από τα βορειοδυτικά. Οι περιοχές που τελούν υπό εκσκαφή φαίνονται στο κάτω μισό της εικόνας. Διακρίνονται οι υψομετρικές διαφορές με το σύγχρονο έδαφος. http://www.agathe.gr/overview/the_excavations.html Εικόνα 15 -έργα εκσκαφής στην Αγορά τον Ιούλιο 2008. http://www.agathe.gr/overview/ the_excavations.html Εικόνα 16-κάθετες μετρήσεις με ταινία ως προς τμήμα κανναβικού συστήματος με πασσάλους, Dinsmoor, 1977, σελ. 311.Εικόνα 7 Εικόνα 17 - σαλόνι από ημερολόγιο εκσκαφής όπου καταγράφονται με φωτογραφία και περιγραφή ευρήματα κεραμιδιών από την περιοχή της Θόλου. Νotebook Z-13-44 σελ. 24262427. Εικόνα 18 - αποτύπωση κάτοψης του συγκροτήματος Μητρώου- Βουλευτηρίου, Thompson, 1937, πιν. 6.

Εικόνα 19 -αποτύπωση αγγείου από ανασκαφή με τη χρήση φορητού τρισδιάστατου σαρωτή. Η δημιουργία του τρισδιάστατου μοντέλου γίνεται αυτόματα κατά τη σάρωση του αντικειμένου μέσω ηλεκτρονικής εφαρμογής που συνδέει σαρωτή με σχεδιαστικό πρόγραμμα. https://www.3dsystems.com/shop/sense Εικόνα 20 - τρισδιάστατο μοντέλο αρχαιολογικού χώρου αποτυπωμένο με το σύστημα «Archéotec» με απόκληση 5-6 mm. http://www.aniwaa.com/3d-printing-for-archeology-and-museology/ Εικόνα 21 -σαλόνι από ημερολόγιο εκσκαφής με σκίτσα και φωτογραφίες για τη Θόλο. notebook B-15-36 σελ. 2821-2822. Εικόνα 22 - σαλόνι από ημερολόγιο εκσκαφής με σκίτσα και περιγραφή ευρημάτων του Νέου Βουλευτηρίου. notebook OE-3-92 σελ. 563-564. Εικόνα 23 - αποτύπωση της κάτοψης της Θόλου και του γύρω περιβάλλοντος σε κλίμακα 1:250. Thompson, 1940, πιν. 1. Εικόνα 24 -λεπτομέρεια κιονοστοιχείας του Πρόπυλου του Νέου Βουλευτηρίου. Thompson, 1937, σελ. 181, εικ. 108. Εικόνα 25 - σχέδιο αναπαράστασης της κάτοψης της Θόλου κατά το 465 π.Χ. ThompsonWycherley, 1972, σελ. 42, εικ. 12. Εικόνα 26 -σχέδιο αποτύπωσης όλης της περιοχής της Αγοράς και των κτισμάτων της. Thompson-Wycherley, 1972, πιν. 3. Εικόνα 27 - σαλόνι με φωτογραφίες και σύντομες περιγραφές από τον οδηγό για τη Στοά του Αττάλου Β’. Thompson, 1959, εικ. 13, 14. Εικόνα 28 -συνοπτικές περιγραφες και κάτοψη του χώρου της Αγοράς σε τουριστικό οδηγό. Avervuck, 2013, σελ. 42. Εικόνα 29 -αεροφωτογραφία της Θόλου, όπου φαίνεται ξεκάθαρα η κυκλική κάτοψή της. http://www.eie.gr/archaeologia/gr/02_DELTIA/Tholos.aspx Εικόνα 30 - σαλόνι από ημερολόγιο εκσκαφής όπου φαίνονται τα ρομβοειδή κεραμείδια της Θόλου με περιγραφές. notebook Z-13-41 σελ. 2420-2421. Εικόνα 31 -κάτοψη του πρόπυλου της Θόλου. Thompson, 1940, σελ. 116, εικ. 85. Εικόνα 32 -σχέδια αναπαράστασης της Θόλου μετά την προσθήκη του πρόπυλου. http:// agora.ascsa.net/id/agora/drawing/da%204794?q=tholos%20agora&t=drawing&v=icons&sort =&s=1 Εικόνα 33 - προοπτική άποψη της Θόλου, του Μητρώου και του Νέου Βουλευτηρίου από τα νότια. http://www.eie.gr/archaeologia/gr/02_DELTIA/Tholos.aspx Εικόνα 34 -η Θόλος από ψηλά χωρίς τη στέγη ώστε να διακρίνεται το εσωτερικό της. http:// agora.ascsa.net/id/agora/image/2012.59.0025 Εικόνα 35 -τρισδιάστατη σχεδιασμένη στέγη της Θόλου με τη χρήση παραμετρικών εντολών στο πρόγραμμα Rhinoceros. Εικόνα 36 -οι παραμετρικές εντολές για το σχεδιασμό της στέγης της Θόλου. Εικόνα 37 -άποψη μέσα από την Θόλο του Ελληνικού Κόσμου κατά τη διάρκεια ψηφιακής διαδραστικής περιήγησης στην Αρχαία Αγορά. Εικόνα 38 -νοτιοανατολική γωνία του χώρου του Νέου Βουλευτητρίου. Thompson, 1937, σελ. 170, εικ. 100.

78.

Εικόνα 39 -πωρόλιθος από τον τοίχο του Νέου Βουλευτηρίου. Thompson, 1937, σελ. 143, εικ.

Εικόνα 40 -σκίτσο διπλανών πωρόλιθων από τον τοίχο του Νέου Βουλευτηρίου. Διακρίνονται οι σφιγκτύρες σχήματος «Η». Thompson, 1937, σελ. 146, εικ. 81. Εικόνα 41 -σκίτσο κομματιών από σκαλοπάτια που βρέθηκαν στο Νέο Βουλευτήριο. Thompson, 1937, σελ. 147, εικ. 82. Εικόνα 42 -αναπαράσταση της κάτοψης του Νέου Βουλευτηρίου, του Πρόπυλου και του Μητρώου. Διαφαίνονται οι δύο είσοδοι στην αίθουσα του Νέου Βουλευτηρίου. Thompson, 1937, πιν. 8. Εικόνα 43 -αξονομετρικό σχέδιο μαρμάρινου καθίσματος από το Νέο Βουλευτήριο. Thompson, 1937, σελ. 157, εικ. 92. Εικόνα 44 - σχέδια μαρμάρινου καθίσματος από το Νέο Βουλευτήριο. Thompson, 1937, σελ. 158, εικ. 93. Εικόνα 45 -η νότια όψη του Μητρώου και του Νέου Βουλευτηρίου, όπως αναπαρειστάται στο πρόγραμμα εικονικής πραγματικότητας από το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού «Ελληνικός Κόσμος». Εικόνα 46 -το βορειοανατολικό άκρο της Στοάς του Αττάλου όπως σχεδιάστηκε από τον Edward Dodwell το 1805. Thompson, 1959, πιν. 99Β. Εικόνα 47 -σχέδια της εξέλιξης της κάτοψης της Στοάς του Αττάλου. http://agora.ascsa.net/ id/agora/drawing/da%20227?q=stoa%20of%20attalos&t=drawing&v=icons&sort=&s=528 Εικόνα 48 -σχεδιαστική λεπτομέρεια του Περγαμηνού κιονόκρανου της Στοάς του Αττάλου. http://agora.ascsa.net/id/agora/drawing/da%20229?q=stoa%20of%20attalos&t=drawing&v= icons&sort=&s=7 Εικόνα 49 -κάτοψη, τομή και τμήμα της κύριας όψης της Στοάς του Αττάλου. http://agora. ascsa.net/id/agora/drawing/da%20199?q=stoa%20of%20attalos&t=drawing&v=icons&sort= &s=20 Εικόνα 50 -σχέδια κατόψεων αναστήλωσης της Στοάς του Αττάλου. http://agora.ascsa.net/ id/agora/drawing/da%201422?q=stoa%20of%20attalos&t=drawing&v=icons&sort=&s=20 Εικόνα 51 -άποψη της Αρχαίας Αγοράς τη σύγχρονη εποχή από ψηλά. Είναι εμφανής η διαφορά της Στοάς του Αττάλου ως προς τα υπόλοιπα μνημεία λόγω επιβλητικότητας. http:// www.liberal.gr/articleimg/625_91E0F887-0DC5-7A64-E020-F1DEDB9CC467.jpeg Εικόνα 52 -στιγμιότυπο από το animation των WHISKYTREE. Άποψη της Ακρόπολης από τα βορειοδυτικά. Διακρίνονται κάποια κτίρια που μοιάζουν με αυτά της Αγοράς. Στο βάθος τα τείχη. https://www.youtube.com/watch?v=DMccsbWFAok Εικόνα 53 -στιγμιότυπο από το animation των WHISKYTREE όπου επιλέγονται κτίρια από ψηφιακές βιβλιοθήκες. https://www.youtube.com/watch?v=DMccsbWFAok Εικόνα 54 -άποψη μέσα από την Θόλο του Ελληνικού Κόσμου κατά τη διάρκεια ψηφιακής διαδραστικής περιήγησης στην Αρχαία Αγορά. Εικόνα 55 -η κύρια όψη της Στοάς του Αττάλου από τα βορειοδυτικά όπως αναπαραστάται στο πρόγραμμα εικονικής πραγματικότητας από το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού «Ελληνικός Κόσμος». https://www.youtube.com/watch?v=ssbNi0c7RAI