Vhdg publ lexicon 3 (1)lennard

3 INLEIDING 4 IDENTITY THROUGH LANGUAGE 7 WENTELTEEFJE 9 IK PAK MEER GRIETJES DAN HANS 13 KUNSTPRAAT 16 FRYSKE STAVERINGSREBOELJE 19 TENTOONSTELLING

Lexicon/ Leksikon

25 EEN ECHTE AMELANDER SPREEKT DIALECT 27 DAT IS DUS GEEN GOED NEDERLANDS! 30 DE KLANK VAN GEBARENTAAL 32 V IER NUCHTERE BLIKKEN OP TAAL EN SOCIALE MEDIA 35 MEERTALIGHEID IN ONZE SAMENLEVING 38 COLOFON

“Her accent’s funny, different from mine, different from anyone in Prentisstown’s.

Her lips make different kinds of outlines for the letters, like they’re swooping down on them from above, pushing them into shape, telling them what to say.

In Prentisstown, everyone talks like they’re sneaking up on their words, ready to club them from behind.”

— Patrick Ness, The Knife of Never Letting Go Lexicon/Leksikon is een tentoonstellingsproject van het Leeuwarder kunstinitiatief VHDG, over ‘language, speech and identity’. In een tentoonstelling in het hart van Leeuwarden tonen zes (inter)nationaal werkende kunstenaars werk rondom de verwevenheid van taal en identiteit: wat zeggen taalvormen als dialecten, jargon en slang over onszelf en anderen?

Met het project, dat tevens een aantal lezingen en deze publicatie omvat, koppelt VHDG grote taal aan kleine taal, en vice versa. Als curator van VHDG wilde ik stilstaan bij de waarde van lokale talen. Ons ‘dorp’ wordt steeds groter.

We communiceren, mede dankzij internet, tegenwoordig met mensen overal ter wereld. Welke ruimte laat dat over voor kleine talen? En wat zeggen de gebruikte taalvormen over onszelf en anderen?

Leeuwarden is voor zo’n project een uitgelezen plek. Friesland kent talrijke projecten over het Fries en andere minderheidstalen, veelal georganiseerd door taalinstituten die de nadruk leggen op geschreven taal. VHDG doet het echter net even anders en benadert de taal vanuit een andere, visuele hoek: de wereld van de hedendaagse en actuele beeldende kunst.

De tentoonstelling, te zien van 30 november 2013 tot 11 januari 2014, toont de taalfascinaties van zes kunstenaars: Bouke Groen ontleedt het Fries. Jascha Blume vergelijkt verschillende accenten binnen de Nederlandse gebarentaal.

Imogen Stidworthy focust op Engelse ‘backslang’ en het Scouse. De Jordaanse Londenaar Lawrence Abu Hamdan maakt werk over de taaltesten die vluchtelingen in Nederland moeten ondergaan om hun herkomst te bepalen.

Koos Dalstra koppelt taal aan identiteit en Anri Sala verkent de culturele en linguïstische invloeden van de kolonisatie.

Deze uitgave biedt een achtergrond en verdieping bij deze tentoonstelling, voor iedereen die net als ik een taaltic heeft. Die van mij stamt uit mijn vroege jeugd: mijn vader schreef vroeger “stukjes” voor de Winschoter Courant. Als corrector was hij bovendien degene die de krant naliep op taalfouten voordat alles naar de drukker ging. Die taal, dat heb ik dus van huis uit meegekregen.

LENNARD DOST Curator kunstinitiatief VHDG

IDENTITY THROUGH LANGUAGE

Dr Bettina Beinhoff

IDENTITY THROUGH LANGUAGE Why regional languages are important in globalisation

Dr Bettina Beinhoff, Anglia Ruskin University, Cambridge, United Kingdom

Globalisation has a profound influence on the way we communicate. We tweet and blog for a worldwide audience, we send emails around the globe, we watch television series that were produced on the other side of the world, we travel the world more than any generation before us and we welcome visitors and new neighbours from around the world in our hometowns. All of these actions require different communicative skills and, ever increasingly, the use of English alongside other languages.

In this context, the concept of identity is important. ‘Identity’ is essentially about ‘who we are’; our identities consist of the different groups we are members of (which can include our nationality, ethnicity, culture and religious beliefs) and is determined by how important these groups are to us personally.

second or third (or fourth, etc) language.

The increasing use of English as a global or international language has – for many of us – led to the development of an international identity in which we see ourselves as world citizens which contrasts with our regional identities. These regional identities have – in the process – become more important to us because they help to set us apart from the rest of the world and reflect ‘our’ culture.

This process has given rise to an increased awareness of regional languages and sparked a revival of these languages.

De talen die we spreken corresponderen met verschillende identiteitslagen

DEVELOPING AN ‘INTERNATIONAL’ IDENTITY Most of us are – directly or indirectly – affected by the process of globalisation and as English is now the most widely taught foreign language in the European Union many European citizens are now able to speak English to some degree as their

These processes contribute to the development of several ‘layers’ of identities that we negotiate depending on the context. These different identities are usually represented by different languages.

For example, as shown in the table below, on the global level we use an international language (such as English) while on the regional level we tend to use a national language (for example Dutch in the

4

Lexicon/Leksikon

IDENTITY THROUGH LANGUAGE

Dr Bettina Beinhoff

Netherlands) and on the local level many prefer to speak a regional language (like the Frisian language in Leeuwarden).

‘laid back’. In both first language and second language accents, attitudes seem to reflect generally held beliefs and stereotypes towards the region an accent is thought to represent. The above is of course also true for the regional and local level, i.e. when we use different languages.

In the Netherlands, for example, a southern Dutch accent will evoke different attitudes than a northern Dutch accent, and in the Frisian region, the decision to speak Dutch or Frisian will result in different attitudes.

Communication Language Example Global level International English Regional National Dutch Local Regional Frisian ‘Layers’ of identity and language use

In this way, we are able to preserve our local and regional identities within the wider context of globalisation. At the same time, increasing proficiency in English and the worldwide use of English pose particular challenges to each individual but also to entire groups of people.

GLOBAL ENGLISH: ACCENTS AND ATTITUDES Because the increasing use of English is a global development, it means that more and more people from a variety of first language backgrounds (such as Dutch, Spanish or Chinese) learn English to communicate internationally. This leads to an increase in interactions between people whose first language is not English. This means that we are likely to encounter a greater number of accents from a wide range of backgrounds; we may find some of these people very easy to understand while we may have difficulties with others. But we do more with accents than just to understand them (or try to understand them); in fact, we use accents to evaluate and judge the persons speaking to us.

Apart from a person’s appearance, the accent is one of the first pieces of information that influences our impression of a speaker. The accent is also the main trigger of very specific attitudes towards the speaker. For example, a large-scale study conducted by researchers in the United Kingdom in cooperation with the BBC has shown that people react in very specific and predictable ways to regional English accents (e.g. they have generally very negative attitudes towards a Liverpool or Birmingham accent but very positive attitudes towards ‘the Queen’s English’). For ‘foreign’ or second language accents (e.g. Dutch, German or Spanish accents in English) we find similar patterns, where, for example, German accents are often perceived as ‘harsh’ and Spanish accents as

Lexicon/Leksikon

ORIGINS OF ATTITUDES Why do we categorise people in such a way?

Mainly because by categorising people we assign them an identity and this makes it easier for us to correctly represent our own identity towards them.

It also makes communication more predictable and easier to plan. For example, if we notice that the person we are talking to is from a different country, we may decide to speak a language that the person is likely to know (and we may try speaking English if we are not able to speak their language), and we may speak more slowly and avoid using terms which are very specific to our culture. But we are likely to communicate very differently with somebody with whom we share some aspect of our background.

Accenten spelen een buitengewoon grote rol bij de beoordeling van de ander This sense of a shared ‘identity’ and differences between identities shows in regular patterns of how language use is evaluated. On the regional level, for example, research in the United Kingdom has shown that people would often feel a strong sense of solidarity with speakers who speak the same dialect or accent. In many cases, however, these people would assign low prestige to their own dialect or accent. At the same time, they would perceive accents like the British Received Pronunciation as highly prestigious but would not always attach a sense of solidarity to this dialect or accent.

5

IDENTITY THROUGH LANGUAGE

Dr Bettina Beinhoff

CHANGES IN ATTITUDES While the patterns we observe on the regional level seem to be relatively stable, we find considerable changes on the global level where they mostly affect the English language. Because more and more people speak English as a second or third (or fourth, etc.) language, native speakers (i.e. people who have English as their first language) are in the minority. Increasingly, people who do not have English as their first language (what we call ‘non-native speakers’) become aware of this shift in balance and as a result they become more confident and begin to see the English language as a part of their identity.

identities (often associated with the English language) have become increasingly important.

As a result of this, the last two decades have seen a rise in the revival of local languages as people become more aware of the importance of local languages in maintaining local identities in the face of globalisation and the dominance of English as a world language.

Sprekers met Engels als moedertaal zijn inmiddels in de minderheid Interestingly, most of these speakers still look to the United Kingdom or the USA for guidance on how to correctly speak the language. When we ask non-native speakers of English about their attitudes towards, for example, the British Received Pronunciation, they tend to assign a lot of prestige to it but feel no great sense of solidarity (like the native speakers do). However, when confronted with an English accent from their own first language background (for example, a German speaker of English listening to a German accent of English) non-native speakers of English do not seem to feel the sense of solidarity with somebody from their own culture and language group as many native speakers seem to do. Quite the contrary, some studies have even found that non-native speakers tend to give harsher ratings to accents of English from their own first language background.

Bettina Beinhoff Dr. Bettina Beinhoff is hoogleraar op de afdeling Theoretische en Toegepaste Taalkunde aan de Anglia Ruskin University te Cambridge (UK).

Haar onderzoek richt zich op het gebied van de sociolinguïstiek, tweedetaalverwerving, discoursanalyse, fonetiek en fonologie.

Bettina ontving een doctoraat in de Toegepaste Taalkunde van de Universiteit van Cambridge.

Haar proefschrift handelt over houdingen ten opzichte van autochtone en niet-inheemse accenten van het Engels.

CONCLUSION In this short article I argued that the languages we speak are part of our identity as expressed through attitudes and the way we behave and speak. By using language we negotiate our different ‘layers’ of identity depending on the context.

Given the recent acceleration in the process of globalisation caused by an increase in the availability and use of new media, cheaper and faster travel and further internationalisation of commercial links (among other things), our global 6

Lexicon/Leksikon

WENTELTEEFJE

Ewoud Sanders

WENTELTEEFJE

Ewoud Sanders

Vrijwel iedereen eet zijn eerste wentelteefje in zijn jeugd. En hoewel kinderen de meeste woorden als volkomen vanzelfsprekend aannemen – zo heet dat nou eenmaal, zo zeg je dat – is wentelteefje vaak een uitzondering. Kinderen vinden wentelteefje gek.

En grappig. En opvallend. Het klinkt naar hond. En ook een beetje naar een scheldwoord. De vraag is dan ook bijna onvermijdelijk: waarom heet zo’n met kaneel en suiker bestrooide snee witbrood, die in melk en eieren wordt gedoopt en die vervolgens even in de pan met boter wordt gebakken, waarom heet zo’n ding een wentelteefje?

Op die vraag zijn in het verleden verschillende antwoorden gegeven. Een antwoord dat je nog geregeld hoort is dat je wentelteefje moet begrijpen als wentel ’t even(tjes). En inderdaad, wentelteefjes moet je even wentelen of omkeren voor het beste resultaat, maar toch snijdt die verklaring geen hout.

Hoe zit het dan wel? Laten we bij het begin beginnen. Het woord wentelteefje is voor het eerst aangetroffen in 1623, in het Tafereel van Sinne-mal van A. van de Venne, in de zin: ‘Ey, waer ick t’huys alleen, ick backte wentel-teven Van suyckert witte broot, en butter-smeerigh vet.’ De woordenboeken vermelden het pas sinds 1811 en uit oude recepten

Hoewel de hedendaagse woordenboeken dit niet vermelden, wordt wentelteefje nog altijd op die manier gebruikt. Zo noemde Jaap de Jong het in 1992 in Onze Taal in zijn overzicht van koosnaampjes (1992, p. 243, 244). En ook op internet kom je het als koosnaampje tegen (‘Mijn “wentelteefje” had, toen ik haar leerde kennen, ook een paard’), én als enigszins goedmoedig scheldwoord (‘Ben besluiteloze slappeling, Mister Bean, een sompig wentelteefje.’) Maar goed, dit verklaart nog niet de herkomst van het woord. Het eerste woorddeel is inderdaad de stam van wentelen. De hedendaagse etymologische woordenboeken gaan ervan dat het

Lexicon/Leksikon

7

blijkt dat men in plaats van (oud) witbrood ook wel beschuit gebruikte. Men voegde er vroeger soms ook wel geraspte citroenschil aan toe, saffraan, rum of vanille, dan wel een scheutje rozenwater, dat is welriekend water gedistilleerd uit rozenbladeren. Opmerkelijk is verder dat wentelteefje al snel overdrachtelijk werd gebruikt voor ‘iemand die er smakelijk of aantrekkelijk uitziet’. Al in een boek uit 1717 lezen we: ‘Wat een mondje, wat voor oogjes, wat voor tandjes! […]

Zoôn wentelteefje zou me smaaken.’

WENTELTEEFJE

Ewoud Sanders

tweede lid, teef, mogelijk de vervormde naam van een gebaksoort is. We komen dit ook tegen in appelteef, een woord dat in de 19de eeuw in Dordrecht voor wentelteef werd gebruikt. Althans, in 1862 schreef W. Bisschop in De Taalgids in een bijdrage over het Dordtse dialect: ‘Appelteefje wordt het gebak genoemd dat op andere plaatsen wentelteefje heet.’

Volgens Bisschop gebruikten de Dordtenaars nog een ander woord voor wentelteefjes, namelijk draaireuen. ‘Spreekt men in vele oorden van ons vaderland’, aldus Bisschop, ‘van wentelteefjes, hier heeft de teef hare plaats moeten inruimen voor den reu en is in plaats van het verbum wentelen, draaijen gekomen. Men bedoelt er echter hetzelfde gebak mede.’ Ook de Friezen associeerden teef begrijpelijkerwijs met ‘vrouwelijke hond’, en daardoor stond het wentelteefje in Friesland ook wel bekend als gebraden hondsvotjes.

Waren er nog meer namen voor het wentelteefje?

Ja, en sommige waren zelfs ouder. Zo noemde men het eerst ver-wendt brood of ghe-wendt brood, aanduidingen die al in 1599 op schrift zijn gesteld.

Andere benamingen zijn wentelbroodje (voor het eerst aangetroffen in 1778) en gewonnen of verwonnen brood (1870). In het Frans heten wentelteefjes pain perdu; vandaar dat het, vooral in Vlaanderen, ook wel verloren brood is genoemd.

Tot slot: in Vlaanderen en in Zeeland heette het wentelteefje vroeger ook wel klakker of klakkaard.

De herkomst van die woorden is niet bekend, maar sommigen hebben ze in verband gebracht met het geluid dat eieren maken als je ze op de rand van de pan kapot slaat.

8

Lexicon/Leksikon

“ IK PAK MEER GRIETJES DAN HANS”

Vivien Waszink

“ IK PAK MEER GRIETJES DAN HANS” De taal van de nederhop

Vivien Waszink

Nederlandstalige rappers zijn populair.

Ze verschijnen in goedbekeken tv-programma’s met artiesten als Corry Konings, zijn te zien in reclames en worden zelfs omarmd door een eerbiedwaardig woordenboek. Wat hebben nederrappers te melden? En vooral: hoe doen ze dat? “Mijn rijms zijn geblokt als een schuur in het slot.”

“Pomp die shit als een lekke band”, spoort rapper Winne ons aan. En Extince rapt: “Ik heb het net zo druk als Hongkong.” En: “Ik ben als je eigen pincode, me vergeten doe je echt niet.” Nederhop, Nederlandstalige hiphop, is populair. In de jaren tachtig had Blonnie B. al Nederlandse raps, met teksten “ingewikkeld als een mummie”. In de jaren negentig rapten de Osdorp Posse en Extince (“hitgevoelig als Abba, flexibel als Barbapapa”) in hun moerstaal, en ook tegenwoordig zijn er heel veel nederhopacts. Dret en Krulle, Kleine Viezerik en X-Terne Ruis: allemaal succesvolle jongens met indrukwekkende teksten op frisse beats. Gers Pardoel kwam zelfs op nummer één in de top-40 met de meezinger ‘Ik neem je mee’, die ik laatst zowaar uit een draaiorgel hoorde komen.

Lexicon/Leksikon

GEZELLIGE JONGENS Rappers worden gezien als gezellige jongens, vooral als ze, zoals Ali B, lachend bellen in T-Mobile-reclames en intussen hun baby verschonen.

Of als ze met Kyteman meedoen, inclusief blazers en strijkers. Of in het tv-programma Ali B op volle toeren optreden met Corry Konings of Willeke Alberti. En dat er dan na afloop leverworst rondgedeeld wordt. Kapabel rapt over dieren en heeft een nummer met Herman van Veen.

Over Kapabels fabels stond een paginagroot artikel in de Volkskrant, waarin teksten werden uitgelicht als “Sjakie Schildpad was de shit, chillen met de zon op zijn gezicht.”

Nederhoppers play with meanings, visuals and sound Zolang rappers hun eigen stijl mixen met een andere, of iets anders doen dan anders, worden ze leuk gevonden. Maar als ze gewoon alleen rappen, zonder live-instrumenten en (levenslied) zangers, moppert men al snel over vuilbekkerij, de verheerlijking van geweld en het onvriendelijk 9

“ IK PAK MEER GRIETJES DAN HANS”

Vivien Waszink

behandelen van vrouwen. Hiphopteksten krijgen weinig aandacht, alleen het bekende ‘Watskeburt?!’ van De Jeugd van Tegenwoordig wordt eindeloos door linguïsten bestudeerd. Los daarvan gaat het soms over straattaal, vooral over woorden als doekoe (‘geld’) en patta’s (‘sportschoenen’), maar dat is het dan. Dat is jammer, want in nederhop wordt mooi Nederlands gebruikt.

Natuurlijk, hiphop is vooral ook stoere praatjes ophangen, uitweiden over vrouwen met grote billen en wankelend van het goud in grote auto’s stappen.

Maar voor die “braggin’ en boastin’” gebruiken de rappers fraaie metaforen.

Ik heb zonet de magnetron aangezet.

De tafel gedekt en het bestek klaargelegd.

Want A je bent wack en B a-relaxed.

Daarom eet ik jullie neppe rappers voor het nagerecht.

Met een maagtablet voor het zuur in me strot.

Mijn rijms zijn geblokt als een schuur in het slot.

OORLOG Hiphop wordt vaak voorgesteld als een oorlog met andere rappers, of een wedstrijd met een winnaar en veel verliezers. In de ‘rapgame’ heeft Winne “de touwtjes in handen als Gepetto” (de vader van Pinokkio – VW), maar het gaat ook om ‘rapatletiek’, waarin hij “de lat hoger” legt en kennis doorgeeft “als de stok van een estafette”.

In ‘Pomp die shit’ doet hij er nog een schepje bovenop: “Winne aan slag staat gelijk aan 4 wijd, ik kon gelijk lopen. Geen dobbelsteen, ik gooi hoge ogen.” Murth van rapcrew Flinke Namen rapte met Extince in ‘Zoete inval’ en noemt zichzelf daarin een “onverslaanbaar eiwit, niet te kloppen”. In datzelfde nummer speelt Brainpower “een lyrisch monopoly”, waarin hij “Risk” neemt. De muziek is “als Bassie en Adriaan, want de beat zit vol met kattenkwaad en de tekst is de acrobaat”.

De losers in de rapgame worden vaak als kleine jongetjes neergezet, bijvoorbeeld in ‘De goeie in het vloeien’ van de Osdorp Posse: “Ze hebben wel de riemen maar ze weten niet te roeien, groentje, want jij zette nog je schoentje toen ik al gangsterrapte over al kapoentje.” Sinterklaas Kapoentje versus Al Capone: het verschil is duidelijk. Kiddo Cee geeft zijn “achterban de fles”. Duvel Duvel rekent af met ‘wack mc’s’, zoals slapjanussen in de rap worden genoemd, in ‘Niemand doet Duvel iets’: “Ik pis in de pot, jij in de po.” Rex ’n Undercover hebben het in ‘Gewoon chill’ over “Calimeromc’s” – en ja, die komen maar half uit het ei.

Brainpower is nog iets cryptischer in ‘Zoete inval’: “Rappers (zijn) net als zeven dagen, want ze klinken zo week.” Ook Opgezwolle weet wel raad met “neppe rappers”, in ‘Dat ding dat ik doe’: 10

De jongens uit Osdorp noemen concurrenten “nep als koudvuur” en “soft als Page”. Stellige taal, maar geen heel grimmige verwensingen.

DIK, GRUWELIJK EN LAUW Hierboven was het al te zien: in veel vergelijkingen wordt gespeeld met verschillende betekenissen van woorden, en met schriftbeeld en klank. Fris is een leenvertaling van het informeel Engelse fresh (‘geweldig; cool’).

In nederhopbeeldspraak komen de verschillende betekenissen van dit woord terug: bijvoorbeeld in “fris als februari”, “fris als een wasserette” en “fris als ananassap”.

Literal translations have become some kind of a speciality Ziek heeft in hiphoptaal ook een positieve betekenis. Dat is bij meer bijvoeglijke naamwoorden die (ook) iets negatiefs aanduiden zo: dik, gruwelijk en lauw betekenen in de hiphopscene en in jongerentaal juist ‘geweldig’. Willy Wartaals ‘rijms’ zijn “zo ziek”, die “zitten in de WAO” – waarin dus ook de basisbetekenis van ziek meeklinkt.

In ‘Back-up staat klaar’ van Zwart Licht zegt Leeroy: “Wie komt met lines die zelfs Amy niet kan handelen, dus homie whine niet.” Lines zijn lyrics, teksten, en die van hem zijn zó goed dat zelfs Amy (Winehouse) er geen raad mee weet – een knipoog naar het cocaïnegebruik van de vorig jaar overleden zangeres. En to whine betekent ‘zeuren’ of ‘dreinen’, maar het doet in klank en vorm ook denken aan de achternaam Winehouse.

Ook Winne doet zoiets in ‘Net als ik’: Laat me naam nu op katoen drukken.

Freshcotton shirt, shit vroeger noemden ze me katoenplukker.

Lexicon/Leksikon

“ IK PAK MEER GRIETJES DAN HANS”

Vivien Waszink

Nu kan ik ze een schoen geven Straks me eigen kledinglijn, ja ik moet ze wel van katoen geven.

Ik spuug voor m’n ruggen (…). Ik heb m’n spitbewijs plus m’n spitcertificaat.” Winne beklaagt zich in ‘Pomp die shit’ over andere rappers omdat zij “spugen beneden maat”.

Hiermee lijken zo’n beetje alle mogelijkheden van het woord katoen wel benut.

IN DE GAME Ook opscheppen over vrouwen en seksuele prestaties is erg hiphop. Extince heeft vaak sjans en “pakt meer grietjes dan Hans”, want hij “maakt de chicks kokend als Cas Spijkers”. Over een van die meisjes zegt hij: “Ze neemt me vaker in de mond dan een lidwoord.” In ‘Grootheidswaan’ loopt hij “een condomerie binnen” en vraagt: “Waar is de paskamer?” De Jeugd van Tegenwoordig heeft in ‘Hot hot hot’ “meer hoes dan Isa”. Het Engelse ho betekent eigenlijk ‘hoer’, maar wordt in de hiphop gekscherend gebruikt voor ‘meisje’. Het Nederlands uitgesproken hoes doet dan weer denken aan actrice Isa Hoes. Best macho-achtig allemaal, maar niet schandelijk vrouwonvriendelijk.

Nederhoppers lenen veel uit het Engels.

Die leenwoorden worden in Nederlandse zinnen gebruikt, bijvoorbeeld game (‘rapscene’), vooral in in de game zijn. Swag of swagger staat voor ‘zelfverzekerde uitstraling’. Als je ‘swag hebt’, heb je een stoere versie van de X-factor.

Hef, die deze artiestennaam koos omdat hij erg gecharmeerd is van Playboy-baas Hugh Hefner, wisselt moeiteloos tussen Engels en Nederlands, bijvoorbeeld in ‘Gone with the major’: “Cruise met me, leer mijn hood kennen, en check hoe al die mannen voor hun loot rennen.” (hood is ‘buurt’, loot ‘buit’, ‘geld’).

Engelse werkwoorden zijn ook populair, zoals diggen (‘begrijpen’, ‘waarderen, goed vinden’), fronten (‘ruziemaken’) en representen (‘representeren, vertegenwoordigen’).

Dissen (‘beledigen’) komt van het Engelse diss, een verkorting van disrespect. Spitten betekent in de hiphopscene ‘teksten uitspugen; rappen’; in het Surinaams is een ‘rhyme’ een ‘spitie’. Veel geleende werkwoorden worden moeiteloos op z’n Nederlands vervoegd: “ik spit”, “al spittende”, “wij hebben gespit”. In ‘Spuugdingen op die mic’ van Opgezwolle wisselen spitten en spugen elkaar af en worden deze woorden ook in samenstellingen gebruikt: “En, in mijn spitfirma vind je geen spuugmuggen.

Lexicon/Leksikon

WIE DE NEUK Letterlijk vertalen is een specialiteit van de Osdorp Posse. Dankzij Def P. en kornuiten staat het scheldwoord moederneuker in het woordenboek.

De Posse gebruikt sowieso vaak neuk voor fuck, bijvoorbeeld in de woordgroepen wie de neuk en weet jij de neuk veel. In “Duik weg, als de schijt de ventilator raakt” zit de uitdrukking when the shit hits the fan, die in de jaren dertig van de vorige eeuw in Canada of de Verenigde Staten ontstond.

Je gebruikt deze zin als iets wat eigenlijk geheim is, uitlekt, en dit vervelende gevolgen heeft.

Def P. is niet de enige rapper die bedreven is in vertalen. Uit van hier (van out of/outta here) ben je als je weggaat, en in het huis (in the/da house) als je er juist wél bent. Met geef het op voor ... (give it up for …) vraag je applaus voor iemand. Woord! komt van word! of word up!, dat ‘zo is het’ of ‘afgesproken’ betekent. Beneden met iets zijn (down with) wil zeggen dat je ergens een aanhanger van bent of er respect voor hebt. Ook down met komt voor: een Engels woord gecombineerd met een Nederlands voorzetsel. Big up en shoutout zijn uitingen van respect: ze worden veel gebruikt met het voorzetsel naar.

Even nederhoppers call, no matter how street they are, by landline Voor rappers is het straatleven belangrijk en geld ook. Mr. Probz (“rechtstreeks van het beton”) rapt in ‘Bolletjesblues’: “Het zijn sombere dagen, plus hongerige magen, dus donkere zaken, ga het de straat vragen.” Salah Edin noemt “de waarden en normen van de stoeptegels, straatregels, nee we streven naar pegels”, waarin pegels ‘geld’ betekent.

Hef heeft het over ‘brieven’ of ‘papier’. Geld maken betekent, net als het Engelse to make money, ‘geld verdienen’, en dat geldt ook voor money maken, doekoe maken en do maken. Doekoe is Surinaams en do komt van het Engelse dough, dat informeel wordt gebruikt voor ‘geld’. Rapper Appa weet het: “de straten praten poen”. Poen praten is een 11

“ IK PAK MEER GRIETJES DAN HANS”

Vivien Waszink

informele vertaling van talk(ing) money, ‘het over (goed) geld hebben’.

hoe laat het is’ (een vertaling van het veelgebruikte ‘You know what time it is’), van “microfoonmobiliteit”.

De Osdorp Posse vormde creatyfuslijers uit de woorden creatief en tyfuslij(d)er, en noemt beats “heupwiegelijk”. Typerende voorbeelden zijn ook Winnes variatie op koninginnedag: Koning Winnedag. En Bas Bron van de Jeugd van Tegenwoordig heeft als bijnamen De Neger des Heils, en Majoor Vlosshart – een verwijzing naar Majoor Bosshardt, van het Leger des Heils.

HOU HET STRAAT De straat wordt als een eigendom verdedigd.

Winne zegt “Ik verbind je met de straat, ik ben wat Nike is” en “De straat is van mij, je moet tol betalen.” Kiddo Cee heeft een wijze raad in ‘Bijlmerstyle anthem’: “En nu b-b-bibber je als kou vatten, de straten moet je niet tarten.” Een vertaling is weer de straat slaan (van to hit the streets), voor ‘naar buiten gaan’.

Het woord straat wordt ook bijvoeglijk gebruikt, in hou het straat of straat blijven/zijn. Straat zijn is stoer zijn, respecteren waar je vandaan komt en de ‘regels’ van het straatleven kennen. Eigenlijk is het ook een vorm van keepin’ it real, een belangrijke hiphoples, die Extince vertaalt als “hou het echt”.

‘Street credibility’ (‘straatgeloofwaardigheid’) is belangrijk.

De stad of wijk waar rappers wonen, wordt volop geroemd. In Amerika is er een battle tussen de oostkust en de westkust, vooral tussen New York en Los Angeles, en buurten daarbinnen. Ook in Nederland gebeurt het battelen vooral in de grote steden, Amsterdam (‘Damsko’), Rotterdam (‘Roffa’) en Den Haag (‘Agga’), maar ook de hiphopscene in Zwolle en Nijmegen laat zich horen. The Opposites rappen trots over Heiloo, Hef “draagt Hoogvliet als een T-shirt”, en Kempi roemt de Eindhovense wijk Woensel-West. Deze plaatsen worden “gerepresent”. De jeugdige rappers van de Sloddervosgang riepen tijdens een concert in het Amsterdamse Paradiso voortdurend “1103”, de postcode van de Bijlmer. Zelfs netnummers komen voorbij; Zo Moeilijk uit Nijmegen verzekerde het publiek in Paradiso dat “024 in the building!” was.

Ook nederhoppers bellen, hoe straat ze ook zijn, dus met de vaste lijn.

Voor deze namen geldt wat in feite voor alle hiphoptaal geldt: er zullen mensen zijn die er aanstoot aan nemen omdat de namen beledigend en grof zijn. Maar nederrap is ook anders te zien: als een spel, een stoer taalspel, waarin woorden worden geleend, vertaald, vervormd en verzonnen, en behendig worden ondergebracht in originele metaforen. En dan komt daar óók nog eens een sprankelende beat onder.

As simple as a folding bike Dutch rappers are funny as haha, cooler than a pinguin in a freezer bag and so tough that they sew Van Gogh’s ear back to his head. Hip-hop goes further than rapping about money and chickies. It is a world full of creative bragging and every now and then an inevitable diss. Woord!, a book by linguist Vivien Waszink which came out this year, is a tribute to the language renewal of the nederhop. Nederhop borrows, translates and enriches: when you bring the beat and when you have street credibility, then rapping is as simple as a folding bike. Before you know it you get more Gretels than Hansel. (GK)

KONING WINNEDAG Rappers vormen graag nieuwe woorden of gebruiken bestaande woorden in een nieuwe betekenis. Soms worden al bekende woorden samengevoegd en daarna ingekort, bijvoorbeeld in het leenwoord femcee (‘vrouwelijke rapper’), van het Engelse female mc. Extince noemt de kerstvakantie “het kalkoenhoogseizoen”: ook een nieuwe samenstelling. Kay LC spreekt in ‘Je weet

Dit artikel verscheen eerder in Onze Taal, het blad van Genootschap Onze Taal.

12

Lexicon/Leksikon

KUNSTPRAAT

Machteld Leij

KUNSTPRAAT Een geheim ritueel voor insiders?

Machteld Leij

Soms zakt zelfs mij als kunstcriticus de moed in de schoenen als ik tegen teksten aanloop die vol zitten met vakjargon, met formuleringen die in hun eigen staart bijten. Kunstpraat noemt men dat.

Een enkeling noemt het heel vilein kunstbullshit.

Het zijn de woorden, formuleringen en begrippen die de vakidioot op het puntje van de tong liggen.

Maar wie nietsvermoedend een zaaltekst bij een tentoonstelling leest waarin gewag wordt gemaakt van “de scenografie die de open ruimte wil exploreren”, staat met een mond vol tanden.

En wat te denken van “de temporale dynamiek in de publieke ruimte”? Ik probeerde mij er uit alle macht een voorstelling van te maken. Het bleek te gaan om felgele linten die dwars door de tentoonstellingsruimte liepen.

als ‘context’ en ‘urgent’ in met name zaalteksten van musea en in catalogi. Joost Zwagerman deed er in een interview in Knack nog een schepje bovenop, verhit bewerend dat kunsthistorici van de taal moesten afblijven, want ze hadden er niet voor gestudeerd. Daar voegde hij aan toe dat recensenten de hermetische kunsttaal uit catalogi overschreven om te maskeren dat ze de expositie niet hadden bezocht. Die boude, maar vaak onterechte beschuldiging hoor je soms vaker. Sommige recensenten bezoeken een expositie juist liever twee keer om zeker te zijn van hun zaak.

Kunstpraat, zo is de kritiek, zou de toeschouwer belemmeren en beletten. Hem buitensluiten met moeilijke woorden. En kunstpraat zou slechte kunstwerken van importantie voorzien. Dat beweerde Gerrit Komrij in zijn rubriek Kunstwonderen in NRC Handelsblad in 2010. Hij kreeg in 2011 bijval van een neerlandicus die op de opiniepagina van diezelfde krant fulmineerde tegen het gebruik van woorden

POEHADETECTOR Kunst, zeker de hedendaagse conceptuele, waarvan de betekenis je zo door de vingers kan glippen, roept weleens agressie op. Dat komt door onbegrip bij de kijker, maar soms ligt het toch echt aan de kunst zelf. Zoals de diamanten schedel van Damian Hirst, die zo grotesk en poenerig is dat de achterliggende betekenis alleen nog maar flinterdun kan zijn. Poeha overheerst, maar dat zie je pas als de flonkering van al die diamanten van je netvlies is verdwenen. De poehadetector gaat wel meteen af bij teksten die zaken beter proberen voor te stellen

Lexicon/Leksikon

13

KUNSTPRAAT

Machteld Leij

dan ze lijken: taal is eenduidiger en alledaagser dan beeldende kunst. Overigens, ter verdediging van Komrij: hij pakte de beeldende kunst net zo stevig aan als de kunsttaal.

van verschillende stukken linoleum. Omdat het materiaal goedkoop zou zijn, zou de kunst de serieusheid van de abstracte kunst onderuit moeten halen, vrij vertaald. Met een beetje puzzelen kom je er aardig uit.

Dat IAE vind je volgens de onderzoekers met name in persberichten van galeries, waar de galerieassistenten, onderaan de voedselketen van de kunstwereld, hun ziel en zaligheid laten zien.

Al hun kennis moet erin, en liefst wat meer. IAE is trouwens hartelijk verdedigd door kunstenaar Hito Steyerl die er eerder een nieuw soort Esperanto in ziet dat mensen overal ter wereld in staat stelt met elkaar te communiceren.

Voor recensenten bij kranten en publiekstijdschriften is vakidioom streng verboden. Dat is zinnig, maar soms slaat zo’n eindredacteur een beetje door: een vakterm is niet per definitie onbegrijpelijk en de algemene lezer is niet automatisch laaggeschoold. Ik ben dol op bepaalde woorden, ik geef het eerlijk toe. Ze zijn zo verdomde handig en dekken precies de lading. Dus vraag mij niet om woorden als ‘vormenspel’ of ‘reflecteren’ en ‘onderzoek’ uit mijn vocabulaire te gooien.

Het is ook niet nodig. Want wat anderen tenenkrommende clichés noemen of abstracte prietpraat, zijn woorden die onderhevig zijn aan mode, een tijdsbeeld. Ze groeien mee met de kunst, omdat de kunstenaar zich bijvoorbeeld gedraagt als onderzoeker. Ze kunnen hoekig en stram zijn, zoals ‘context’. Dan weer rollen ze gevoelig van de tong, zoals het woord ‘efemeer’. De woorden die sommigen de stuipen op het lijf jagen, staan gewoon in het woordenboek.

Taal is ûndûbelsinniger en alledeisker as byldzjende keunst Tentoonstellingsmakers, museumdirecteuren en de communicatiemedewerkers die persberichten opstellen en zaalteksten schrijven, hebben allemaal dezelfde kunsthistorische of kunsttheoretische achtergrond. Ondergedompeld in vakjargon, merken ze zelf niet eens meer dat ze onbegrijpelijk zijn geworden voor buitenstaanders; dat is in de kunst niet anders dan in andere vakgebieden.

Maar kunst heeft een duidelijke relatie met een publiek, verlangt naar die relatie en wil niet voor eigen parochie preken. Een enkele keer maken kunstenaars wel degelijk hun werk uitsluitend voor zichzelf, hun vakbroeders en die paar hippe curatoren. Maar liever nog bereiken ze een divers publiek zodat hun werk wordt bekeken en overdacht.

Vakjargon kan dat in de weg staan. Voor je het weet is het alsof je deelgenoot bent van een geheim ritueel voor insiders. Het jargon misstaat minder in vaktijdschriften en catalogi die zijn bedoeld voor hen die meer willen weten, al houdt uiteindelijk niemand echt van gortdroog, abstract taalgebruik.

In kranten en publiekstijdschriften en in brochures van musea hoort vakjargon echter zeker niet thuis.

Dan moet je helder je punt kunnen maken.

EEN NIEUW SOORT ESPERANTO In het Engels is het niet anders. Een kunstenaar en een kunstcriticus muntten in 2012 de term International Art English, het IAE. In een humorvol essay diepten ze de kwaliteiten van het pidgin van de kunstwereld uit, een schier ondoorgrondelijke vaktaal vol ronkende begrippen. Uit zomaar een recent persbericht pluk ik: ‘His use of linoleum, an everyday material that imitates (…) marble ad tile, complicates the purist dictates of minimalism and introduces a domestic and social referent that was to become important to his subsequent work.’

Zo. Daar. Deze tekst gaat over een reeks tweedimensionale werken (of moet ik zeggen werken voor aan de muur?) van Haim Steinbach, 14

De wurden dy’t guon minsken in skrik op ’e lea jeie, steane gewoan yn it wurdboek Dat neemt niet weg dat talige vertoning van theoretische kennis een gevoel van onmacht en buitensluiting op kan roepen. Het is vervelend als de visie van een informatiegever je de pas afsnijdt naar je eigen waarnemingen en je achterlaat met het gevoel dat je eigen oordeel en inzicht ontoereikend zouden zijn. Ongetwijfeld drijft dat ongenoegen kunstprietpraathaters als Komrij en Zwagerman voort. Het kostte me even tijd voor ik besefte dat

Lexicon/Leksikon

KUNSTPRAAT

Machteld Leij

onder hun irritatie de liefde voor de kunst schuilgaat. Dat vakjargon geeft ze ongetwijfeld het gevoel dat de kunst niet voor hen is.

Dat er autoriteiten zijn die de kunst claimen met hun formuleringen en theorieën. En dat terwijl tentoonstellingsmakers toch echt willen dat de kunst en de maatschappij niet los van elkaar staan.

Ergens is verzet tegen vakjargon een goede zaak.

Het betekent dat er een groep mensen hartstikke geïnteresseerd is, maar dat ze ergens door afgeremd worden. Je zou wel gek zijn als museum, tentoonstellingsruimte of recensent om dat te negeren.

in Knack. Maar in de praktijk is achtergrondinformatie bij beeldende kunst belangrijk. Je hoort weleens beweren dat een kunstwerk voor zichzelf moet kunnen spreken, zonder uitleg van de kunstenaar, zonder dat er weer zo’n wetenschapper tekstbrij bij produceert.

En toch, achtergrondinformatie bij Rothko’s schilderijen bijvoorbeeld maakt dat je zo’n kleurvlak niet alleen zintuiglijk kunt beleven, maar ook inhoudelijk. Anders kom je er nooit achter dat hij esoterisch wilde zijn in een tijd van rationele vooruitstrevendheid. Toch leuk om te weten.

HELDERHEID EN VAKKENNIS Kunst van nu vraagt overigens wel wat van de toeschouwer: achtergrond, kennis en inlevingsvermogen. Het gaat allang niet meer alleen om de schildertechniek van de kunstenaar en de schoonheid van het kunstwerk. Soms meet de kunstenaar zich de rol aan van de onderzoeker en wetenschapper, soepel de taal sprekend van deskundigen. De theoretisch angehauchte incrowd snelt van symposium naar workshop en vormt een wereld op zichzelf. Deze incrowd is een belangrijk onderdeel van de kunst, de avant-garde humuslaag.

Af en toe is er iemand die in die wereld thuishoort en toch helder kan tonen hoe waardevol die complexe kunst kan zijn. Zo iemand is Ann Demeester, directeur van De Appel, een van die instituten die maar moeizaam afscheid nemen van ingewikkeld geformuleerde zaalbrieven.

Zij verkondigt op televisie bij Avro’s Kunstuur bijvoorbeeld, hoe Lawrence Weiner haar fascineert maar ook irriteert. Waardering omdat hij diepfilosofische waarheden kan spuien, irritatie omdat hij een pakje rizlavloei tot een abstract imponerend kunstwerk verheft. Je kijkt met haar mee, ze laat haar twijfels zien. Dat is sympathiek.

En het zorgt voor een gevoel van toegankelijkheid.

Maar er is ook de vakkennis, waarmee alles in het juiste perspectief gezet wordt. Precies een goede mix dus, ideaal voor op televisie.

Kunsttaal straalt autoriteit uit. En autoriteit is lastig.

Bijna iedereen wil zich daar instinctief tegen af zetten. Ergens is dat goed: denk vooral zelf, laat je niet van alles aanpraten. Wees kritisch, ook tegenover de criticus en de theoreticus. Dat deed Komrij en daartoe ondernam Zwagerman een poging

International Art English Keunstner David Levine en keunstkritika Alix Rule brochten yn 2012 it taalgebrûk yn de keunstwrâld yn kaart troch hûnderten parseberjochten fan keunstgaleries troch in taalanalyzeprogramma te heljen. Se neamden it keunsttaaltsje International Art English.

De publikaasje fan harren fynsten op it Amerikaanske keunstblog Triple Canopy waard dêrnei ien fan de meast lêzen stikken út de online kultuerkrityk. Levine en Rule skriuwe oer IAE op komyske, jargonfrije wize. Se neame it in “unike taal”, dy’t “alles te meitsjen hat mei Ingelsk, mar dat is it mei klam net. It is op frjemde wize pornografysk: wy werkenne it as wy it sjogge.”

IAE brûkt altyd leaver mear as minder wurden.

Bytiden brûkt it dy mei absurde frijheid: gewoane wurden krije net-spesifike, ûnbekende funksjes.

“Realiteit,” skriuwt keunstner Tania Bruguera bygelyks, “fungearret as myn fjild fan aksje.”

Bytiden wurde guon wurden mei in moadieuze presyzje brûkt: ‘spekulatyf’ wie tige populêr yn 2009, 2011 brocht in foarkar foar ‘breuk’ (rupture) en 2012 stie yn it teken fan ‘transversaal’.

Hoewol’t IAE om te gnizen wêze kin foar bûtensteanders, kin it skriuwen of praten yn IAE in potint teken wêze fan in insiderstatus. Dochs is it artikel oer IAE it meast posityf ûntfongen troch minsken mei Mastertitels yn ’e keunst, jout Rule oan. Se foarsizze dan ek dat de alluere fan IAE as in eksklusive priveetaal weitane sil. Begryplik sil it lykwols net gau wurde. De keunstelite, sizze de ûndersikers, sil wol wer nije taalfoarmen fine om it publyk taaltechnysk yn ûnstjoer te bringen. (GK)

Lexicon/Leksikon

15

FRYSKE STAVERINGSREBOELJE

Henk Wolf

FRYSKE STAVERINGSREBOELJE

Henk Wolf

“Op ’e telefyzje spûke it 19e-iuwske spûk by de bûkebeam.” Dy nuvere sin, op it each fol staveringsflaters, ferskynde op 25 april 2013 op ’e Frysktalige nijswebsite Itnijs.nl. Hy tsjinne dêr as yllustraasje fan in artikel oer in rige staveringswizigingen dêr’t Provinsjale Steaten fan Fryslân in dei tefoaren ja tsjin sein hienen.

Efkes letter folgen de oare Fryske media en baarnde der op ’e Fryske skriuwerswebsites en -blogs in fûle diskusje los oer nut en needsaak fan it beslút.

Ik wie ien fan ‘e dielnimmers fan ‘e earste oere en wie doe lykas no net botte wiis mei de wiziging.

Gjin minsk, sels de wurdboekmakkers net, hie dy regelingen de lêste desennia wiidweidich besjoen, elk gong út fan de wat ferienfâldige skriuwregels dy’t yn it ûnderwiis yn gebrûk wienen en fan ynboargere wurdfoarmen. De fjouwer Akademymannen woenen net dat de nije wurdlist tefolle wurdfoarmen befetsje soe dy’t wol offisjeel wienen mar ôfwykten fan de wenstige skriuwwize.

Dêrom stelden se de provinsje foar om de offisjele stavering in bytsje oan te passen en dy sa tichter by de besteande staveringspraktyk te bringen.

De Steaten gongen dêr op 24 april 2013 mei akkoart.

De wiziging wie net in idee fan Provinsjale Steaten sels. Fjouwer wurdboekskriuwers fan de Fryske Akademy stienen oan ‘e widze derfan.

Anne Dykstra, Frits van der Kuip, Hindrik Sijens en Pieter Duijff wienen nammentlik yn opdracht fan de provinsje út ein set mei in nije wurdlist dy’t hearre soe by in nije staveringshifker, dy’t by de moderne tekstferwurkers te brûken wie. Se kamen der al fluch achter dat de ynboargere skriuwwize fan in steal wurden net oerienkaam mei de offisjele staveringsregels, dy’t fêstlein is yn regelingen dy’t datearje fan 1879, 1945, 1976 en 1982.

Dêr kaam dalje op. No is dat altiten sa as in oerheid in staveringssysteem feroaret.

Oer de staveringswiziging fan it Nederlânsk yn 1995 (mei syn “pannenkoek”) wurdt no noch praat.

De Dútske wiziging fan 1996 (mei “dass” ynstee fan “daß”) waard sels jierrenlang boykot. In beskate konservative estetyk giet dêr grif mei mank.

16

Lexicon/Leksikon

e voorgenomen nieuwe D Friese spelling veroorzaakt grote opschudding

FRYSKE STAVERINGSREBOELJE

Henk Wolf

Wizigingen hawwe ek praktyske neidielen.

Se meitsje dat besteande teksten ynienen âlderwetsk wurde, dat wurdboeken net mear sa goed te brûken binne, dat minsken dingen nij oanleare moatte ensfh. Mar it soe kinne dat der foardielen binne dy’t opwage tsjin dy neidielen.

De tsjinstanners binne dêr net fan oertsjûge.

Oer de praktyske ynfloed fan de wizigingen ferskilden de Fryske Akademy en de tsjinstanners fan miening. Anne Dykstra sei op 28 april foar de radio: “It is in kwestje fan wennen. At wy no it wurk fan Gysbert Japiks sjogge, dan sjogge wy dêr ek heel raar tsjin oan, mar at je der even yn trochlêze, dan tinke je: - o, dit is syn systeem - en dan snappe je dat wol.” Neffens Dykstra feroaren der boppedat net safolle wurden. Neffens de tsjinstanners is dy ynfloed just aardich grut. Relatyf frekwinte wurden lykas ‘ieu’, ‘koese’, ‘ynvalide’ en ‘televyzje’ soenen tenei oars skreaun wurde. Frysklêzers soenen tenei mei in grut korpus oan teksten yn in ferâldere stavering sitte, dat by harren in ferkeard wurdbyld opbout, wylst der mar stadichoan teksten yn de nije offisjele stavering by komme.

Neffens de foarstanners fan de wiziging makket dy it Fryske skriuwsysteem ienfâldiger. Oft dat sa is, kin men op grûn fan it boppesteande betwivelje, mar sels as it wier wêze soe, is noch de fraach oft de skriuwende mienskip dêr wat mei opsjit.

Taledosinten hawwe manmachtich de ûnderfining dat de measte learders it staverjen net leare oan ’e hân fan regels, mar op basis fan wurdbyld. Just de skriuwwizen dêr’t je by redenearje moatte - saken as d/t-stavering fan tiidwurden en it ferskil tusken “jullie praaten”/”jullie praten” - blike tige dreech te wêzen, wylst learders mei ûnberedenearbere saken as de kar tusken au/ou of ei/ij meastal gjin muoite hawwe. No prate wy al sânhûndert wurden lang oer stavering, mar eins wie stavering de tsjinstanners net iensen it measte yn ‘e wei. De wurdlist fan de Fryske Akademy soe nammentlik noch wat yngripenders dwaan: bepaalde foarmen ôfwize.

Sa soenen oerheid en ûnderwiis mar ien fan de foarmen ‘bûge’/’bûgje’ of ‘romte’/’rûmte’ sanksjonearje. Dat foarstel late by de tsjinstanners al ta de slogan ‘rûmte foar “romte”’ en de tsjinstanners wienen poer tsjin op it ferbaljen fan frekwinte dialektfoarmen. Foar- en tsjinstanners wienen lykwols tige ferwûndere doe’t de provinsje by in diskusjejûn op 28 juny 2013 dúdlik sei dat de provinsje noch it rjocht, noch de yntinsje hie om sa’n ferbod troch te fieren. Dat makke dat de diskusje tenei beheind is ta in pear konkrete staveringsfoarstellen. Under lieding fan taalkundige Henk Bloemhoff besykje in tal foar- en tsjinstanners de kommende tiid om in kompromisfoarstel te berikken dat se mei-inoar oan de provinsje dwaan kinne.

Meestal wordt het spellen niet geleerd op basis van regels, maar van woordbeeld Boppedat, sa beargumintearre ik, is it lang net altyd dúdlik hoe’t wurden neffens de nije regels skreaun wurde soenen. Neffens de nije regels wurdt de klank /u/ tenei skreaun as ‘oe’ as “it dúdlik oerienkomstige Nederlânske wurd” dy letter-kombinaasje ek hat. Oars is de skriuwwize ‘û’. Mar wat is it dúdlik oerienkomstige wurd by ‘boesgroen’? ‘Overhemd’? ‘Boezeroen’?

Komme ‘doe’ en ‘toen’ dúdlik oerien?

Lexicon/Leksikon

17

FRYSKE STAVERINGSREBOELJE

Henk Wolf

Een nieuwe Friese spelling Een taalsociologisch onderzoek wees uit dat 94% van de bevolking van Friesland het Fries kan verstaan, 74% het kan spreken, 65% in staat is het te lezen, maar dat slechts 17% het ook kan schrijven. Sprekers van het Fries vinden het vaak lastig om hun taal goed te spellen. Nogal wat Friestaligen blijken elementaire Friese spellingconventies amper te kennen.

De voornaamste reden hiervoor is dat de meeste sprekers op school niet of nauwelijks les gehad hebben in (en over) hun moedertaal.

De Friese taal groeit echter wel mee met de moderne media. In 2013 gaf het provinciebestuur de Fryske Akademy de opdracht om een standaardwoordenlijst samen te stellen, ten behoeve van de spellingcontrole van de nieuwste tekstverwerkingsprogramma’s. Toen bleek dat een aantal oudere spellingsregels niet consistent waren, besloten de lexicografen van de Fryske Akademy tot de wijziging van een aantal van deze regels, waarmee woorden als ‘televizie’, ‘eeuw’ en ‘droog’ in het vervolg anders zouden moeten worden gespeld.

Deze wijziging van het standaardfries veroorzaakte een storm van kritiek, vooral uit de hoek van de Friese schrijvers. De tegenstanders maken ondere andere bezwaar tegen de kosten van de wijziging, de verandering van het woordbeeld en de gedwongen keuze tussen gelijkwaardige taalvarianten. De storm is inmiddels gaan liggen, maar is nog niet helemaal voorbij. De voor- en tegenstanders werken nu samen aan een compromisvoorstel dat in de toekomst aan de provincie gepresenteerd zal worden. Maar een nieuwe standaardwoordenlijst, die komt er. (GK)

18

Lexicon/Leksikon

TENTOONSTELLING

30.11.2003 — 11.1.2014

VAN 30 NOVEMBER 2013 TOT EN MET 11 JANUARI 2014 PRESENTEERDE KUNSTINITIATIEF VHDG DE TENTOONSTELLING LEXICON/ LEKSIKON, MET ALS ONDERWERP DE VERWEVENHEID VAN TAAL EN IDENTITEIT: WAT ZEGGEN TAALVORMEN ALS DIALECTEN, JARGON EN SLANG OVER ONSZELF EN ANDEREN? ER WERD WERK GETOOND VAN ANRI SALA (AL), IMOGEN STIDWORTHY (GB), LAWRENCE ABU HAMDAN (HKJ), BOUKE GROEN (NL), KOOS DALSTRA (NL) EN JASCHA BLUME (NL).

Lexicon/Leksikon

19

TENTOONSTELLING

30.11.2003 — 11.1.2014

LAWRENCE ABU HAMDAN The Freedom of Speech Itself, 2012 Audiodocumentaire en foam Lawrence Abu Hamdan combineert in dit werk zijn audiodocumentaire The Freedom of Speech Itself, een vertelling over de geschiedenis van ‘forensic speech analysis (forensische spraakanalyse), met een foamsculptuur.

LAWRENCE ABU HAMDAN Conflicted Phonemes, 2012 Voice maps Voor dit werk creëert Abu Hamdan een alternatieve ‘kaart’ van Somalië, waarop hij de in het land gesproken talen en accenten groepeert en chronologisch ordent.

Ook zien we (de uitslag van) verschillende taaltesten en het commentaar van de contraexperts, die na stemanalyse oordelen waar de persoon vandaan komt – en daarmee of de persoon in aanmerking komt voor asiel.

20

Lexicon/Leksikon

TENTOONSTELLING

30.11.2003 — 11.1.2014

JASCHA BLUME Little Red Riding Hood, 2013, 2 x HD video loops, 3-5' Little Red Riding Hood toont twee dove personen uit Noord- (L) en Zuid-Nederland (R) die een sprookje vertellen.

Lange tijd was het verboden gebaren te gebruiken op alle dovenscholen in Nederland.

Pas zo’n twintig jaar geleden werd op alle dovenscholen een tweetalig beleid geïntroduceerd, waarbij het gebruik van gestandaardiseerde gebaren wordt gepropageerd. Zo worden geografische, leeftijdgebonden en persoonlijke verschillen afgevlakt.

KOOS DALSTRA Verschillende werken, 1992 - 2013 Mixed Media In deze ruimte wordt bestaand en nieuw werk van Koos Dalstra voor het eerst samen getoond, waarbij Dalstra de kijker uitdaagt om de dwarsverbanden tussen de verschillende werken te ontdekken. De vier speeltafels symboliseren de vier windstreken van Friesland, evenals de vier kleuren van een incompleet kaartspel. Op de tafels zijn allerlei elementen te vinden die Dalstra aan Friesland relateert.

Lexicon/Leksikon

21

TENTOONSTELLING

30.11.2003 — 11.1.2014

BOUKE GROEN Lûden, 2013 Mixed media In Lûden (‘geluiden’ of ‘klanken’) ontdoet Bouke Groen, een Nederlandstalige Fries, een Friese tekst van zijn narratieve eigenschappen door niet de woordbetekenis, maar de kleine klankvariaties de woordvolgorde te laten bepalen. Zowel het luisterboek als de gedrukte tekst zijn opnieuw gerangschikt, waarmee Groen een onderzoek naar de klank van een taal creëerde; een repetitieve oefening in de finesses van het Fries.

ANRI SALA Lak-kat, 2004 Video, 9'38" Met dank aan Hauser & Wirth, Zurich/Londen; Marian Goodman Gallery, New York; Galerie Chantal Crousel, Paris.

Het “Lak-kat” (de wartaal) in dit videowerk van Anri Sala laat een taalkundige ongelijkheid zien in Senegal, aangezien het daar gesproken Wolof na de Franse kolonisatie de woorden voor kleuren uit het Frans overnam, terwijl het zijn eigen woorden voor de gradaties tussen zwart en wit en donker en licht behield.

22

Lexicon/Leksikon

TENTOONSTELLING

30.11.2003 — 11.1.2014

IMOGEN STIDWORTHY Topography of a Voice, 2008-2009 Ets en offset Collectie Fries Museum, Leeuwarden Topography of a Voice is te zien als een poging om een accent te beschrijven. Opnames van de uitroep “Get here!”, een karakteristieke zin uit het Scouse, het dialect van de inwoners van Liverpool, worden geanalyseerd aan de hand van fonetische transcripties, “waterfall plots” (digitale visualisaties die volume, tijd en golflengte laten zien), opmerkingen en bespiegelingen door mensen die Scouse spreken en de opinie van een stemtrainer en specialist in dialecten.

IMOGEN STIDWORTHY Barrabackslarrabang, 2009-2010 9'13", kleur, geluid (stereo), HD video Backslang werd ontwikkeld als een taalkundige vermomming om de sprekers te beschermen tegen buitenstaanders en dan vooral tegen de oren van de wet. De sprekers vervangen bovendien de eerste of alle klinkers in belangrijke woorden van een zin door ‘ab’, ‘ag’ of ‘arrab’. In dit werk vermengt Stidworthy standaard Engels met backslang en geïdealiseerde vormen van de stem, verweven met ideeën over klasse en ras, handel en verlangen in de verborgen achterstandswijken van Liverpool.

Lexicon/Leksikon

23

TENTOONSTELLING

30.11.2003 — 11.1.2014

MEERTENS INSTITUUT Taalkaarten Het Meertens Instituut brengt Nederlandse dialectverschijnselen in kaart.

Het instituut begon in 1930 als Dialectenbureau en werd opgericht met de opdracht een taalatlas van het gehele Nederlandse taalgebied samen te stellen. Vanaf 1931 werden hiertoe dialectvragenlijsten rondgestuurd. Een deel van deze vragenlijsten en de daaruit volgende taalkaarten werden tentoongesteld op Lexicon/ Leksikon.

EDUCATIEPROJECT Straatwoordenboek Kunstenaar Yvonne Blaauw voegde, samen met leerlingen van verschillende scholen in Leeuwarden, nieuwe woorden toe aan de straattaal en het straatbeeld.

De resultaten zijn gebundeld in het Kleine Straatwoordenboek.

24

Lexicon/Leksikon

EEN ECHTE AMELANDER SPREEKT DIALECT

Mathilde Jansen

EEN ECHTE AMELANDER SPREEKT DIALECT

Mathilde Jansen

Engels, Nederlands, Duits en Fries. En als je goed oplet, maak je kans iets op te vangen dat noch Nederlands, noch Fries is, maar dat van allebei de talen wel iets wegheeft. Alleen Amelanders onder elkaar spreken het. Op het eerste gehoor klinkt het misschien Fries. Toch is het Amelands geen Fries dialect. Het is een zogenaamde mengtaal, met zowel Hollandse als Friese kenmerken.

HOLLANDSE INVLOEDEN Het Amelands komt voort uit een Fries dialect, met daarin veel Hollandse invloeden. Deze invloeden zijn deels te danken aan de intensieve contacten met Hollandse zeevaarders, met wie de Amelanders vanaf de zestiende eeuw aan boord gingen van grote Amsterdamse schepen. Behalve op de VOC-schepen voeren veel eilanders in de zeventiende eeuw voor de Noorse Compagnie richting Groenland voor de walvisvaart. Beheersing van het Hollands was voor veel Amelanders een noodzaak, omdat het de taal was die aan boord werd gebezigd. Maar ook op het eiland genoot het Hollands aanzien, omdat het werd gesproken door de hoge heren die het eiland van de vijftiende tot en met de achttiende eeuw bestuurden.

Vandaar dat het Amelands langzaam veranderde van

Lexicon/Leksikon

een Fries in een Hollands-Fries mengdialect.

In zekere zin was het eiland ook geĂŻsoleerd.

Vooral de vrouwen, die de zorg hadden voor het huishouden en de kinderen, kwamen weinig van het eiland af. Door hen bleef het oude dialect min of meer intact. Hierdoor hield het Amelands zijn specifieke mengkarakter en bleven er verschillen bestaan tussen het Amelands dat in het oosten en het Amelands dat in het westen van het eiland gesproken wordt.

Koeske-de-mie.

Ook: kiekeremie.

We gane koeske-de-mie, we gaan naar bed

JONGE AMELANDERS De meeste Amelanders spreken dialect.

In tegenstelling tot wat je ziet op de andere Waddeneilanden beperkt het dialectgebruik zich niet tot de oudere generaties. Ook de jeugd spreekt het nog volop. In een enquĂŞte die ik in 2002 afnam op de middelbare school gaf nog 87.9 % van de jongeren aan regelmatig dialect te spreken.

En hoewel het dialect van deze jongeren veel 25

EEN ECHTE AMELANDER SPREEKT DIALECT

Mathilde Jansen

meer Nederlandse invloeden kent, beschouwen zij het nog steeds als Amelands. Dat daarin sommige oude dialectwoorden verloren zijn gegaan, betekent niet per se dat het dialect verdwijnt. Het kan ook een teken zijn dat het dialect nog springlevend is: elke levende taal verandert voortdurend.

(west) ook nog een hoop agrariërs. Behalve een groter aantal toeristen is er ook meer import aan de oostkant, daardoor heerst er een wat lossere mentaliteit. Aan de westkant is men iets behoudender: lokale feesten als Sunneklaas worden hier nog op de traditionele manier gevierd, maar ook staan de westkanters bekend om hun authentieke dialectuitspraak.

Nijtjeloper. Iemand die op nieuwtjes belust is en deze verder vertelt OOST VERSUS WEST Als je met een Amelander praat over zijn dialect, begint hij al snel over de oost-westverschillen.

En dat terwijl het er op de keper beschouwd helemaal niet zoveel zijn. Blijkbaar zitten de verschillen voor een groot deel ‘tussen de oren’. Maar juist doordat de mensen zich er zo bewust van zijn, houden de verschillen langer stand. Vooral tussen naburige dorpen ontstaan vaak spotzinnetjes die aangeven in welk opzicht de dialecten van elkaar verschillen.

Ze worden ook wel dialectsjibbolets genoemd.

Op Ameland is een veel gehoord sjibbolet: “Oud hout op de zolder.” De uitspraak van de Nederlandse tweeklank ou is een typisch voorbeeld van het verschil tussen oost en west. Voor een buitenstaander is het misschien moeilijk te horen.

Maar als je goed luistert, merk je dat de o-klank aan de oostkant met een opener mond wordt uitgesproken dan aan de westkant. Die open versus gesloten uitspraak is een vrij kenmerkend onderscheid tussen de dialecten van oost en west.

Hoe zijn de oost-westverschillen te verklaren?

Foeste. Handje drukken om te testen of iemand oud genoeg is om mee te doen aan het Amelander Sinterklaasfeest

De religieuze scheiding tussen oost en west, die van oudsher de dialectverschillen in stand hield, speelt amper nog een rol op het eiland. Toch is er nog steeds sprake van een mentaliteitsverschil tussen oost en west. Dat heeft voor een deel te maken met de toeristen. Terwijl de meeste Nessumers en Buremers (oost) hun brood verdienen aan de toeristen, zijn er onder de Hollumers en Ballumers 26

AUTHENTIEKE UITSPRAAK Op Ameland spreken de oude mannen uit west nog het ‘authentiekste’ dialect: het dialect zoals dat vroeger gesproken werd. Dat het juist de mannen zijn, berust niet op toeval. Ook uit eerder onderzoek blijkt dat mannen vaak een voorkeur hebben voor lokale varianten; vrouwen voor regionale en standaardtalige varianten.

Op Ameland is dit man-vrouwverschil het duidelijkst zichtbaar in de uitspraak van de Nederlandse ou. Terwijl de Amelander mannen massaal kiezen voor een gesloten uitspraak, zoals die nog te horen is bij de oude mannen in west, kiezen de vrouwen voor een steeds opener uitspraak. Daardoor klinkt de Nederlandse ou, uitgesproken door Amelandse mannen, ongeveer als een oo (als in ‘boot’). Bij de vrouwen klinkt deze ongeveer als een langgerekte a (als in ‘bad’).

Hoewel de mannen nog streng vasthouden aan het oude dialect, laat het taalgedrag van de vrouwen zien dat zij openstaan voor verandering.

Mathilde Jansen Dr. Mathilde Jansen (1977) combines journalism and science in her jobs at Kennislink and the Meertens Instituut, and in her work as a linguistics professor at Utrecht University.

She writes about linguistics and research on language and culture. In 2010 she earned her doctoral degree after completing a dissertation about the dialect of Ameland. Coming from the island of Texel she has a weak spot for the Wadden islands, a subject that frequently comes up in her academic writing.

Lexicon/Leksikon

“DAT IS DUS GEEN GOED NEDERLANDS!”

Frances Doderer en Marc van Oostendorp

“ DAT IS DUS GEEN GOED NEDERLANDS!” Vijf redenen om te klagen over taal

Frances Doderer en Marc van Oostendorp

Mensen die over taalfouten klagen, zeggen daarmee ook iets over hoe de ideale taal er volgens hen uit moet zien. Uit onderzoek naar klachten op het internet en in de rubriek ‘Taalergernissen’ in Onze Taal komen vijf ideaalbeelden naar voren – en dus vijf groepen van klachten.

Ergernissen horen bij de taal zoals klagen over het weer hoort bij de Nederlander. Zolang mensen kunnen schrijven, beklagen ze zich al over de teloorgang van de taal: al in de oudst overgeleverde teksten van Griekse, Romeinse en Chinese denkers vinden we bittere klachten over de jeugd, die niet meer weet hoe het hoort. Taalkundigen wijzen er tegenover klagers vaak op dat taal ‘nu eenmaal’ verandert en dat je daarom ook beter niet kunt mopperen. Maar die vermaningen van de taalkundigen hebben geen effect: zolang de taal blijft veranderen, zullen mensen blijven klagen over deze taalveranderingen.

Wij vonden het daarom tijd om die klachten eens nauwkeuriger te bestuderen. Over welke aspecten van de taal klagen mensen precies? Wat voor argumenten hanteren klagers om sommige taalverschijnselen af te keuren?

Lexicon/Leksikon

KUNNEN EN KENNEN Wanneer mensen ergens over klagen, betekent dit altijd dat ze een ideaal voor ogen hebben. Je klaagt niet over iets waarvan je geaccepteerd hebt dat het nu eenmaal is zoals het is. Maar dat betekent dat een klager met de argumenten voor zijn klacht ook altijd iets onthult over dat ideaal: hoe zou de taal er eigenlijk uit moeten zien? Wat voor taal zou er nodig zijn om de stroom klachten te stoppen?

We besloten voor ons onderzoek het Meldpunt Taal te gebruiken. Op die in 2010 geopende website (www.meldpunttaal.nl) zijn inmiddels duizenden meldingen binnengekomen van mensen die iets opmerkelijks hebben gehoord of gelezen. Dat zijn lang niet allemaal klachten – het kunnen bijvoorbeeld ook vertederde meldingen zijn over de schattige dingen die een peuter gezegd heeft – maar we vonden uiteindelijk 629 meldingen die als ergernis konden worden aangemerkt. Daarnaast doorzochten we de rubriek ‘Taalergernissen’ in Onze Taal van de afgelopen jaren, waar we 332 klachten vonden.

Dit leverde een totaal van 961 klachten op.

Wat ons daarbij opviel, was dat de klachten lijken te veranderen. In 2003 publiceerde de taalkundige Renée van Bezooijen een artikel in Onze Taal over 27

“DAT IS DUS GEEN GOED NEDERLANDS!”

Frances Doderer en Marc van Oostendorp

taalergernissen. Een van de kwesties waar mensen zich destijds het meest aan stoorden, was de verwarring tussen kunnen en kennen.

Op het Meldpunt Taal wordt daar nauwelijks nog over geklaagd en ook elders komen we de klacht niet veel meer tegen. Zijn mensen er inmiddels aan gewend geraakt? Heeft de ergernis zich verplaatst naar een ander taalfenomeen? Geven mensen geen dingen door aan een meldpunt als ze weten dat die al wat ouder zijn? Het is moeilijk te zeggen.

De verzameling klachten konden we onderverdelen in verschillende categorieën, die ieder corresponderen met een ander ideaal. Hier geven we de vijf belangrijkste, in willekeurige volgorde:

- Het valt mij op dat de uitdrukking met zoveel woorden wordt gebruikt om te zeggen dat iets impliciet is gezegd, terwijl de uitdrukking betekent dat iets juist uitdrukkelijk wordt gezegd.

- Het gebruik van letterlijk waar het niet letterlijk is bedoeld: We hingen letterlijk aan zijn lippen.

- Al heel lang irriteert mij de verwarring tussen óverleggen (‘overhandigen’) en overléggen (‘beraadslagen’). De twee worden onophoudelijk door elkaar gehaald.

1. TAAL MOET ZUIVER ZIJN Wie in dit ideaal gelooft, ziet talen als van elkaar te onderscheiden eenheden, die je niet moet mengen. Fout zijn dan vooral woorden en constructies die uit andere talen komen, of lijken te komen.

Voorbeelden uit het Meldpunt Taal: - Waarom zeggen we ‘cranberry’ voor de gewone veenbes?

- Het woord boekdeel krijgt zware concurrentie van het woord volume.

- ‘De langer het duurt, de moeilijker het wordt’ is toch echt Engels hoor!

- Beamer is geen goed Engels (daar zegt men ‘projector’), maar het is zeker ook geen goed Nederlands!

- Zowiezo. Kennelijk heeft men geen idee meer van de herkomst.

Talen behoren volgens aanhangers van dit ideaal toe aan specifieke, goed afgebakende groepen.

2 . TAAL MOET BEGRIJPELIJK ZIJN VOOR IEDEREEN Je kunt een taal ook zien als een manier om mensen samen te binden: de ideale taal is de taal die alle mensen bereikt. Sommige mensen zien leenwoorden ook als strijdig met dit ideaal (“Met al die Engelse woorden in de reclame begrijp ik echt niet meer wat er staat!”), maar iemand die in dit ideaal gelooft, heeft natuurlijk geen bezwaar tegen volkomen ingeburgerde leenwoorden. Wel hebben ze iets tegen woordgebruik dat mensen op het verkeerde been kan zetten: 28

En er wordt gemopperd op gezwollen taalgebruik: - Al die Kamerleden die iets ‘aangeven’, doen dat alleen omdat iets ‘zeggen’ te duidelijk is.

- Het woord aansluitend komt in deze ambtelijke brief steeds terug, alleen omdat die ambtenaar zelf ook niet begrijpt wat er staat.

- Een medewerker van een zorginstelling had het woord docentie uitgevonden, voor ‘les geven’.

Talen zijn voor de aanhangers van dit ideaal vooral instrumenten om een praktisch doel te bereiken: andere mensen adequaat informeren.

Sa lang as de taal feroarjen bliuwt, sille minsken der oer kleien bliuwe 3. TAAL MOET STABIEL ZIJN EN ALTIJD HETZELFDE BLIJVEN Voor veel mensen ligt de ideale taal achter ons; onze voorouders spraken beter dan wij en iedere generatie dwaalt verder af van de gouden tijd.

Taalverandering is voor iemand die in dit ideaal gelooft an sich al verkeerd. Bijvoorbeeld: “De meest mooie, de meest grote. Waarom?

We hebben toch woorden als mooiste, grootste?”

Omdat veel – zij het niet alle – ergernissen gaan over relatief nieuwe verschijnselen, worden ergernissen vaak in verband gebracht met taalverandering. Dat is overigens niet altijd terecht: “Ik hoor de laatste tijd steeds meer mensen ‘groter als’ zeggen”, beweert iemand op het Meldpunt Taal – terwijl die vorm al eeuwenlang naast groter dan bestaat; iets soortgelijks geldt voor:

Lexicon/Leksikon

“DAT IS DUS GEEN GOED NEDERLANDS!”

Frances Doderer en Marc van Oostendorp

- Ik krijg de indruk dat steeds vaker ‘bijlages’, ‘opgaves’ en ‘steppes’ wordt gezegd in plaats van ‘bijlagen’, ‘opgaven’ en ‘steppen’.

- Het komt steeds vaker voor dat het onderscheid tussen kun jij en kan jij niet meer wordt gemaakt.

met elkaar delen als we communiceren, maar iets wat we gebruiken in de beslotenheid van onze eigen hersenpan. Naar onze indruk is dit ideaal langzaam maar zeker aan het verdwijnen. De dit voorjaar overleden columnist J. Heldring beriep zich in zijn taalstukjes in NRC Handelsblad geregeld op argumenten die berustten op dit ideaal, maar wij zijn in het Meldpunt Taal slechts een paar voorbeelden tegengekomen die hiernaar verwijzen:

Overigens komt dit ideaal van onveranderlijkheid naar onze indruk bijna nooit alleen voor, maar wordt het meestal gecombineerd met een andere overtuiging: vroeger was de taal zuiverder, begrijpelijker, geregelder en logischer en dáárom was de taal toen beter: “Ik weet wel dat je het niet mag zeggen, maar dat mensen ‘alsmaar’ zeggen in plaats van ‘almaar’ komt omdat ze niet goed meer nadenken”, en “Je zal wordt zo vaak gebruikt, dat je de juiste vorm je zult haast lijkt te vergeten.” En ook: “Ik hoor steeds vaker mensen ‘overkopen’ in plaats van ‘kopen’ of ‘overnemen’ zeggen.” Aanhangers van dit ideaal zien taal dus als een traditie, iets dat we van de ene generatie overdragen op de ander.

4. TAAL MOET GEREGULEERD ZIJN Wie in dit ideaal gelooft, meent dat het misschien niet zo veel uitmaakt hoe je iets zegt, als er maar iemand is die de keuzes maakt en iedereen zich vervolgens aan die keuzes houdt. In de praktijk leggen mensen die autoriteit bijvoorbeeld bij de onderwijzer, de publieke omroep of de overheid: - Ik heb op school altijd geleerd dat het gelezen heb moet zijn; waarom zegt nu dan iedereen heb gelezen?

- Dur’ in plaats van ‘er’. En dat allemaal vooral in het NOS Journaal.

- Sinds wanneer mogen we het woord auto van Den Haag ook uitspreken als ‘oto’.

Mensen die in dit ideaal geloven, zien taal als een stelsel van afspraken of zelfs decreten. Vaak maken ze de vergelijking met verkeersregels: het is niet beter om links of rechts te rijden, als iedereen maar hetzelfde doet.

5. TAAL MOET LOGISCH ZIJN Wie in dit ideaal gelooft, ziet taal als een instrument om te denken en om gedachten in uit te drukken. De ideale taal is dan die van de logica, van het heldere denken. Voor de aanhangers van dit ideaal is taal niet in de eerste plaats iets wat we

Lexicon/Leksikon

- 5 0 de uiterste limiet. Als het geen uiterste limiet was, dan was het geen limiet.

- Waarom gratis cadeau, een cadeau is per definitie gratis.

- Niet dan nadat betekent als je even nadenkt echt iets anders dan niet nadat.

Waarschijnlijk hebben veel mensen zich erbij neergelegd dat talen niet zo logisch zijn en bovendien is het in sommige kringen kennelijk minder goed voor te stellen dat taal behalve voor communiceren ook gebruikt kan worden voor contemplatie.

It is net better om links of rjochts te riden: at eltsenien mar itselde docht GROEIEND ORGANISME Vrijwel alle redenen die mensen gaven voor hun klachten konden we in een van deze categorieën onderbrengen. Of de klachten terecht zijn, is een tweede. Wie kan er objectief bepalen wat de ‘juiste’ manier van zien is en wat de ‘beste’ idealen zijn? Ook mensen die zich géén zorgen maken over taalverandering hebben natuurlijk een bepaald idee over taal, zelfs een ideaal: dat de beste taal de gebruikers vrij laat om zich uit te drukken zoals ze willen, of dat de beste taal zelf een vrijelijk groeiend organisme is en nu eenmaal verandert.

De discussie over correct taalgebruik zal alleen al daarom eindeloos duren: als twee mensen ‘taal’ zeggen, bedoelen ze lang niet altijd hetzelfde.

Dit artikel verscheen eerder in Onze Taal, het blad van Genootschap Onze Taal.

Het onderzoek waarvan hier verslag wordt gedaan, is uitgebreider beschreven in de masterscriptie die Frances Doderer in 2011 schreef aan de VU.

29

DE KLANK VAN GEBARENTAAL

Onno Crasborn

DE KLANK VAN GEBARENTAAL

Onno Crasborn

Het is al lang bekend dat gebruikers van gebarentalen vergelijkbare dingen kunnen zeggen als sprekers van een gesproken taal als het Nederlands. Met een andere woordenschat en een andere grammatica kun je dezelfde verhalen vertellen. Gebarentalen verschillen hierin niet van gesproken talen. Maar hoe zit het dan met de vorm van de uitingen? Kun je aan iemands handbewegingen zien of hij uit Leeuwarden of uit Amsterdam komt? Heeft elke dove een eigen stem in zijn handen?

INTONATIE Een zangerige toon zal je in gebarentaal niet kunnen vaststellen. Tenminste: niet letterlijk. Maar ook in gebarentaal bestaat er iets als ‘intonatie’. Afhankelijk van de mimiek tijdens een zin, wordt de zin begrepen als een vraag of een stelling, een uitroep of een verzuchting. In een gesproken taal is een deel van onze intonatie dus gekoppeld aan wat we zeggen (zoals bij een vraagintonatie), en een deel is gekoppeld aan ons gevoel. In een gebarentaal werkt dat precies zo. Hoewel het er prachtig uit zou zien, is het niet zo dat in gebarentaal de gebaren met golven wat hoger en dan weer wat lager worden gemaakt.

De intonatie zit namelijk echt in het gezicht.

De wenkbrauwen gaan omhoog bij een ja-nee vraag (‘Blijf je zo nog wat drinken?’), en fronsen bij een vraagwoord-vraag (‘Wat wil je drinken?’).

Het persoonlijke ‘geluid’ van iemand, de klank van gebarentaal, is niet zo makkelijk te identificeren.

Zowel gebarentaalonderzoekers als dove gebaarders zelf vinden het lastig uit te leggen waarom iedereen op een andere manier gebaart.

In gesproken taal is dit ook niet makkelijk, we gebruiken hier daarom vaak metaforen voor: iemand heeft een donkere stem, of een iele stem.

30

Lexicon/Leksikon

We begrijpen andere mensen door te luisteren naar wat ze zeggen. De inhoud van iemands verhaal zit in de woorden – maar we luisteren ook voortdurend naar hoe iemand iets zegt. Mensen kunnen hun stijl aanpassen door hun woordkeus (zoals bij ‘leuk’ tegenover ‘vet’), maar bijvoorbeeld ook door hun intonatie of spreeksnelheid te variëren.

Er zijn ook eigenschappen van onze spraak die moeilijker aan te passen zijn. De klankkleur van iemands stem en het regionale accent geven de luisteraar ook een beeld van de spreker. Hoe gaan dat soort dingen eigenlijk in hun werk in gebarentaal?

DE KLANK VAN GEBARENTAAL

Onno Crasborn

Dit soort metaforen worden in Nederlandse Gebarentaal niet veel gebruikt, en kunnen ons daarom niet helpen bij het beschrijven van iemands stijl van gebaren.

honderd veel gebruikte begrippen zoals ‘water’, ‘proberen’, ‘hond’, en ‘geel’. We zien dat deze dialecten langzaam naar elkaar toe groeien nu de internaten hun regionale functie grotendeels hebben verloren. Hoe ouder iemand is, hoe makkelijker het is om iemands herkomst vast te stellen. Niet vanwege de klank, maar vanwege de gebaren die iemand gebruikt. Sommige doven vinden het goed dat die variatie kleiner aan het worden is, maar niet iedereen heeft diezelfde gevoelens. Het voelt ook een beetje als het verlies van een element van de dovencultuur dat heel lang tekenend was voor Nederland.

DIALECTEN Wat wel weer heel makkelijk is in gebarentaal, is zeggen waar iemand vandaan komt. Dit geldt voor Nederlandse Gebarentaal (NGT), maar ook voor heel veel buitenlandse gebarentalen. Zo zijn er noordelijke gebaarders, Rotterdamse gebaarders en zuidelijke gebaarders. Ook Amsterdam en Voorburg zijn heel herkenbaar. Waar we een horende Groninger meteen herkennen aan zijn klankkleur en uitgesproken ‘n’ aan het eind van woorden (‘woord’n’), zijn dove Groningers te herkennen aan de specifieke woordenschat. Sinds het eind van de achttiende eeuw zijn doven in internaten grootgebracht, nog tot lang in de twintigste eeuw. Na hun schooltijd bleven dove mensen vaak wonen in de regio waar ze naar school waren geweest, daar lag hun sociale netwerk, daar waren andere doven om mee te gebaren. Bij gebrek aan een gebarentaalschrift was er relatief weinig contact met andere gebaarregio’s, en zo zijn er vijf dialecten ontstaan in Nederland, rondom de vijf doveninstituten.

De dialecten vallen vooral op doordat ze verschillende gebaren gebruiken voor een paar

Onno Crasborn

Dr. Onno Crasborn is senior ûndersiker oan de Radboud Universiteit en spesjalist op it mêd fan gebeartetaal. Syn eigen ûndersyk giet benammen oer de foarm fan gebearten: de bewegings en stannen fan hannen, antlit, holle en boppelichem. It ûndersyk konsintrearret him de kommende jierren op de twa hannen: wannear brûke dôven ien hân om te gebearen en wannear twa, en hoe wurkje de hannen krekt gear yn de kommunikaasje fan dôve gebearders yn Nederlân?

“Geel” - Amsterdam

“Geel” - St. Michielsgestel (zuid)

“Proberen” - Voorburg

“Proberen” - elders Lexicon/Leksikon

31

VIER NUCHTERE BLIKKEN OP TAAL EN SOCIALE MEDIA

Marc van Oostendorp

VIER NUCHTERE BLIKKEN OP TAAL EN SOCIALE MEDIA

Marc van Oostendorp

De sociale media zoals Twitter en Facebook zijn een bron van zorg en hoop. Ze zouden voor maatschappelijke verruwing zorgen of juist voor meer onderling begrip. Ze zouden ons mensen eenzamer maken, met allemaal meer aandacht voor hun telefoon dan voor elkaar of ze zouden ons juist dichter bij elkaar brengen. De mensen zouden er dommer en minder belezen van worden of juist slimmer en actiever. Ze zouden de taal over het randje van de afgrond doen storten of ze zouden juist zorgen voor een ongehoorde explosie van taalcreativiteit.

Je kunt natuurlijk eindeloos over dit soort zaken twisten, het liefst natuurlijk via Twitter, en dat zorgt bij alle betrokkenen ongetwijfeld voor veel vreugde.

Maar je kunt de zaken ook eens nuchter bekijken.

Van de invloed op de maatschappij of de individuele mens heb ik geen verstand, maar wat de taal betreft lijkt er mij weinig reden voor overdreven optimistische verwachtingen, maar ook niet voor pessimistische.

Hier zijn vier redenen voor een wat nuchterder kijk op de sociale media dan de gangbare.

32

1.

MEDIA BEÏNVLOEDEN DE TAAL ZELDEN OF NOOIT. Dat ‘nieuwe’ media de taal beïnvloeden wordt al heel lang gedacht. Bij de introductie van de telefoon werd al gemopperd omdat ‘huisvrouwen’ dat medium alleen maar voor oppervlakkig gebabbel zouden gebruiken. Ook de speelfilm, de radio en de televisie werden allerlei invloeden toegeschreven, maar daar is maar weinig van gebleken. Neem de televisie en wees eens eerlijk, welke langdurige invloed heeft dat medium nu op onze taal gehad?

Akkoord, Van Kooten en De Bie hebben onze woordenschat verrijkt met regelneef en Jiskefet met lullo, maar dat kun je toch geen serieuze invloed noemen? Een paar woorden die sommige mensen af en toe gebruiken? Of gebruikt u die woorden wél regelmatig? (De journalist Ewoud Sanders maakte vijftien jaar geleden Jemig de Pemig!, een heel boekje met woorden die het eerstgenoemde duo aan de taal hadden toegevoegd. Maar wie dat nu doorbladert, ziet hoeveel van die vondsten inmiddels alweer zijn weggezakt.)

Echt van belang bij taalverandering is de vorm die we al het langst gebruiken: het gesproken contact tussen mensen die zich fysiek in dezelfde ruimte

Lexicon/Leksikon

VIER NUCHTERE BLIKKEN OP TAAL EN SOCIALE MEDIA

Marc van Oostendorp

bevinden. Dat gaat niet snel – maar er zijn ook geen aanwijzingen dat de taal nu sneller verandert dan in het verleden, als zoiets al te meten zou zijn.

Niet om fraaie volzinnen te construeren, of uitgebreide betogen waarin de ene alinea een logisch verband houdt met de vorige en de volgende, maar waarschijnlijk veel eerder om elkaar in korte zinnetjes verslag te doen van onze alledaagse werkzaamheden.

Precies die functie is altijd de belangrijkste gebleven, in ieder geval kwantitatief: luistert u maar eens naar hoe de mensen de taal vooral gebruiken. Wat dat betreft is de tweet dus veel beter geschikt voor de taal in zijn natuurlijke staat dan de handgeschreven brief of het weloverwogen pleidooi.

2. DE SOCIALE MEDIA VERANDEREN VEEL TE SNEL Daarbij komt dan nog dat de sociale media zélf veel te snel veranderen. Dit jaar maakte woordenboekmaker Van Dale bekend dat het werkwoord msn’en uit de woordenlijst zou worden verwijderd omdat het niet meer werd gebruikt.

Nog maar een jaar of vijf geleden was msn dé manier waarop jongeren met elkaar communiceerden.

Inmiddels is dat alweer vervangen door allerlei andere vormen. Ik durf ze hier niet eens te noemen, want voordat ik de namen heb uitgetikt, is de jongste generatie alweer overgestapt op iets anders.

Dat betekent ook dat de ‘invloed’ van die nieuwe media steeds maar verandert. Nog maar kort geleden kon je denken dat nieuwe media impliceerden dat ‘we’ steeds meer afkortingen gingen gebruiken: sms-taal. Inmiddels is sms goeddeels vervangen door Whatsapp, waarop je technisch veel minder gebonden bent aan verkorte vormen. Die verkorte vormen worden dan ook minder gebruikt.

Jeans did not change the way we walk and the iPhone did not make us change our voice 3. DE SOCIALE MEDIA PASSEN ZICH EERDER AAN DE TAAL AAN DAN ANDERSOM Doordat de sociale media zo snel veranderen, is het logischer dat zij iedere keer net iets beter zijn aangepast aan de eisen die de taal stelt, dan dat het logge en eeuwenoude taalsysteem dat we al eeuwenlang hebben zich van de ene dag op de andere aan de nieuwste technische gril voegt.

Hoe passen de media zich aan de menselijke taal aan? Om dat vast te stellen zou je moeten begrijpen waar die taal eigenlijk, van oudsher, voor dient.

Waarvoor gebruikten de jagers en verzamelaars op de prehistorische steppe eigenlijk taal?

Lexicon/Leksikon

Language is old and rich and versatile 4. DE MENSEN KUNNEN BEST SCHAKELEN Er zijn weinig redenen om je zorgen maken, net zoals er weinig redenen zijn om overdreven hoopvol te zijn: de sociale media zijn te vluchtig om taal fundamenteel te veranderen. De spijkerbroek heeft onze manier van lopen ook niet veranderd en de iPhone heeft er niet voor gezorgd dat we een andere stem opzetten.

Het is dan ook niet verbazingwekkend dat mensen best kunnen schakelen tussen verschillende media.

Dat hebben ze al heel lang moeten doen: het verschil tussen de formele schrijftaal en de informele spreektaal was honderd jaar geleden niet per se kleiner dan dat tussen de sollicitatiebrief en de Facebook-statusupdate nu.

Hoewel er natuurlijk wel wat anekdotes zijn over mensen die ff schrijven in een officieel briefje, komen dat soort missers in de praktijk ook weinig voor. En waar ze wel plaatsvinden, wijzen ze niet per se op invloed van de sociale media op ‘de taal’.

De taal is oud en rijk en veelvormig. Ze is nog altijd het allerkrachtigste communicatiemiddel dat we hebben en dat kan op geen enkele manier geëvenaard worden door wat dan ook. Taal kan daarom zeker niet worden veranderd door zoiets onbenulligs als een touchscreen.

33

VIER NUCHTERE BLIKKEN OP TAAL EN SOCIALE MEDIA

Marc van Oostendorp

Marc van Oostendorp Marc van Oostendorp (born 1967) is Professor of Phonological Microvariation at Leiden University and is also a senior researcher at the Meertens Institute. He is a prolific writer on language, publishing articles, academic and non-specialist books, columns in magazines and newspapers and blogs such as Neder-L. In 1996 his dissertation was awarded the AVT/AnĂŠla Dissertatieprijs, presented by the Society for General Linguistics and the Association for Applied Linguistics for the best Dutch dissertation in linguistics from the previous year. His work for non-specialist readers won him an oeuvre prize from the Netherlands Graduate School of Linguistics (LOT) in 2005.

34

Lexicon/Leksikon

MEERTALIGHEID IN ONZE SAMENLEVING

Leonie Cornips

MEERTALIGHEID IN ONZE SAMENLEVING

Leonie Cornips

In het maatschappelijk debat komt een tweeslachtige houding ten opzichte van meertaligheid naar voren. Dit heeft alles te maken met een samenleving die talig gedrag vooral als sociaal gedrag ziet. Het is deze associatie die meertaligheid zo complex en gelaagd maakt. De talige markt in Nederland is, zoals overal ter wereld, een symbolische markt die maatschappelijke ongelijkheid reflecteert.

Sommige talige producten en sprekers hebben meer waarde dan andere en bij tweetalige sprekers wordt, afhankelijk van hun tweede (moeder)taal, met verschillende maten gemeten.

Meertaligheid beschouwt men als een verrijking voor de Nederlandse samenleving als het om het Engels en zijn sprekers gaat, maar men ziet het als een verarming als het sprekers van Berber of Turks betreft. De overheid stimuleert en financiert Engels op de basisschool maar beëindigt op die basisschool het onderwijs in het Turks.

Veel van onze huidige opvattingen over meertaligheid zijn het resultaat van het uitwisselen en beïnvloeden van ideeën, gevoelens en meningen van mensen sinds het begin van de renaissance.

Lexicon/Leksikon

I en tredde fan basis- en middelbere skoalbern prate thús in oare taal of dialekt dan it Hollânsk De maatschappelijke elite van toen koos de eigen spreektaal, namelijk het gesproken Hollands, als landstaal, als het ‘goede’ Nederlands en daarmee ook als de schrijftaal, en vanaf die tijd vindt er een proces van taalstandaardisatie plaats. Het actieve proces van standaardisatie leidt ertoe dat sprekers van het ‘goede’ Nederlands altijd als competent en intelligent beoordeeld worden in tegenstelling tot sprekers van het ‘niet-goede’ Nederlands.

Het is deze visie op taal die veel emoties oproept.

Mensen spreken namelijk vaak niet het ‘goede’ Nederlands van huis uit omdat ze in een andere regio dan het Gooi geboren zijn of omdat ze niet in een gezin opgroeien van wie de ouder(s) thuis schooltaal en een rijk en gevarieerd aanbod in het Nederlands kunnen aanbieden, ongeacht of deze personen een- of tweetalig opgroeien. Bovendien kunnen kinderen, adolescenten en volwassenen door de identiteit(en) die ze beleven en uitdragen anders spreken dan de norm voorschrijft.

35

MEERTALIGHEID IN ONZE SAMENLEVING

Leonie Cornips

A NDERE THUISTALEN NAAST HET NEDERLANDS Uit onderzoek van de taalkundige Extra en collega’s tussen 1997 en 2000 in dertien steden verspreid over heel Nederland blijkt dat een derde van basis- en middelbare schoolleerlingen thuis nog een andere taal of dialect dan het Nederlands spreekt. In een stad als Den Haag zijn er thuis naast het Nederlands nog 96 andere talen te vinden.

Van de meest genoemde talen, bevinden het Turks, Arabisch, Berber, Engels en Hindu(stani) zich in de voorhoede (tussen de vier- en achtduizend leerlingen).

W EL OF GEEN DIALECT, FRIES OF TURKS MET JE KIND SPREKEN? Het idee dat een jong kind door het verwerven van twee talen in de war raakt en beide talen niet goed zou leren beheersen is een misverstand.

Het is dit misverstand dat ouders die van huis uit een dialect spraken, vooral in de jaren zestig, er massaal toe bracht om hun kinderen in het Nederlands op te voeden.

Als je kind succesvol wil zijn op school en economisch vooruit wil in de Nederlandse samenleving, zal het goed Nederlands moeten spreken en schrijven. Het klinkt aannemelijk dat een kind maar één taal goed kan leren en dat het onverstandig is om een jong kind met twee talen in aanraking te laten komen. Maar onderzoek heeft uitgewezen dat kinderen beide talen leren spreken en beheersen als een eentalig kind als zij beide talen onder bepaalde condities van geboorte af aan aangeboden krijgen. Ze worden dus moedertaalspreker van het dialect, Turks of Fries én het Nederlands.

Om in taal goed te learen moat it thús ryklik en fariearre oanbean wurde

DIALECTEN EN REGIONALE TALEN ALS THUISTALEN NAAST HET NEDERLANDS Het Europees Handvest voor Streek- of Minderheidstalen heeft het Fries, Nedersaksisch en Limburgs als drie regionale of streektalen erkend. In Nederland spreekt men het Nedersaksisch in (delen van) de provincies Groningen, Drenthe, Overijssel en Gelderland. Het Fries heeft het hoogste niveau van erkenning (III) waardoor inwoners van Friesland tussen het Fries en Nederlands als officiële taal kunnen kiezen. Het Nedersaksisch en Limburgs hebben niveau II van erkenning en zijn daardoor niet als officiële minderheidstaal erkend en er zijn geen eenduidige regelingen hoe de overheden het gebruik van deze talen zouden moeten ondersteunen.

Is het nu zo dat officiële erkenningen en de status van dialecten parallel lopen met de mate waarin individuen de betreffende streektaal binnen en buiten het gezin spreken? De onderwijskundig onderzoeker Geert Driessen heeft ouders van basisschoolleerlingen uit groep 2 ondervraagd over hun taalkeuzes binnen het gezin. Het spreken van het dialect neemt af per generatie en de top drie in dialectgebruik bestaat onbetwist uit het Limburgs, het Fries en het Zeeuws. Hoe vaak men een streektaal of Fries spreekt, heeft volgens de bevraagde ouders in dit onderzoek niets te maken met de officiële erkenning ervan. Men zegt meer Limburgs (niveau II) dan Fries te spreken (niveau III) en men spreekt meer Zeeuws (geen erkenning) dan Nedersaksisch (niveau II).

36

JONG GELEERD, OUD GEDAAN? Wat zijn de condities waaronder kinderen twee talen verwerven als twee moedertalen?

In de eerste plaats is leeftijd heel erg belangrijk.

Vroeger dachten taalkundigen dat de cruciale leeftijd om een tweede taal te verwerven rond de pubertijd ligt. Recenter onderzoek wijst uit dat die leeftijd weleens veel lager zou kunnen liggen, wellicht zo rond de vier jaar. Tussen geboorte en een aantal jaren oud is er blijkbaar een gevoelige periode voor grammaticale ontwikkeling. Komt het kind ná een bepaalde periode in aanraking met de tweede taal, dan kan de eerste taal invloed uitoefenen op de tweede taal. Deze invloed hoeft niet blijvend te zijn. Komt het kind vanaf de geboorte al in aanraking met twee talen, dan oefent de ene taal geen invloed uit op het verwerven van de andere taal. Nieuw onderzoek lijkt aan te tonen dat misschien niet alleen de leeftijd waarop, maar ook hoe lang en hoe intensief en hoe gevarieerd kinderen met de tweede taal in aanraking komen uitermate belangrijk is. Bovendien lijken wat oudere kinderen een tweede taal sneller te kunnen leren dan jongere kinderen.

Lexicon/Leksikon

MEERTALIGHEID IN ONZE SAMENLEVING

Leonie Cornips

BEIDE TALEN GEVARIEERD AANBIEDEN Een voorwaarde om beide talen goed te leren is dat het kind beide talen rijk en gevarieerd aangeboden krijgt. Ouders die elders vandaan komen, bijvoorbeeld uit Afghanistan of GrootBrittannië, kunnen veel beter hun moedertaal respectievelijk het Dari of Engels met hun kind spreken dan ‘krom’ Nederlands. En een ouder die veel zelfverzekerder het dialect spreekt dan Nederlands, kan veel beter Gronings of Limburgs met zijn kind spreken dan dat ongemakkelijke Nederlands. Verder is het heel belangrijk dat zo veel mogelijk gezinsleden en anderen beide talen in veel functies aanbieden. Het gaat dan niet zozeer om hoe vaak ouders beide talen spreken, maar om hoe divers en rijk het aanbod is dat ze (kunnen) aanbieden, zoals voorlezen, tellen en rekenen, verhalen vertellen, spelletjes doen, luisteren naar radio en televisie in beide talen. Ook is het belangrijk dat ouders en omgeving laten blijken dat beide talen van belang zijn en gewaardeerd worden.

Dialektrenêssânse?

Yn de jierren ’90 hie it dialekt yn Nederlân in oplibbing. It gebrûk fan dialekt yn kulturele en semy-kulturele konteksten lykas popferskes en de literatuer naam merkber ta. Sa sterk sels, dat hja praten oer in ‘dialektrenêssânse’.

Efterôf kamen taalwittenskippers hjir wat op werom, omreden dat it deistige dialektgebrûk noch hieltiten efterút giet. Eksakte sifers binne der lykwols net. Der wurde wol ûndersiken útfierd, mar dy binne sa ûngelyk fan opset dat se ûnderling sawat net te ferlykjen binne.

De ôfrûne jierren hat it Meertens Instituut twa dialektatlassen útjûn, wêryn’t 611 en 267 Nederlânske dialekten ûnderskaat waarden.

Op de fraach hoefolle dialekten der yn Nederlân binne antwurdet it Meertens Instituut yn harren lêzersfragenrubryk dan ek: “Dat is sawat like dreech te beäntwurdzjen as de fraach hoefolle plakken der yn it taffelskleed sitte nei in itentsje mei freonen. Is it no ien grut plak, as binne it der in hiele soad lytse?” (GK)

DE ROL VAN GEZINSLEDEN Er zijn in Nederland kinderen die vanaf hun geboorte twee talen spreken binnen een familie, afhankelijk van de taalkeuze van de vader of moeder. Ze spreken met moeder bijvoorbeeld uitsluitend Nederlands en met vader uitsluitend Engels. Dit is het zogenaamde één-ouder-één-taal gezin. Vaak zijn deze gezinnen wat taalkeuze betreft geïsoleerd van de omringende samenleving die óf eentalig óf veel gevarieerder is in de talen die gesproken worden. Dat is anders dan gezinnen waarin dialect of Fries én Nederlands gesproken wordt. Degenen die een dialect of Fries spreken zijn tegenwoordig in Nederland bijna altijd tweetalig; er zijn nauwelijks meer eentalige sprekers van een dialect of Fries te vinden.

In meertalige gezinnen zijn de taalkeuzen ook niet gescheiden als in één-ouder-één-taal gezinnen, en beide talen of taalvariëteiten zijn ook terug te vinden binnen de eigen regio.

Lexicon/Leksikon

37

COLOFON

Dit is een uitgave van kunstinitiatief VHDG horend bij de tentoonstelling Lexicon/Leksikon, die van 30 november 2013 tot 11 januari 2014 te zien was in Leeuwarden.

Redactie-adres Kunstinitiatief VHDG

Blokhuisplein 40

8911 LJ Leeuwarden Nederland

contact@vhdg.nl www.vhdg.nl Hoofdredactie: Eindredactie: Vormgeving Drukwerk

Lennard Dost, Grytsje Klijnstra Grytsje Klijnstra Marcel Westra, Typysk Rekladruk

Auteurs Bettina Beinhoff, Leonie Cornips, Onno Crasborn, Frances

Correctie

Doderer, Lennard Dost, Mathilde Jansen, Grytsje Klijnstra, Machteld Leij, Marc van Oostendorp, Ewoud Sanders, Vivien Waszink, Henk Wolf Cilla Geurtsen (Nederlands), Rymke Zijlstra (Fries)

Oplage

1.000

Opinies in deze uitgave zijn niet noodzakelijk die van Stichting VHDG. Copyrights berusten bij de afzonderlijke auteurs. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvuldigd, of openbaar gemaakt, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieĂŤn of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie en de auteurs.

Lexicon/Leksikon werd mede mogelijk gemaakt door:

38

IDENTITY THROUGH LANGUAGE

Dr Bettina Beinhoff

Lexicon/Leksikon