Angst bij kinderen en jongeren Informatie voor ouders over angst en de behandeling van overmatige angst
Deze folder is bedoeld om u als ouders wat meer te vertellen over angsten bij kinderen. Het kan u helpen uw kind beter uit te leggen wat angsten zijn, hoe je ze kunt herkennen, welk nut en nadeel angsten hebben en wat er aan te doen is.
Iedereen is wel eens bang Iedereen is wel eens bang. Jong of oud, sterk of zwak, groot of klein. Niet iedereen is bang voor dezelfde dingen. Sommige kinderen zijn bang voor dieren. Andere kinderen maken zich zorgen als ze bijvoorbeeld in het donker zijn. Sommige kinderen vinden het spannend om naar een feestje te gaan of om vrienden te maken. Er zijn ook kinderen die het spannend vinden om een proefwerk te maken, of om bij hun vader en moeder weg te zijn. Het is helemaal niet erg om af en toe bang te zijn, want dat gevoel kan ons soms helpen om gevaarlijke dingen te herkennen. Wanneer een kind bijvoorbeeld de weg oversteekt is het maar goed dat het een beetje angst voelt. Hij of zij zou anders niet opletten en bijvoorbeeld door een auto aangereden kunnen worden. Angst zorgt dat je goed oplet en snel kunt reageren. Angsten zijn dus normaal en vaak nuttig. Voor een klein kind komt daar nog eens bij dat het bang is voor een aantal dingen die hij of zij voor de eerste keer ziet of doet. Het kind weet dan nog niet alles en snapt ook nog niet alles. Daarom kan hij of zij soms angstig reageren op dingen.
Baby’s Zo kunnen kinderen in de babyleeftijd of iets ouder, angstig zijn voor harde geluiden. Bijvoorbeeld als er een snoeptrommel op de grond valt. Ook kunnen ze bang zijn dat hun vader of moeder weg zal gaan. Als je klein bent kan het ook best eng zijn om ergens te komen waar je nog niet eerder geweest bent. Maar ook het geluid dat je hoort als je de wc doorspoelt, kan eng zijn.
3
Peuters Maar ook als het kind 2 of 3 jaar is, is het niet leuk als vader of moeder weggaan. Dan is het best spannend dat er iemand anders voor het kind zorgt. Ook rare geluiden zoals een stofzuiger of onweer kunnen eng zijn. Net zoals het donker, enge beesten en Sinterklaas en Zwarte Piet. Ook het slapen gaan kan soms heel spannend zijn.
Kleuters en iets ouder (4 – 8 jaar) Ook voor kleuters en iets oudere kinderen kunnen veel dingen spannend zijn. En ook dat is vaak helemaal niet raar. Soms hoort het ook bij de leeftijd omdat het kind nieuwe dingen gaat ontdekken en proberen. Zo kan het alleen in huis zijn, of het alleen slapen op een eigen kamer soms best moeilijk zijn. En ook van iets dat het kind op televisie heeft gezien en een beetje eng was kan hij/zij bang worden. Veel kinderen zijn bang voor water. Zij durven dan bijvoorbeeld niet te zwemmen.
Basisschool Maar ook voor wat oudere kinderen op de basisschool is het normaal om soms bang te zijn. Het kan dan zijn dat een kind bijvoorbeeld denkt dat hij de opdrachten op school niet goed gemaakt heeft. Het is dan niet leuk dat hij naar school moet omdat er dan nog meer opdrachten gemaakt moeten worden. Of misschien wil een kind wel niet naar school omdat hij gepest wordt. Sommige kinderen zijn bang dat er iemand die zij heel lief vinden doodgaat, of dat er iets heel ergs zou kunnen gebeuren met hun vader of moeder als ze weggaan zonder hem.
4
Middelbare school Wanneer een kind naar de middelbare school gaat, kan het soms bang(er) worden. Jongeren gaan vaak meer nadenken over zichzelf en het contact met leeftijdsgenoten. Het kan dan meer onzeker worden over eigen uiterlijk en bang zijn dat anderen hem niet leuk of raar of dom vinden. Of zich zorgen maken over dat het niet gaat lukken met school of over presentaties. Jongeren kunnen het spannend vinden om vrienden te maken of iets te zeggen in de klas of in een groep, of zenuwachtig worden voor een feestje.
Het lichaam vertelt ons wanneer we bang of bezorgd zijn Het lichaam vertelt ons wanneer we zenuwachtig en bang zijn. Het is nuttig als kinderen dat weten en dus is het goed om hen uit te leggen dat ons lichaam dat doet door ons ‘seintjes’ te geven. Je krijgt bijvoorbeeld zweethanden en een snellere hartslag (je hart gaat ‘bonzen’). Door op die seintjes van je lichaam te letten, kun je leren ontdekken wanneer je je bang voelt. Seintjes die het lichaam kan geven als je bang of bezorgd bent zijn bijvoorbeeld: ›› hoofdpijn ›› een rood gezicht krijgen ›› onprettig gevoel in de buik (buikpijn) ›› een beetje misselijk worden ›› een trillende mond hebben ›› kippenvel krijgen ›› een bibberstem krijgen ›› je hart gaat sneller kloppen ›› trillende knieën krijgen ›› zweterige handen krijgen ›› moeten plassen. Deze seintjes noemen we ‘lichamelijke angstreacties’.
Sommige kinderen gaan door hun angst iets anders doen dan ze eigenlijk zouden willen. 6
Als de angst te groot wordt Zoals u ziet, zijn bijna alle kinderen wel eens bang. De jonge kinderen, maar ook de oudere kinderen. En vaak is dat helemaal niet erg. Maar soms zijn kinderen bang of bezorgd op momenten dat het eigenlijk helemaal niet nodig is. Ze hebben dan last van overdreven of overmatige angst. Sommige kinderen gaan door hun angst iets anders doen dan ze eigenlijk zouden willen. Ze gaan dan bijvoorbeeld een eindje om fietsen, omdat ze geen pesters tegen willen komen. Terwijl ze eigenlijk liever gelijk naar huis willen fietsen, omdat ze met de buurjongen zouden gaan zwemmen. Of misschien durft een kind wel niet te zwemmen, omdat hij bang is voor het water. Hierdoor kan hij niet gaan zwemmen met vrienden. Het kind ‘loopt dan weg’ voor de pesters en voor het water, omdat hij bang wordt. We noemen dit ook wel ‘vermijding’. Het is nuttig om met het kind te bespreken wat de gevolgen zijn van dit ‘weglopen’ voor angsten. Zullen de angsten van het kind minder erg worden als hij er steeds voor wegloopt? Of bereik je juist het tegenovergestelde van wat je wilt? U kunt dan met uw kind de voordelen en de nadelen van dit ‘ervoor weglopen’ bespreken.
7
Voordeel: ›› De bangheid die het kind voelt verdwijnt. Dit is fijn, want het zal zich eventjes beter voelen. Nadelen: ›› Een volgende keer zal het kind in dezelfde situatie wéér bang zijn. En misschien is het dan nog wel erger. Het zal elke keer moeilijker worden om toch te gaan en er niet voor weg te lopen ›› Het kind mist leuke dingen. Misschien durft hij niet met vrienden/vriendinnen naar het zwembad, omdat hij bang is voor het water ›› Het kind zal bang blijven als hij niet leert tegen de angst te kunnen. Er zijn dus meer nadelen van ‘ervoor weglopen’ dan voordelen. Als het kind weg blijft lopen wordt zijn angst alleen maar groter. Misschien loopt uw kind ook wel eens voor dingen weg die hij spannend vindt. En misschien mist hij ook wel een heleboel leuke dingen hierdoor. Bij Jonx kunnen we uw kind helpen. Verderop in deze folder kunt u lezen hoe we dat kunnen doen.
Bij Jonx kunnen we uw kind helpen.
8
Verschillende angsten Bij kinderen komen verschillende soorten angsten voor. De drie meest voorkomende soorten angst zijn:
Separatieangst (angst voor weggaan of gescheiden worden van de ouders) Bij separatieangst is een kind erg angstig om van huis en/of bij zijn ouders weg te gaan. Hij is dan bijvoorbeeld bang dat zijn vader of moeder hem alleen achter zal laten. Soms is een kind bang dat ze niet meer terug komen of dat ze een ongeluk of een enge ziekte krijgen, waardoor hij alleen over zal blijven. Veel leuke dingen die deze kinderen doen worden moeilijk. Ze zoeken dan niet de situaties op waarbij ze alleen zijn of willen dat er iemand steeds in de buurt blijft. Bijvoorbeeld op school, bij het sporten of bij een club waar het kind graag naar toe zou willen gaan. Het kind blijft vaker thuis. Of het kind wil liever niet dat zijn vader of moeder even weggaat naar bijvoorbeeld de supermarkt. We zeggen dan ook wel dat het wereldje om hem heen steeds kleiner wordt. Door de scheidingsangst wil het kind zijn ouders steeds in de gaten houden. Hij wil precies weten wat ze doen en waar ze zijn. Ook oudere kinderen kunnen bang zijn om weg te gaan van hun ouders. Ze vinden het dan bijvoorbeeld erg spannend om naar school, uit logeren of op schoolkamp te gaan.
9
Gegeneraliseerde angst (zorgen maken en piekeren over meerdere dingen en activiteiten) Bij deze angst weet het kind vaak zelf niet waarvoor het precies bang is of waarom het zich angstig of bezorgt voelt, maar de ‘seintjes’ die het lichaam geeft, zijn altijd aanwezig. Deze kinderen maken zich vaak over heel veel verschillende dingen snel zorgen. Een kind weet niet goed wat hij met die bezorgdheid moet doen. Een seintje dat het lichaam kan geven bij deze angst is bijvoorbeeld snel moe zijn. Ook kunnen deze kinderen zich moeilijk concentreren. Of ze kunnen zich niets herinneren en snel boos en chagrijnig zijn. Ook kan het kind pijn in zijn spieren hebben of moeilijk kunnen slapen. Door de angst, bezorgdheid of de seintjes van het lichaam kunnen er problemen ontstaan. Het kind heeft bijvoorbeeld problemen op school, met vrienden of misschien wel tijdens een leuk uitje. Kinderen met deze angst denken heel veel na over allerlei gevaarlijke en nare dingen die kunnen gebeuren. Terwijl hier helemaal geen reden voor is. Dit nadenken kan over het kind zelf gaan, maar ook over bijvoorbeeld zijn ouders. Hij kan dan bijvoorbeeld denken dat hij niet weet wat hij moet doen als er echt iets naars of gevaarlijks zou gebeuren. Omdat dit kind zich zoveel zorgen maakt wil hij graag horen dat er niks aan de hand is. We noemen dit ook wel ‘geruststellen’. Hij wil graag door zijn ouders of leerkracht gerust gesteld worden. Maar de ouders en de leerkracht kunnen hem niet altijd geruststellen. Ze zijn bijvoorbeeld niet altijd bij hem. En geruststellen helpt vaak ook maar heel even. De angst heeft dus niet alleen nare gevolgen voor het kind, maar ook voor zijn omgeving. Bijvoorbeeld voor zijn vader en moeder of voor de leerkracht die hem vaak gerust moeten stellen.
10
Sociale angst (blijvende angst voor één of meer plekken waar andere mensen zijn) Deze kinderen kunnen bijvoorbeeld bang zijn om dingen fout te doen, of voor onbekende mensen. Het kan ook zijn dat ze denken dat ze voor gek staan voor andere kinderen of volwassenen of zijn bang dat de ander vervelend zal reageren. Deze kinderen zijn bang voor allerlei momenten waarop ze met andere mensen te maken hebben (‘sociale situaties’). Het maakt vaak weinig uit of het gaat om bekende mensen of niet. Soms kan een kind bang worden als hij weet dat hij in een enge sociale situatie terecht zal komen. Het lichaam geeft dan seintjes af. Hij krijgt bijvoorbeeld een rood gezicht of gaat trillen. Hij kan ook gaan zweten. Sommige kinderen lopen hier dan voor weg. Maar als een kind ervoor wegloopt kan hij zich alleen gaan voelen. Als de angst van het kind heel sterk wordt zullen meer mensen merken dat hij angstig is. De omgeving zal daarom juist extra op het kind gaan passen. Dit is niet altijd fijn. Door die angst kan het gezin bijvoorbeeld veel dingen niet meer doen of ondernemen. Ook de leuke dingen niet. De angst is dan niet alleen vervelend voor het kind, maar ook voor bijvoorbeeld de vader of moeder. Er zijn twee verschillende sociale angsten: 1. De specifieke sociale angst, hier komt de angst altijd in één en dezelfde situatie voor. 2. De gegeneraliseerde sociale angst. Hier komt de angst in meerdere situaties voor.
Soms kan een kind bang worden als hij weet dat hij in een enge sociale situatie terecht zal komen. 11
Hoe kunnen wij uw kind helpen? Wanneer kinderen veel last hebben van angst, zal meestal cognitieve gedragstherapie wordt aangeboden. Kinderen leren met cognitieve gedragstherapie anders te denken en anders te doen. Door te praten en door te oefenen.
Praten Een behandelaar kan met het kind en zijn ouders gaan praten. Dit kan bijvoorbeeld gaan over wanneer het kind bang is en wat het kind dan denkt en voelt. En wat een kind doet als het heel erg bang is. We kunnen ook met de ouders praten, zodat we hen leren om het kind te helpen met de angsten om te gaan. Wat ouders bijvoorbeeld kunnen gaan doen als het kind bang is of de oefenopdrachten moeilijk vindt, zodat ze hem ook (thuis) kunnen helpen.
Oefenen Om minder angstig te worden, moet het kind heel veel gaan oefenen, vooral ook in de situaties die uw kind spannend vindt. Situaties die uw kind nu het liefst uit de weg gaat. Dit noemen we ook wel exposure (blootstelling). Dit klinkt best eng, maar door de spannende situaties toch op te zoeken, zal het kind leren dat door te oefenen, de angst in deze situatie steeds minder wordt. Dat het lichaam steeds minder seintjes afgeeft. En het steeds makkelijker wordt. En dat waar uw kind bang voor is, niet gaat gebeuren. Bijvoorbeeld dat het niet gaat verdrinken als het gaat zwemmen of dat andere kinderen hem niet zullen uitlachen als hij iets aan de ander vraagt. Daarnaast leert het kind trucjes om deze exposure-opdrachten uit te kunnen voeren, zoals dapper gedrag te vertonen, te letten op de taak en ontspanningsoefeningen.
12
Neem uw kind serieus en laat uw kind zelf oplossingen bedenken.
Medicijnen Sommige kinderen krijgen medicijnen, waardoor de angst minder wordt. Dat doen we altijd zo kort mogelijk. Het voordeel van medicijnen kan zijn dat uw kind daardoor de benodigde oefeningen beter durft te doen omdat het er minder bang door is. Dat helpt soms om angsten wat sneller de baas te worden. Uiteraard gaan we alleen tot het gebruik van medicijnen over na overleg en met toestemming van de ouders.
Nog een paar tips ›› ›› ›› ›› ›› ›› ›› ›› ›› ››
Wees een goed voorbeeld, blijf zelf kalm Wees trots, heb vertrouwen in uw kind Help uw kind niet om angst(en) uit de weg te gaan, maar bedenk eventueel tussenstappen Laat uw kind zelf tussenstappen bedenken Neem uw kind serieus en laat uw kind zelf oplossingen bedenken Ga niet eindeloos doorpraten, maar stel grenzen Houd vol wat goed gaat Angst hoort erbij, niet belonen voor niet bang zijn Je kunt je kind wel belonen als het iets heeft gedaan wat het heel spannend vond om te doen Merk ook kleine overwinningen op en geef uw kind daar complimenten voor.
13
Nuttige adressen Angst, dwang en fobiestichting Hoofdstraat 122 3972 LD Driebergen-Rijssenburg Telefoon 0900 – 200 87 11 info@adfstichting.nl www.adfstichting.nl Vereniging voor verlegen mensen Postbus 178 2680 AD Monster Telefoon 0174 – 240 707 vvm.info@hetnet.nl www.verlegenmensen.nl
14
Literatuur ›› ›› ›› ››
››
Verhulst, F.C. en Verheij, F., Kinder- en jeugdpsychiatrie. ISBN: 90-232-3742-0 Delfos, M.F., Kinderen en gedragsproblemen. ISBN: 90-265-1485-9 IJzermans, T. en Schouten, J., Ik kon wel door de grond zakken. ISBN: 90-600-9625-8 Folder (2004): In gesprek over: Gegeneraliseerde angststoornis. Nederlandse vereniging voor psychiatrie. Schoolstraat 24, 3451 AD Vleuten, secrass@xs4all.nl Folder (2004): In gesprek over Sociale fobie. Nederlandse vereniging voor psychiatrie. Schoolstraat 24, 3451 AD Vleuten, secrass@xs4all.nl
Handige website met ervaringsverhalen en tips kijk op www.jonx.nl
Contactgegevens Jonx Groningen Laan Corpus den Hoorn 102-2 9728 JR Groningen Postbus 86 9700 AB Groningen Telefoon 050 – 522 32 90 Fax 050 – 522 38 90 afsprakenjonxgroningen@lentis.nl
Jonx Winschoten Mr. D.U. Stikkerlaan 1 9675 AA Winschoten Postbus 286 9670 AG Winschoten Telefoon 0597 – 45 63 00 Fax 0597 – 45 62 20 afsprakenjonxwinschoten@lentis.nl
Jonx Delfzijl Jachtlaan 52 9934 JD Delfzijl Postbus 281 9930 AG Delfzijl Telefoon 0596 – 64 91 03 Fax 0596 – 64 92 00 afsprakenjonxdelfzijl@lentis.nl
Jonx Veendam (spreekuurlocatie) Gebouw Veencompas Jan Salwaplein 3 9641 LN Veendam Telefoon 0598 – 42 71 20 Fax 0598 – 42 71 40 afsprakenjonxhoogezand@lentis.nl
Jonx Hoogezand-Sappemeer Industrieweg 33 9601 LJ Hoogezand Telefoon 0598 – 42 71 20 Fax 0598 – 42 71 40 afsprakenjonxhoogezand@lentis.nl
J 0047 | 01-2016
Jonx Stadskanaal Semmelweislaan 4 9501 HS Stadskanaal Postbus 30 9500 AA Stadskanaal Telefoon 0599 – 69 21 47 Fax 0599 – 69 22 00 afsprakenjonxstadskanaal@lentis.nl
Onze vestigingen zijn elke werkdag geopend van 08.30 uur tot 17.00 uur. Het is ook mogelijk om een afspraak te maken buiten kantooruren. Vraag naar de mogelijkheden bij het secretariaat. Het centrale telefoonnummer van Jonx Ambulant is 0597 – 45 63 60. © Jonx|Lentis, 2016 Aan deze uitgave kunnen geen rechten worden ontleend.
Vormgeving Dorèl Extra Bold