Handboek NEN 3140
NEN 3140:2018+A3:2019
februari 2023
Bestemd voor de cursussen:
❑ basiscursus;
❑ opfriscursus;
❑ voldoende onderricht persoon;
❑ inspecties aan elektrische arbeidsmiddelen;
❑ inspecties aan elektrische installaties;
❑ gebruikerstrainingen meetinstrumenten.
Auteur: L. Smit
Nuttige links: www.sot.nl/hyperlinks
www.elektrohonk.info
© Smit Opleidingen & Trainingen
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op w elke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Smit Opleidingen & Trainingen.
1 Ten geleide
Dit handboek is bedoeld als aanvulling en bewaardocument op een eerdere cursus NEN 3140 of een cursus via e-Learning. Met “bedrijfsvoering” wordt een zeer breed begrip bedoeld en is in wordt gedefinieerd als “Alle handelingen met inbegrip van werkzaamheden die noodzakelijk zijn om de elektrische installatie onder normale en onder abnormale omstandigheden te kunnen laten werken.” . In deze nieuwe norm en ook in deze syllabus is ook de Europese NEN-EN 50110 verwerkt.
De norm kent een aantal verschillende benamingen van personen, want dat zijn degene die de gevolgen van elektrische onveiligheid zullen ondervinden.
Één van deze personen wordt aangeduid als voldoende onderricht persoon (VOP). Dit zijn vaak personen die zijdelings met de elektrotechniek te maken hebben, maar kunnen ook personen zijn die nog niet voldoende ervaring hebben opgedaan in verband met risico’s met elektriciteit. Een andere persoon, die wèl elektrotechnisch deskundig is en daardoor zelfstandig veel veiligheidsmaatregelen mag treffen, is de vakbekwaam persoon (VP).
Graag wil ik langs deze weg Smit Opleidingen & Trainingen (SOT) aan u voorstellen. SOT organiseert en/of verzorgt allerlei opleidingen en trainingen aan bedrijven en particulieren.
Een greep uit ons aanbod:
❑ cursussen: - Elektrotechniek, - NEN 1010, - NEN 3140
❑ ook via Skype, Teams, Zoom;
❑ gebruikerstrainingen voor testers en software voor de inspectie van elektrische arbeidsmiddelen en –installaties;
❑ advies en leveren van testers en software;
❑ assistentie, begeleiding en uitvoering van inspecties.
Meer info treft u aan op onze website: www.sot.nl
Ik hoop dat u de cursus met interesse en plezier zult volgen zodat u de behandelde zaken met succes kunt toepassen bij uw werkzaamheden. Als u suggesties heeft ter verbetering en/of correctie zijn deze uiteraard van harte welkom.
L. Smit directeur / docent2 Gevaren door elektriciteit
De gevaren door elektriciteit zijn:
❑ aanraking;
❑ brand;
❑ explosie;
❑ elektromagnetische velden en krachten;
❑ onbedoeld in- en uitschakelen;
❑ vlamboog / arc flash.
3 Termen en definities
3.1 Algemeen
3.1.1 Elektrische installatie
Deze omvat al het elektrische materieel ten behoeve van de opwekking, het transport, de omzetting, de distributie en het gebruik van elektrische energie. Inbegrepen zijn energiebronnen zoals accu’s, batterijen, condensatoren.
3.1.2 Elektrische bedrijfsruimte
Een ruimte of plaats, die met name bestemd is voor de bedrijfsvoering van een elektrische installatie
3.1.3 Actief deel
Ieder metalen deel dat bestemd is om onder spanning (kunnen) te staan of als nulleider te worden gebruikt.
3.1.4 Blank deel
Ieder actief deel dat niet of onvoldoende is geïsoleerd of afgeschermd.
3.1.5 Bedrijfsvoering
Alle handelingen die noodzakelijk zijn om de elektrische installatie onder alle omstandigheden te kunnen laten werken. Tot deze handelingen behoren onder meer schakelen, regelen, bewaken en onderhoud evenals elektrotechnische en niet elektrotechnische werkzaamheden.
3.1.6 Schakeltoestand
Het wel of niet elektrisch verbonden zijn van (delen van) de elektrische installatie door middel van schakelaars, smeltpatronen, doorverbindingsmessen of verbindingsstiften.
3.1.7 Onderhoud
Werkzaamheden om de elektrische installatie in de vereiste conditie te houden.
3.2 Beschermingsgraden volgens NEN-EN-IEC 60529
Constructies, zoals waterdicht, regendicht, stofdicht, gesloten en dergelijke worden aangeduid door IP-aanduidingen (Ingress Protection)
IP2X (12 mm) is onder normale omstandigheden aanrakingsveilig
4 Personen
4.1.1 Directie
De directie van het bedrijf c.q. de werkgever in het kader van de Arbeidsomstandighedenwet.
4.1.2 Installatieverantwoordelijke
Iemand die schriftelijk is aangewezen als direct verantwoordelijk persoon voor de bedrijfsvoering van de elektrische installatie of voor de leiding over werkzaamheden.
4.1.3 Werkverantwoordelijke
Iemand die schriftelijk is aangewezen als direct verantwoordelijk persoon voor de leiding over werkzaamheden.
4.1.4 Vakbekwaam persoon
Iemand met relevante opleiding en ervaring waardoor hij of zij in staat is gevaren te voorkomen die door elektriciteit kunnen worden veroorzaakt.
4.1.5 Voldoende onderricht persoon
Iemand die voldoende is geïnstrueerd waardoor hij of zij in staat is gevaren te voorkomen die door elektriciteit kunnen worden veroorzaakt.
4.1.6 Leek
Iemand anders dan de genoemde personen zonder aanwijzing.
4.1.7 Derden
Personen die geen arbeidsovereenkomst of aanstelling hebben bij uw werkgever maar wel werkzaamheden voor het bedrijf verrichten.
5 Werkzones
5.1.1 Werkplek
De plaats waar werkzaamheden worden, zijn of nog moeten worden uitgevoerd.
5.1.2 Gevarenzone
Bepaalde ruimte rondom actieve delen waar het isolatieniveau ter voorkoming van elektrisch gevaar niet is gewaarborgd wanneer deze ruimte zonder beschermingsvoorzieningen wordt binnengegaan, tenzij de actieve delen zijn geaard dan wel op een andere deugdelijke wijze is voorkomen dat deze onder spanning kunnen komen. De gevarenzone bedraagt bij werkzaamheden 50 cm gemeten vanaf de buitenzijde van het blanke deel. Bij bedienen en meten gelden ander waarden.
6 Werkzaamheden en handelingen
6.1.1 Werkzaamheden
Elke vorm van elektrotechnische of niet-elektrotechnische werkzaamheden waarbij een elektrische gevarenbron aanwezig kan zijn.
6.1.2 Elektrotechnische werkzaamheden
Werkzaamheden aan, met of nabij een elektrische installatie, zoals beproeven en meten, repareren, vervangen, aanpassen, uitbreiden, installeren en inspecteren.
6.1.3 Niet-elektrotechnische werkzaamheden
Werkzaamheden nabij een elektrische installatie, zoals bouwwerkzaamheden, graafactiviteiten, schoonmaken en schilderen.
6.1.4 Overzichtelijke werkzaamheden
Werkzaamheden uitgevoerd in installaties waarbij geen terugvoeding mogelijk is, geen parallelschakelingen aanwezig zijn en geen noodstroomsystemen zijn opgenomen.
6.1.5 Bedieningshandelingen
Handelingen waardoor de schakeltoestand van de laagspanningsinstallatie wordt gewijzigd, alsmede het verwisselen van mespatronen.
6.1.6 Veiligheidsmaatregelen
Maatregelen ter voorkomen van letsel of schade bij het verrichten van bedieningshandelingen en van elektrotechnische en niet-elektrotechnische werkzaamheden.
6.1.7 Meting
Alle handelingen om grootheden bij elektrische arbeidsmiddelen en binnen elektrische installaties te meten
6.1.8 Beproeving
Alle handelingen bedoeld om:
• de goede werking of de elektrische, mechanische of thermische toestand van een elektrische installatie te controleren;
• de goede werking te controleren van, bijvoorbeeld, beschermingsvoorzieningen en veiligheidsketens.
6.1.9 Inspectie
Alle handelingen om te controleren of een elektrische installatie voldoet aan de technische voorschriften en veiligheidsvoorschriften, zoals omschreven in de desbetreffende normen.
6.1.10 Werken onder spanning
Alle werkzaamheden waarbij een persoon met delen van zijn of haar lichaam of met gereedschappen, hulpmiddelen of (persoonlijke) beschermingsmiddelen, terechtkomt in de gevarenzone.
6.1.11 Werken in de gevarenzone
Alle werkzaamheden waarbij een medewerker met delen van zijn of haar lichaam of met gereedschappen, hulpmiddelen of (persoonlijke) beschermingsmiddelen terechtkomt in de gevarenzone
6.1.12 Scheiden
Volledig vrijmaken van een toestel of stroomkring van andere toestellen of stroomkringen.
6.1.13 Spanningsloze toestand
Een spanningswaarde van (nagenoeg) nul volt, dat wil zeggen zonder aanwezige spanning en/of lading.
6.1.14 Spanningsloos werken
Werkzaamheden aan een spanningsloze elektrische installatie die worden uitgevoerd nadat alle maatregelen ter voorkoming van elektrisch gevaar zijn genomen.
7 Toezicht
7.1.1 Voortdurend toezicht
Ononderbroken toezicht dat er geen elektrische gevaren kunnen ontstaan en dat geen veiligheidsmaatregelen ongedaan worden gemaakt. Dit houdt in dat bij onderbreking van het toezicht de werkzaamheden moeten worden gestaakt.
7.1.2 Regelmatig toezicht
Toezicht met tussenpozen dat geen veiligheidsmaatregelen ongedaan worden gemaakt en dat er geen elektrische gevaren kunnen ontstaan.
8 Beschermingsvoorzieningen
8.1.1 Afscherming
Een voorziening die bescherming biedt tegen directe aanraking vanuit elke gebruikelijke richting van benadering.
8.1.2 Isolerend omhulsel
Een voorziening van isolerend materiaal die wordt gebruikt om toevallige aanraking van blanke delen te voorkomen.
9 Spanningen en stroomketens
9.1.1 Lage spanning (laagspanning)
Spanning die lager of gelijk is dan 1000 Volt bij wisselspanning of 1500 Volt bij gelijkspanning.
9.1.2 Hoge spanning (hoogspanning)
Spanning die groter is dan 1000 Volt bij wisselspanning of 1500 Volt bij gelijkspanning.
9.1.3 Extra lage spanning (ELV)
Dit is onder normale omstandigheden een :
• wisselspanning (AC) van ten hoogste 50 Volt;
• gelijkspanning (DC) van hen hoogste 120 Volt. Onder bijzondere omstandigheden kunnen deze waarden halveren.
9.1.4 S-keten
Een stroomketen die veilig ten opzichte van aarde is gescheiden ter bescherming tegen direct gevaar bij aanraking van metalen gestellen in geval van een defect
9.1.5 SELV-keten
Een niet-geaarde stroomketen waarin, ook onder bijzondere omstandigheden, geen hogere spanning kan optreden dan de grenswaarde van de ELV.
9.1.6 FELV-keten
Een stroomketen waarin de nominale spanning niet hoger is dan de grenswaarde van de ELV.
9.1.7 PELV-keten
Een geaarde stroomketen die onder normale omstandigheden voldoet aan de eisen die aan een SELV-keten worden gesteld.
10 Uitgangspunten
10.1 Veilige bedrijfsvoering
Bij de bedrijfsvoering moeten de elektrische risico's worden beoordeeld. In deze beoordeling moet zijn beschreven, hoe de bedrijfsvoering op veilige wijze moet worden uitgevoerd. Deze beoordeling moet worden bewaard zolang deze van belang is. Voor zich steeds herhalende gelijke werkzaamheden met gelijke risico’s mag schriftelijk een algemene procedure worden vastgelegd.
10.2 Werknemers
De directie verplicht zich ertoe dat:
• er op toe wordt gezien dat alle procedures strikt worden nageleefd;
• alle personeel dat wordt betrokken bij werkzaamheden aan, met of nabij elektrische installaties, periodiek wordt geïnstrueerd over de veiligheidseisen, veiligheidsregelsen bedrijfsvoorschriften zoals die gelden voor de werkzaamheden;
• de benodigde hulp-, beschermingsmiddelen worden verstrekt dan wel verkrijgbaar zijn;
• slechts één persoon met een en dezelfde opdracht wordt belast.
De medewerker verplicht zich te houden aan de eisen, regels en instructies zoals die door de directie zijn vastgesteld. De medewerker is verplicht in zijn werkgebied mee te werken aan het in goede staat houden van:
• de elektrische installatie;
• de beschermingen, blokkeringsmiddelen, opschriften, waarschuwingsborden, schakelschema’s en dergelijke;
• de aan u verstrekte gereedschappen, bedieningsmiddelen, persoonlijke en algemene beschermingsmiddelen.
De medewerker moet bij zijn arbeid voorzichtig en zorgvuldig te werk gaan en zodanig handelen dat voor hem en voor anderen geen gevaar ontstaat. Daarbij dient hij/zij de voor de veiligheid bestemde, door het bedrijf beschikbaar gestelde hulpmiddelen te gebruiken. Hij/zij dient er op toe te zien dat anderen geen gevaren kunnen veroorzaken. De medewerker moet de voorgeschreven kleding dragen voor de werkzaamheden die worden uitgevoerd.
Bij ieder blank deel moet men handelen alsof dit onder spanning staat, tenzij men zich ervan overtuigd hebt dat dit deel is vrij geschakeld en niet ongewild onder spanning kan komen. Als de kans op aanraking van onder spanning staande blanke delen aanwezig is, moet men geïsoleerd gereedschap of geïsoleerde handgrepen voor bediening gebruiken. Het dragen van isolerende handschoenen en/of isolerende laarzen (zie voorbeeld) ontheft u niet van de verplichting geïsoleerd gereedschap of isolerende schakelmiddelen te gebruiken.
U moet voorkomen dat aan u verstrekte sleutels in andere handen komen of worden nagemaakt. U moet verlies of defect raken van sleutels direct melden aan uw direct leidinggevende.
Voordat met de werkzaamheden wordt begonnen, moet de complexiteit ervan worden beoordeeld, zodat de juiste vakbekwame of voldoende onderricht persoon of leek kan worden gekozen om de werkzaamheden uit te voeren. Voordat met de werkzaamheden wordt begonnen, alsmede tijdens de voortgang van deze werkzaamheden, moet de werkverantwoordelijke erop toezien dat aan alle eisen, regels en instructies zijn voldaan.
De werkverantwoordelijke moet alle personen die bij de werkzaamheden zijn betrokken, instrueren over eventuele bijzondere gevaren die door hen niet zonder meer kunnen worden herkend.
Indien bij de uitvoering van werkzaamheden door twee of meer personen één of meerdere vakbekwame personen aanwezig zijn, wordt één van hen door de werkverantwoordelijke als leidinggevend vakbekwaam persoon aangewezen.
Werkzaamheden met, aan of nabij elektrische installaties mogen door jeugdige werknemers alleen worden verricht wanneer de gevaren die daarbij kunnen ontstaan door toezicht door een vakbekwame persoon op doeltreffende wijze worden voorkomen, zoals:
• alleen werkzaamheden in spanningsloze toestand;
• de inhoud en de mate van toezicht worden bepaald door het risico dat kan ontstaan wanneer deskundig toezicht ontbreekt, een en ander ter beoordeling van de werkverantwoordelijke;
• wanneer het risico niet door toezicht kan worden vermeden mogen de werkzaamheden niet door een jeugdige werknemer worden verricht.
De installatieverantwoordelijke (IV), werkverantwoordelijke (WV), vakbekwaam persoon (VP) en de voldoende onderricht persoon (VOP) worden door of namens de directie schriftelijk aangewezen. De werkverantwoordelijke kan voor de duur van een werkzaamheid ook mondeling een ploegleider aanwijzen.
De installatieverantwoordelijke, werkverantwoordelijke, vakbekwaam persoon en de voldoende onderricht persoon kunnen tot het personeel van de eigen organisatie of tot een andere organisatie behoren.
De directie is verantwoordelijk voor de veiligheid bij werkzaamheden die worden uitgevoerd door personeel dat ter beschikking is gesteld door een andere organisatie. Worden werkzaamheden uitgevoerd op basis van een overeenkomst tot het verrichten van werkzaamheden zoals aanneming of uitbesteding van werk dan vindt de overdracht van de verantwoordelijkheid plaats door de overeenkomst tot het verrichten van werkzaamheden. Daarbij kan worden geeist dat personeel van de aannemer beschikt over een aanwijzing in het kader van de NEN 3140 en beschikt over het vereiste werk- en denkniveau en de bijpassende werkervaring.
Indien elektrotechnische werkzaamheden met inleen- of uitzendkrachten plaatsvinden moeten beide werkgevers sluitende afspraken maken over de aanwijzing van de genoemde personen en hun functionele relatie.
Installatieverantwoordelijken, werkverantwoordelijken, vakbekwame personen en voldoende onderrichte personen waarmee een gezagsverhouding bestaat en aan wie werkzaamheden zijn opgedragen, zoals bij inlenen en bij uitzendkrachten, moeten door de inlener op gelijke wijze als het eigen personeel zijn aangewezen.
Deze gezagsverhouding is aanwezig tussen het bedrijf en alle personen die ter beschikking zijn gesteld voor het uitvoeren van genoemde werkzaamheden. Dit is niet alleen het geval bij uitzendkrachten, maar ook bij personeel van aannemers, wanneer het distributiebedrijf rechtstreeks aan hen opdrachten verstrekt.
Installatieverantwoordelijken moeten beschikken over tenminste een voltooide, voor het werkgebied relevante, middelbare technische opleiding of een daaraan gelijkwaardig kennisen ervaringsniveau.
Werkverantwoordelijken moeten beschikken over tenminste een voltooide, voor het werkgebied relevante, middelbare technische opleiding of een daaraan gelijkwaardig kennis- en ervaringsniveau. Verder moet de werkverantwoordelijke over leidinggevende capaciteiten beschikken
Vakbekwame personen moeten beschikken over tenminste een voltooide, voor het werkgebied relevante, lagere technische opleiding of een daaraan gelijkwaardig kennisniveau.
Voldoend onderrichte personen moeten een bedrijfsinstructie hebben gevolgd, waarin de elektrische gevaren bij het verrichten van werkzaamheden zijn toegelicht.
10.3 Organisatie
Elke elektrische installatie moet onder de verantwoordelijkheid van een installatieverantwoordelijke worden geplaatst. Elke installatie kan worden opgesplitst in gedefinieerde deelinstallaties, die elk weer onder de verantwoordelijkheid van een installatieverantwoordelijke vallen. Wanneer twee of meer (deel)installaties in elkaars nabijheid liggen, is het van wezenlijk belang dat er eenduidige afspraken zijn gemaakt tussen de verschillende installatieverantwoordelijken.
Alle werkzaamheden behoren tot de verantwoordelijkheid van de werkverantwoordelijke. De werkverantwoordelijke en de installatieverantwoordelijke moeten beiden instemmen met de nieuwe situatie van de installatie en de daartoe uit te voeren werkzaamheden. De werkverantwoordelijke en de installatieverantwoordelijke kunnen één persoon zijn. De voorbereiding van gecompliceerde werkzaamheden moet schriftelijk plaatsvinden. U bent niet verplicht een opdracht uit te voeren indien u meent dat dit uit een oogpunt van veiligheid en/of gezondheid onverantwoord is. Dit moet direct worden gemeld aan de opdrachtgever.
Elektrische bedrijfsruimten mogen alleen worden betreden door diegenen die een aanwijzing hebben. Leken hebben alleen toegang onder voortdurend toezicht van een persoon met een aanwijzing. Deuren, deksels, hekken en dergelijke, waarachter zich delen van de elektrische installatie bevinden, mogen slechts geopend worden en geopend zijn voor zover dit voor het uitvoeren van de werkzaamhedennoodzakelijk is.
Een elektrische bedrijfsruimte mag niet anders worden gebruikt als waarvoor deze bestemd is. Voor installaties of delen van installaties die niet mogen worden gebruikt, omdat ze niet veilig zijn, moet worden voorkomen dat ze onbedoeld in bedrijf kan worden genomen.
Bij het uitvoeren van werkzaamheden op basis van een overeenkomst dient eveneens de verantwoordelijkheid voor een veilige uitvoering van die werkzaamheden te zijn vastgelegd. Zijn u situaties bekend die een ongeval of een storing kunnen veroorzaken of al hebben veroorzaakt, dan bent u verplicht onmiddellijk de volgende maatregelen te nemen:
• opheffen van deze situatie of de storing (afhankelijk van de aanwijzing);
• melden aan de installatieverantwoordelijke.
Indien omstandigheden dwingen tot wijzigen van installaties, dient dit te gebeuren volgens de dan geldende normen.
10.4 Communicatie
Voordat met werkzaamheden wordt begonnen, moet de installatieverantwoordelijke over de voorgenomen werkzaamheden worden geïnformeerd. Deze verplichting geldt niet indien aan de aangewezen persoon, afhankelijk van bevoegdheid en taakstelling, een pakket standaardwerkzaamheden en het opheffen van storingen (ook wel raamopdracht of verzamelopdracht genoemd) is opgedragen.
Voor een veilige bedrijfsvoering van de elektrische installatie moet alle noodzakelijke informatie, zoals over de netsituatie en schakeltoestand, aan alle betrokkenen worden overgebracht. Dit geldt ook voor installatieverantwoordelijken bij overdracht van de dienst. Om fou-
ten bij de mondelinge overbrenging van informatie te voorkomen, moet de ontvanger de informatie naar de verzender herhalen; de verzender moet bevestigen dat de informatie juist is ontvangen en begrepen.
Toestemming om met de werkzaamheden te beginnen en de elektrische installatie na voltooide werkzaamheden weer in te schakelen, mag niet worden gegeven door signalen of op grond van een vooraf afgesproken tijdsverloop.
10.5 Werkplek
Bij alle delen van een elektrische installatie waaraan, waarmee of in de nabijheid waarvan werkzaamheden worden uitgevoerd, moet voldoende ruimte zijn om te kunnen werken. De werkplek moet zijn voorzien van een goede toegang en voldoende verlichting. Er moeten geschikte voorzorgsmaatregelen worden getroffen ter voorkoming van letsel van personen en materiële schade door andere mogelijke gevaren. Voorwerpen die de toegang belemmeren en/of brandbare materialen mogen niet naast of op de toegangswegen naar en ontsnappingsroutes van schakelmaterieel zijn geplaatst, en evenmin op die plaatsen waar het personeel met dat materieel moet werken. Op plaatsen waar vlambogen kunnen ontstaan, mogen zich geen brandbare materialen bevinden.
10.6 Gereedschappen, hulpmiddelen en persoonlijke beschermingsmiddelen Gereedschappen, hulpmiddelen en (persoonlijke) beschermingsmiddelen moeten voldoen aan relevante binnen Nederland geaccepteerde normen. Gereedschappen, hulpmiddelen en (persoonlijke) beschermingsmiddelen moeten worden toegepast in overeenstemming met de aanwijzingen en/of de richtlijnen van de fabrikant of leverancier.
Voor een veilige bedrijfsvoering of voor veilig werken aan, met of nabij elektrische installaties moeten gereedschappen, hulpmiddelen en (persoonlijke) beschermingsmiddelen worden gebruikt die geschikt zijn voor die toepassing, op de juiste wijze worden gebruikt en goed worden onderhouden. Voor zover dit voor een correct gebruik en behoud van de betreffende middelen relevant is moeten de eigenschappen, het gebruik, de opslag, het onderhoud, de transportmethode en de inspecties van de gereedschappen, hulpmiddelen en (persoonlijke) beschermingsmiddelen worden gespecificeerd.
Dat de gereedschappen en de (persoonlijke) beschermingsmiddelen die bij onder spanning werken worden gebruikt voldoen aan de desbetreffende normen blijkt uit de op de gereedschappen of de (persoonlijke) beschermingsmiddelen aangebrachte markering, zie de figuren 3 en 4.
Meetinstrumenten en spanningstesters zijn voorzien van een CAT-aanduideling:
CAT IV: Een technicus die aan de energiedistributie,werkt, zoals in een transformatorhuisje of een hoofdverdeelinrichting, zal een over een CAT IV meetinstrument moeten beschikken. De kracht van het elektriciteitsnet is hier immers het grootst. Meestal zijn dit de technici die in de zware industrie werken of bij een energiebedrijf.
CAT III: De technicus die in krachtinstallaties en aan distributiegroepen werkt, zoals deze voorkomen in fabrieken en bedrijven, kiest een CAT III meetinstrument. Dit zijn vrijwel alle elektromonteurs die in bedrijven allerlei metingen uitvoeren. Een distributiegroep is een groep die loopt vanaf de hoofdverdeelinrichting naar een groepenkast
CAT II: Voor technici en hobbyisten die voornamelijk achter eindgroepen werken kan een CAT II meetinstrument volstaan. Een eindgroep zit aan het eind van de verdeelketen en is de laatste beveiliging in de elektrische installatie. Verlichting, wandcontactdozen voor algemeen gebruik en apparatuur zijn aangesloten op eindgroepen.
CAT I: Deze categorie is bestemd werkzaamheden op apparatuurniveau. Dit zijn werkzaamheden, zoals reparaties, aan apparatuur waarin geen grote stromen meer kunnen lopen. Zoals huishoudelijke apparatuur en computers. Deze hebben zelf ook meestal een ingebouwde beveiliging tegen kortsluiting en overbelasting, waardoor de kans op verwondingen door vlambogen minder groot is.
U heeft voor werkzaamheden rond elektrische installatie tenminste een CAT III aanduiding nodig.
Om de voor aanvang de aanwezigheid van elektrische spanning te gebruiken is een dubbelpolige spanningsaanwijzer (‘duspol’) verplicht. Een spanningszoeker, voltstick of universeelmeter is verboden.
De tester dient voor en na het uitvoeren van de metingen te worden gecontroleerd op goede werking. Dat doet u op een wandcontactdoos, niet op de rail in een schakel- en verdeelinrichting.
10.7.1 Dagelijkse controle
Geïsoleerd handgereedschap, persoonlijke beschermingsmiddelen, verplaatsbare elektrische meetinstrumenten, spanningsaanwijzers, handlampen, elektrisch handgereedschap en verplaatsbare leidingen moeten door de gebruiker onmiddellijk voorafgaand aan ieder gebruik visueel worden gecontroleerd. Wanneer defecten zijn geconstateerd die gevaar voor de veiligheid kunnen opleveren, mogen ze niet meer worden gebruikt. Geïsoleerd handgereedschap moet worden gecontroleerd op de goede staat van het isolatiemateriaal door na te gaan of er breuken in voorkomen of gedeelten ontbreken.
Van elektrisch handgereedschap, verplaatsbare elektrische meetinstrumenten, handlampen en verplaatsbare leidingen wordt gecontroleerd of:
• (aansluit)leidingen niet zijn beschadigd of gerepareerd;
• (aansluit)leidingen solide in huis, omhulsel of contactstop zijn binnengeleid;
• uitwendige onderdelen deugdelijk zijn bevestigd;
• huis, omhulsel of bedieningsorganen geen gebreken vertonen die de veiligheid in gevaar kunnen brengen;
• handgereedschap, meetinstrumenten en handlampen schoon en droog zijn.
10.7.2 Periodieke controle
Naast de controle door de gebruiker worden de genoemde hulpmiddelen regelmatig gecontroleerd. Van elektrisch handgereedschap, elektrische meetinstrumenten en handlampen wordt daarbij tevens de isolatieweerstand bepaald. De controle vindt plaats, periodiek, zo vaak als het gebruik daar aanleiding toe geeft of na reparatie. De controle mag worden uitgevoerd door een voldoende onderricht persoon. Er moet gebruik worden gemaakt van geschikte meettoestellen. De resultaten worden bijgehouden in een register en/of door een sticker op het betreffende materiaal aangegeven.
10.8 Tekeningen en documenten
Er moeten bijgewerkte tekeningen en documenten van de elektrische installatie beschikbaar zijn. Van verdeelkasten en laagspanningsschakel- en verdeelinrichtingen moeten ter plekke altijd bijgewerkte schema’s aanwezig zijn.
11 Standaard bedrijfsvoeringsprocedures
11.1 Bedieningshandelingen
Bedieningshandelingen mogen worden verricht door installatieverantwoordelijken, werkverantwoordelijken of door vakbekwame personen. Mespatronen mogen onder voorwaarden ook worden verwisseld door een voldoende onderricht persoon.
Opdrachten voor bedieningshandelingen worden gegeven door de installatieverantwoordelijke of, in geval van samenhang met werkzaamheden, door de werkverantwoordelijke na overleg met de installatieverantwoordelijke. Bij een wijziging van de netsituatie die langer duurt dan één dag, moet u er voor zorgen dat het schakelschema wordt bijgewerkt. Eventueel mag u op een andere manier aangeven dat de schakeltoestand is veranderd. Alvorens u een nieuwe koppeling van spanningvoerende laagspanningsgedeelten tot stand brengt, dient u eerst een controle op fasegelijkheid uit te voeren.
11.2 Functionele controle
11.2.1 Metingen
Metingen moeten worden uitgevoerd door tenminste voldoende onderrichte personen of, indien door leken, uitsluitend onder toezicht van een vakbekwaam persoon. Voor het meten aan elektrische installaties moeten passende en veilige meetinstrumenten worden gebruikt. Deze instrumenten moeten worden gecontroleerd vóór en, indien noodzakelijk, na gebruik. Indien noodzakelijk, zijn de regels voor spanningsloos werken, werken in de gevarenzone of onder spanning werken van toepassing.
11.2.2 Beproevingen
Beproevingen moeten worden uitgevoerd door een tenminste voldoende onderricht persoon of, indien door leken, uitsluitend onder toezicht van een vakbekwaam persoon. De beproeving van een installatie die spanningsloos is gemaakt, moet worden uitgevoerd volgens de regels die gelden voor spanningsloos werken. Indien het noodzakelijk is om aardingen kortsluitgarnituren te verwijderen, moeten voorzorgsmaatregelen worden getroffen om te voorkomen dat de installatie opnieuw onder spanning komt.
Wanneer de beproeving plaatsvindt onder normale bedrijfsspanning, gelden de desbetreffende eisen zoals beschreven in hoofdstuk 5 van de NEN 3140. Wanneer de beproeving plaatsvindt met gebruikmaking van een externe voedingsbron, moeten er zodanige voorzorgsmaatregelen worden getroffen dat:
• installatie is gescheiden van elke mogelijke normale voedingsbron;
• installatie niet opnieuw onder spanning kan komen door een andere voedingsbron dan de externe voedingsbron;
• er tijdens de proeven veiligheidsmaatregelen ter voorkoming van elektrisch gevaar worden getroffen voor al het aanwezige personeel;
• de elektrische scheiding ter plekke een zodanig isolatieniveau heeft dat deze bestand is tegen de beproevingsspanning aan de ene zijde en gelijktijdig de bedrijfsspanning aan de andere zijde.
11.2.3 Inspectie
Inspecties aan elektrische arbeidsmiddelen van beperkt risico mogen worden uitgevoerd door tenminste een voldoende onderricht persoon. Inspecties aan grote (driefasen) machines en elektrische installaties mogen uitsluitend worden uitgevoerd door een ervaren vakbekwaam persoon. Nieuwe elektrische installaties evenals wijzigingen en uitbreidingen van bestaande installaties moeten worden geïnspecteerd voordat deze in bedrijf worden genomen. Elektrische installaties moeten met een passende regelmaat worden geïnspecteerd.
Bij inspectie van installaties moet tenminste worden uitgegaan van de veiligheidsbepalingen die van kracht waren bij de aanleg van de installatie.
Bij inspectie van elektrische arbeidsmiddelen moet tenminste worden uitgegaan van de veiligheidsbepalingen die van kracht waren bij de vervaardiging van het elektrische arbeidsmiddel. De inspectie kan inhouden:
• visuele controle;
• meting en/of beproeving.
Gebreken die een onmiddellijk gevaar vormen, moeten zonder uitstel worden hersteld of defecte delen moeten worden uitgeschakeld en beveiligd tegen opnieuw inschakelen. De resultaten van een inspectie moeten worden vastgelegd en passende herstelmaatregelen moeten worden getroffen.
Bij inspectie van bestaande installaties moet de installatieverantwoordelijke het volgende bepalen en met redenen omkleed vastleggen:
• de te inspecteren elektrische installaties of delen daarvan;
• de uit te voeren inspecties;
• de tijd tussen twee opeenvolgende inspecties;
• de representatieve steekproef.
11.3 Vervangingen
Een mespatroon die defect is geraakt mag u alleen vervangen nadat u zich ervan overtuigd hebt dat het weer onder spanning brengen van het desbetreffende netgedeeltegeen gevaarlijke situatie veroorzaakt. Bij het aanbrengen of verwijderen van mespatronen of doorverbindingsmessen moet u gebruikmaken van een mespatroonhouderhandschoencombinatie en een gelaatsscherm
Het gebruik van een gelaatsscherm is niet verplicht als de mespatronen geplaatst zijn in een zodanige inrichting dat het ontstaan van een vlamboog uitgesloten is.
12 Werkprocedures
12.1 Algemeen
12.1.1 Installatieverantwoordelijke en werkverantwoordelijke
Voor alle werkzaamheden moet een plan worden opgesteld. De installatieverantwoordelijke of de werkverantwoordelijke moet ervoor zorgen dat voor de aanvang en bij de voltooiing van de werkzaamheden specifieke en uitvoerige aanwijzingen worden gegeven aan het personeel dat de werkzaamheden uitvoert. Voor de aanvang van de werkzaamheden moet de werkverantwoordelijke de installatieverantwoordelijke informeren over de aard, de plaats en de gevolgen van de voorgenomen werkzaamheden voor de elektrische installatie. Deze informatie wordt bij voorkeur schriftelijk verstrekt, vooral als de werkzaamheden gecompliceerd zijn.
De installatieverantwoordelijke geeft toestemming aan de werkverantwoordelijke om met de werkzaamheden te beginnen.
Er is een aantal werkzaamheden waarbij de installatieverantwoordelijke niet direct over actuele informatie hoeft te beschikken (bijvoorbeeld meterverwisseling). In deze gevallen kan de werkverantwoordelijke opdracht geven de werkzaamheden uit te voeren zonder de installatieverantwoordelijke hierin te kennen. In een procedure zal de aard van de werkzaamheden en de omstandigheden waaronder deze plaatsvinden, moeten worden vastgelegd. De werkverantwoordelijke meldt de beëindiging van de werkzaamheden terug aan de installatieverantwoordelijke.
Als de verantwoordelijkheid voor het werk wordt overgedragen van de ene naar de andere werkverantwoordelijke dient zowel de installatieverantwoordelijke als het betrokken personeel daarover te worden geïnformeerd.
Als opdrachtgever bent u verantwoordelijk voor de inhoud van uw opdracht en tevens voor de daarbij verstrekte informatie. Verder bent u verantwoordelijk voor de controle op de uitvoering van uw opdracht, voor zover dit redelijkerwijs van u kan worden verlangd. Opdrachten mogen slechts worden gegeven binnen het kader van de bevoegdheden van zowel de opdrachtgever als de ontvanger van de opdracht.
12.1.2 Ontvanger van de opdracht
Hebt u informatie verstrekt op grond waarvan aan u een opdracht wordt gegeven, dan bent u verantwoordelijk voor de juistheid van de informatie. U bent verplicht steeds de juistheid van een ontvangen opdracht na te gaan. U mag de grenzen van uw opdracht niet overschrijden. Als aangewezen persoon kan aan u, afhankelijk van uw bevoegdheid en taakstelling, een pakket standaardwerkzaamheden en het opheffen van storingen worden opgedragen (ook wel een raamopdracht genoemd). Opdrachten mogen slechts worden aanvaard binnen het kader van de bevoegdheden van zowel de ontvanger van de opdracht als de opdrachtgever.
12.1.3 Toezicht
Toezicht op werkzaamheden mag worden gehouden door een werkverantwoordelijke, een vakbekwaam persoon of een voldoende onderricht persoon. Een voldoende onderricht persoon mag alleen toezicht houden op niet-elektrotechnische werkzaamheden door leken, voor zover deze werkzaamheden niet worden uitgevoerd in de gevarenzone of de nabijheidszone. Waar in deze veiligheidsinstructie wordt gesproken over "regelmatig" toezicht, dient het toezicht te worden aangepast aan de aard van de werkzaamheden, een en ander ter beoordeling van de werkverantwoordelijke.
12.1.4 Handelingen door de werkverantwoordelijke
Voordat met de werkzaamheden wordt begonnen, moet het uitvoerende personeel worden geinformeerd over de aard van de werkzaamheden, de veiligheidsaspecten, de rol van elk van hen daarin en de te gebruiken gereedschappen en hulpmiddelen.
De toestemming aan het personeel om met de werkzaamheden te beginnen, mag uitsluitend worden gegeven door de werkverantwoordelijke. Hij mag dit delegeren aan een vakbekwaam persoon binnen het kader van zijn opdracht. Aan het einde van de werkzaamheden moet de werkverantwoordelijke de installatieverantwoordelijke op de voorgeschreven wijze informeren.
Bij onderbreking van de werkzaamheden moeten passende veiligheidsmaatregelen worden getroffen.
Bij werkzaamheden wordt onderscheid gemaakt in drie werkmethoden: spanningsloos werken, werken in de gevarenzone en onder spanning werken. Indien niet geheel kan worden voldaan aan de eisen van spanningsloos werken of werken in de gevarenzone, moeten de eisen van onder spanning werken in acht worden genomen.
Bij ongunstige omgevingsinvloeden (weersinvloeden) moeten beperkingen worden opgelegd. Tijdens onweer mogen geen werkzaamheden worden verricht aan de elektrische installatie.
12.2 Werkzaamheden
12.2.1 Niet-elektrische werkzaamheden
Niet-elektrotechnische werkzaamheden mogen alleen worden verricht door degenen die een aanwijzing hebben en door leken uitsluitend onder voortdurend toezicht. Hieronder vallen o.a. werkzaamheden met hijskranen, graafmachines en dergelijke in de nabijheid van onafgeschermde bovengrondse leidingen en werkzaamheden zoals poetsen, schoonmaken, schilderen en metselen in de gevarenzone. Opdrachten tot het uitvoeren van niet-elektrotechnische werkzaamheden mogen uitsluitend worden gegeven door een werkverantwoordelijke. Als deze binnen het kader van de (raam)opdracht vallen, is ook een vakbekwaam persoon gerechtigd tot het geven van opdrachten voor niet-elektrotechnische werkzaamheden.
Veiligheidsmaatregelen ten behoeve van niet-elektrotechnische werkzaamheden mogen uitsluitend worden genomen door een tenminste vakbekwaam persoon. Bij grondwerkzaamheden in de nabijheid van kabels moet u voor het vaststellen van de ligging van de kabels:
• desbetreffende recente tekeningen raadplegen;
• proefsleuven of proefgaten graven.
Wanneer u de kabels dicht bent genaderd mag u alleen maar handmatig en met elektrisch veilig gereedschap graven. Afwijkingen ten opzichte van de tekeningen met betrekking tot ligging van de kabel(s) dienen aan de werkverantwoordelijke te worden doorgegeven.
12.2.2 Overzichtelijke werkzaamheden
Werkzaamheden mogen worden verricht door een tenminste voldoende onderricht persoon. Opdrachten tot het uitvoeren van deze werkzaamheden mogen uitsluitend worden gegeven door een werkverantwoordelijke of door een ploegleider, indien dit binnen zijn (raam)opdracht valt.
12.2.3 Vervanging van lampen en toebehoren
Uitwendig onbeschadigde lampen en uittrekbare delen zoals starters mogen onder spanning worden vervangen, mits de eventuele hulp- en beschermingsmiddelen volledige bescherming bieden tegen directe aanraking en persoonlijk letsel. Uitwendig onbeschadigde lampen, alsmede smeltveiligheden in masten van de openbare verlichting, mag u onder spanning vervangen.
D-patronen mag u onder spanning vervangen mits dit aanrakingsveilig is en u vooraf de achter deze patronen aangesloten installatie uitschakelt zodat de vervanging stroomloos gebeurt.
12.2.4 Elektrotechnische werkzaamheden
Opdrachten tot het verrichten van elektrotechnische werkzaamheden mogen uitsluitend worden gegeven door een werkverantwoordelijke of door een vakbekwaam persoon. Opdrachten gegeven door een vakbekwaam persoon moeten vallen binnen het raam van de opdracht gegeven door de werkverantwoordelijke.
12.2.5 Werkzaamheden aan kabels
Met het verrichten van elektrotechnische werkzaamheden aan een kabel mag u eerst beginnen nadat u zich er aan de hand van een recente tekening, kabelcodering en kabeltype en/of aftakmof of met behulp van meetapparatuur ervan hebt overtuigd dat de betrokken kabel de juiste
laagspanningskabel is. Bij twijfel moet u zich in verbinding stellen met uw opdrachtgever. Indien, bij elektrische installaties met kabels, deze op de werkplek niet duidelijk kunnen worden geïdentificeerd, moeten in plaats daarvan andere beproefde maatregelen ter beveiliging worden getroffen. Dit kan bijvoorbeeld zijn het gebruik van geschikte kabelknipapparatuur.
Het identificeren van de juiste leiding kan:
• door het volgen van de leiding vanaf de schakelaars;
• aan de hand van tekeningen, kabelmerken, kabelgarnituren;
• andere betrouwbare kabelkenmerken;
• door meting met behulp van kabelselectieapparatuur.
Maak gebruik van geschikte kabelknipapparatuur indien geen zekerheid kan worden verkregen of de juiste kabel of mof is gekozen. Schieten is niet toegestaan. Knippen is alleen toegelaten met toestemming van de werkverantwoordelijke. U mag kabels die zich in goede staat bevinden onder spanning verleggen, mits daarbij geen gevaar bestaat voor beschadiging of tordering van de kabel. Kabelgarnituren mogen niet worden verlegd tenzij is vastgesteld dat het type hiervoor geschikt is.
Alvorens u een kabel aansnijdt, moet u vaststellen dat de eventueel aanwezige metalen beschermmantel niet onder spanning staat. Dit dient u ook te doen bij kabels met een kunststof mantel. De controle moet u, als dat praktisch mogelijk is, doen met een dubbelpolige spanningsaanwijzer; bij kabels met een kunststof mantel dient u daartoe een kleine opening in de kunststof mantel te maken. Wanneer in de praktijk geen referentiepunt in de vorm van een aardleiding of iets dergelijks aanwezig is, kan worden volstaan met een meting d.m.v. een deugdelijke enkelpolige spanningsaanwijzer. Staat de beschermmantel onder spanning, dan moet u de werkzaamheden onderbreken en contact opnemen met uw opdrachtgever.
12.2.6 Werkzaamheden aan schakel- en verdeelinrichtingen en aansluitkasten Het bijplaatsen en uitwisselen van laagspanningsveilighedenstroken mag u onder spanning doen, mits een werkinstructie wordt gevolgd. Een spanningsloze kabel mag u monteren op, of demonteren van een onder spanning staand laagspanningsrek, mits de naastliggende richtingen zijn afgeschermd en de werkzaamheden aan de voorkant van het rek plaatsvinden. Hierbij dient te worden gewerkt volgens werkinstructies en dient gebruik te worden gemaakt van de voorgeschreven persoonlijke beschermingsmiddelen.
Noodzakelijke bescherming tegen vlambogen
Automaat t/m 16 A t/m 25 t/m 80 A
Meer dan 80 A
Smeltveiligheid t/m 16 A t/m 80 A t/m 630 A
Mate van bescherming tegen vlambogen
Soort persoonlijk beschermingsmiddel
Niet noodzakelijk
Lichte bescherming
Vlamboogbescherming
Meer dan 630 A
Bescherming alleen mogelijk als dit uit berekening blijkt
Niet van toepassing
Werkhandschoen (hoeft geen Vlamboogbescherming te bieden)
Zie bijlage G Zie B.6.101
In kunststof aansluitkasten mag u elektrotechnische werkzaamheden onder spanning verrichten, mits in de kast adequate afscherming aanwezig zijn of indien er specifiek gereedschap wordt gebruikt. In metalen aansluitkasten mag u alleen elektrotechnische werkzaamheden uitvoeren voor zover dit betreft het aanbrengen van of uitwisselen van passchroeven en grondcontactschroeven, het monteren en demonteren van hulpstroomaders en het verrichten van metingen. Voor het aansluiten en losnemen van deze aders moet u gebruik maken van een vol-kunststof tang.
U mag een kunststof aansluitkast onder spanning verplaatsen mits daarbij geen gevaar bestaat voor beschadiging of tordering van de kabel. Een kunststof aansluitkast mag u onder spanning vervangen door een andere kunststof aansluitkast. De aders moeten onmiddellijk na het losnemen deugdelijk worden geïsoleerd. Het niet deelbare invoerstuk mag niet van de kabel worden verwijderd.
U mag meetapparatuur op laagspanningsverdeelinrichtingen onder spanning uitwisselen, mits deze is voorzien van een daarvoor bestemd aansluitklemmenblok. U mag onder spanning metingen verrichten. Daartoe moet u:
• gebruikmaken van geïsoleerde draden of snoeren en hulpstukken, die hetzij in het snoer, hetzij in het apparaat beveiligd zijn;
• indien voor de meting een aarding is vereist, eerst deze aarding tot stand brengen;
• de meetleidingen pas onder spanning brengen nadat de meetinrichting is gemonteerd en gecontroleerd.
12.2.7 Werkzaamheden met moffen en eindsluitingen
Knippen of doorverbinden van onder spanning staande aders mag alleen indien:
• er geen noemenswaardig vermogen wordt gevoerd;
• de overige aders voldoende worden afgeschermd.
Er is sprake van “geen noemenswaardig vermogen”:
• bij het knippen van een kabel waarmee er een spanningsloos netdeel ontstaat en waarbij er sprake is van een stroomsterkte van enkele ampères;
• bij het knippen of verbinden van een kabel die tweezijdig gevoed wordt en waarbij stromen van enkele tientallen ampères kunnen optreden.
Het verbinden van niet onder spanning staande aders met onder spanning staande aders mag alleen als:
• er op het niet onder spanning staande deel geen belasting zit;
• het niet onder spanning staande deel gecontroleerd is op isolatiewaarde;
• het niet onder spanning staande deel is afgemonteerd.
Er dient te worden gewerkt volgens de werkinstructie. Tevens dient gebruik te worden gemaakt van de voorgeschreven persoonlijke beschermingsmiddelen.
12.2.8 Werkzaamheden bij zeer lage spanning Voor SELV-installaties geldt dat werkzaamheden aan actieve delen zijn toegelaten zonder voorzorgsmaatregelen tegen directe aanraking, maar voorzorgsmaatregelen tegen kortsluiting moeten wel worden getroffen. Werkzaamheden aan onder spanning staande SELV-ketens zijn toegelaten voor ketens met een beveiliging tegen overstroom van maximaal 25 Ampère en een vermogen van ten hoogste 1250 VA. Verbindingen met accumulatoren mogen niet worden
verbroken of gemaakt terwijl de laadketen onder spanning staat of de door de accumulatoren gevoede stroomketen is ingeschakeld.
12.2.9 Werkzaamheden aan actieve delen
Voor werkzaamheden zoals schoonmaken moeten werkinstructies worden gevolgd. Het personeel moet vakbekwaam of voldoende onderricht zijn. U mag onder spanning staande installaties stofvrij maken mits u gebruik maakt van kunststof materialen, waardoor het maken van kortsluiting is uitgesloten.
12.3 Procedures voor spanningsloos werken
Deze paragraaf behandelt de essentiële eisen die ervoor moeten zorgen dat de elektrische installatie op de werkplek spanningsloos en veilig is tijdens de duur van de werkzaamheden. Daartoe moet de werkplek duidelijk worden bepaald. Nadat de betrokken elektrische installaties zijn bepaald, moeten de volgende vijf essentiële eisen worden aangehouden in de aangegeven volgorde, tenzij er doorslaggevende redenen zijn om daarvan af te wijken, te weten:
1. scheiden;
2. beveiligen tegen wederinschakeling;
3. controleren of de installatie spanningsloos is;
4. zorgen voor aarding en kortsluiting;
5. zorgen voor bescherming ten opzichte van naastgelegen actieve delen.
Een netgedeelte dat nog in aanleg is en niet met de installatie is verbonden, voldoet aan deze eisen. Indien niet eenduidig kan worden vastgesteld dat er geen sprake is van decentrale opwekking, moet rekening worden gehouden met het onder spanning kunnen komen van het net en moet de procedure voor het werken onder spanning worden gevolgd. Ieder die aan deze werkzaamheden deelneemt, moet vakbekwaam of voldoende onderricht zijn of moet onder regelmatig toezicht van een vakbekwaam of voldoende onderricht persoon staan.
Scheiden: het gedeelte van de installatie waaraan wordt gewerkt, moet van alle voedingsbronnen zijn gescheiden. De scheiding moet bestaan uit een luchtweg of een even doelmatige isolatie die ervoor zorgt dat er geen doorslag plaatsvindt op de scheidingsplaats. Delen van de elektrische installatie die na volledige scheiding van de installatie nog spanning voeren, bijvoorbeeld condensatoren en kabels, moeten worden ontladen met behulp van geschikte voorzieningen.
Beveiligen tegen wederinschakeling: al het schakelmaterieel dat is gebruikt om de elektrische installatie tijdens de werkzaamheden te scheiden, moet zijn beveiligd tegen wederinschakeling, bij voorkeur door vergrendeling van het bedieningsmechanisme. Bij afwezigheid van vergrendelingmogelijkheden moeten gelijkwaardige, in de praktijk beproefde, maatregelen tegen wederinschakeling worden genomen. Aan de bedieningsorganen moeten waarschuwingsborden en/of -labels en dummy’s worden aangebracht, waaruit blijkt dat niet mag worden ingeschakeld.
12.3.1 Controleren op spanningsloosheid
De spanningsloze toestand moet worden gecontroleerd aan alle polen en fasen van de elektrische installatie op of zo dicht mogelijk bij de werkplek. De goede werking van de gebruikte spanningsaanwijzer moet direct voor en direct na gebruik worden gecontroleerd.
Voor het vaststellen van de spanningsloze toestand mogen uitsluitend deugdelijke dubbelpolige spanningsaanwijzers worden gebruikt.
12.3.2 Aarding en kortsluiting
Voor sommige laagspanningsinstallaties waaraan gewerkt zal gaan worden, geldt dat deze op de werkplek moeten zijn geaard en kortgesloten. Materieel of toestellen voor aarding en kortsluiting moeten eerst op het aardpunt zijn aangesloten en dan op de te aarden componenten. Indien mogelijk, moet het materieel of de toestellen voor aarding en kortsluiting vanaf de werkplek zichtbaar zijn.
Wanneer dit niet mogelijk is, moeten de aardaansluitingen zo dicht mogelijk bij de werkplek zijn aangebracht. Wanneer tijdens het verloop van de werkzaamheden geleiders moeten worden onderbroken of verbonden en daarbij gevaar bestaat door potentiaalverschillen in de installatie, moeten eerst op de werkplek passende maatregelen worden getroffen, bijvoorbeeld door potentiaalvereffening en/of aarding, voordat de geleiders worden onderbroken of verbonden.
In alle gevallen moet ervoor worden gezorgd dat het materieel of de toestellen voor aarding en kortsluiting en de kabels en verbindingsklemmen voor potentiaalvereffening geschikt zijn voor en voldoende aangepast aan de kortsluitstroom van de elektrische installatie waarin zij zijn geïnstalleerd. Er moet voor worden gezorgd dat de aardaansluitingen tijdens de gehele duur van de werkzaamheden betrouwbaar blijven. Indien de aardaansluitingen tijdens metingen of beproevingen worden verwijderd, moeten speciale veiligheidsmaatregelen worden getroffen.
Bovengrondse laagspanningsnetten dienen altijd geaard en kortgesloten te worden. Eisen te stellen aan laagspanningsinstallaties: laagspanningsinstallaties moeten altijd worden geaard en kortgesloten wanneer het risico bestaat dat de installatie onder spanning kan komen anders dan door decentrale op wekeenheden. Dit dient te geschieden door het aanbrengen van een aardingsgarnituur op of zo dicht mogelijk bij de werkplek.
Afschermen van naastgelegen onder spanning staande delen: indien nabij dewerkplek nog delen van een elektrische installatie onder spanning staan, moeten aanvullende maatregelen worden genomen.
Toestemming om met de werkzaamheden te beginnen: de toestemming aan het uitvoerende personeel om met de werkzaamheden te beginnen, mag uitsluitend worden gegeven door de werkverantwoordelijke. Indien het scheiden niet ter plaatse geschiedt, mag pas met de werkzaamheden worden begonnen nadat degene die de werkzaamheden moet uitvoeren zelf heeft vastgesteld dat wordt voldaan aan de gestelde eisen.
12.3.3 Inschakelen na werkzaamheden
Na voltooiing en inspectie van de werkzaamheden moeten personen die niet langer nodig zijn, worden teruggetrokken. Alle bij de werkzaamheden gebruikte gereedschappen, hulpmiddelen en (persoonlijke) beschermingsmiddelen moeten worden verwijderd. Pas dan mag met de procedure worden begonnen om de installatie (opnieuw) in te schakelen.
Alle materieel en/of toestellen voor aarding en kortsluiting moeten van de werkplek worden verwijderd. Te beginnen vanaf de werkplek en van daaruit naar buiten toe, moeten het materieel en/of de toestellen voor aarding die voor de elektrische installatie waren gebruikt, worden verwijderd; ook alle vergrendelingen of andere inrichtingen die waren gebruikt om wederinschakeling te voorkomen moeten worden verwijderd. Alle tijdens de werkzaamheden ge-
bruikte waarschuwingsborden moeten worden verwijderd. Zodra één van de veiligheidsmaatregelen aan de elektrische installatie, die voor de werkzaamheden waren genomen, ongedaan is gemaakt, moet het desbetreffende deel van de elektrische installatie als spanningvoerend worden beschouwd.
Wanneer de werkverantwoordelijke ervan is overtuigd dat de elektrische installatie (opnieuw) kan worden ingeschakeld, moet aan de installatieverantwoordelijke worden medegedeeld dat de werkzaamheden zijn voltooid en de elektrische installatie gereed is voor (weder)inschakeling.
Er is een aantal werkzaamheden waarbij de installatieverantwoordelijke niet belanghebbend is om over actuele informatie te beschikken (bijvoorbeeld meterverwisseling). In deze gevallen kan direct worden ingeschakeld zonder de installatieverantwoordelijke resp. de werkverantwoordelijke hierin te kennen. In een procedure zal de aard van deze werkzaamheden en de omstandigheden waaronder deze plaats vinden, moeten worden vastgelegd.
Als er werkzaamheden gelijktijdig aan meerdere installatieonderdelen worden uitgevoerd die deel uitmaken van één samenhangend project, bijvoorbeeld werken aan twee of meer kabels, dan moeten, voordat één installatieonderdeel mag worden ingeschakeld, alle werkzaamheden worden onderbroken; al het personeel moet van alle relevante werkplekken worden teruggetrokken en alle installatieonderdelen moeten zodanig worden beschermd en afgeschermd, dat onbedoeld onder spanning komen geen gevaar oplevert.
De werkverantwoordelijke overtuigt zich ervan dat het betreffende installatieonderdeel veilig kan worden ingeschakeld. Voordat de werkzaamheden mogen worden hervat, moet worden vastgesteld dat de installatie onderdelen nog spanningsloos zijn. Opdracht voor het hervatten van de werkzaamheden mogen uitsluitend worden gegeven door de werkverantwoordelijke.
12.4 Bescherming door afscherming en omhulsels
Deze beschermingsvoorzieningen moeten zo worden gekozen en aangebracht dat zij voldoende bescherming bieden tegen te verwachten elektrische en mechanische belastingen.
Als beschermingsvoorzieningen worden ingebracht in de gevarenzone, dan moet, afhankelijk van het gebruik van hulpmiddelen die voorkomen dat personeel in de gevarenzone terecht komt, de procedure voor werken onder spanning respectievelijk spanningsloos werken worden gevolgd.
Wanneer beschermingsmiddelen zijn aangebracht, kunnen werkzaamheden zonder bijzondere eisen worden uitgevoerd. De toestellen die als scherm, afscherming, afdekking of isolerend omhulsel worden gebruikt, moeten deugdelijk worden onderhouden en tijdens de werkzaamheden goed aangebracht blijven. Indien deze toestellen geen volledige bescherming bieden tegen blanke delen (volgens IP 2X: beschermd tegen voorwerpen groter dan 12 mm) moeten leken nabij deze delen onder toezicht werken.
Bescherming door veilige afstand en toezicht: bij bescherming door veilige afstand en toezicht moet deze methode van werken ten minste inhouden:
• Een veilige afstand van ten minste 20 cm die moet worden aangehouden tot de blanke delen, waarbij rekening wordt gehouden met de aard van de werkzaamheden;
• Criteria voor het aanwijzen van het personeel dat de werkzaamheden mag uitvoeren,
• De procedures die tijdens de werkzaamheden moeten worden aangehouden om te voorkomen dat men in de gevarenzone kan komen.
12.5 Werken onder spanning
In overeenstemming met het Arbeidsomstandighedenbesluit is het niet toegestaan om werkzaamheden onder spanning te verrichten tenzij:
• de dringende noodzaak van het onder spanning uitvoeren van die werkzaamheden is aangetoond;
• tot het uitvoeren van die werkzaamheden uitdrukkelijk schriftelijke opdracht is gegeven;
• de installatie geschikt is voor het onder spanning uitvoeren van die werkzaamheden en doeltreffende maatregelen zijn genomen om de aan die werkzaamheden verbonden gevaren te voorkomen.
De belangrijkste voorwaarde is de dringende noodzaak aantonen. De norm EN 50110 geldt voor alle elektrische installaties en allen die in de elektrische installaties werken. Voor de netwerkbedrijven zijn in elk geval bijzondere situaties te onderscheiden ten opzichte van industrie en installateurs. Het belangrijkste verschil is dat de beheerder van de installatie altijd een andere verantwoordelijke is dan de gebruiker van energie. Tevens zal in vrijwel alle situaties het bedrijf de impact van het onderbreken van de energielevering voor de verbruiker niet kennen. Daarnaast is de doelstelling van elk netwerkbedrijf ononderbroken levering van elektriciteit. In toenemende mate is er sprake van het gebruik van kleine decentrale opwekeenheden zoals mini- en micro-WKK’s en photovoltaïsche (PV) installaties. Deze installaties zijn niet altijd bekend.
Als er niet onder spanning wordt gewerkt moet worden gewaarborgd dat de spanning van de installatie is afgeschakeld en de installatie onder geen enkele omstandigheid weer ongewild onder spanning kan komen. Het waarborgen gebeurt bijvoorbeeld door het aanbrengen van een deugdelijke aarding. Een probleem daarbij is dat deugdelijk aarden op de werkplek niet altijd mogelijk is. In toenemende mate zal het uitschakelen al problemen opleveren als er een opwekeenheid is aangesloten die het netdeel onder spanning houdt. Opnieuw koppelen kan dan niet vanwege synchronisatie problemen.
Ook indien er wel uitgeschakeld is en spanningsloosheid wordt vastgesteld, kan het waarborgen risico opleveren als niet vaststaat dat er geen decentrale opwekeenheid is aangesloten. Waarborgen door deugdelijk aarden kan betekenen dat door het aanbrengen van het aardingsgarnituur de spanning van de opwekeenheid wordt kortgesloten. Als de spanningsloosheid niet gewaarborgd kan worden, moet gehandeld worden alsof onder spanning gewerkt wordt.
Na overleg met de Inspectie SZW (Arbeidsinspectie) is het duidelijk geworden dat de verantwoordelijkheid voor het aantonen van de dringende noodzaak een verantwoordelijkheid is van de werkgever die personeel in de installaties laat werken. Bij het vaststellen van de noodzaak om in diverse situaties onder spanning te werken kan deze werkgever gebruik maken van de voorgaande overwegingen. Voor de diverse situaties en soorten werkzaamheden moet hij met redenen omkleed de noodzaak om onder spanning te werken, motiveren. Zo zal het moeilijk verdedigbaar zijn om onder spanning te werken aan een installatiedeel waar geen verbruiker op aangesloten is. Als voor een bepaalde situatie de noodzaak voor onder spanning werken is aangetoond, dan zal onverkort aan de beide andere voorwaarden moeten worden voldaan om de werkzaamheden te mogen uitvoeren.
Onder spanning werken, mag in de regel na afzonderlijke en onmiddellijk eraan voorafgaande schriftelijke opdracht van de werkverantwoordelijke. Slechts als voor bepaalde, veelvuldig voorkomende, werkzaamheden de noodzaak van het onder spanning werken kan worden aangetoond, mag ook een algemene schriftelijke opdracht worden gegeven met nader omschreven werkmethoden en de te nemen veiligheidsmaatregelen.
Het verplaatsen van onder spanning staand materieel voor vaste aanleg mag alleen indien dit elektrische materieel zodanig is ingericht dat dit verplaatsen zonder gevaar kan worden verricht. Anders moet het betreffende materieel worden uitgeschakeld. Dit moet worden beoordeeld door de werkverantwoordelijke.
Er mag niet onder spanning worden gewerkt indien er een verhoogd risico van brand en explosie is. Er moet worden gezorgd voor een stabiele plaats waar het personeel beide handen vrij heeft. Het personeel moet geschikte en afdoende persoonlijke beschermingsmiddelen dragen en mag geen metalen voorwerpen dragen, bijvoorbeeld persoonlijke sieraden, indien dit een risico kan inhouden.
Tijdens onder spanning werken moeten er maatregelen tegen direct aanrakingsgevaar en kortsluiting worden getroffen. Er moet rekening worden gehouden met alle verschillende potentialen (spanningen) in de omgeving van de werkplek. Afhankelijk van de aard van de werkzaamheden, moet het personeel dat onder deze omstandigheden werkt, voldoend onderricht of vakbekwaam zijn en moet het bovendien een speciale opleiding hebben ontvangen.
Bij het werken onder spanning moeten specifieke procedures worden aangehouden. Er moeten aanwijzingen worden gegeven voor het in goede staat houden van gereedschappen, hulpmiddelen en (persoonlijke) beschermingsmiddelen en hoe deze moeten worden gecontroleerd voordat ermee wordt gewerkt.
Omgevingsinvloeden kunnen de uitvoering van de werkzaamheden beïnvloeden. Veiligheidsmaatregelen mogen alleen worden genomen door ten minste vakbekwame personen.
Opleiding en kwalificatie: er moet een specifiek opleidingsprogramma zijn om de kundigheid over het onder spanning werken van vakbekwame of voldoende onderrichte personen te ontwikkelen en op peil te houden. Na succesvolle voltooiing van de opleiding moet een getuigschrift worden uitgereikt dat bevestigt dat de betrokken medewerker in staat is tot het onder spanning werken waarvoor hij is opgeleid. Het vaardigheidsniveau moet worden bevestigd door een machtiging tot onder spanning werken.
Op peil houden van de vaardigheden van het personeel: de vaardigheid tot onder spanning werken moet op peil worden gehouden, hetzij in de praktijk, hetzij door bij- of nascholing. De geldigheid van een machtiging tot onder spanning werken moet worden beoordeeld, steeds wanneer dat noodzakelijk is, in overeenstemming met het vaardigheidsniveau van de desbetreffende persoon.
12.5.1 Werkmethoden
Bij werkzaamheden waarbij het risico aanwezig is dat blanke delen met de hand worden aangeraakt, moeten isolerende handschoenen worden gedragen. Daar waar nodig moeten isolerende mouwen worden toegepast. Het gebruik van isolerende handschoenen sluit het gebruik van geïsoleerd en isolerend handgereedschap niet uit.
12.5.2 Omgevingsinvloeden
Wanneer de werkzaamheden als gevolg van omgevingsinvloeden moeten worden onderbroken, moet de werkplek in een veilige toestand worden achtergelaten. Wanneer dit niet mogelijk is, dient permanent toezicht te worden gehouden.
12.6 Risicovolle omstandigheden
12.6.1 Werkzaamheden in nauwe geleidende ruimten
Onder spanning werken is hier niet toegelaten. Dit geldt ook voor ELV-ketens. Verplaatsbaar elektrisch materieel moet zijn uitgevoerd met een ingebouwde voedingsbron. Indien dit niet mogelijk is moet het verplaatsbare materieel zijn opgenomen in een SELV-keten. Indien dit ook niet mogelijk is moet verplaatsbaar materieel zijn opgenomen in een S-keten. Bij toepassing van S-ketens moet gelijktijdig aan de volgende voorwaarden zijn voldaan:
• in een keten mag slechts één verplaatsbaar toestel zijn opgenomen;
• dit toestel moet van klasse II (dubbel geïsoleerd) zijn. Indien toestellen van klasse II niet verkrijgbaar zijn mogen toestellen van klasse I (stekker met randaarde) zijn toegepast, mits de handgrepen en bedieningsorganen van isolatiemateriaal zijn;
• met een deugdelijke isolerende laag zijn bekleed. In beide gevallen moet de isolatie ten minste voldoen aan de eisen voor extra isolatie.
Voor SELV- en S-ketens, zie de bepalingen van de NEN 1010. Een beschermingstransformator kan meer dan één secundaire wikkeling hebben. In een nauwe geleidende ruimte mag slechts één contactdoos per secundaire wikkeling worden aangesloten.
Verplaatsbare leidingen mogen alleen deel uitmaken van SELV of S-ketens. Deze bepaling geldt niet voor:
• meetleidingen van meettoestellen;
• leidingen van elektrisch materieel dat voldoet aan de eisen zoals gesteld in bovengenoemd paragraaf Handlampen mogen niet zijn opgenomen in S-ketens.
Handlampen met gasontladingsbuizen moeten zo zijn uitgevoerd dat het voor het functioneren van de lamp noodzakelijke materieel in de handlamp is opgenomen. Deze bepaling houdt in dat dit materieel niet in de aansluitleiding of de contactstop mag zijn opgenomen.
Verplaatsbare voedingsbronnen van SELV-ketens en S-ketens moeten buiten de nauwe geleidende ruimte zijn geplaatst. Dit geldt niet voor verplaatsbaar elektrisch materieel dat door de grootte van zijn vermogen geen deel kan uitmaken van een SELV- of S-keten. In dat geval mag verplaatsbaar elektrisch materieel van klasse I worden gebruikt, mits dit materieel:
• geen elektrisch handgereedschap is;
• deel uitmaakt van een eindgroep, beveiligd door een aardlekschakelaar met een nominale aanspreekstroom van ten hoogste 30 mA, van een TN- of een TT-stelsel;
• de aardlekschakelaar dagelijks voor de aanvang van de werkzaamheden met de testknop wordt beproefd;
• het materieel uitsluitend in spanningsloze toestand wordt verplaatst. Dit geldt niet voor elektrische lastoestellen mits:
• de lastransformatoren buiten de nauwe geleidende ruimte zijn geplaatst;
• de nullastspanning van de lasketen niet hoger is dan de spanning in SELV-ketens.
Indien functionele aarding noodzakelijk is, moet deze zijn verbonden met alle metalen gestellen en vreemde geleidende delen binnen de nauwe geleidende ruimte.
Functionele aarding kan nodig zijn, bijvoorbeeld bij toepassing van meettoestellen.
12.6.2 Werkzaamheden bij risicoverhogende omstandigheden
Bij werkzaamheden met risicoverhogende omstandigheden moeten extra veiligheidsmaatregelen worden genomen afhankelijk van de mate van risico, de aard van de werkzaamheden, het
gebruik en de toestand van de installatie en de heersende omstandigheden. Betreft het regelmatig terugkerende werkzaamheden dan moeten deze extra veiligheidsmaatregelen schriftelijk worden vastgelegd.
Werkzaamheden in accuruimten, accukasten en acculaadstations mogen niet worden uitgevoerd indien een ontplofbaar mengsel kan ontstaan. In accuruimten, accukasten en acculaadstations kan een ontplofbaar mengsel ontstaan tijdens en binnen twee uren na het laden van bepaalde typen accumulatoren. Het ontstaan van een ontplofbaar mengsel kan worden voorkomen door voldoende ventilatie.
13 Tot slot
Als u ondanks de uitleg in dit handboek twijfel heeft over de juiste veilige uitvoering van uw werkzaamheden en/of de te nemen veiligheidsmaatregelen dan dient u zich voor nadere informatie wenden tot de werkverantwoordelijke. Als deze niet beschikbaar is raadpleegt u een andere deskundige.
De directie kan, binnen het kader van de wettelijke voorschriften, afwijkingen van deze Veiligheidsinstructie vaststellen. Deze afwijkingen moeten schriftelijk aan belanghebbende(n) worden bekendgemaakt.