Lexima magazine februari 2017 by Lexima

OVER UITDAGINGEN EN DIGITALE KANSEN BIJ DYSLEXIE, LAAGGELETTERDHEID EN LEES-, SCHRIJF- OF TAALPROBLEMEN

PIERRE DEN HARTOG:

‘ELK KIND DAT WE VAN LEESPROBLEMEN AF KUNNEN HELPEN IS ER ÉÉN.’ Reportages, portretten, wetenschappelijke achtergronden, interviews, meningen, tips en adviezen

FEBRUARI 2017

Een veelzijdig programma met 46 lezingen, en 35 sprekers waaronder:

Laaggeletterdheid en dyslexie door de generaties heen Prof. dr. Aryan van der Leij

De vroege taalontwikkeling in ĂŠĂŠn- en meertalige situaties: bouwstenen voor inclusief (voorschools) onderwijs Prof. dr. Paul Leseman

Opgroeien tussen boeken: nurture of toch nature? Dr. Elsje van Bergen

Dyslexie: indicatie en contra-indicatie Prof. dr. Peter de Jong

Deze dag wilt u beslist niet missen! Schrijf u in op www.nationaledyslexieconferentie.nl 2

redactioneel

Marrith Hoenderken Annette Roetenberg

VAN DE REDACTIE yslexie, laag-

en hulpmiddelen krijgen

geletterdheid,

waar ze recht op hebben. Of

taalproblemen. Al-

gewoonweg niet de erkenning

lemaal termen waarbij we me-

krijgen die zij verdienen.

teen denken aan moeilijkheden bij lezen, schrijven en spellen. Maar ouders,

Lexima Magazine gaat over uitdagingen

ervaringsdeskundigen of professionals we-

en digitale kansen bij dyslexie, laaggeletterd-

ten wel beter. Dyslexie, laaggeletterd of ande-

heid en lees-, schrijf- of taalproblemen. Lexima

re moeilijkheden met taal behelzen vaak veel

Magazine wil mensen die betrokken zijn bij

meer dan alleen een lees- of schrijfprobleem.

leesen/of spellingproblemen informeren over preventie, behandeling en compenserende

In het onderwijs zien we dat door problemen

oplossingen. We mikken op de leerkracht die

bij het (de)coderen en begrijpen van teksten,

zich zorgen maakt om de leesachterstanden

achterstanden ontstaan bij de zaakvakken.

bij haar leerlingen, de schoolleider die goede

Door de vele faalervaringen raken leerlingen

ondersteuning wil voor de leerlingen met dys-

bovendien gedemotiveerd, er ontstaat een la-

lexie, de studiebegeleider die studenten die

ger zelfbeeld en leerlingen worden steeds meer

het Nederlands niet goed beheersen vooruit

afhankelijk van docenten en klasgenootjes. Zo

wil helpen of de leidinggevende die laaggelet-

wordt het een hele uitdaging om door te stro-

terde medewerkers optimaal wil laten preste-

men naar het onderwijsniveau dat aansluit bij

ren. Maar natuurlijk ook op de ouders die zich

de cognitieve mogelijkheden van de leerling.

zorgen maken over hun kind, de dyslexie be-

Een voorwaarde om de opleiding te kunnen vol-

handelaar die met toewijding hulp biedt, de

gen die past bij de interesses van de leerling.

student die het vanwege zijn handicap maar niet lukt zijn examens goed te maken of de

Gelukkig heeft een leerling met dyslexie of

partner van een volwassene die nauwelijks

andere taalproblemen vandaag de dag aan-

kan lezen.

zienlijk betere kansen dan pakweg tien jaar geleden. Overheidsmaatregelen, actiever be-

In dit magazine vindt u dit alles terug in af-

leid van scholen en technologische innovaties

wisselende, serieuze en luchtige artikelen.

in het onderwijs dragen hieraan bij. Maar on-

Reportages, portretten, wetenschappelijke

danks deze stappen vooruit zijn er nog steeds

achtergronden, interviews, meningen, tips en

kinderen die niet de begeleiding, behandeling

adviezen. We wensen u veel leesplezier!

FEBRUARI 2017

DYSLEXIE: LUISTER ÉN AUTOMATISERINGSPROBLEEM

Dyslexie een modeziekte? Er is een berg aan neuroonderzoek dat het tegendeel bewijst. Als het om lezen en spellen aankomt functioneren de hersenen van dyslectische leerlingen ingrijpend anders dan die van andere leerlingen.

06 W IE ZIJN WIJ?

14 REVOLUTIONAIRE METHODE KAN DIAGNOSE DYSLEXIE VOORKOMEN

PREVENTIE EN REMEDIËREN 08 LEESPROBLEMEN NU PREVENTIEF

Mooi samenwerkingsproject Hoeksche Waard

AANPAKKEN Dankzij een nieuwe methode is het nu mogelijk om leesproblemen preventief aan te pakken, zonder de leerkracht te belasten.

11 BOEKEN EN WEBSITES 12 BOUW! EEN POSITIEVE ONTWIKKELING OP SCHOOL Na de zomervakantie zijn er leerlingen die bij de lettertoets nog maar 6 letters blijken te kennen. 4

COMPENSEREN 18 W AT IS DE METHODE LETTERSTAD? 20 D YNAMIEK IN HET ZORGCONTINUÜM Dyslexie in het onderwijs wordt steeds meer herkend en erkend als serieuze leerstoornis.

22 M AG DAT? MOET DAT? Toetsen en examens met dyslexie software?

24 D YSLEXIESOFTWARE IN DE KLAS Hierin kan de school het verschil maken.

inhoud

‘ De beloning zit hem in dat ook kwetsbare kinderen nu de kans krijgen om zich te ontwikkelen’

14 26 HBO-STUDENT CHRIS WESTSTRATE 27 FEITEN EN CIJFERS 30 K URZWEIL 3000 OP HET HERBERT VISSER COLLEGE

31 W AT MAG JE VERWACHTEN? Van goede compenserende software bij leesen spellingproblemen

34 PCOU INVESTEERT IN LEERLINGEN MET DYSLEXIE

41 STICHTING DYSLEXIE NEDERLAND 42 KWALITEIT EN SAMENWERKING Bevorderen zorg op maat 2017

44 LAAGGELETTERDHEID IN DE MAATSCHAPPIJ In totaal zijn in Nederland 1,3 miljoen mensen tussen de 16 en 65 jaar laaggeletterd. Hoe red je het dan?

45 COLUMN KATINKA SLUMP Ieder leerplichtig kind passend onderwijs op kosten van de overheid

DYSLEXIE, LAAGGELETTERDHEID EN TAALPROBLEMEN 36 ICT-TOOLS BIJ TOS 37 EEN ONZICHTBARE HANDICAP

46 DYSLEXIE IN ENGELAND: MIJN ERVARINGEN 49 V OLWASSENEN EN DYSLEXIE: HET DOORBREKEN VAN EEN TABOE

50 COLOFON FEBRUARI 2017

wie zijn wij

WIE ZIJN WIJ?

exima is een maatschappelijk georiĂŤnteerde onderneming die er naar streeft iedereen met een lees- of schrijfpro-

bleem te helpen succesvol te zijn, op school, op het werk of in de vrije tijd. Wij zijn de belangrijkste leverancier van ICT-hulpmiddelen bij dyslexie en technologische oplossingen ter voorkoming van leesproblemen. De effectiviteit van onze producten is aangetoond. Lexima Academie is een erkende opleidingsinstelling, we ondersteunen duizenden scholen en behandelaars met scholing en onderwijsadviesdiensten. Kinderen, jongeren en hun ouders kunnen

VOLG ONS OP SOCIAL MEDIA

bij ons terecht voor advies op maat en vaardigheidstrainingen. Volwassenen met een lees- of spellingprobleem helpen we graag met een

Lexima Academie op Youtube

passende oplossing voor werk of studie. Onze kernwaarden zijn kwaliteit, professionaliteit en

Facebook

betrokkenheid. U kunt op ons bouwen! Twitter

PREVENTIE EN REMEDIEREN

FEBRUARI 2017

PREVENTIE EN REMEDIEREN

Prof. dr. Arjan van der Leij ‘LEESPROBLEMEN NU PREVENTIEF AANPAKKEN’ Dankzij een nieuwe methode is het nu mogelijk om leesproblemen preventief aan te pakken, zonder de leerkracht te belasten. Een ontwikkeling waar prof. dr. Aryan van der Leij, expert op het gebied van leesproblemen, opgetogen over is. ‘Nu hebben we, meer dan ooit, de kans om iets te doen aan laaggeletterdheid’, zegt hij. TEKST: LUCY BEKER

et is inmiddels bewezen dat

genoemd: de kennis over dyslexie en behande-

de preventieve aanpak effect

ling is de laatste 20 jaar enorm toegenomen,

heeft. ‘Als het onderwijs dit

maar tegelijkertijd krijgen steeds méér kinde-

oppakt, zal het aantal laag-

ren ermee te kampen. Hoe kan dat? Daar heeft

geletterden in Nederland fors

professor Van der Leij wel een antwoord op.

dalen en veel minder kinderen zullen dyslexie

ontwikkelen’, verzekert Van der Leij.

DYSLEXIE IN GRADATIES

Dat is belangrijk, want het aantal leerlingen

Van der Leij is emeritus hoogleraar in de ortho-

dat als ‘laaggeletterd’ van het voortgezet on-

pedagogiek, in het bijzonder onderwijsleerpro-

derwijs komt, stijgt vooralsnog: tussen 2003 en

blemen, aan de Universiteit van Amsterdam.

2016 nam hun aantal toe van 11,5 tot 17,9 pro-

Hij promoveerde al in 1983 op een proefschrift

cent volgens het meest recente PISA-onderzoek

met de titel Ernstige leesproblemen. In zijn

onder 15-jarigen. Zij hebben zoveel moeite met

nieuwste boek Dit is dyslexie (2016) schrijft

schriftelijke teksten dat zij nauwelijks kunnen

hij dat er verschillende gradaties van dyslexie

functioneren in de huidige maatschappij. Na-

bestaan: licht, matig en ernstig. Het goede

tuurlijk zijn er hulpmiddelen zoals gesproken

nieuws is dat de lichte en matige vormen van

boeken, ‘maar’, benadrukt Van der Leij, ‘lezen

dyslexie zijn op te lossen met een vroege

is nog altijd het meest efficiënt. Daarmee kun

behandeling. De hulp moet al starten vóór

je het snelste op elk moment informatie tot je

kinderen beginnen met leren lezen. Dat is een

nemen. Wie dat niet kan, heeft een probleem in

trendbreuk: tot nu toe werden alleen kinderen

onze kenniseconomie.’

behandeld die al leesproblemen hebben.

Van der Leij heeft het dan nog niet eens over

Van der Leij stelt dat al in groep 2 is te onder-

de kinderen met dyslexie, van wie er ook steeds

scheiden welke kinderen risico lopen op het

meer zijn. Het wordt wel de ‘dyslexie-paradox’

ontwikkelen van leesproblemen.

interview

FEBRUARI 2017

PREVENTIE EN REMEDIEREN

‘ Die kinderen dreigen in groep 3 al meteen de boot te missen’ OVER

ARYAN VAN DER LEIJ Aryan van der Leij is eme-

Het zijn enerzijds de kinderen bij wie dyslexie

doenlijk is om in de klas intensief en gedurende

in de familie zit, zwak zijn in klankbewustzijn

een lange periode met één kind apart te oefe-

en weinig belangstelling hebben voor letters.

nen. ‘Die noodzakelijke één-op-één begeleiding

ritus-hoogleraar aan de

Daarnaast zijn er kinderen van wie het niet

was altijd de achilleshiel van alle behandelme-

Universiteit van Amster-

zo duidelijk is dat er dyslexie in de familie zit,

thodes op scholen’, zegt Van der Leij. ‘Het is in

dam Afdeling Pedagogiek

maar die dezelfde problemen hebben. Vaak

de jaren ’80 geprobeerd met koptelefoons en

en Onderwijskunde. Hij

zijn dit kinderen die van huis uit een zwakke

bandjes, en daarna met zelfstandig oefenen op

begon zijn carrière als

taalontwikkeling hebben meegekregen.

de computer, maar jonge risicokinderen heb-

schoolpsycholoog en later

‘Kleuters krijgen nog helemaal geen instructie

ben echt persoonlijke begeleiding nodig, an-

wetenschappelijk me-

over letters en lezen, maar toch blijken veel kin-

ders werkt het niet. Ik begrijp heel goed dat dat

dewerker aan de VU. Hij

deren van vijf jaar al flink wat op te pikken van

haast niet te realiseren valt in een volle klas. De

heeft talloze wetenschap-

het schriftsysteem’, legt Van der Leij uit. ‘Ze zien

scholen werken nu eenmaal met een jaarklas-

pelijke publicaties op zijn

het op televisie en in digitale spelletjes. Sommi-

sensysteem, dat is gebaseerd op de gedachte

naam staan en leidde o.a.

ge kinderen kennen al meer dan twintig letters

dat elk kind start op hetzelfde niveau en leert

het onderzoeksprogram-

als ze in groep 3 beginnen, maar de kinderen

in hetzelfde tempo. Dat is niet zo, maar een an-

ma naar ontwikkeling,

waar ik op doel, herkennen op dat moment nog

der systeem is onbetaalbaar. De leerkracht kan

kenmerken, achtergron-

maar een paar of helemaal geen letters. Dat is

die noodzakelijke langdurige, individuele hulp

een wereld van verschil. Die kinderen dreigen in

dus niet geven, maar dankzij de nieuwe onli-

tot beïnvloeding van

groep 3 al meteen de boot te missen. Die boot

ne-mogelijkheden kunnen ouders, vrijwilligers

leerstoornissen en soci-

den en mogelijkheden

vaart al en ze kunnen er niet meer opspringen.’

of leerlingen uit groep 8 nu ook optreden als

aal-emotionele problemen

Van der Leij adviseert daarom om met deze

tutor. ‘Zij zien bij elke opgave direct welke feed-

op school.

kinderen alvast in groep 2 te gaan oefenen.

back ze moeten geven aan het kind. De reme-

Hij heeft hiervoor met zijn team de methode

dial teacher of intern begeleider op als super-

Bouw! ontworpen en getest met behulp van

visor, maar het een-op-een-oefenwerk wordt

een controlegroep. De resultaten waren op-

uitgevoerd door de tutor met behulp van de

zienbarend. In de groep die twee jaar lang met

computer.’

Bouw! werkte, ontwikkelden significant minder

‘De digitale ontwikkelingen bieden oplossingen,

kinderen leesproblemen en laaggeletterdheid.

die we nog nooit eerder hebben gehad’, zegt Van

De daling was maar liefst 60 procent. Daar-

der Leij. ‘Heel veel kinderen kunnen hierdoor de

naast waren er in die groep minder leerlingen

dans ontspringen: zij krijgen geen leesproble-

met dyslexie en kwam zittenblijven veel min-

men. En dat doet weer veel met hun zelfver-

der vaak voor. En: het effect bleek in groep 8

trouwen. Ze blijven gemotiveerd om te leren. Ja,

nog even groot.

er zal een groep kinderen met ernstige dyslexie overblijven. Maar dat is hooguit ca. 3 procent, in

ACHILLESHIEL

plaats van de 6 tot 8 procent die nu deze diagno-

De unieke preventieve aanpak is een van de

se krijgt. Daarnaast neemt het aantal laaggelet-

succesfactoren. Maar minstens zo belangrijk

terden – die bij de laagste 25% presteren - flink

is dat deze methode de leerkracht niet belast.

af. Er is dus winst bij alle risicoleerlingen, waar

Van der Leij weet dat het voor leerkrachten on-

hun probleem ook vandaan komt.’

boeken en websites DIT IS DYSLEXIE Prof. Dr. Aryan van der Leij

DYSLEXIE EN LEESPROBLEMEN Arga Paternotte en Nikki Oostewechel

VAN WOORDBLINDHEID TOT DYSLEXIE Dr. Marjoke Rietveld-van Wingerden

INTERESSANTE EN HANDIGE

BOEKEN WEBSITES

VOOR KINDEREN MET DYSLEXIE

IK BEN NIET BOM Marion van de Coolwijk

VOOR KINDEREN MET DYSLEXIE

NU WEET IK EINDELIJK WAT DYSLEXIE IS Chantal Engbers

DYSLEXIE EN LAAGGELETTERDHEID

PASSEND ONDERWIJS,

SOFTWARE EN ICT:

www.stichtingdyslexienederland.nl

RECHTEN EN PLICHTEN:

www.lexima.nl

www.masterplandyslexie.nl

www.passendonderwijs.nl

www.bouwtutorlezen.nl

www.expertisecentrumnederlands.nl

www.mensenrechten.nl

www.alinea.info

www.lezenenschrijven.nl

www.kurzweil3000.nl

www.steunpuntdyslexie.nl

DIGITAAL MATERIAAL

www.sprintplus.nl

www.dyslexieweb.nl/

VOOR DYSLEXIESOFTWARE

www.bereslim.nl

www.handicap-studie.nl

www.stichtingti.nl

www.kennisnet.nl

www.balansdigitaal.nl

www.dedicon.nl/

www.impulsenwoortblind.nl

www.nieuwsbegrip.nl

CURSUSSEN EN CONFERENTIES: www.leximaacademie.nl

DIAGNOSTIEK EN BEHANDELING

TOETSEN EN EXAMENS:

www.nationaledyslexieconferentie.nl

www.kwaliteitsinstituutdyslexie.nl

www.examenblad.nl

www.nationalesenconferentie.nl

www.nrd.nu

www.hetcvte.nl

www.hersenstichting.nl

www.centraleeindtoetspo.nl www.toets.nl www.cito.nl

FEBRUARI 2017

PREVENTIE EN REMEDIEREN

BOUW!

EEN POSITIEVE ONTWIKKELING OP ONZE SCHOOL Als leerkracht van groep 3 loop je er vaak tegenaan. Na de zomervakantie zijn er leerlingen die bij de lettertoets nog maar 6 letters blijken te kennen. TEKST: GERRIE LOOMAN

at betekent: direct actie en

direct na de zomervakantie van 2015 gestart

vanaf het begin verlengde in-

met Bouw!. Het toeval wilde dat ik switchte

structie geven. Maar wat gaat

van groep 3 naar groep 6/ 7. Jammer, maar het

het dan snel; de ene letter is

heeft ook voordelen. Immers, de tutoren kun-

nog niet aangeleerd of de an-

nen kinderen van de bovenbouw zijn. We zijn

dere komt alweer. De kinderen beginnen met

gestart met 2 leerlingen die groep 3 voor de

een achterstand en halen die niet of (te)lang-

tweede keer volgden en grote leesproblemen

zaam weer in. De verlengde instructie vraagt

hebben. Wij hebben ervoor gekozen om kinde-

veel van het klassenmanagement en is niet ie-

ren uit groep 7 als tutor te vragen en op te lei-

dere les mogelijk, zeker als je geen klassenassis-

den. Er is een gesprek geweest met daarin de

tent of stagiaire hebt. Langzamerhand begint

volgende onderdelen: a) Wil je graag met een

de frustratie, zowel bij leerling als leerkracht.

jong kind werken? b) Je bent tutor, geen vriend-

En dat terwijl je hoopt dat je leerling plezier

je. c) Het is niet vrijblijvend, je verbindt je voor

krijgt in lezen en er een hele wereld voor hem

minimaal een half jaar aan twee keer per week

opengaat.

een kwartier oefenen. Aan de ouders van de tu-

Toen de nieuwsbrief van Lexima kwam en er

toren hebben we toestemming gevraagd.

een item over Bouw! in stond, was ik dan ook

direct geĂŻnteresseerd. Eindelijk een instrument

AAN DE SLAG MET BOUW!

dat niet afhankelijk is van de leerkracht en dat

Bij ons op school werkt dit heel goed. De tuto-

niet in de leesles gepropt wordt. Ik heb mij di-

ren zijn heel gemotiveerd en begeleiden soms

rect opgegeven voor de cursus Bouw! CoĂśrdi-

al meer dan een jaar hun leerling (ik wil zo

nator. Wat ik daar hoorde sprak mij aan. Een

graag zien hoe het verder gaat). De kinderen

webbased programma dat 4 keer per week een

willen heel graag tutor zijn, we hebben zelfs

kwartier gegeven gaat worden aan het kind on-

een wachtlijst. We laten ook leerlingen vast

der begeleiding van een tutor. Een programma

meelopen zodat ze het programma al kennen

dat als derdelijnszorg geldt.

en bij ziekte de tutor kunnen vervangen.

In overleg met de directie en het team zijn wij

Natuurlijk vindt er ook een gesprek plaats met

praktijk

de ouders van de leerling. Het programma wordt bekeken en zij gaan twee keer per week een kwartier thuis oefenen met Bouw!. We zijn aan de slag gegaan en zijn enthousiast. Tot nu toe hebben we nog geen leerling die het hele programma heeft doorlopen maar de leerlingen die zijn begonnen met Bouw! zijn bijna zover en laten een grote vooruitgang zien. Vaak mogen zij na toetsing een aantal lessen overslaan, ze maken grote sprongen. Bij één leerling is door Bouw! ook eerder dan gebruikelijk dyslexie geconstateerd. Hij gaat naar een dyslexiebehandelaar.

VOORWAARDEN VOOR HET SUCCESVOL WERKEN MET BOUW! ZIJN: De ICT moet op orde zijn. Het eerste jaar hadden wij hier behoorlijk problemen mee. Nu is er goede wifi en hebben wij Chromebooks ter beschikking, dat werkt perfect. De Bouw! coördinator moet het thuis oefenen controleren en monitoren. Belangrijk omdat dit een voorwaarde is voor eventuele doorverwijzing naar de vergoede zorg. Echter niet altijd kan de discipline worden opgebracht. Onze ervaring is dat als ouders hierop worden aangesproken dit goed wordt opgepakt.

CONCLUSIE De methode Bouw! betekent een positieve ontwikkeling op onze school, een goede derdelijnszorg en tevreden kinderen , leerkrachten en ouders.

OVER

GERRIE LOOMAN Gerrie Looman is leerkracht van groep 6/7 van PCBS de Regenboog in Zeewolde

FEBRUARI 2017

PREVENTIE EN REMEDIEREN

aanpak dyslexie

REVOLUTIONAIRE METHODE KAN DIAGNOSES DYSLEXIE VOORKOMEN Een methode om dyslexie te voorkomen: dat klinkt revolutionair. Toch lijkt dat nu waarheid te worden dankzij een nieuwe methode, ontwikkeld op de Universiteit van Amsterdam. De resultaten zijn spectaculair. Het geheim? Vroeg beginnen. Veertig scholen in de Hoeksche Waard doen dat nu. De gemeenten in die regio investeren er twee ton in. TEKST: LUCY BEKER

BLIJVENDE RESULTATEN Het effect van het interventieprogramma Bouw! is door de Universiteit

van Amsterdam wetenschappelijk onderzocht

ierre den Hartog, directeur van Sa-

zwakke kinderen al geholpen worden vóór ze in

menwerkingsverband 28.04 in de

groep 3 met leesonderwijs beginnen. Tot nu toe

die op de traditionele

Hoeksche Waard, is de initiatiefne-

was er eigenlijk alleen een behandeling achter-

manier werd geholpen.

mer. ‘Leesproblemen hebben een

af: pas als de leesproblemen zich voordeden,

Vastgesteld werd dat het

grote impact op iemands leven.

kwam er eerst remedial teaching en daarna

aantal kinderen dat lees-

met een controlegroep

Niks is mooier dan dat te voorkomen. Dat gun

dyslexiebehandeling op gang. Inmiddels krijgt

problemen en dyslexie

ik die kinderen zo’, zegt hij. Den Hartog las eind

al 8 procent van de kinderen de diagnose dys-

ontwikkelde in de groep

2014 voor het eerst over het programma Bouw!,

lexie. Daar komt nog eens bij dat leerlingen die

die met Bouw! werkte,

waarvan wetenschappelijk is bewezen dat het

eenmaal een leesachterstand hebben, dat bijna

maar liefst ruim 60

werkt. Leeszwakke leerlingen gaan veel beter

nooit meer inhalen.’ Directeur Maurice van de

lezen en het aantal diagnoses dyslexie vermin-

Lisdonk van obs De Boomgaard voegt toe:

dert met meer dan 60 procent. Dat effect is ook

‘Oudere leerlingen die een dyslexieverklaring

Dezelfde leerlingen

nog eens blijvend (zie kader). Den Hartog was

krijgen, zie je vaak ophouden met leren. Hun

zijn enkele jaren later

procent lager uitkwam dan in de controlegroep.

direct enthousiast en zette een samenwer-

motivatie valt weg, ze denken: ‘Ik mankeer iets,

opnieuw getest in groep

kingsproject op met dyslexie-instituut Leesta-

ik kan dat toch niet’. Dat moeten we zien te

7 en 8 en daar bleken de

lent en Lexima, de uitgever van Bouw!. Nog voor

voorkomen.’

resultaten nog steeds

de zomer van 2016 zijn de eerste scholen in de

De nieuwe methode pikt de ‘risicokinde-

zichtbaar. De methode

Hoeksche Waard ermee begonnen. Openbare

ren’ er al heel jong uit: halverwege groep 2.

Bouw! is uitgegeven

basisschool De Boomgaard in Mijnsheerenland

Zij gaan structureel op een speelse manier

door Lexima en wordt

is een van de voorlopers. Hier kunnen we zien

met letters oefenen. Van de Lisdonk: ‘Daar is

inmiddels op meerdere

hoe het in programma in de praktijk werkt.

één-op-één-begeleiding bij nodig, maar het

scholen in het land

mooie van deze methode is, dat de leerkracht

PREVENTIEVE AANPAK

dat niet altijd hoeft te doen. Ook anderen kun-

‘Het bijzondere is de preventieve aanpak’, zegt

nen optreden als tutor. Daardoor is het in een

Den Hartog. ‘Het is voor het eerst dat lees-

gewone school te organiseren. Wij zetten acht-

gebruikt.

FEBRUARI 2017

PREVENTIE EN REMEDIEREN

OVER LUCY BEKER

Lucy Beker is journalist met als specialisatie onderwijs. Op haar 18e begon ze in de dagbladjournalistiek; tegenwoordig werkt ze als zelfstandig journalist voor diverse onderwijsbladen. Zo is ze onder andere hoofdredacteur van het magazine Naar School! voor het openbaar onderwijs en van de VO

stegroepers in.’ Uiteraard krijgen die achtste-

aan de slag.’ Gemiddeld heeft 25 procent van

groepers eerst een goede instructie, daar zorgt

de leerlingen een risico op het ontwikkelen van

IB’er Welmoet Haverkate voor.

taal- en leesproblemen. Dat betekent dat er op de 40 scholen in de Hoeksche Waard in totaal

Gids, de schoolkeuzegids

CARMEN EN LISA: TUTOR EN PUPIL

jaarlijks 200 leerlingen starten met Bouw! De

groepen 8 in Nederland

Carmen uit groep 8 laat zien hoe ze het aan-

ouders zijn enthousiast en gaan in de vakanties

wordt uitgereikt. Over

pakt als tutor voor haar pupil Lisa uit groep 2.

zelf door met de online-oefeningen.

dyslexie zegt ze: ‘Ik weet

Carmen zet de online oefeningen aan op een

hoe groot de impact daar-

aanraakscherm. Het zijn spelling- en leesop-

SIGNIFICANT BETER

van kan zijn. Ik heb het

drachten en letterspelletjes. De kleine Lisa leest

In de Hoeksche Waard wordt het program-

gezien bij mijn jongste

al OP en POP en SIP en SOK, Carmen zit bij haar

ma bovenschools aangeboden. De individuele

zoon, die dyslexie heeft.

en helpt. Bij elke les staan heldere instructies

scholen maken een implementatieplan. De be-

Daarom ben ik blij dat

voor de tutor, waardoor Carmen direct feed-

treffende leerkrachten en IB’er krijgen een cur-

er tegenwoordig goede

back kan geven. Ze hebben er beiden plezier in.

sus, verzorgd door projectleider Marleen Korf

hulpmiddelen zijn. Ik

Als Lisa volgend jaar start in groep 3 heeft ze al

van Lexima. Zij is eerder op de Universiteit van

die jaarlijks in vrijwel alle

hoop daar wat meer be-

een voorsprong, waardoor ze goed mee kan ko-

Amsterdam afgestudeerd op implementatie-

kendheid aan te kunnen

men met de lessen ‘hakken en plakken’. Intus-

onderzoek van deze methode. Korf: ‘Het aantal

geven door erover te

sen lopen ook de extra oefeningen met Bouw!

leerlingen met leesproblemen neemt de laatste

door, tot halverwege groep 4.

jaren fors toe. Maar als ze met Bouw! werken,

IB’er Haverkate legt uit hoe de zeer jonge ‘ri-

gaan ze significant beter lezen, ontdekten wij.

sicokinderen’ worden geselecteerd: ‘De leer-

Ze belanden twee tot drie keer minder vaak in

kracht van groep 2 let op signalen die kunnen

de dyslexiezorg. Er blijft altijd een groep over die

wijzen op dyslexie. Bijvoorbeeld: bepaalde beel-

‘didactisch resistent’ is, zoals wij dat noemen, en

den omkeren of de kleuren en weekdagen niet

een dyslexiebehandeling nodig heeft. Maar die

kunnen onthouden. Met die kinderen gaan we

groep wordt kleiner door deze aanpak.’

schrijven.’

aanpak dyslexie

WAT IS BOUW! Bouw! is het unieke computergestuurde interventieprogramma waarmee leesproblemen bij risicoleerlingen in groep 2 t/m 4 kunnen worden voorkomen. Het kind leert, de tutor stuurt en de computer wijst de weg. Ouders, grootouders, oudere leerlingen of vrijwilligers kunnen als tutor fungeren. Met het interventieprogramma Bouw! biedt u preventief hulp aan leerlingen die risico lopen op leesproblemen. Deze aanpak is effectiever dan remediëren als achterstanden al eenmaal zijn ontstaan. • wetenschappelijk bewezen effectief interventieprogramma • ruim 60% minder leerlingen met leesproblemen en dyslexie • is onafhankelijk naast andere leesmethodes te gebruiken • voorkomt onnodige doorverwijzing naar de (vergoede) zorg • draagt bij aan fikse kostenbesparingen • scholen die met Bouw! werken voldoen aan de eisen van zorgniveau 3 voor doorverwijzing naar diagnostiek dyslexie (bron: Masterplan Dyslexie en Kwaliteitsinstituut Dyslexie).

EEN MILJOEN BESPAREN Aan de implementatie en uitvoering van het

VOOR WIE IS BOUW! GESCHIKT?

programma hangt wel een prijskaartje. In to-

Bouw! helpt onnodige diagnoses dyslexie voorkomen bij meer

taal worden de directe en indirecte kosten in

dan de helft van de leerlingen met een dubbel risico. Bij leerlin-

de Hoeksche Waard voor vijf jaar op bijna acht

gen met een enkelvoudig risico - omdat thuis bijvoorbeeld wei-

ton geraamd. De licentiekosten voor Bouw! be-

nig gelezen wordt of vanwege anderstaligheid - kwamen lees-

dragen daarvan ongeveer 5%, verder gaat het

problemen vrijwel geheel niet meer voor na afronding van de

om scholings- en implementatiekosten. De

oefeningen, in tegenstelling tot groepen leerlingen die geen in-

gemeenten nemen 208.500 euro voor hun re-

terventie met Bouw! kregen. Bouw! kan worden ingezet:

kening, verdeeld over vijf jaar. De rest wordt

• op zorgniveau 2 en zorgniveau 3

bekostigd door het Samenwerkingsverband.

• bij risicoleerlingen die in groep 2 of aan het begin van groep 3

Volgens Pierre den Hartog een goede investe-

laag scoren op de screening beginnende geletterdheid en/of

ring. Want: ‘Het rendement is enorm. De ge-

de Herfstsignalering

meenten besparen de komende vijf jaar zeker een miljoen euro op de kosten van dyslexiezorg. Maar het allerbelangrijkste is het voor de kinderen. Elk kind dat we van leesproblemen af kunnen helpen, is er een. Zo verliezen we minder talent.’

• bij zwakke lezers waarbij het automatiseren van het lezen moeizaam gaat (groep 3-4) • voor versterking van het leesonderwijs: voor scholen met veel leeszwakke leerlingen (groep 3-4/5) • voor leerlingen met NT2 achtergrond (groep 3-5) of nieuwkomers (zoals vluchtelingkinderen) • voor leerlingen met een TOS (taalontwikkelingsstoornis).

Dit artikel is eerder geplaatst in magazine Naar School! nr 6 van VOS/ABB.

Bouw! werd in 2014 geïntroduceerd, eind 2016 werkten al meer dan 10.000 leerlingen op ruim 1.000 scholen met Bouw!

FEBRUARI 2017

letterstad

Letterstad

LETTERSTAD? VOOR PASSEND ONDERWIJS

leren lezen

Letterstad is de complete, gedegen, online, evidence based methode voor passend leesen spellingonderwijs in groep 3 t/m 5.

zelfstandig leren lezen veilig leren lezen Remedial Teaching

et Letterstad hebben in het verleden al tienduizenden leerlingen

Letterbord leren spellen

leren lezen. De online versie van

Letterstad biedt optimale mogelijkheden om leerlingen die moeite hebben om zich deze vaardigheden eigen te maken, verder te helpen. Met de instaptoets kan het startniveau wor-

den bepaald. De leerling kan zelfstandig in het

leesonderwijs opzette. Harmen Kooreman, de man achter Let-

programma werken. Het programma werkt op

terstad, introduceerde het hakken en plakken. Letterstad heeft

computer en op tablet en is geschikt voor in-

een sterke koppeling tussen het lezen en spellen. Het is een zeer

structie op het digibord. Er is een uitgebreide

gestructureerde wijze van werken. De online methode is sinds

online uitleg van de methode en er zijn cur-

2014 beschikbaar.

sussen om goed met het programma te leren werken.

VOOR WIE IS LETTERSTAD BEDOELD? Schoolbreed is preventie de meest effectieve aanpak bij leesen

LETTERSTAD LEERROUTES

spellingproblemen. Soms is het te laat voor preventie of heeft de

Letterstad biedt differentiatiemogelijkheden

preventieve methode onvoldoende effect gehad. Dan kan heel

met vijf leerroutes en verschillende instapni-

goed Letterstad worden ingezet. Letterstad is een effectieve me-

veaus die door de leerkracht of RT’er voor elke

thode voor gerichte instructie aan leerlingen met verschillende

leerling individueel kunnen worden bepaald.

uitdagingen bij leren lezen en spellen, zoals:

Letterstad is uitstekend methode-overstijgend inzetbaar als extra ondersteuning op zorgniveau 2 of 3 bij leesen/ of spellingproblemen.

• leerlingen die (na preventieve, intensieve, gerichte oefening) zwak scoren op lezen; • nieuwkomers of NT2-leerlingen die met een lees- of spel-

De leerling kan de online oefeningen zelfstan-

lingsachterstand op school komen en extra ondersteuning

dig maken, op school en thuis. De leerkracht of

nodig hebben bij het leren lezen en/of spellen;

RT’er kan diagnostische toetsen afnemen, een eind- of tussendoel bepalen en de vorderingen volgen.

• bij verlengde instructie: Letterstad biedt een systematische aanpak die de leerkracht in staat stelt effectief te differentiëren (groep 2-4 zorgniveau 2); • ter versterking van het spellingonderwijs: bijvoorbeeld

ACHTERGROND

voor scholen met veel taalzwakke leerlingen (groep 4-5

Letterstad is de analytisch-synthetische metho-

zorgniveau 2);

de die al in 1976 verscheen en een belangrijke

• als remediërende methode: voor de (zeer) zwakke leerlin-

stempel op het leesen spellingonderwijs heeft

gen bij wie achterstanden ontstaan of de leerlingen die

gedrukt. Het was de eerste methode die conse-

bij de vroege screening gemist werden (eind groep 3-5 zorg-

quent vanuit leerpsychologische principes het

niveau 3).

H2 COMPENSEREN

COMPENSEREN

FEBRUARI 2017 19

COMPENSEREN

software

Dyslexie in het onderwijs wordt steeds meer herkend en erkend als serieuze leerstoornis. Uit een recente peiling blijkt dat 46% van de basisscholen geen compenserende dyslexiesoftware beschikbaar maakt voor leerlingen met dyslexie.

DYNAMIEK IN HET ZORGCONTINUÜM TEKST: ANNETTE ROETENBERG

ringle-Morgan (1896) was de eerste die dyslexie in een educatieve context rapporteerde (zoals geciteerd in Regan & Woods, 2000). Hij beschreef de slimste jongen uit de klas die niet in staat was het lezen en spellen onder de knie te krijgen. Zonder

hulp van geprotocolleerde behandelingen en computerprogramma’s was deze slimme jongen toentertijd volledig op zichzelf aangewezen om zijn belemmeringen te compenseren. Gelukkig, kinderen die nu opgroeien met de diagnose dyslexie hebben het wat dat betreft wat gemakkelijker. Scholen en leerkrachten zijn zich (meestal) bewust van de ernstige belemmeringen die leerlingen ervaren en zij werken daarom volgens de richtlijnen van het Masterplan Dyslexie, waarin het model van het Continuüm van zorg (Struiksma & Rurup, 2008) is opgenomen. Het model bestaat uit 4 zorgniveaus waarbij de leerling met een leesachterstand vanuit een goed basisaanbod (niveau 1) steeds intensievere instructie krijgt. Eerst in de groepssituatie door de leerkracht (niveau 2), waar nodig gevolgd door een individuele, specifieke interventie uitgevoerd (gemonitord/ondersteund) door een zorgspecialist in de school (niveau 3). Bij didactische resistentie volgt diagnostiek en behandeling in het zorginstituut (niveau 4). Leerlingen krijgen dus gerichte hulp, passend bij de mate van problematiek die zij ervaren. Toch zijn er wat tekortFEBRUARI 2017

COMPENSEREN

INDICATIES VOOR HET VOORSCHRIJVEN OF TOEWIJZEN VAN COMPENSERENDE DYSLEXIESOFTWARE • zodra de diagnose dyslexie is gesteld en verdere leerachterstanden moeten worden voorkomen (groep 5) • tijdens de behandeling om de behandeleffecten te versterken (groep 5/6) • indien de behandeling onvoldoende effect heeft (bij ca. 30% van de kinderen) (groep 6) • voor het verminderen van de afhankelijkheid van klasgenootjes, leerkracht of ouders (groep 5-8) • als het zelfvertrouwen en/of leesplezier moet wor-

komingen in dit model. Prof. Dr. Aryan van der Leij wijst daar in zijn boek ‘Dit is Dyslexie’ (2016) al op. Hij pleit voor een meer dynamisch model waarbij leerlingen die risico lopen op leesproblemen al individuele hulp (niveau 3) krijgen aangeboden nog vóór het formele leren begint. Met deze aanpak kunnen, volgens van der Leij, in veel gevallen ernstige leesproblemen worden

den gestimuleerd (de ‘feel-good factor’) • ter voorbereiding op het voortgezet onderwijs (start in groep 7/8) • om de nieuwe taken in het voortgezet onderwijs, o.a. met het leren van vreemde talen, aan te kunnen (brugklas)

voorkomen.

• om de benodigde tijd voor huiswerk tot redelijke

DYSLEXIESOFTWARE

• voor een eerlijke kans om bij proefwerken en exa-

proporties terug te brengen

Ook het inzetten van dyslexiesoftware kan op veel scholen dynamischer worden ingericht. Hoenderken e.a. (2012-2013) be-

mens op eigen intellectueel niveau te presteren • altijd: indien leerachterstanden ontstaan, faal-

schreef dat compenserende software een positief effect heeft

angst optreedt of de druk van school een te grote

op: leesen spellingprestaties, sociaal-emotioneel functioneren,

belasting vormt

werkhouding en taakmotivatie, zelfstandigheid en enthousiasme (Rolak & Henneman 2010, Kleijnen, 2015). Waar scholen

Het doel is altijd het zo goed mogelijk wegnemen van

nu nog wachten met het inzetten van deze software tot na de

de belemmeringen die de leerling ervaart als gevolg

behandeling, kan deze hulp eerder en meer multifunctioneel

van zijn leesen/of spellingproblemen. Ook leerlingen

ingezet worden. Multifunctioneler omdat dyslexiesoftware zo-

zonder de officiële diagnose dyslexie kunnen baat

wel ter optimalisatie als compenserend ingezet kan worden

hebben bij deze software.

(Kleijnen, 2015). Naast de positieve effecten op leerprestaties kunnen door het vroeg inzetten van dyslexiesoftware ook leerachterstanden en frustraties worden voorkomen en kan een positieve werkhouding en taakmotivatie worden bereikt. Al op zorgniveau 2 kunnen scholen dyslexiesoftware doelmatig aanbieden, bijvoorbeeld bij methodes als Nieuwsbegrip. Op zorgni-

DIGITAAL MATERIAAL

veau 3 (op school) en 4 (tijdens de behandeling) kan de software

Dedicon biedt voor het basisonderwijs en het voortgezet

zowel ter optimalisatie als compenserend worden ingezet. Van-

onderwijs duizenden digitale schoolboeken die geschikt

af zorgniveau 4 en daarna zou de dyslexiesoftware naast com-

zijn voor gebruik met dyslexiesoftware. Deze bestanden

pensatie tevens een dispenserende bijdrage kunnen leveren.

zijn beveiligd. U kunt zo’n bestand huren voor €4,50 per boek, per leerling, per jaar. De kwaliteit van de bestanden

EEN EERLIJKE KANS

is wisselend (educatief.dedicon.nl). Talloze scholen heb-

Door de zorg aan leerlingen met leesproblemen, van signaleren

ben eigen databases met eigen digitale schoolboeken.

tot preventie, remediëren en compenseren, dynamisch aan te

Stichting Toegankelijke Informatie wil het mogelijk maken

bieden en aan te passen aan de individuele kenmerken van de

dat door krachtenbundeling meer digitale schoolboeken

leerling, zorgen we ervoor dat onnodige achterstanden, frustra-

van hoge kwaliteit beschikbaar komen voor iedere school

tie en een valse start worden voorkomen. Zo krijgt de leerling

(www.stichtingti.nl).

een eerlijke kans op succes. 22

MAG DAT? MOET DAT?

eindexamens

TOETSEN EN EXAMENS MET COMPENSERENDE DYSLEXIE SOFTWARE,

RICHTLIJNEN olgens de Wet Gelijke Be-

• De Wet Gelijke Behandeling eist dat

Eindexamenbesluit zijn onder artikel

handeling (op grond van

de school binnen de grenzen van re-

55 speciale bepalingen over aanpas-

handicap of chronische

delijkheid in doeltreffende aanpas-

singen tijdens examens opgenomen.

ziekte) hebben leerlingen en studen-

singen voorziet, zodat personen met

ten met dyslexie op school recht op

een handicap gelijke kansen krijgen.

roepsonderwijs of hoger onderwijs is

maatregelen en voorzieningen die

De protocollen leesproblemen en

in principe zelf verantwoordelijk voor

hen helpen hun opleiding succes-

dyslexie van Expertisecentrum Ne-

het verzamelen van informatie over

derlands zijn hierbij leidend.

de beschikbare voorzieningen

vol af te ronden. Het College voor de Rechten van de Mens besliste al

• Het moet voor leerlingen en studen-

• Een student in het middelbaar be-

en moet zelf bij de onderwijsinstel-

meerdere keren dat een school het

ten duidelijk zijn op welke ondersteu-

ling aangeven welke voorziening hij

gebruik van Kurzweil 3000 tijdens

ning, aanpassingen en voorzieningen

nodig heeft.

examens mogelijk moest maken. Ie-

ze recht hebben en op welke wijze ze

dereen die zich door een school ge-

toegang krijgen tot effectieve hulp-

ten rekening houden met specifieke

discrimineerd voelt, of vindt dat de

middelen en geschikte content.

bepalingen in de Wet Hoger Onder-

school onvoldoende doeltreffende

• Een leerling die tijdens zijn school-

wijs. Meer informatie hierover is te

• Universiteiten en hogescholen moe-

aanpassingen verricht, kan het Col-

loopbaan met een dyslexiehulpmid-

lezen in het ‘Dossier Accreditatie’

lege om een oordeel vragen over de

del werkt, mag dit ook gebruiken

van expertisecentrum handicap +

situatie.

bij proefwerken en examens. In het

studie.

FEBRUARI 2017 23

COMPENSEREN

DYSLEXIESOFTWARE IN DE KLAS

Thomas is 13 jaar, vorig jaar maakte hij de stap van basisonderwijs naar het voortgezet onderwijs. Spannend voor alle leerlingen, maar voor Thomas net wat meer. In groep 5 kreeg Thomas een dyslexieverklaring. Hij kreeg extra hulp en kon gebruik maken van Kurzweil. Door deze goede ondersteuning heeft Thomas alles uit zijn beginnende (school)carrière kunnen halen. TEKST: ANNETTE ROETENBERG

“Een goed gekozen en goed gebruikte toepassing ondersteunt de leerling en leerkracht om in een klassituatie goed om te gaan met de (leer-)stoornis” (KENNISNET, 2013).

en goed begin is het halve werk.

Belangrijke factoren die van invloed zijn op een

Toch kan de verdere schoolcarrière

succesvolle schoolcarrière voor leerlingen met

van Thomas nu nog alle kanten uit.

dyslexie zijn; 1) (de uitvoering van) het dyslexie-

Voor een deel is hij zelf verantwoor-

beleid binnen de school (2) de kennis, motivatie

delijk voor zijn succes. Zijn motiva-

en inzet van de docenten en (3) de mogelijkhe-

tie en inzet zijn immers doorslaggevend voor

den die de school biedt voor het gebruik van fa-

het behalen van goede resultaten. Maar om

ciliteiten, waaronder dyslexiesoftware. Door in

zijn talenten goed te kunnen benutten heeft

het voortgezet onderwijs aansluiting te vinden

Thomas net dat beetje extra nodig. En hierin

bij de geboden ondersteuning in het primair

kan de school het verschil maken. Een succes-

onderwijs, hebben leerlingen profijt van een

volle schoolcarrière biedt Thomas meer moge-

doorgaande leerlijn.

lijkheden op een vervolgstudie en uiteindelijk ondersteuning is voor Thomas dus letterlijk van

HOE KAN DE IB’ER/RT’ER HELPEN BIJ DE JUISTE KEUZE VAN HET HULPMIDDEL?

levensbelang.

Vier belangrijke componenten spelen bij de

Veel leerlingen met dyslexie redden het op

advisering van de software een belangrijke rol:

school niet zonder compenserende software en

individu, taak, technologie en context (Raskind

raken achter. Deze achterstand maakt dat de

& Stanberry, 2008)

leerling in de klas heel wat leerkansen mist. Het

Bij de advisering aan ouders en leerlingen zijn

gevoel van falen en hulpeloosheid wordt erdoor

de volgende punten belangrijk:

versterkt. De continue en toenemende afhanke-

• de RT’er/ IB’er kent de sterke en zwakke

meer kansen op de arbeidsmarkt. De juiste

lijkheid van volwassen hulpverleners (deskundigen, ouders etc.) remt de ontwikkeling van de autonomie en het zelfvertrouwen. Het vroegtij-

ma’s voor dyslexie beschikbaar zijn

dig gebruik van compenserende hulpmiddelen

(Technologie);

bij het lezen, schrijven en spellen betekent een

kanten van de leerling (Individu en Taak); • de RT’er/ IB’er weet welke softwareporgram-

• de RT’er/IB’er weet welke softwareprogram-

enorme stimulans in het leervermogen en zelf-

ma’s op school beschikbaar zijn en welke on-

beeld van jonge leerlingen. Uitstel veroorzaakt

dersteuning deze bieden (Technologie

schoolmoeheid en demotivatie.

en Context);

software • de RT’er/ IB’er kijkt ook naar welke functies van een hulpmiddel in de toekomst belangrijk zijn voor de leerling en baseert daar het

Individu

Taak

Technologie

Context

advies op (Technologie, Taak, Context); • de RT’er/IB’er betrekt de leerling en ouders in de keuze van het hulpmiddel dat wordt geadviseerd (Individu).

HOE KAN DE DOCENT ERVOOR ZORGEN DAT DE LEERLING OPTIMAAL GEBRUIK KAN MAKEN VAN DYSLEXIESOFTWARE? Het doel van het inzetten van compenserende

* Bron: Raskind en Stanberry (2008)

dyslexiesoftware is altijd het zo goed mogelijk wegnemen van de belemmeringen die de leerling ervaart als gevolg van zijn leesen/of

worden uitgevoerd als op zelfstandigheid, mo-

spellingproblemen. De docent kan daar op de

tivatie en volgehouden aandacht. Daarnaast

volgende manier bij helpen:

zijn positieve effecten gevonden op het niveau

• door het programma klassikaal aan te

van de leesen spellingvaardigheid, woordbe-

bieden; • door opdrachten/documenten/boeken en huiswerk digitaal aan te bieden; • door de leerling en de software te accepteren en te ondersteunen.

grip en tekstbegrip*. Deze positieve effecten zorgen ervoor dat Thomas en zijn mede-dyslexiegenoten met plezier kunnen slagen in het onderwijs en een eerlijke kans krijgen op succes in de toekomst!

Het onderzoek naar de effectiviteit van ondersteunende technologie laat zien dat technologie positieve effecten kan hebben op zowel de kwaliteit van taken en de snelheid waarmee ze

* BRON: Rolak M. & Henneman J. (2010), Ondersteunende Technologie in de afstemming tussen zorg en onderwijs; Zorg om dyslexie, Ludo Verhoeven e.a., Garant

FEBRUARI 2017 25

COMPENSEREN

aan het woord

HBO-STUDENT CHRIS WESTSTRATE Dat ernstige dyslexie je niet hoeft te weerhouden van studeren, bewijst Chris Weststrate. Ondanks zijn dyslexie heeft hij in één jaar zijn propedeuse gehaald. ‘Maar zonder Kurzweil was het me nooit gelukt’, zegt hij. ‘Dat programma is al 13 jaar mijn maatje.’ TEKST: LUCY BAKER

hris is een van de eersten die met de software van Kurzweil begon. ‘Dit programma leest teksten voor

en de leessnelheid kun je zelf aanpassen, dat is heel fijn.’ Zijn dyslexie kwam op de basisschool al snel aan het licht. ‘Ik had veel moeite met lezen en dat was zo frustrerend, ik was vaak boos,’ herinnert hij zich. ‘Tot Kurzweil op de markt kwam, toen ik in groep 5 zat. Het werkte! Alleen waren er nog geen digitale boeken. Mijn moeder heeft echt avondenlang schoolboeken staan inscannen.’ Het programma helpt hem vooral met huiswerk en het maken van toetsen. ‘Ik zat altijd achterin de klas met een koptelefoon op, om de opgaven te beluisteren in plaats van te lezen.’ Ook op de mavo en later op het mbo maakte Chris gebruik van dit programma. Op het mbo was dat nog even een dingetje: ‘Ik deed de opleiding vliegtuigtechniek en die was half in het Engels, een ramp als je dyslexie hebt. Maar de school kende Kurzweil niet en gaf er geen toestemming voor. Dat eerste jaar scoorde ik almaar drieën. Ten slotte mocht ik toch mijn laptop meenemen en daarna ging het goed.’ Op de Hogeschool Zeeland, waar hij nu commerciële economie studeert, is zijn hulpmiddel geen enkel probleem. Er zijn inmiddels veel meer boeken digitaal beschikbaar, maar nog niet alle studieboeken. ‘Een marketingboek van

‘Zonder Kurzweil was het niet gelukt’

700 pagina’s moesten we helemaal inscannen. Maar ik krijg de boekenlijst vroeg, dus we kunnen er tijdig aan beginnen.’ Chris leest tegenwoordig wel eens uit zichzelf een boek. ‘Vroeger was lezen een marteling voor me, maar met de hulpmiddelen van nu gaat het goed.’ De frustraties zijn weg.

feiten en cijfers

FEITEN CIJFERS DYSLEXIESOFTWARE OP BASISSCHOLEN

VAN DE

200

LEERLINGEN OP BASISSCHOLEN HEEFT ERNSTIGE DYSLEXIE,

WAT WORDT ER OP UW SCHOOL GEDAAN AAN REMEDIËRING BIJ LEES- EN SPELLINGPROBLEMEN?’ Dit is wat intern begeleiders antwoordden:

SCHOOLVERZUIM IN HET VMBO

93%

dyslexiebeleid op orde hebben

Uit onderzoek is bekend dat bij een relatief hoog

werkt ca. 60% van deze leer-

percentage van de leerlingen in het vmbo dyslexie

lingen met compenserende

sterk samenhangt met schoolverzuim. Ook blijkt

dyslexiesoftware, dus gemiddeld

dat slechts de helft van de scholen zowel een sig-

25%

individuele begeleiding door

vijf leerlingen per school. Dit

naleringsbeleid als een dyslexiebeleid heeft en

een leesmoeder

wijst een recente peiling van

dat een kwart van de deelnemende scholen geen

DUO onderwijsonderzoek onder

enkel beleid voert. De onderzoekers stellen “Het

Intern Begeleiders uit.

is een zorgwekkend gegeven dat dyslexie in deze

63%

TWEE IN ELKE GROEP 5 T/M 8. o Op

basisscholen die hun

o Maar

ook dat 46% van de

populatie zo vaak voorkomt, aangezien dyslexie

extra begeleiding in groepjes

individuele begeleiding door

scholen in het primair onderwijs

de schoolloopbaan, maar ook de algehele ontwik-

een remedial teacher/IB’er/

geen compenserende software

keling van kinderen ernstig kan belemmeren. De

onderwijsassistent.

aan hun leerlingen met dyslexie

resultaten van deze studie wijzen erop dat het

aanbiedt.

belangrijk is dat het vmbo goede voorzieningen

o Iets

meer dan 3% van de scholen

zegt geen leerlingen met dyslexie te hebben. o Gevraagd

naar de redenen van

biedt om aan de behoeften van dyslectische leerlingen tegemoet te komen.” TICK N., PRINS V. & STRUIKSMA C. 2012. DYSLEXIE EN SCHOOLVERZUIM IN HET VMBO. TIJDSCHRIFT VOOR ORTHOPEDAGOGIEK

het niet beschikbaar stellen van dyslexiesoftware, zijn de meest gehoorde antwoorden: 1) van financieel-organisatorische aard (60%): ‘we hebben onvoldoende budget’ en ‘de school is er niet klaar voor’ 2)of er ontbreekt urgentiebesef

GELD BLIJFT OP DE PLANK LIGGEN

€111 miljoen

(59%): ‘dat hebben de leerlingen

is er op de plank blijven liggen van het beschikbare

op onze school niet nodig’ en ‘we

geld voor passend onderwijs. Dat schreef staatsse-

zien de meerwaarde niet’.

cretaris Sander Dekker (Onderwijs, VVD) recent in een brief aan de Tweede Kamer. Het geld had volgens hem

Er is dus nog werk aan de winkel.

in de klas terecht moeten komen.

FEBRUARI 2017 27

COMPENSEREN

‘WE WILLEN LEERLINGEN MET DYSLEXIE EEN EERLIJKE KANS GEVEN’ Alex Kossenberg is adviseur ICT bij de ASKO (een bestuur PO in Amsterdam en omstreken) . Voor het project Sprint binnen de ASKO neemt hij deel aan de bovenschoolse stuurgroep en is vanuit die rol nauw betrokken bij de implementatie. TEKST: MARRITH HOENDERKEN

Waarom is de ASKO gestart met Sprint?

schoolniveau en het ‘levend houden’ van het

Verschillende IB-ers kwamen met de vraag hoe we als ASKO scho-

project. Dit ‘levend houden’ gebeurt ook tijdens

len de leerlingen met dyslexie konden ondersteunen met compen-

IB-netwerken, waar IB-ers good practice verha-

serende software, met als doel deze leerlingen een eerlijke kans

len met elkaar delen.

te geven. Met een werkgroep, bestaande uit personen uit diverse

De stuurgroep van dit project komt regelmatig

disciplines, hebben we goed vooronderzoek gedaan en hebben we

samen en houdt daarmee goed de vinger aan

voor Sprint gekozen als meest passend voor onze situatie.

de pols. De scholen zijn verdeeld onder de verschillende stuurgroepleden, zo hebben de scho-

Hoe ziet de organisatie van het project Sprint binnen ASKOscholen eruit?

len een duidelijk aanspreekpunt en weten de

Vanaf het begin was de insteek dat we scholen bovenschools

scholen wordt gebruikt voor een op maat ge-

wilden faciliteren bij het gebruik en de implementatie van

maakt scholingsaanbod voor Sprint. Op iedere

Sprint. We hebben een implementatieplan gemaakt met twee

school heeft de werkgroep regelmatig overleg

belangrijke pijlers: techniek en eigenaarschap. De techniek is de

en wordt een plan gemaakt voor de inzet van

eerste stap, de software moet goed werken op de scholen om

Sprint op de school zelf. Belangrijke bestanden

frustraties te voorkomen. Samenwerken met de bovenschool-

en materialen worden uitgewisseld binnen het

se netwerkbeheerder en de verschillende ICT-coördinatoren is

Intranet van de ASKO, hierdoor werken scholen

hierbij van belang. Het eigenaarschap wordt bereikt door het

uniform en is het niet nodig om het wiel altijd

organiseren van trainingen, het stimuleren van werkgroepen op

zelf uit te vinden.

OVER

ASTRID SCHUTTE

‘LEERLINGEN MET DYSLEXIE WORDEN BIJ ONS SPRINT AMBASSADEURS’

Astrid Schutte is intern

Op de Lidwina school wordt nu twee jaar ge-

worden tijdens een leerling-leerkracht training.

begeleider voor groep 4

werkt met Sprint. Destijds heeft een eerste

Het voorlezen van teksten, maar ook het terug-

t/m 8 op de Lidwinaschool

leerling de leerling-leerkracht training gevolgd

lezen wat geschreven is, wordt als fijn ervaren.

in Amsterdam en is op haar

en goed leren werken met het programma, hij

Op dit moment wordt het programma met

school een voortrekker

werd op school de Sprint ambassadeur. Samen

name bij Begrijpend lezen (nieuwsbegrip) inge-

in het gebruik van Sprint.

met zijn ICT-vaardige vader heeft hij als ambas-

zet. Leerlingen vinden het werken met Sprint

Ook is ze betrokken bij de

sadeur meer leerlingen uitleg gegeven over het

fijn en de school wil het gebruik graag uitbrei-

bovenschoolse stuurgroep

programma. Inmiddels werken 14 leerlingen

den. Om dit mogelijk te maken gaat de school

met het programma!

met laptops werken, in plaats van werken op

Astrid vertelt dat leerlingen heel enthousiast

de computers op de gang, kunnen leerlingen in

Sprint binnen de ASKO.

stuurgroepleden wat er speelt. De input vanuit

software

! w Nieu

ALS LEZEN NIET VANZELF GAAT, MAAK DAN SLIM GEBRUIK VAN ALINEA Het maakt niet uit waar of wanneer, je hebt met Alinea altijd je leesmaatje bij je. Met de Alinea app op je iPhone of iPad kun je een foto van een tekst maken en die aan je laten voorlezen. Moeiteloos beluisteren dus, met je oordopjes in. Dat maakt het begrijpen van zoâ&#x20AC;&#x2122;n tekst een stuk makkelijker. En als je op je computer makkelijk wilt lezen en ook nog foutloos wilt schrijven, dan helpt de Alinea software. Dus heb je dyslexie of gewoon moeite met lezen of schrijven, dan is Alinea een uitkomst voor je. In elke situatie en in verschillende talen. Slim, handig en doeltreffend!

Laatste tip? Organiseer trainingen voor leerlingen en leer-

Lees meer op www.lexima.nl/alinea

krachten samen! De enthousiaste reactie van leerlingen, wanneer zij kennismaken met het programma werkt enorm aanstekelijk voor leerkrachten!

Alex Kossenberg

hun eigen klas blijven en op een laptop werken met Sprint. Dit moet het gebruik van Sprint een extra boost geven. Astrid geeft als tip voor andere scholen: vorm een werkgroep! Dit is een voorwaarde voor een goede implementatie van Sprint. Op de Lidwina school vormen de RT-er, ICT-er en IB-er een werkgroep om de inzet van Sprint te volgen, te evalueren en uit te breiden.

FEBRUARI 2017 29

COMPENSEREN

praktijk

KURZWEIL 3000 OP HET HERBERT VISSERS COLLEGE Wanneer op het Herbert Vissers College (HVC) in Nieuw-Vennep de les begint, zitten de meeste leerlingen met hun boeken op tafel. Een aantal leerlingen openen hun laptop om met Kurzweil te werken.

S OVER

MASCHA VAN DIJK Mascha van Dijk

inds 4 jaar biedt het HVC leerlingen met

ook succesvol examen gedaan met Kurzweil.

dyslexie de mogelijkheid om te werken

Voor docenten vraagt het werken met Kurzweil

met het ondersteuningsprogramma Kur-

de nodige aanpassingen. Zo wordt het ge-

zweil 3000. Ouders dienen hiervoor via het HVC

maakte huiswerk gecontroleerd via de laptop

een bruikbare laptop aan te schaffen, de school

en moeten toetsen omgezet worden naar een

zorgt voor de software en volledige installatie

voor Kurzweil leesbaar bestand. Hiervoor heb-

daarvan. Ook krijgen zowel leerlingen als ouders

ben alle docenten binnen school een training

een training in het gebruik van Kurzweil en is er

gehad. Commitment van docenten en manage-

ondersteuning van dyslexiecoaches.

ment is een belangrijke factor bij het succesvol implementeren van de mogelijkheid van het

Orthopedagoog Herbert Vissers College

Jaarlijks starten zoâ&#x20AC;&#x2122;n 30 brugklasleerlingen met

gebruik van Kurzweil 3000 binnen de school.

het Kurzweiltraject op het HVC. De leerlingen

kunnen Kurzweil zowel in de lessen als thuis

Grootste uitdaging waar het HVC elk jaar tegen-

gebruiken. Ook bestaat de mogelijkheid om de

aan loopt is het beschikbaar krijgen van alle boe-

toetsen via Kurzweil te maken. Leerlingen vin-

ken voor de verschillende leerjaren in een voor

den het prettig dat de stof voorgelezen wordt

Kurzweil leesbaar bestand. Een enorme klus

en zij ook horen wat zij opschrijven. Het helpt

waar we ook de hulp van ouders bij inschakelen.

de leerlingen bij het begrijpen van de vragen en

Ik denk dat de beschikbaarheid van de boeken

het duidelijk formuleren van aantekeningen en

voor de leerlingen die werken met Kurzweil het

antwoorden. De studietools die Kurzweil biedt

grootste struikelblok is in het gebruik van het

geven leerlingen meer zelfstandigheid in hun

programma. Een probleem waar we de beste

leren. Afgelopen schooljaar is voor het eerst

oplossing nog niet voor gevonden hebben.

software

WAT MAG JE VERWACHTEN? VAN GOEDE COMPENSERENDE SOFTWARE BIJ LEES- EN SPELLINGPROBLEMEN

e leerstoornis dyslexie leidt tot belemmeringen in verschillende deelgebieden. Problemen met technisch

lezen staan goed tekstbegrip in de weg. Pro-

• Ingebouwde woordenboeken kunnen worden voorgelezen voor beter tekstbegrip en voor het vertalen. • Ook afbeeldingen en voorbeeldzinnen hel-

blemen met spellen verhinderen het vlot en

pen bij beter tekstbegrip bijvoorbeeld als

goed schrijven van een tekst, wat ook wel stra-

woorden hetzelfde klinken maar verschil-

tegisch schrijven wordt genoemd. Vreemde ta-

lende betekenissen hebben, bijvoorbeeld:

len vormen al een uitdaging op zich en het is

hart-hard, wind-wint.

bekend dat veel dyslectici moeite hebben met

• Speciale spellingcontrole en woordvoor-

het ordenen en structureren van gegevens.

spellers houden rekening met fouten die

Dyslexie wordt niet voor niets een informatie-

dyslectici maken en idealiter ook met werk-

verwerkingsstoornis genoemd.

woordvormen.

Veel van deze problemen doen zich ook

• Met markeerstiften kunnen tekstonder-

voor bij iemand die laaggeletterd is of een

delen extra worden benadrukt en kunnen

taalstoornis heeft.

op gestructureerde wijze samenvattingen worden gemaakt.

Om de effecten van deze beperkingen zoveel mogelijk ongedaan te maken, biedt compenserende software de volgende functionaliteit.

• Een tekstbestand kan worden opgeslagen als mp3 audiobestand. • Internettoegang en bepaalde functies

De kwaliteit, gebruiksvriendelijkheid en toe-

moeten fraudebestendig kunnen worden

pasbaarheid van die functies kan van product

geblokkeerd, anders mag de software niet

tot product nogal verschillen.

worden gebruikt bij examens. • Toepassing op computer, tablet en

• Teksten worden door de computer voorge-

smartphone.

lezen. De voorgelezen woorden en zinnen worden gemarkeerd om actief lezen te be-

De producten die goed voldoen aan deze eisen

vorderen. De leessnelheid is aanpasbaar.

zijn Alinea, Kurzweil en Sprint. De keuze wordt

• Het voorlezen helpt ook om fouten op te sporen in teksten die je zelf schrijft. • Er is een keuze in verschillende talen.

veelal bepaald door persoonlijke voorkeur en de omgevingssituatie. Lexima biedt professioneel advies en vaardigheidstrainingen. FEBRUARI 2017

COMPENSEREN

aan het woord

KIRSTEN OVER KURZWEIL 3000 Kirsten vertelde in 2015 over haar ervaring met het compenserend programma Kurzweil 3000. Een jaar later vertelt ze hoe het nu gaat.

2015 ‘In groep 6 ben ik begonnen met Kurzweil, mijn complete cito heb ik ook gemaakt op kurzweil. Ik heb altijd op mijn eigen laptop gewekt en dat doe ik nog steeds, dit is het makkelijkst omdat ik presies weet hoe het werkt en ik het dus ook altijd bij de hand heb als ik het nodig heb. Het was erg wennen maar tegenwoordig kan ik er letterlijk mee lezen en schrijven.’ ‘Vorig jaar heb ik mijn mavo examen grotendeels gedaan op Kurzweil, ik vond dit erg fijn om mee te werken en heeft me ook zeker geholpen. tijdens mijn examens kreeg ik ongeveer 10 min van te voren een cd met daar op mijn examen zo dat ik alvast mijn examen kon inladen in kurzweil. mijn laptop was van te voren na gekeken door mijn decaan en bleef op school tijdens de examens, bij het laatste examen mocht ik mijn laptop weer mee naar huis nemen.’ ‘Door dat ik goede gemiddeldes had ben ik nu door gegaan met havo 4 en doe volgend jaar dus examen havo 5. Dit ga ik ook zeker op Kurzweil doen. Ook tijdens mijn gewone toetsen van engels, nederlands, maatschappijleer en nog een aantal vakken maak ik op Kurzweil, ik krijg dan de toets gewoon op een usb, maak de toets en sla het weer op, op een usb. Dit systeem gebruik ik nu 5 jaar op de middelbare school en dit bevalt me prima.’

2016 ‘Ik zit nu in 5 havo en doe dus dit jaar weer examen. ik moet zeggen de overstap was voor sommige vlaken zwaar voor al omdat ik Wiskunde B ben gaan doen en dus 2 niveaus hoger ben gaan zitten. voor de rest gaat het met mijn talen redelijk gelijk op. het blijft natuurlijk lastig maar daar ontkom je niet aan. nog steeds werk ik veel met kurzweil, voor-

‘het scheelt je een hoop inspanning en energie’

al met leesteksten toetsen en essays schrijven voor engels. ik kon al goedoverweg met kurzweil maar nu ga ik toch meer functies gebruiken van het programma, omdat ik ze nu beter kan toepassen op mijn leerwerk. ook dit jaar ga ik mijn examen weer groten deels op kurzweil afleggen, ik raad het nog steeds aan aan andere om het te gaan gebruiken het scheelt je een hoop inspanning en energie waardoor het ook minder zwaar word om langere teksten en opdrachten afteleggen.’

eindexamen EINDEXAMEN MET KURZWEIL:

EEN PRIMEUR OP SCHOOL TEKST: STIJN VALKENBURG

Op donderdag 12 mei startten alle laatstejaars scholieren met hun eindexamen. Een spannend moment voor iedereen. Maar zeker als je een primeur hebt op school, ik ben Stijn Valkenburg en ik heb dit jaar eindexamen gedaan metÂ Kurzweil. Dit was de eerste keer dat dit op school gebeurde.

anaf groep 4 op de basisschool is het

lange, lastige teksten. Het programma laat je

bekend dat ik dyslexie heb en al vanaf

meer focussen op wat je moet lezen/luisteren.

dat moment ben ik altijd zoekende

Ten tweede ligt het werk tempo veel hoger dan

geweest naar alle mogelijkheden die mij hier-

zonder Kurzweil. Ook al zijn sommige hulpmid-

mee zouden kunnen helpen. Op de basisschool

delen niet toegestaan tijdens de examens (zo-

heb ik weinig hulpmiddelen gebruikt. Dit be-

als het woordenboek) kan het toch zorgen voor

gon pas echt toen ik in de eerste klas van de

een constant tempo. Ik lees er niet sneller door,

middelbare kwam. Ik ben erg specifiek opzoek

maar wel beter en met minder fouten en dat

geweest naar een school waar ze mij zoveel

scheelt ook veel tijd (en foute antwoorden).

mogelijk wilde helpen met mijn dyslexie en ben toen bij het StedelijkÂ Gymnasium Breda

EINDEXAMEN MET KURZWEIL

terecht gekomen. Ik ben al snel verschillende

Het was de eerste keer dat bij ons op school

hulpmiddelen gaan uitproberen. Na veel op

Kurzweil werd gebruikt bij het eindexamen,

internet en het bezoeken van dyslexie voor-

dus daarom was het toch best spannend. Wij,

lichtingsavonden ben ik op de Daisy-cd en Kur-

de orthopedagoog, conrector, ICT-afdeling en

zweil gekomen. Dit was allemaal in samenwer-

ik, hebben van te voren en procedure opgesteld

king met de Orthopedagoog op onze school. Ik

en die ook uitgeprobeerd. Bij het eerste exa-

heb ook vanaf de eerste tijdverlenging gehad

men waren zij ook allemaal aanwezig om te

bij bijna alle toetsen. Vanaf de derde klas maak

zorgen dat alles goed ging en gelukkig ging dat

ik bijna alle taal toetsen op de computer met

ook goed! Eigenlijk is heel de examenperiode,

Kurzweil.

een keertje heb ik alleen 25 minuten moeten wachten omdat de printer het niet deed.

WAAROM KURZWEIL?

De eindexamens zijn uiteindelijk heel goed ge-

Voor mij leverde Kurzweil een paar echte plus-

gaan. Ik ben geslaagd en volgend jaar begin ik

punten. Als eerste de concentratie. Ik vind het

aan de opleiding Kunstmatige Intelligentie aan

erg lastig om mij goed te concentreren op

de Utrechtse Universiteit. FEBRUARI 2017 33

COMPENSEREN

praktijk

PCOU INVESTEERT IN LEERLINGEN MET DYSLEXIE Sinds schooljaar 2013-2014 is de Bovenschoolse Projectgroep Kurzweil van het Protestants Christelijk Onderwijs Utrecht opgericht. In het eerste jaar hebben 20 scholen zich bij de Projectgroep aangesloten en het jaar erop, nog eens vier scholen. TEKST: JOYCE BOSMA

oor te investeren in de ondersteuning

Kesbestand voor Kurzweil gereed kunnen wor-

van leerlingen met dyslexie, kunnen

den gemaakt, is het eerste jaar begonnen met

leerlingen zelfstandig lezen, blijven zij

het vak Begrijpend lezen. Inmiddels worden er

gemotiveerd om te lezen en kunnen ze meer

op de meeste scholen zelf boeken gescand en

kennis vergaren. Door de bovenschoolse im-

bewerkt en wordt het programma ook ingezet

plementatie van het Kurzweilprogramma en

voor het maken van werkstukken of van een

de begeleiding van Lexima, was het in één klap

Mindmap. Om het programma optimaal te

mogelijk om alle dyslectische leerlingen van de

gebruiken, is altijd gestimuleerd om zoveel mo-

groepen 6, 7 en 8 binnen onze 8000 leerlingen

gelijk leerlingen met het programma te laten

tellende Stichting te ondersteunen. Er worden

werken. Het programma wordt op diverse scho-

al drie jaar trainingen door Lexima georgani-

len ook ingezet om bijvoorbeeld leerlingen met

seerd waarin elke leerkracht samen met twee

een taalontwikkelingsstoornis (TOS), epilepsie

leerlingen getraind kunnen worden, er vinden

of een visuele beperking te begeleiden. Uit-

van de groepen 7 en 8,

leerkrachtentrainingen plaats, er worden ou-

eindelijk willen we ernaartoe werken dat elke

coördinator van de leer-

deravonden en intervisiemomenten georga-

school optimaal en zelfstandig zijn leerlingen

lingenzorg op De Boom-

niseerd en er is een bovenschoolse Scangroep

kan begeleiden en dat we het Voortgezet On-

gaard in Utrecht en

en een Kesbibliotheek opgericht. Voordat elke

derwijs kunnen enthousiasmeren om ook voor

GZ-psycholoog. Samen

school accounts kreeg voor de leerlingen met

Kurzweil te kiezen. Zo wordt de doorgaande lijn

met Miranda Wedekind

dyslexie, moesten zij eerst een implementatie-

voortgezet.

en Carla Sanders vormt

plan schrijven die door de Projectgroep goed-

Joyce Bosma is IB-er

zij de bovenschoolse

gekeurd moest worden. Daarna verkregen zij

KANSEN

accounts en konden zij zich pas opgeven voor

Dyslexie valt onder de basiszorg van Passend On-

van PCOU en begeleidt

de trainingen. Doordat alle leerlingen ook een

derwijs en hierdoor kunnen scholen hun SOP-gel-

vanuit die rol de scholen

thuisaccount krijgen, kunnen ze thuis zelfstan-

den besteden aan een goede ICT-inrichting.

dig verder werken met het lezen en het maken

OVER

JOYCE BOSMA

stuurgroep Kurzweil

bij de implementatie van Kurzweil.

van hun huiswerk. Elke school krijgt twee keer

UITDAGINGEN

per jaar een schoolbezoek van de Projectgroep

Zorg voor een actieve werkgroep binnen de

waarmee de doelen van de school geëvalueerd

eigen school, die ervoor waakt dat het tutorle-

worden en waarbij begeleiding op maat wordt

ren goed wordt vormgegeven en de kennis aan

geboden. Omdat de meeste scholen binnen de

leerlingen en leerkrachten wordt doorgegeven.

Stichting met de methode Nieuwsbegrip wer-

Zoals steeds gezegd wordt: de leerkracht maakt

ken en deze digitale bestanden gemakkelijk als

het verschil!

DYSLEXIE EN LAAGGELETTERDHEID EN LEES-, SCHRIJF- OF TAALPROBLEMEN

FEBRUARI 2017 35

DYSLEXIE EN LAAGGELETTERDHEID

software

ICT-TOOLS BIJ TOS Kinderen met een taalontwikkelingsstoornis (TOS) ontwikkelen naast de problemen met spraak en/of het taalbegrip in 50% van de gevallen ook leesen/of spellingproblemen (Tan et al., 2013; Zink & Breuls, 2012). Zij kunnen goed gebruik maken van compenserende softwareprogramma’s voor lezen, schrijven en studeren. Kurzweil 3000, Sprint Plus en WoDy zijn hier voorbeelden van. TEKST: JOYCE BOSMA

D OVER LISA GOSKER Lisa Gosker is taalwetenschapper en deed voor haar studie onderzoek naar hoe compenserende

e taalontwikkeling van kinderen met

van een term in woorden en afbeeldingen kan

een TOS wijkt significant af van nor-

vinden. Het aanbieden van de betekenis van

maal ontwikkelende kinderen (zie de

een woord op meerdere manieren leidt ertoe

indicatiecriteria van Simea (2014) voor details),

dat deze dieper verankerd ligt in het brein,

terwijl het non-verbale IQ, de taalinput en an-

waardoor de betekenis beter onthouden wordt

dere ontwikkelingsgebieden niet significant

en makkelijker kan worden teruggehaald. De

verschillen van die van normaal ontwikkelende

taalontwikkeling van kinderen met een TOS

kinderen. Bij sommige kinderen is de innerlijke

wordt hiermee ondersteund.

taal, de taal van de gedachte, aangetast. Het gevolg hiervan is onder andere dat kinderen

SCHRIJVEN

minder zelfredzaam zijn, daarnaast ontstaan er

Geschreven teksten van kinderen met een TOS

ook vaak problemen tijdens het schrijven, om-

worden vaak beoordeeld als minder complex

dat zij hun gedachte niet goed kunnen ordenen

en de accuratesse is vaak lager. Wanneer een

(Zink & Breuls, 2012; Mackie et al., 2012; Tan et

kind met een TOS werkt met een sprekende

al., 2013). Van sommige kinderen met een TOS is

spellingcontrole, een woordvoorspeller en daar-

bekend dat ze een gelimiteerd werkgeheugen

naast de woordenboeken gebruikt tijdens het

hebben (Tan et al., 2013). Voor kinderen met een

schrijven, zal de kwaliteit en kwantiteit van de

ma’s ingezet kunnen

TOS zou compenserende software ondersteu-

teksten verbeteren.

worden bij kinderen

ning kunnen bieden bij het lezen, schrijven en

softwareprogram-

met een Taalont-

studeren.

wikkelingsstoornis (TOS).

LEZEN Lezen is voor kinderen met een TOS een erg vermoeiende activiteit, kinderen met een TOS lezen daarom vaak minder dan leeftijdsgenootjes. Kurzweil, Sprint en WoDy kunnen teksten voorlezen op het tempo van de leerling. Dit neemt een groot deel van de belemmering weg. Daarnaast bevatten de programma’s woordenboeken, afbeeldingwoordenboeken en synoniemenwoordenboeken, waarmee een leerling op eenvoudige wijze snel de betekenis

aanpak dyslexie

ERFELIJK Dyslexie is een erfelijke stoornis in de hersenen. Als een van de ouders dyslexie heeft, is er een kans van 30 tot 40 procent dat het kind het ook heeft. Die kans stijgt naar 80 procent als beide ouders dyslectisch zijn. Maar ook zonder erfelijke factoren kan een kind dyslexie hebben. De hersenen hebben dan moeite om klanken aan letters te koppelen. Het dyslectische kind blijft dus vaak steken in het spellen, het technisch lezen, en komt niet aan begrijpend lezen toe. Dat

DYSLEXIE: EEN ONZICHTBARE HANDICAP Mensen met dyslexie hebben een hardnekkig probleem met (leren) lezen, spellen of beide. Dat zet ze al jong op achterstand in de wereld van nu, waar alles draait om communicatie. Gelukkig lukt het scholen steeds beter om dyslexie vroeg op te sporen en te behandelen. Daarmee kunnen ze veel kinderen behoeden voor deze handicap.

heeft uiteraard invloed op alle vakken. Tegelijkertijd zijn er ook dyslectici, die wel in een redelijk tempo lezen, maar veel woorden radend lezen en daarmee vaak fouten maken. In dat geval zijn de leesproblemen niet altijd gemakkelijk te herkennen, de handicap komt dan soms pas in het voortgezet onderwijs aan het licht, naarmate de teksten ingewikkelder worden en het raden lastiger. Bij het lezen van vreemde talen lukt dat raden helemaal niet meer en valt het kind uit. Schrijven en spellen zijn eveneens lastig voor mensen met dyslexie, omdat het koppelen van letters aan klanken ook moeite kost. Ze maken veel spelfouten. Verder is ontdekt dat iemand

TEKST: MARRITH HOENDERKEN

met dyslexie vaak moeite heeft met het onthouden van abstracte informatie, reeksen en vaste uitdrukkingen.

TIJDIG HERKENNEN

tot zeer ernstig. Ongeveer vijf procent van de bevolking

met dyslexie ziet zijn klasgenootjes immers

heeft een lichte vorm van dyslexie en nog eens vijf procent heeft

wĂŠl snel gaan lezen, terwijl hij het zelf maar

ernstige dyslexie. Dat betekent dat in elke klas wel een paar

niet onder de knie kan krijgen. Daardoor kan

kinderen zitten die een vorm van dyslexie hebben. Dat kunnen

een kind een afkeer van school krijgen. Zo blij-

zowel jongens als meisjes zijn en het zegt niets over hun intelli-

ken leerlingen met dyslexie in het voortgezet

gentie: ze zijn niet dom, maar ze hebben een leerstoornis.

onderwijs vijf keer zo vaak te spijbelen en uit

Dat is wel behoorlijk frustrerend voor ze en heeft gevolgen voor

te vallen. De gevolgen van dyslexie op de lange

hun persoonlijke ontwikkeling en motivatie.

termijn kunnen dus groot zijn.

it jaren van onderzoek is komen vast te staan dat er

Tijdige herkenning is cruciaal om te voorkomen

verschillende gradaties van dyslexie bestaan: van licht

dat een kind gedemotiveerd raakt. Een kind

FEBRUARI 2017 37

DYSLEXIE EN LAAGGELETTERDHEID

achtergrond

DYSLEXIE:

LUISTER Ă&#x2030;N AUTOMATISERINGSPROBLEEM Dyslexie een modeziekte? Er is een berg aan neuroonderzoek dat het tegendeel bewijst. Als het om lezen en spellen aankomt functioneren de hersenen van dyslectische leerlingen ingrijpend anders dan die van andere leerlingen. TEKST: MARK MIERAS

r zijn zelfs zoveel verschillen dat

VERSCHILLEN

het lastig is om tot een handzame

Gaat er in de leesontwikkeling iets mis dan

inzichtelijke theorie te komen over

maakt plezier al snel plaats voor stress rond

de oorzaak van dyslexie. De neuro-

lezen. Dyslectische kinderen lezen aanzienlijk

biologie van de dyslecticus lijkt

minder en met minder plezier. Een deel van de

soms een onontwarbare kluwen van onder-

kenmerken van dyslexie blijken bij nader inzien

zoeksresultaten en hypotheses. Daar zit hem

eigenlijk ontwikkelingsachterstanden te zijn.

in de beeldvorming een probleem. Het diffuse

Vergelijk je dyslectische kinderen met jongere

beeld van dyslexie weerspiegelt de complexi-

niet-dyslectische kinderen met dezelfde lees-

teit van leren lezen: een uitdaging waarvoor de

vaardigheid, en niet zoals gebruikelijk met

menselijke hersenen evolutionair niet zijn voor-

leeftijdgenoten, dan vallen deze verschillen

bereid. Het schrift ontbrak immers in de evolu-

weg. Dat geldt bijvoorbeeld voor afwijkingen

tie. Vloeiend leren lezen vergt daarom een knap

in V5, een zone in de visuele hersenen onder

staaltje zelforganisatie van de hersenen: visu-

andere belangrijk voor de besturing van onze

ele, auditieve, cognitieve en talige netwerken

oogbeweging. Afwijkingen in die oogbewegin-

moeten worden doorgelust en verbonden. Een

gen worden soms als de primaire oorzaak van

heuse hersenverbouwing dus die we van bui-

dyslexie gezien, maar zijn dus geen oorzaak

tenaf sturen door kinderen letters te leren, door

maar gevolg van moeizaam lezen. Datzelfde

ze woorden te laten lezen, en vooral door ze te

geldt voor verschillen in de structuur van de

verleiden om veel leeskilometers te maken, met

witte-stofbanen in de dyslectische hersenen.

plezier! Plezier verhoogt de plasticiteit van de

Het bewijst eens te meer hoe belangrijk het is

hersenen en versnelt het leerproces.

om kinderen met dyslexie vroegtijdig goed te FEBRUARI 2017 39

DYSLEXIE EN LAAGGELETTERDHEID

‘ De ongevoeligheid voor letterklanken is te verklaren.’

OVER

MARK MIERAS

begeleiden. En daarvoor zijn betere diagnose-

Waardoor? Dieronderzoek helpt ons nog een

instrumenten nodig, en dus een beter begrip

stap verder. Alhoewel dieren niet kunnen pra-

van de primaire oorzaak van dyslexie.

ten, laat staan lezen, komt bij hen wel het dyslexie-gen KIAA0319 voor. Zo weten we dat dit

Mark Mieras is wetenschapsjournalist en

DYSLEXIE IN ZIJN PRIMAIRE VORM

gen in de prille ontwikkeling de migratie van hersencellen beïnvloedt.

gespecialiseerd in her-

Om de kluwen van oorzaak en gevolg te ontwar-

senonderzoek. Hij werd

ren is er de laatste jaren onderzoek gedaan bij

bekend door zijn boeken

heel jonge kinderen die erfelijk belast zijn met

INVLOED VAN HET DYSLEXIE-GEN

‘Ben ik dat?’ en ‘Liefde’.

dyslexie-genen. De onderzoekers hopen dyslexie

Weinig hersencellen en een verminderde ge-

Daarin vertelt hij beel-

zo in zijn primaire vorm te kunnen bestuderen.

voeligheid voor klanknuances kan heel goed het

dend en bevlogen over

Laat je deze kinderen een onverwacht geluids-

startpunt zijn voor sommige andere afwijkingen

recent hersenonderzoek

patroon horen dan reageren hun hersenen veel

die we van dyslexie kennen. Zo vertonen dyslec-

en wat het ons leert

zwakker dan die van andere kinderen. De ge-

tische kinderen bij het lezen naast de gebruike-

over onszelf. Mark is

bruikelijke negatieve hersengolf na 0,15 tot 0,2

lijke activiteit in de woordherkennings- en taal-

ervaringsdeskundige

seconden is maar zwak. Deze MMN-golf (mis-

centra in de linkerhersenhelft ook activiteit in

dyslexie. Hij studeerde

match negativity) is wat we aan de buitenkant

spiegelsymmetrisch gelegen centra in de rech-

cum laude af in de theo-

van de schedel meten van een wake-up-signaal

terhersenhelft. Rechts geeft links assistentie, zou

retische natuurkunde.

in de hersenen: de auditieve schors waarschuwt

je kunnen zeggen. Ontwikkelt zich dit patroon

zichzelf dat er goed moet worden geluisterd. De

dan leert het kind beter lezen dan wanneer het

ontdekking ondersteunt krachtig het idee dat

uitblijft. Het dyslexie-gen KIAA0319 heeft ook

dyslexie in oorsprong een luisterprobleem is. De

een sterke invloed op de ontwikkeling van de

MMN-golf biedt mogelijk ook een handzame

kleine hersenen. Niet gek dat je bij dyslectische

test om dyslexie heel vroeg te onderkennen. De

kinderen ook daar afwijkingen ziet. Dit deel van

ongevoeligheid voor letterklanken is te verkla-

de hersenen speelt een sleutelrol bij de automa-

ren: de erfelijk belaste kleuters blijken minder

tisering van vaardigheden, zowel motorisch als

hersencellen in hun auditieve en frontale schors

cognitief. Het speelt bijvoorbeeld een rol bij het

te hebben. Minder rekenkracht aan boord dus.

inslijten van letter- en woordherkenning.

stichting dyslexie nederland

STICHTING DYSLEXIE NEDERLAND

BEGRIPPEN DYSLEXIE De SDN heeft een definitie opgesteld van dyslexie, waarover in wetenschappelijke kring brede consensus bestaat. De definitie wordt door de meeste pedagogen en psychologen gebruikt voor het stellen van de diagnose dyslexie. DE OFFICIËLE DEFINITIE VAN DE SDN LUIDT:

Dyslexie is een specifieke leerstoornis die zich kenmerkt door een hardnekkig probleem in het aanleren van accuraat en vlot lezen en/of spellen op woordniveau, dat niet het gevolg is van omgevingsfactoren en/of een lichamelijke, neurologische of algemene verstandelijke beperking

LAAGGELETTERDHEID DEZE DEFINITIE WORDT DOOR DE UNESCO GEHANTEERD VOOR LAAGGELETTERDHEID:

BROCHURE

DIAGNOSTIEK EN BEHANDELING VAN DYSLEXIE De brochure van de Stichting Dyslexie Nederland (SDN) voor Di-

Een functioneel analfabeet (laaggeletterde) is iemand die onvoldoende kan lezen, schrijven of rekenen om effectief te kunnen handelen in persoonlijke en maatschappelijke situaties en in situaties van studie en werk.

ANALFABETISME

agnostiek en behandeling van dyslexie is geheel herzien. De bro-

Een analfabeet is iemand van 15 jaar of

chure van de SDN geeft psychodiagnostici en behandelaars een

ouder die niet in staat is om korte woorden

leidraad voor diagnostiek en behandeling van dyslexie. In deze

te schrijven of te lezen, of niet in staat

vijfde, geheel herziene versie, zijn de procedures en richtlijnen

is om simpele dagelijkse rekentaken

voor de diagnostiek en behandeling van dyslexie geactualiseerd,

uit te voeren.

maar ze wijken niet wezenlijk af van die in de brochure van 2008. De wetenschappelijke verantwoording is gebaseerd op de meest recente ontwikkelingen in het onderzoek naar dyslexie. Een belangrijke verandering is de structuur van de brochure. De richtlijnen voor de diagnostiek en behandeling, en de wetenschappelijke verantwoording daarvan, worden in aparte delen beschreven. De brochure is gratis te downloaden op de website van SDN: http://www.stichtingdyslexienederland.nl/

FEBRUARI 2017 41

DYSLEXIE EN LAAGGELETTERDHEID

KWALITEIT EN SAMENWERKING BEVORDEREN ZORG OP MAAT 2017

Sinds 1 januari 2015 zijn de gemeenten in het kader van de Jeugdwet verantwoordelijk voor de inkoop van dyslexiezorg. Eind 2016 hebben alle gemeenten dit proces ingericht. Om de kwaliteit te borgen hebben zij dyslexiezorgaanbieders gecontracteerd die lid zijn van het Nederlands Kwaliteitsinstituut Dyslexie, NKD, voorheen NRD en KD. Terugkijkend over de afgelopen twee jaar kan geconstateerd worden dat het proces om in aanmerking te komen voor onderzoek in beginsel niet is veranderd. TEKST: MARIJKE VAN GRAFHORST

et is nog steeds de school

onderzoek. Op grond hiervan wordt bepaald of

die als eerste signaleert dat

er sprake is van dyslexie of EED. Als de diagnose

een kind ernstige leesen

EED is vastgesteld, kan de dyslexiebehandeling

spellingsproblemen heeft.

gestart worden.

De school is verantwoorde-

lijk voor extra ondersteuning aan kinderen met

IN DE GEMEENTE TIEL wordt een kind met

lees en spellingsproblemen. Deze hulp is gede-

het vermoeden van EED door de school aange-

gen en intensief. De school betrekt de ouder(s)

meld bij het wijkteam. Het wijkteam screent

die hun kind thuis kunnen ondersteunen. Als

of het leerlingdossier op orde is en geeft een

intensieve begeleiding geen of onvoldoende

indicatie af en de ouders kunnen hun kind

effect heeft en er vermoeden is van dyslexie

aanmelden bij een gecontracteerde zorgaan-

wordt er doorverwezen naar de dyslexiezorg.

bieder. Het proces verloopt vervolgens zoals is

De manier waarop een kind bij een dyslexie-

beschreven onder de gemeente Soest.

zorgaanbieder terecht komt, verschilt per gemeente. Een paar voorbeelden:

Dat het totaal anders kan, blijkt in de

GEMEENTE ZEEWOLDE. Daar stuurt de

IN DE GEMEENTE SOEST geeft de school

school bij vermoeden van dyslexie een leerling-

de ouders een verwijzing voor een onderzoek

dossier naar het Expertteam. Ouders maken

naar ernstige enkelvoudige dyslexie (EED).

een afspraak voor een intakegesprek met een

Een kopie van de verwijzing gaat naar het

gecontracteerde zorgaanbieder. Het Expert-

samenwerkingsverband en naar de gemeente

team beoordeelt het leerlingdossier en bepaalt

waar de leerling woont. Ouders kunnen hun

of een beschikking wordt afgegeven. Tegelijker-

kind aanmelden bij een zorgaanbieder die

tijd wordt het leerlingdossier inhoudelijk be-

door de gemeente is gecontracteerd. De dys-

oordeeld door de dyslexiespecialist van de zorg-

lexiespecialist van de zorgaanbieder beoordeelt

aanbieder. Als onderzoek is geĂŻndiceerd, wordt

inhoudelijk het leerlingdossier van de school en

gestart met het diagnostisch onderzoek. Als de

geeft aan of verder onderzoek kan plaatsvin-

diagnose EED is gesteld, kan worden gestart

den. Als dit het geval is, start het diagnostisch

met een proefbehandeling. Hiervoor dient een

behandeling

MARIJKE VAN GRAFHORST is o.a.voorzitter van het Nederlands Kwaliteitsinstituut Dyslexie i.o., ambtelijk secretaris Stichting drempelvrij.nl, projectleider Sprong Vooruit

nieuwe beschikking te worden aangevraagd

• het borgen van kwaliteit van zorg door het

Rekentaal,

door school. Na afloop van de proefbehande-

NKD en het onderwijs en een juiste samen-

ling wordt beoordeeld of vervolgbehandeling

werking tussen school en zorgaanbieder,

en trainer Hande-

is toegestaan. Hiervoor wordt door school op-

gemeente en ouders bijdraagt aan maatwerk

lingsgericht Wer-

voor iedere leerling met EED.

ken voor Ouders.

nieuw een beschikking aangevraagd bij het Expertteam. Als de beschikking wordt toegekend,

mede-ontwikkelaar

• de nauwe samenwerking bijdraagt aan het

Zij is mede-

kan de vervolgbehandeling plaatsvinden.

terugdringen van het aantal aanmelding

eigenaar van duo

Na afloop van het behandeltraject wordt een

van kinderen door de school op samenwer-

decimo Advies &

eindverslag besproken met de ouders. Als

kingsverbandniveau. Van 100% aangemelde

Redactiebureau.

ouders toestemming geven, is een terugkoppe-

leerlingen krijgt 89% een indicering en leidt

ling naar school (IB’er) en Expertteam mogelijk.

diagnostisch onderzoek in 88% van de gevallen tot een behandelindicatie.

HET LAND OVERZIEND CONSTATEER IK DAT:

In 2017 zullen de rollen van de gemeente,

• de manier van toeleiding tot de zorg tussen

school, ouders en zorgaanbieders verder moe-

de gemeenten, ook de rol die de gemeente

ten worden verbeterd om de juiste kinderen

hierin neemt en de administratieve handelin-

snel en efficiënt van de noodzakelijk zorg te

gen per gemeente verschillen.

voorzien. FEBRUARI 2017 43

DYSLEXIE EN LAAGGELETTERDHEID

laaggeletterdheid

LAAGGELETTERDHEID 15-JARIGEN, NAAR OPLEIDINGSTYPE

LAAGGELETTERD IN EEN GELETTERDE MAATSCHAPPIJ. HOE RED JE JE DAN? Bijna tweehonderdduizend jongeren zijn laaggeletterd. In totaal zijn in Nederland 1,3 miljoen mensen tussen de 16 en 65 jaar laaggeletterd, dat is een op de negen personen. Laaggeletterdheid kan grote gevolgen hebben, 43% van de laaggeletterden is werkloos of inactief. De plannen van het kabinet om in 2017 alle overheidsdiensten digitaal aan te bieden kan bij deze groep burgers voor grote problemen zorgen.

LAAGGELETTERD? WAAR LOOP JE DAN TEGENAAN?

DIGITALE KANSEN

De leesprestaties van laaggeletterden hebben

tieken, maar voor talloze jongeren en volwas-

niet alleen betrekking op gebrekkige techni-

senen een gegeven waar ze elke dag mee wor-

sche leesvaardigheid, maar ook op beperkingen

stelen. Moderne technologie kan hen gelukkig

in woordenschat, spelling, taalverzorging en

op veel manieren helpen. De mogelijkheden

begrijpend lezen. Leerlingen die laaggelet-

daartoe worden echter nog te weinig benut. Het

terd zijn komen vaak niet veel verder dan het

lijkt erop dat overheden, instellingen, bedrijven

opzoeken van noodzakelijke informatie en het

en het onderwijs onvoldoende oog hebben voor

lezen van verplichte teksten, ze lezen nauwe-

de kansen die hier liggen. Denk bijvoorbeeld aan

lijks boeken. Leerlingen met in het buitenland

video instructies, het door de computer laten

geboren ouders zijn minder vaardige lezers dan

voorlezen van websites en het maken van een

kinderen met in Nederland geboren ouders.

foto van een tekst en die laten voorlezen door

De achterstand van jongens in digitaal lezen is

je smartphone, het gebruik van intelligente

overigens geringer dan bij lezen van papier. De

woordvoorspellers en van slimme software die

prestaties op technisch lezen worden nauwe-

een complexe tekst omzet naar een makkelijker

lijks beïnvloed door persoonskenmerken, in

te begrijpen tekst. Als laaggeletterden beter

tegenstelling tot die op woordenschat, spelling

in staat zijn om zich digitaal te redden dan be-

en begrijpend lezen. De verschillen in presta-

spaart dat een hoop frustratie en verspild talent.

ties tussen laaggeletterde kinderen van hoger

Toegankelijke informatie geeft laaggeletterden

en lager opgeleide ouders, van autochtone en

de kans mee te draaien in de geletterde maat-

allochtone afkomst en van kinderen die thuis

schappij en zich te ontplooien. Overheden en

Nederlands of een vreemde taal spreken, zijn

instellingen besparen grote bedragen op de kos-

aan het eind van de basisschool gering. De ver-

ten voor onder andere persoonlijke (via loket) en

schillen in technische leesvaardigheid kan eer-

telefonische dienstverlening. Het actief inzetten

der worden toegeschreven aan de kwaliteit van

van moderne technologie kan bij laaggeletterd-

het leesonderwijs.

heid kan worden gezien als een win-win-win

Allemaal gortdroge informatie, cijfers en statis-

situatie voor alle betrokkenen!

0% 0%

VWO 1,0% 0,3%

HAVO 13% 7%

VMBO gemengd en theoretisch 17,9% 14%

Nederland gemiddeld 35% 23,9%

VMBO kaderberoeps 62% 50,9%

VMBO basisberoeps 44% 50,8%

VMBO klas 1 en 2 89% 53,9%

praktijkonderwijs BRONNEN www.leesmonitor.nu/welke-kinderen-zijn-goed-in-lezen • www.stichtinglezenenschrijven.nl www.browsealoud.nl • www.wizenoze.com • www.lexima.nl/alinea

2015

2009

column KATINKA SLUMP onderwijsjurist IEDER LEERPLICHTIG KIND PASSEND ONDERWIJS OP KOSTEN VAN DE OVERHEID

nige jaren geleden sprak ik tijdens de Nationale Dyslexie Conferentie van Lexima een beleidsmedewerker van het minis-

terie van Onderwijs (OCW). De lezing ging over dyslexie en passend onderwijs. De Wet passend onderwijs was nog niet ingevoerd en voor een volle zaal met wel honderd onderwijsmensen uit het veld, bracht deze ambtenaar ‘goed

passend onderwijs en dat regeltjes waar mo-

Katinka Slump heeft

nieuws’. De spreker vertelde dat onder passend

gelijk worden beperkt.Dat is bijzonder, omdat

zich als onderwijsjurist

onderwijs een handelingsplan voor een leerling

het hier gaat om kwetsbare kinderen die we

gespecialiseerd in de

met dyslexie niet meer nodig zou zijn. Immers

moeten beschermen tegen onrecht; het gaat

rechtspositie van de

zou dyslexie gaan behoren tot de basisonder-

bij discriminatie en uitsluiting om onrecht. Als

onderwijsvrager; de

steuning die scholen zouden gaan bieden en

van onrecht sprake is en er niet keihard wordt

leerling en student. Door

dat scheelde toch maar mooi weer een hoop

ingegrepen, maken zachte heelmeester stin-

middel van publicaties

administratie.Toen ik daarover een vraag stelde

kende wonden. Mijn vraag op de conferentie

en mij daarbij voorstelde, zei de OCW-mede-

was dan ook of dat handelingsplan niet nood-

zij de complexe weten

werker: “Ja, ik weet wie u bent…” en daarmee

zakelijk was voor de goede ondersteuning van

regelgeving in het onder-

was de toon gezet. Het ministerie van Onder-

de leerling? Immers zijn er kinderen met dys-

wijs meer toegankelijk

wijs en ik zijn het vaak oneens. Wij denken

lexie waar de ondersteuning complex is, ook al

te maken, ook voor niet

anders. We hebben ook een andere opdracht,

valt deze onder de basisondersteuning op een

juristen. Daarnaast is

zo lijkt het. Staatssecretaris Sander Dekker is

school. Aan knelpunten in de praktijk veran-

zij juridisch adviseur

verantwoordelijk voor de invoering van passend

dert een nieuwe wet niets en handelingsplan-

bij vraagstukken rond

onderwijs. Zijn doel lijkt om de schoolbestu-

nen blijven een voorwaarde om docenten te

ren zoveel mogelijk te ontlasten. In de Tweede

informeren over de doeltreffende aanpassin-

Kamer gaf hij kort voor de Kerst nog te kennen

gen voor de leerling en deze ook te effectueren.

dat wij de schoolbesturen vooral tijd moeten

Mijn vraag viel bij haar niet in goede aarde. Het

gunnen, het hen niet te lastig moeten maken

goede nieuws, dat zij op dit congres had willen

want anders worden ze bang… Gelukkig, zo zei

brengen viel volkomen in het water vooral toen

hij: “Er zijn scholen die het aandurven om deze

veel onderwijsmensen uit de zaal mij spontaan

kinderen (kind met een beperking) toe te laten…”.

bijvielen. Passend onderwijs vraagt optimale

Mijn opdracht is een andere, kort en bondig:

inzet en een hoge professionaliteit van alle

ieder leerplichtig kind passend onderwijs op

betrokkenen. De beloning zit hem niet in het

kosten van de overheid.De angst van de Staats-

gemak voor het onderwijs maar in de beloning

secretaris voor ‘bange’ schoolbesturen leidt er

dat ook kwetsbare kinderen nu de kans krijgen

toe dat deze besturen veel vrijheid krijgen bij

om zich te ontwikkelen.

en presentaties tracht

passend onderwijs.

FEBRUARI 2017 45

DYSLEXIE EN LAAGGELETTERDHEID

DYSLEXIE IN ENGELAND: MIJN ERVARINGEN In januari 2013 stond me een spannende uitdaging te wachten: ik ging emigreren naar Engeland. Als orthopedagoog met acht jaar werkervaring in Nederland en gespecialiseerd op het gebied van dyslexie, was ik natuurlijk heel nieuwsgierig naar de ontwikkelingen in het Engelse onderwijs betreffende dyslexie. TEKST: ALIAN HARDENBERG

T OVER ALIAN

ijdens mijn werk bij een Engelse

aan de GCSE, het eindexamen, worden deelge-

openbare basisschool kwam ik

nomen. Er wordt nu al nauwkeurig onderzocht

er spoedig achter dat er binnen

door leerkrachten en leerlingen hoe en welke

het staatsonderwijs weinig aan

hulpmiddelen hierbij het beste kunnen worden

compensatie wordt gedaan. Leer-

ingezet. Net als in Nederland krijgt een leerling

lingen met dyslexie werken in groepjes met

extra tijd en mag een text-to-speech program-

een klassenassistent, soms worden er remedi-

ma worden gebruikt als compenserend hulp-

ërende programma’s gebruikt. Tijdens de SAT,

middel.

een eindtoets vergelijkbaar met de Cito-toets, krijgt een leerling met dyslexie alleen extra tijd

INDIVIDUELE DOELEN

om alle opgaven te kunnen maken. Ik heb zelf

Elke leerling op de Unicorn heeft dagelijks

Alian Hardenberg is als

gezien hoe deze wat magere compensatie zijn

gedurende een half uur begeleiding van een

orthopedagoog gespe-

weerslag heeft op het zelfvertrouwen. Ook zijn

gespecialiseerde 1:1 leerkracht. In dit halfuur

cialiseerd in dyslexie. In

er aanzienlijk minder keuzemogelijkheden voor

wordt er gewerkt aan individuele doelen. Drie

2013 emigreerde zij sa-

vervolgopleidingen.

keer per jaar worden korte termijn doelen opgesteld en geëvalueerd met alle betrokkenen

men met haar man naar Engeland waar ze inmid-

(1:1 leerkracht, onderwijzer en ouders). Aange-

Hoe anders is het voor kinderen die het geluk

zien elk kind verschillende leerdoelen heeft,

werkt bij de Unicorn,

hebben om naar een privéschool te kunnen

maakt het mijn werk zeer afwisselend.

een priveschool voor

gaan. Sinds januari 2016 werk ik als 1:1 leer-

Ik richt me bij het werken met jonge leerlingen

leerlingen met specifie-

kracht bij de Unicorn school, privéonderwijs

voornamelijk op klankniveau, terwijl ik met

voor leerlingen met specifieke leerstoornissen

middelbare schoolleerlingen meer op tekstni-

als dyslexie, dyspraxie en dyscalculie. Er wordt

veau bezig ben.

dels als 1:1 leerkracht

ke leerstoornissen.

alianh@hotmail.com

KLEINE KLASSEN

gewerkt in kleine klassen van maximaal 12 leerlingen, waardoor de leerkracht extra aandacht

NIET VOOR IEDEREEN

kan geven aan de individuele behoeften van

Ik ervaar het Engels als een zeer complexe,

elke leerling. De school heeft sinds enkele jaren

niet-transparante taal. Dezelfde letters kunnen

voortgezet onderwijs aan het curriculum toe-

in het Engels andere klanken representeren

gevoegd en volgend jaar zal er voor het eerst

(bijvoorbeeld have en gave), en ook kunnen ver-

praktijk

â&#x20AC;&#x2DC; Ze voelen zich niet meer een uitzondering, maar leren met hun dyslexie om te gaan

schillende letters dezelfde klanken weergeven

software, en compenserende software, waarbij

(zoals high, pine, pie en my). Hiernaast kent het

de vaardigheid blindtypen veel aandacht krijgt

Engels meer uitzonderingen dan regels, waar-

(zoals Wordshark, Nessy en Clicker).

door er ook veel gememoriseerd moet worden.

Bij veel leerlingen op de Unicorn groeit het zelf-

Het is mijns inziens dan ook niet verwonderlijk

vertrouwen snel, omdat ze in een leeromgeving

dat Nederlandse leerlingen met dyslexie veel

terecht zijn gekomen waar andere leerlingen

moeite hebben met het aanleren van deze taal.

ook dyslectisch zijn. Ze voelen zich niet meer

Zodra een leerling start bij de Unicorn wordt er

een uitzondering, maar leren met hun dyslexie

gekeken naar de fonologische kennis en de ken-

om te gaan. Daarnaast zorgt de intensieve in-

nis van de meest frequente woorden. Vanaf dat

dividuele begeleiding voor een stapsgewijze

punt wordt er geremedieerd, waarbij het verbe-

voortuitgang in lezen en spellen die ook altijd

teren van de leesvaardigheid de hoogste priori-

inzichtelijk wordt gemaakt voor de leerlingen.

teit heeft. Binnen de school wordt gewerkt met leesmethoden gericht op de fonologische vaar-

Samengevat moet voor mij de conclusie zijn,

digheden en met de meest frequente woorden

dat voor kinderen met dyslexie de Unicorn de

(o.a. van de uitgever Phonicbooks). Er wordt

optimale vorm van onderwijs biedt, maar dat

veel gebruik gemaakt van multi-sensory input.

dit ideaal in Engeland helaas niet voor iedereen

Ook gebruiken we remediĂŤrende methoden en

bereikbaar is. FEBRUARI 2017 47

DYSLEXIE EN LAAGGELETTERDHEID

citaten

Leerlingen

WAT ZOU JE WENSEN?

het is nu niet meer zo erg dat ik dyslexie heb. eerst was ik verdrietig, maar nu niet meer. IK VINDT HET HEEL ERG FIJN DAT IK GEHOLPEN WORD THUIS EN OP SCHOOL. HET MEESTE OP SCHOOL DAT IS HEEL FIJN VOOR ME.

ik zouw net zo goed willen zijn als andre kinderen IK VIND HET WEL VERVELEND DAT IK LANGZAMER LEES EN SCHRIJF DAN ANDERE KINDEREN IN DE KLAS.

Leraren

WELKE EFFECTEN ZIET U MET DYSLEXIESOFTWARE? HET GEEFT DE LEERLING MEER VERTROUWEN EN RUST. HET LEZEN IS VOOR MIJN LEERLING EEN GROOT PROBLEEM WAARDOOR HIJ ZIJN WERK NOOIT AF KREEG. HET KIND IS ZEER ENTHOUSIAST OVER KURZWEIL. HET LEZEN EN VERHALEN SCHRIJVEN WORDT WEER LEUK GEMAAKT VOOR DIT KIND.

Ze is zelfverzekerder over het lezen en de spelling. ZE ERVAART DE SOFTWARE EN MANIER VAN WERKEN ALS PRETTIG. VOORAL HET EIGEN TEMPO WERKEN IS FIJN.

WENSEN LEERKRACHTEN KURZWEIL OOK TOEGANKELIJK VOOR NIET DYSLECTISCHE KINDEREN. HET HEEFT VEEL MOGELIJKHEDEN DIE OPEN MOETEN STAAN VOOR ALLE KINDEREN.

meer bestanden vrij beschikbaar voor kinderen met leesproblemen en dyslexie. Hierdoor worden kinderen meer uitgedaagd met Kurzweil aan de slag te gaan. Met name leesboeken zijn voor een school een dure kwestie om steeds aan te schaffen en een hele klus om zelf in te scannen. DAT OOK DYSLECTISCHE KINDEREN VOL ZELFVERTROUWEN HET VO KUNNEN DOORLOPEN, ZONDER TELEURSTELLINGEN EN ONEERLIJKE BEOORDELINGEN.

volwassenen en dyslexie

VOLWASSENEN EN DYSLEXIE: HET DOORBREKEN VAN EEN TABOE Dyslexie is erfelijk en gaat nooit helemaal over. Hierdoor blijven volwassenen met dyslexie tegen barrières aanlopen bij het lezen, schrijven of studeren. Onzekerheid, vermijdingsgedrag, stress en burn-out zijn vaak het gevolg.

s p Ti 1

Afhankelijk van de omstandigheden vergoedt het UWV voorzieningen voor werk. De Lexima dyslexiesoftware en bijbehorende gebruikerstraining vallen ook onder die UWV vergoedingsregeling. Een

TEKST: MARRITH HOENDERKEN

duidelijke motivering waarom de dyslexiesoftware nodig is en een dyslexieverklaring

zijn bij de aanvraag

ele generaties volwassenen met dys-

ren. Uit diverse onderzoeken en uit de praktijk

lexie zijn opgegroeid zonder de moge-

blijkt dat het inzetten van dyslexiesoftware ook

er diverse werkgevers

lijkheden die er tegenwoordig bestaan

een positief effect heeft op het sociaal-emotio-

(bedrijven en instellin-

neel functioneren.

gen) die de kosten voor

voor diagnostiek, behandeling en het gebruik van moderne ICT-hulpmiddelen. Het blijkt dat

noodzakelijk. Ook zijn

dyslexiesoftware voor

werknemers met ernstige dyslexie moeite heb-

VANUIT DE WERKNEMER:

ben om op niveau te presteren en zelfs moeite

• Programma’s als Alinea, Sprint en Kurzweil

hebben een baan te vinden of te houden. Dat

3000 hebben een gunstige invloed op

brengt heel veel leed met zich mee.

zelfredzaamheid, zelfbeeld, aandacht, con-

hun rekening nemen.

centratie, stress en vermoeidheid. Allemaal

Een werknemer met dyslexie werkt op een

factoren die een grote impact hebben op de

Lexima biedt (jong)

andere manier. Zo zijn mensen met dyslexie

prestaties en het rendement van studenten

vaak opvallend creatief en technisch ingesteld.

en werknemers met dyslexie.

Veelal proberen volwassenen hun dyslexie ech-

• Werknemers kunnen met dyslexiesoftware

ter te verbloemen. Ze lopen daardoor constant

hun talenten ontplooien en competenties

op hun tenen. Met omslachtige en tijdrovende

beter benutten, uiteindelijk functioneren ze

oplossingen lukt het hen hun dyslexie deels te

daardoor beter en zijn ze productiever.

compenseren en zijn ze gekomen waar ze nu

van een keuze voor een hulpmiddel, de vergoedingsaanvraag bij het UWV en een gebruikerstraining op

zijn. Maar in veel gevallen zouden ze efficiënter

VANUIT DE WERKGEVER:

kunnen werken met dyslexiesoftware.

• Talenten en competenties van de medewerker worden beter benut

WAT ZIJN DE VOORDELEN VAN INZET VAN HULPMIDDELEN?

• De medewerker functioneert beter en

Primair heeft dyslexiesoftware het doel belem-

• De kans op ziekteverzuim door dyslexie-

meringen bij lezen en schrijven te compense-

volwassenen ondersteuning bij het maken

maat. Meer informatie vindt u op www.lexima. nl/werkplek

is productiever stress of zelfs burn-out neemt af. FEBRUARI 2017 49

colofon COLOFON

UITGAVE

GASTREDACTEUR

ABONNEMENTEN

LEXIMA MAGAZINE is een uitgave

Lucy Beker

LEXIMA MAGAZINE verschijnt ten-

van Lexima. LEXIMA MAGAZINE

minste tweemaal per jaar en wordt gratis verspreid aan onderwijs-

kansen bij dyslexie, laaggeletterd-

AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE

heid en lees-, schrijf- of taalproble-

Joyce Bosma, Mascha van Dijk,

ten. Wilt u verzekerd zijn van vaste

men.

Marijke van Grafhorst, Alian Har-

toezending van een persoonlijk

denberg, Alex Kossenberg, Aryan

exemplaar van LEXIMA MAGAZINE,

LEXIMA MAGAZINE wil mensen

van der Leij, Gerrie Looman, Mark

neem dan een abonnement voor

die betrokken zijn bij leesen/of

Mieras, Astrid Schutte, Katinka

€9,90 per jaar via www.lexima.nl/

spellingproblemen informeren over

Slump, Kirsten van Tol, Stijn Valken-

magazine. Abonneegegevens wor-

preventie, behandeling en compen-

burg, Chris Weststrate, Henriette

den ten behoeve van de verzending

serende oplossingen. We mikken op

Weststrate

van LEXIMA MAGAZINE opgenomen

gaat over uitdagingen en digitale

de leerkracht die zich zorgen maakt

instellingen en behandelinstitu-

in een geautomatiseerd bestand en

om de leesachterstanden bij haar

FOTOGRAFIE

conform de Wet Bescherming Per-

leerlingen, de schoolleider die goede

Martin van den Bogaerdt, Hein van

soonsgegevens verwerkt.

ondersteuning wil voor de leerlin-

den Heuvel, Hollandse Hoogte, Rick

gen met dyslexie, de studiebege-

Keus, Shutterstock, Jofina Tammin-

VERANTWOORDELIJKHEID

leider die studenten die het Neder-

ga-Tigelaar

Aan artikelen in dit magazine wordt veel zorg besteed, maar onjuisthe-

lands niet goed beheersen vooruit wil helpen of de leidinggevende

ILLUSTRATIE

den kunnen nooit helemaal worden

die laaggeletterde medewerkers

Suzanne Geurts

uitgesloten. Lexima is niet aansprakelijk voor eventuele onjuistheden

optimaal wil laten presteren. Maar natuurlijk ook op de ouders die zich

VORMGEVING

en onvoorziene gevolgen die hieruit

zorgen maken over hun kind, de

Curve Mags and More, Haarlem

mogelijkerwijs kunnen voortvloeien. De mening van geïnterviewde per-

dyslexie behandelaar die met toewijding hulp biedt, de student die

DRUK

sonen, gastauteurs of ingezonden

het vanwege zijn handicap maar

Senefelder Misset B.V., Doetinchem

materiaal is niet noodzakelijk de

niet lukt zijn examens goed te ma-

Oplage 25.000 exemplaren.

mening van de uitgever of de redactie. Lexima behoudt zich het recht

ken of de partner van een volwasse-

REDACTIEADRES LEXIMA MAGAZINE

voor om ingezonden materiaal zon-

HOOFDREDACTIE

Kastanjelaan 6, 3833 AN, Leusden

gedeeltelijk te publiceren.

Annette Roetenberg en Marrith

Email: redactie@lexima.nl

Hoenderken

Tel: 033-4348000

ne die nauwelijks kan lezen.

der kennisgeving vooraf geheel of

REDACTIE

CONTACT

houd van LEXIMA MAGAZINE is toe-

Harry Kleintjens, Lisa Gosker, Mar-

Wilt u een bijdrage leveren aan de

gestaan mits de bron uitdrukkelijk

leen Korf, Suzan Ramakers, Daniëlle

eerstvolgende uitgave van Lexima

wordt vermeld.

Vogelpoel

Magazine, mail ons dan: redactie@lexima.nl. Meer informatie over Lexima Magazine: www.lexima.nl/magazine

Groeiplan voor lees- & spellingproblemen VVE

groep 1

groep 2

groep 3

groep 4

groep 5

6 7 8 VO MBO HO Werk

maand: 9 10/11 12 1/2 3/4 5/6 7/8 9 10/11 12 1/2 3/4 5/6 7/8 9 10/11 12 1/2 3/4 5/6 7/8 9 10/11 12 1/2 3/4 5/6 7/8 9 10/11 12 1/2 3/4 5/6 7/8

metingen:

H1 T1 T2/S4

H3 T3 H4

compenseren* behandelen remediëren preventie

Alinea, Kurzweil 3000, Sprint, Read&Write

Behandeling dyslexie (zorgniveau 4)

Letterstad (zorgniveau 2 of 3) lezen en spellen

Bouw! tutorlezen (zorgniveau 2 of 3) Goed (voorbereidend) leesonderwijs

S = Screeningsinstrument beginnende geletterdheid H = Hoofdmeting LVS T = Tussenmeting

In dit schema zijn de opeenvolgende stappen weergegeven die nodig zijn om Risicolezers tijdig te signaleren (screening). Tijdig te starten met de preventieve interventie Bouw! Zo nodig effectieve remediëring met Letterstad in te zetten. Te verwijzen voor diagnostiek en behandeling van dyslexie. Compenserende software toe te wijzen*.

* Indicaties voor het voorschrijven of toewijzen van compenserende dyslexiesoftware zijn: zodra de diagnose dyslexie is gesteld en verdere leerachterstanden moeten worden voorkomen (groep 5) tijdens en na de behandeling om de behandeleffecten te versterken en behouden (groep 5/6) indien de behandeling onvoldoende effect heeft (bij ca. 30% van de kinderen) (groep 6) voor het verminderen van de afhankelijkheid van klasgenootjes, leerkracht of ouders en het vergroten van de zelfstandigheid (groep 5-8) als het zelfvertrouwen en/of leesplezier moet worden gestimuleerd (de ‘feel-good factor’) ter voorbereiding op het voortgezet onderwijs (start in groep 7/8) om de nieuwe taken in het voortgezet onderwijs, o.a. met het leren van vreemde talen, aan te kunnen (brugklas) om de benodigde tijd voor huiswerk tot redelijke proporties terug te brengen als de lengte van teksten onevenredig veel tijd vergen om te lezen (VO, MBO, HO) voor een eerlijke kans om bij proefwerken en examens op eigen intellectueel niveau te presteren altijd: indien leerachterstanden ontstaan, faalangst optreedt of de druk van school een te grote belasting vormt. Het doel is altijd het zo goed mogelijk wegnemen van de belemmeringen die worden ervaren als gevolg van de leesen/of spellingproblemen. Ook leerlingen zonder de diagnose dyslexie kunnen baat hebben bij deze software.

FEBRUARI 2017

Le ma helpt groeien als lezen & leren haperen n

e r e l

compenseren

& n e l

remediĂŤren

preventie

Lexima Academie cursussen masterclasses Nationale Dyslexie Conferentie Nationale SEN Conferentie Onderwijsadvies consultancy projectmanagement

Kastanjelaan 6 | 3833 AN Leusden | Tel 033-434 80 00 | info@lexima.nl | www.lexima.nl