བོད་མཐོ་སྒང་ཐོག་གི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་ཤུགས་རྐྱེན།

བོད་མཐོ་སྒང་ཐོག་གི་གནམ་གཤིས་ འགྱུར་ལྡོག་གི་ཤུགས་རྐྱེན། ཉེ་དུས་ཀྱི་ཚན་རིག་དང་བོད་མིའི་ཉམས་ཞིབ་ དཔྱད་དོན་ཕྱོགས་བསྡུས།

ཕྱི་དྲིལ་ཁོར་ཡུག་སྡེ་ཚན་ནས་པར་འགྲེམས་ཞུས།

༄༅། །ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༩ ལོར་འདི་གའི་ཚན་པ་ནས་ The Impacts of Climate Change on the Tibetan Plateau: A Synthesis of Recent Science and Tibetan Research” ཞེས་པའི་སྙན་ཐོ་ཞིག་ཨིན་ཡིག་ཐོག་འདོན་སྤེལ་ཞུས་ ཡོད། ད་ཆ་སྙན་ཐོ་དེ་བཞིན་དོན་གཉེར་ཅན་ཚོར་ཐུགས་ཕན་གསོས་ཆེད་བོད་ཡིག་ཏུ་ཡིག་ བསྒྱུར་ཞུས་པ་ཡིན། སྙན་ཐོ་འདི་ཡིག་བསྒྱུར་གནང་མཁན་རྡ་ས་རིགས་ལམ་སློབ་གཉེར་ ཁང་གི་སློབ་མ་འཇིགས་མེད་བློ་གྲོས་ལགས་དང་བསྟན་འཛིན་བཟང་པོ་ལགས་གཉིས་ནས་ དྭང་བླངས་ཐོག་ནས་མཐུན་འགྱུར་གནང་བར་ཐུགས་རྗེ་ཆེ་ཞུ་རྒྱུ་དང་། དེ་བཞིན་ཤེས་རིག་ རྩོམ་སྒྲིག་ཚན་པའི་འགན་འཛིན་ཨ་ཅརྱ་ཀརྨ་སྨོན་ལམ་ལགས་ཀྱིས་སྔ་དགོང་ལས་ཞོར་དུ་ ཞུ་དག་གནང་བར་ཕྱི་དྲིལ་ཁོར་ཡུག་སྡེ་ཚན་ནས་ཐུགས་རྗེ་ཆེ་ཞུ་རྒྱུ་ཡིན། Copyright @ Environment and Development Desk, DIIR First Edition Printed in 2011 No. of copies: 1000 Published by: Environment and Development Desk Department of Information and International Relations (DIIR) Central Tibetan Administration Dharamshala - 176215 H.P. INDIA Tel: +91-1892-222457, 222510, 224662 Fax: +91-1892-224957 E-mail: edd@tibet.net Website: http://www.tibet.net ISBN 978-93-80091-23-5 Printed at: Narthang Press, Gangchen Kyishong, Dharamshala, 176215 (H.P.)

ནང་དོན་སྙིང་བསྡུས།

དཀར་ཆག

ངོ་སྤྲོད། བོད་མཐོ་སྒང་གི་གལ་གནད་རང་བཞིན།

འཁྱགས་རོམ་དང་གཙང་ཆུ།

ཀར་བོན་སིམ་འཇོག་བྱེད་སའི་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ། ས་མཐོའ ་ི རྩྭ་ཐང་དང་སྤང་ལྗོངས།

ཀར་བོན་དབྱེ་འཇོག་བྱེད་པའི་གཤེར་ས།

ཨེ་ཤི་ཡའི་ཆར་དུས་ཀྱིས་ཤུགས་རྐྱེན།

ད་ཡོད་བོད་མཐོ་སྒང་ལ་བརྟེན་པའི་གནམ་གཤིས་ཀྱི་མཇུག་འབྲས། འཁྱགས་རོམ་བཞུར་ཟད་དང་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་

སོབ་པོར་འགྱུར་བཞིན་པ།

བྲི་བཞིན་པའི་མཚོ་དང་གཤེར་ས་ལས་དྲོད་ཁང་རླངས་རྫས་གློད་གཏོང་། རྩྭ་ཐང་ཉམས་རྒུད་དུ་ཕྱིན་པའི་རྐྱེན་གྱིས་ནག་རྫས་སིམ་འཇོག་གི་

ནུས་པ་ཤོར་སྟངས།

བོད་མཐོ་སྒང་དུ་བྱུང་བའི་རྗེས་འབྲས། ཚ་དྲོད་འཕར་བ། འཁྱགས་རོམ་རྒུད་ཟད།

གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ཉམས་རྒུད། གཤེར་ས་དང་མཚོ་བྲི་རྒུད། མཚོ་སྔོན་པོའ ་ི བྲི་རྒུད།

རྒྱུག་ཆུའི་བཞུར་རྒྱུན་བྲི་ཆག

1 9 11 12 14 16 18 21 24 25 27 29 30 32 36 42 48 49 52

རྩི་ཤིང་དང་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་རིགས་རྒྱུད་ལ་འཕྲད་པའི་གནོད་རྐྱེན། རྩྭ་ཐང་ཉམས་རྒུད་དང་བྱེ་སར་འགྱུར་བས་འབྲོག་པ་འབྲོག་ས་

ནས་འབུད་ཐབས།

རྩྭ་ཟ་འགོག་སྡོམ་གྱིས་རྩྭ་ཐང་ཡར་རྒྱས་ལ་ཕན་གྱི་ཡོད་དམ།

བཟའ་བཅའི​ི་བདེ་འཇགས་དང་འགྲོ་བ་མིའི་དུས་བསྟུན་གོམས་འདྲིས། བཟང་ཕྱོགས་ཀྱི་རྗེས་འབྲས་ཁག

མིས་བྱས་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན། ནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་དང་ཁོར་ཡུག་

ཉམས་ཆག་དང་འབྲེལ་བའི་མིའི་བྱ་སྤྱོད། གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ཉམས་སྐྱོན་འགོ་འཛུགས།

ཟི་ལིང་ནས་ལྷ་ས་བར་གྱི་གཞུང་ལམ་འཛུགས་སྐྲུན།

རྩྭ་ཐང་ཉམས་རྒུད་དང་ཐལ་ཆ་ཆེ་བའི་ས་ཞིང་འདེབས་ལས། གོ་ལའི་གནམ་གཤིས་དང་འབྲེལ་བའི་རྒྱ་ནག་གི་རྐང་རྗེས།

ཐོན་ཁུངས་དང་གཏེར་ཁ་བསྔོག་འདོན།

རྒྱབ་གཉེར་ལམ་སྟོན། མཐའ་སྡོམ།

དཔྱད་གཞིའི་ཁུངས། ཐ་སྙད་ཤན་སྦྱར། ཀ། ཐ་སྙད་ཤན་སྦྱར། ཁ

ཁོར་ཡུག་གནས་སྟངས་ངོ་སྤྲོད་ཀྱི་བརྙན་པར་ཁག་ཅིག སྒྱུར་བ་པོའ ་ི གཏམ།

55 58 61 65 69 73 73 76 80 85 94 101 104 115 120 125 133

ནང་དོན་སྙིང་བསྡུས།

སྙན་ཐོ་འདི་ནི་བོད་རིགས་ཉམས་ཞིབ་པ་དང་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཚན་རིག་པ།

སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་པ་རྣམས་ཀྱིས་བོད་མཐོ་སྒང་གི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་ ཐད་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་གནས་སྟངས་ལ་ཚན་རིག་པ་རྣམས་ཀྱིས་དཔྱད་ཞིབ་བྱས་

པའི་ཞིབ་འཇུག་གྲུབ་དོན་ཆ་ཚང་ལ་ཞིབ་ཕྲའི་བརྟག་དཔྱད་ཀྱིས་གཏན་འབེབས་ བྱས་པའི་ཡིག་ཆ་དང་པོ་དེ་ཡིན།

གནད་དོན་ཕྱོགས་བསྡུས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་འདིའི་

ནང་རྒྱལ་སྤྱི་དང་རྒྱ་ནག་གི་ཚན་རིག་པ་རྣམས་ཀྱིས་ཉམས་ཞིབ་མཐར་ཕྱིན་བྱས་ ཏེ་ཚན་རིག་གི་དུས་དེབ་ཁག་ཏུ་པར་སྐྲུན་བྱས་པའི་ཉེ་དུས་ཀྱི་དཔྱད་ཞིབ་སྙན་ཐོ་

ཁག་མི་འདྲ་བ་གྲངས་ ༡༥༠ ལྷག་ཕྱོགས་བསྡོམས་བྱས་པ་ཞིག་ཡིན།

དེ་ཡང་ས་ཁུལ་གཞན་ལས་བོད་ནང་གི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་དེ་

མྱུར་ཚད་མགྱོགས་པ་ཡོད་སྟབས་བོད་དེ་དེང་སྐབས་དཀའ་ངལ་ཆེན་པོ་ཞིག་ གི་ནང་ལྷུང་ཡོད། བོད་ནང་གི་རྩ་ཐང་ཉམས་ཆགས་དང་རྩྭ་ཐང་བྱེ་ཐང་དུ་འགྱུར་ བ།

འཁྱགས་རོམ་བཞུར་སྟོངས་སུ་འགྲོ་བ་སོགས་འགྲོ་བ་མིའི་འཚོ་ཐབས་ཐད་

ཤུགས་རྐྱེན་སྣ་ཚོགས་ཞིག་འཕྲད་ཀྱི་ཡོད་པ་དེ་དག་གི་འགྲེལ་བཤད་ཞིབ་རྒྱས་ བཀོད་ཡོད།

བོད་ཀྱི་དཀའ་ངལ་ཞེས་པ་ནི། དོན་དུ་བོད་ཀྱི་རྒྱུག་ཆུ་བཞུར་ཡུལ་དང་

རླུང་བུ་རྒྱུ་ཡུལ།

བོད་ཀྱི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་དབང་གིས་མོན་སུན་

ཏེ་ཆར་དུས་ཀྱི་ཆར་རླུང་བསྐྱེད་པ་ལ་ཕན་གནོད་འབྲེལ་སའི་ཨེ་ཤི་ཡའི་ཡུལ་གྲུ་ ཁག་གི་དཀའ་ངལ་ཡང་ཡིན། ཚན་རིག་པ་རྣམས་ཀྱིས་བོད་མཐོ་སྒང་ནི་རྒྱ་མཚོའི་ ངོས་ལས་སྤྱི་ལེ་བཞི་ནས་བརྒྱད་བར་གྱི་མཐོ་སར་ཆགས་པའི་གནམ་སྟེང་གི་

1

གླིང་ཕྲན་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡིན་པ་དང་།

འདིའི་རྒྱ་ཁྱོན་ནི་སའི་གོ་ལའི་རྒྱ་ཁྱོན་གྱི་

བརྒྱ་ཆ་གཉིས་ཙམ་ཟིན་གྱི་ཡོད་པར་བཤད་ཅིང་། བོད་མཐོ་སྒང་གིས་ཨེ་ཤི་ཡར་ ཤུགས་རྐྱེན་གྱི་གཞི་རྩ་བྱེད་པ་ཙམ་དུ་མ་ཟད། རྐྱེན་བྱེད་ཀྱི་ཡོད།

བྱང་པེ་སི་ཕིག་ལ་ཡང་ཤུགས་

དེར་བརྟེན་རྒྱལ་སྤྱིའི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་ཚོགས་

འདུའི་སྟེང་བོད་སྐོར་གཞུང་ཕན་ཚུན་དབར་དམིགས་བསལ་གླེང་སློང་ཚོགས་ ཆུང་བཀོད་སྒྲིག་བྱས་ཡོད་པ་དེ་ནི་འོས་ཤིང་འཚམ་པ་ཞིག་ཡིན།

གོང་དུ་བཀོད་པའི་གནད་དོན་འདི་དག་ནི་ད་ལྟའི་ཆར་ཀར་བོན་དབྱེ་

འཇོག་བྱེད་པོ་(net sequester of carbon)བོད་ཐོག་རྒྱལ་སྤྱིའི་ངོས་ནས་དོ་ སྣང་བྱེད་རྒྱུའི་བཟང་ཕྱོགས་ཀྱི་རྒྱུ་མཚན་ཡིན་པ་དང་།

སྤྱིར་བོད་འདི་གྲང་ངར་

ཆེ་བའི་ས་ཁུལ་ཞིག་ཡིན་མོད། འོན་ཀྱང་དཔྱིད་དུས་དང་དབྱར་དུས་སུ་ཚ་དྲོད་

འཕར་མགྱོགས་པའི་རྐྱེན་གྱིས་རླུང་རྒྱུན་(jet stream)གྱི་ཁ་ཕྱོགས་བསྒྱུར་གྱི་ ཡོད། ཚ་དྲོད་དེས་རླུང་གི་གནོན་ཤུགས་དམའ་སར་གྱུར་སྟེ་མོན་སུན་ཆར་དུས་

ཀྱི་ཆར་སྤྲིན་རྣམས་ཡུ་རེ་ཤི་ཡའི་དཀྱིལ་(heart of eurasia)གྱི་ས་ཁུལ་དུ་འདྲེན་

པར་བྱེད་ཀྱི་ཡོད།

བོད་ཀྱི་གནམ་གཤིས་ནི་ས་མཐོའ་ི སྐམ་ཤས་ཆེ་བའི་གནམ་

གཤིས་ཤིག་ཡིན་ནའང་།

བརླན་གཤེར་གྱི་ཁྱད་ཆོས་ཀྱང་བསྐྲུན་ཐུབ་ཀྱི་ཡོད།

དེ་མིན་ཉེ་འཁོར་གྱི་ཚ་དྲོད་ཆེ་བའི་རྒྱ་གར་གྱི་ཆར་སྤྲིན་རྣམས་ཀྱང་བརྗིད་ཉམས་

ལྡན་པའི་ཧི་མ་ལ་ཡའི་གངས་ཕྲེང་བཅད་དེ་བོད་དུ་འཛུལ་ཞུགས་བྱེད་བཞིན་ཡོད། གནས་སྟངས་འདི་དག་ལ་བརྟེན་བོད་ཀྱི་འཁྱགས་རོམ་དང་གངས་རི། གྲངས་ལས་ འདས་པའི་རྒྱུག་ཆུ། མཚོ། མཚེའུ། ནགས་ཚལ་དང་གཤེར་ས་སོགས་ཀྱིས་པ་

ཀི་སི་ཏཱན་ནས་ཝེཏ་ནཱམ་དང་རྒྱ་ནག་བྱང་ཕྱོགས་བར་གྱི་ཨེ་ཤི་ཡའི་ས་ཁྱོན་དུ་ དུས་ཡུན་རིང་མོ་ནས་གཞི་རྒྱ་ཆེ་བའི་ཁོར་ཡུག་ཐད་ཕན་ཐོགས་བྱུང་ཡོད།

2

དེ་སྔོན་བོད་མི་ཚོས་ཁོར་ཡུག་ཞབས་འདེགས་ཀྱི་གནད་དོན་ཐད་

དོ་ཕོག་དང་ཉམས་ཆག་བཏང་རིགས་ཕལ་ཆེར་བྱུང་མེད་ཅིང་།

བོད་ནང་བཟོ་

ལས་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་བྱ་བ་དང་རྒྱུག་ཆུ་བཀག་བསྐྱིལ་གྱིས་ཆུ་མཛོད་བསྐྲུན་ པ། གཤེར་ས་སྐམ་བསྒྱུར་གྱི་ལས་དོན་གཉེར་བ། དེ་བཞིན་ཉ་འཛིན་པ་དང་རི་ དྭགས་རྔོན་པ་སོགས་ཀྱང་ཕལ་ཆེར་བྱུང་མེད།

སྔོན་དུས་བོད་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་ནི་

རང་བཞིན་ལྷད་མེད་ཀྱི་གནས་སྟངས་འོག་རྒྱུན་གནས་བྱུང་ཞིང་བོད་ཀྱི་རྩ་ཐང་ རྣམས་ཀྱང་ཉམས་སྐྱོན་དང་བཅད་རྒྱ་མེད་པར་གནས་ཡོད།

དེ་བཞིན་བོད་ཀྱི་

གྲང་ངར་ཆེ་བའི་གནམ་གཤིས་དེས་ཧ་ཅང་འབོར་ཆེ་བའི་སྐྱེ་ལྡན་ཀར་བོན་ནམ་ ནག་རྫས་ཁག་ས་འོག་ཏུ་རྒྱུན་ཉར་ཐུབ་པའི་ཁེ་ཕན་བསྐྲུན་ཡོད། འགྲོ་བ་མི་ཚོས་

ས་ཁྱོན་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་ལོངས་སུ་སྤྱད་ཡོད་ཀྱང་ཁོར་ཡུག་ལ་དོ་ཕོག་འགྲོ་གཞིའི་ ཚད་བརྒལ་བེད་སྤྱོད་བྱས་རིགས་བྱུང་མེད་པ་དང་། འབྲོག་ཁུལ་གྱི་སྡོད་གནས་

སྤོ་བསྐྱོད་བྱེད་པ་དེས་རྩྭ་ཁ་བཟང་བའི་ས་ཁུལ་ཁག་མུ་མཐུད་རྒྱུན་གནས་ཇི་ལྟར་ བྱེད་དགོས་པའི་ཤེས་རྟོགས་ཟབ་པོ་ཞིག་དང་། རྩྭ་ས་རྣམས་ལ་ཕུགས་སུ་གནོད་

མེད་ཚུལ་མཐུན་འོས་འཚམ་གྱིས་བེད་སྤྱོད་གཏོང་གི་ཡོད། ད་དུང་སྡོད་གནས་སྤོ་ བསྐྱོད་ཀྱི་འཚོ་བས་ཆེས་མཐུག་པའི་རྩྭ་ཐང་དང་ས་མཐོའ་ི ནེའུ་གསིང་ཐོག་གི་རྩྭ་ དང་རྩི་ཤིང་རྣམས་བསྐྱར་དུ་སྐྱེ་འཕེལ་ཡོང་རྒྱུར་གོ་སྐབས་ཀྱང་བསྐྲུན་གྱི་ཡོད།

ཉེ་བའི་ལོ་ཤས་ནང་གོང་གསལ་ཁོར་ཡུག་སོར་གནས་དང་ཞབས་

འདེགས་ཀྱི་གོ་སྐབས་ཡོངས་རྫོགས་ཉམས་ཆག་ཏུ་ཕྱིན་ཏེ།

དེང་སྐབས་བོད་

འདི་ཀར་བོན་ཉར་འཇོག་བྱེད་ས་ཞིག་ཡིན་པའི་གནས་སྟངས་ལས་ལྡོག་སྟེ་དུད་ རླངས་ཕྱིར་འབུད་བྱེད་པོའ ་ི ཛ་དྲག་གི་ཚད་གཞིར་ཆེས་མགྱོགས་པོ་སླེབས་ བཞིན་ཡོད། ཕྱོགས་གཅིག་ནས་བལྟས་ན་གནས་སྟངས་འདི་ནི་གོ་ལ་ཧྲིལ་པོར་

3

ཤུགས་རྐྱེན་འབྱིན་པའི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་ཆ་ཤས་ཡིན་མོད།

འོན་

ཀྱང་ང་ཚོར་ཐོབ་པའི་ཡིག་ཆ་འདི་དག་གིས་དོན་གནད་འདི་དག་གི་ཐད་བོད་ནང་ གཞན་ལས་མགྱོགས་པ་ཡོང་བཞིན་པ་གསལ་སྟོན་བྱས་ཡོད། བོད་ནང་གི་ཁོར་ ཡུག་ཉམས་ཆག་གི་གནས་སྟངས་ཕལ་མོ་ཆེ་མིའི་ཐེ་བྱུས་དང་དངོས་སུ་འབྲེལ་བ་

ཡོད། དཔེར་ན་དེང་སང་གྲོང་ཁྱེར་དང་གྲོང་བརྡལ་ཁག་གི་མི་འབོར་འཕེལ་རྒྱས་ དང་། མི་ཟོག་སྐྱེལ་འདྲེན་གྱི་འཕྲུལ་འཁོར་ཇེ་མང། འཁོར་ལམ་དང་གནམ་ཐང་

། མེ་འཁོར་ལམ་སོགས་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་ས་ཁྱོན་ཇེ་ཆེ། ཐ་ན་འབྲོག་པ་རྣམས་

གཏན་སྡོད་གཞིས་ཆགས་སུ་འཚོ་གནས་དགོས་པའི་སྐུལ་འདེད་དང་ཁོང་ཚོའི་ ལྷག་ལུས་སྒོ་ཕྱུགས་རྣམས་རྭ་སྐོར་དུ་བཅུག་སྟེ་རྒྱང་རིང་དུ་འགྲོ་བསྐྱོད་མི་ཆོག་ པ་བཟོས་པ། དེ་བཞིན་བོད་རིགས་མིན་པའི་མི་འབོར་ས་ཡ་མང་པོ་བོད་དུ་གཞིས་

སྤོས་བྱེད་དུ་བཅུག་པ། ཁོང་ཚོའི་འཚོ་བའི་རྟེན་གཞིར་བོད་རིགས་ཚོས་གཞི་རྩའི་

ཆ་ནས་བེད་སྤྱོད་ཉུང་ངུ་ལས་བྱེད་མྱོང་མེད་པའི་ནུས་ཤུགས་སྤྱོད་གོ་ཆེ་བའི་

དེང་དུས་ཀྱི་རྒྱས་སྤྲོས་ཅན་གྱི་ཅ་དངོས་ཁག་བོད་སར་ནང་འདྲེན་བྱེད་པ། རྒྱ་ནག་ ཏུ་ཕྱིར་འདྲེན་ཆེད་ས་ཁྱོན་ཧ་ཅང་ཆེ་བའི་ནགས་ཚལ་མང་པོ་གཅོད་འབྲེག་དང་

། ཚབས་ཆེའི་གཏོར་གཤིག་གི་ཉེན་ཁ་ཆེ་ལ་སྟངས་འཛིན་མེད་པའི་དུག་རིགས་

འབྱུང་བའི་གསེར་གྱི་གཏེར་ཁ་རྣམས་ཀྱིས་བོད་སའི་ཆུ་མང་པོ་འབག་བཚོག་ ཏུ་བཏང་སྟེ་དེང་སང་གཞི་རྒྱ་ཆེ་བའི་བཟོ་གྲྭ་བཙུགས་ཏེ་གསེར་དང་ཟངས།

ལྐོ་

ལྕགས། རྡོ་སྣུམ་རིགས་དང་རླངས་རྫས་སོགས་བོད་ཀྱི་རང་བྱུང་ཐོན་ཁུངས་ཁག་ རྒྱ་ནག་གི་ཚོང་ལས་ཆེད་གཏོང་བ། བོད་ཀྱི་གཙང་པོ་ཁག་བཀག་བསྐྱིལ་གྱིས་ ཆུ་མཛོད་བསྐྲུན་པ། ཚོང་ལས་ཀྱི་ཆེད་དུ་མཚོ་ནང་གི་ཉ་བཟུང་པ། གཤེར་ས་ སྐམ་བསྒྱུར་བྱེད་པ།

ཕྱིའི་སྲོག་ཆགས་དང་རྩི་ཤིང་གསར་སྤེལ་བྱེད་པ་སོགས་

4

གོང་བཀོད་གནད་དོན་ཡོངས་རྫོགས་ཀྱིས་བོད་ཀྱིས་མུ་མཐུད་ཀར་བོན་སིམ་ ཉར་བྱེད་པའི་ནུས་པར་འགོག་རྐྱེན་བཟོ་བཞིན་ཡོད།

གོང་དུ་བཀོད་པའི་བོད་ལྟ་བུའི་ས་ཁུལ་བྱེ་བྲག་པའི་ནང་གི་གནོད་རྐྱེན་

དེ་ཚོའི་ཐོག་ད་དུང་གོ་ལའི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་གནས་སྟངས་འདིས་གོ་ ལ་ཧྲིལ་པོའ་ི ཐོག་གི་འཁྱགས་རོམ་ས་ཁུལ་ཕལ་ཆེར་མགྱོགས་མྱུར་བཞུ་བཞིན་

ཡོད་ལ། འདིས་འཕྲལ་དུ་ཚབས་ཆེན་གྱི་ཆུ་ལོག་དང་ཤ་འོད་བརྡོལ་བ། ས་རུད་

དང་འཁྱགས་མཚོ་བཞུར་བརྡོལ་འབྱུང་ཞིང་། ཕུགས་རྒྱང་རིང་པོར་འབྱུང་འགྱུར་ ལོ་བཅུ་ཕྲག་འགའ་ཞིག་གི་གནས་བབས་ལ་ཚོད་རྩིས་བྱས་པ་གཅིག་པུར་མཚོན་

ན་ཡང་། འཁྱགས་རོམ་ཁག་རྩ་སྟོངས་སུ་འགྲོ་བ་དང་ཆབས་ཅིག་ལོ་འཁོར་མོར་

ཨེ་ཤི་ཡའི་དམའ་སར་ཆད་མེད་དུ་རྒྱུ་བའི་གཙང་པོ་ཁག་གི་བཞུར་རྒྱུན་ཡང་སྐམ་ ཆད་དུ་འགྲོ་རྒྱུའི་ཉེན་ཁར་སླེབས་ཡོད།

བོད་མཐོ་སྒང་གི་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་སས་དགུན་དུས་སུ་བརླན་

གཤེར་རྣམས་འཁྱགས་པའི་ངོ་བོར་ཉར་སྲུང་བྱེད་པ་དང་། དཔྱིད་དུས་སུ་ཆུའི་ངོ་

བོར་བཞུར་བར་བྱས་ཏེ་གཤིན་ས་བསྐྲུན་པ་དང་སྟོན་ཐོག་འདེབས་ལས་ལ་ཕན་ རྐྱེན་བསྐྲུན་པ་བཅས་བྱེད་ཀྱི་ཡོད།

དེང་སང་བོད་ཀྱི་ས་ཁྱོན་ཡོངས་སུ་དྲོད་ཚད་ཆེས་མྱུར་པོས་འཕར་

བཞིན་པར་བརྟེན།

གཤེར་ས་ཁག་སྐམ་ནས་ས་འོག་ཏུ་ཉར་སྲུང་བྱས་པའི་ཀར་

བོན་རྣམས་ན་རླངས་(methane)ཀྱི་རྣམ་པར་མཁའ་དབྱིངས་སུ་རྒྱུ་བཞིན་པ་

འདིས་ས་འོག་ཏུ་སིམ་པའི་ཀར་བོན་རྣམས་རླུང་ཁམས་ཀྱི་ཀར་བོན་གྱི་འབྱུང་ རྩར་འགྱུར་གྱིན་ཡོད།

གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ས་ཁུལ་རྣམས་རིམ་བཞིན་རྒྱ་ཁྱོན་ཇེ་ཆུང་

5

དུ་འགྲོ་བ་དང་དུས་མཚུངས་ས་འོག་གི་རྣམ་འགྱུར་སྐྱེན་པའི་རིམ་པའི་འཁྱགས་ པ་བཞུར་ཏེ།

རྩི་ཤིང་གི་རྩ་བ་ས་འོག་ཏུ་མ་གྲམ་གོང་དུ་ཆུ་དམའ་སར་རྒྱུག་ཟིན་

གྱི་ཡོད། འདི་དག་གི་རྗེས་འབྲས་སུ་རྩྭ་ས་བྱེ་ཐང་དུ་འགྱུར་བ་དང་གཤིན་ས་སྐམ་ པོར་འགྱུར་བའི་གནས་སྟངས་གཉིས་ཀའི་ཉེན་ཚབས་ཇེ་མྱུར་དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད།

ཆེས་ཉེ་དུས་ཀྱི་ཚན་རིག་གི་རྙེད་དོན་ལྟར་ན།

ལོ་རབས་དྲུག་ཅུ་རེ་

གྲངས་དང་བདུན་ཅུ་དོན་གྲངས་ནང་རྩྭ་ཐང་ཁག་གི་སྟེང་ཚད་བརྒལ་དང་རྒྱུན་

མཐུད་རང་བཞིན་གྱི་སྒོ་ཕྱུགས་མང་པོ་འཚོ་སྐྱོང་བྱས་པ་དེས་རྩ་ཐང་འཕྲོ་བརླག་ འགྲོ་བའི་མགོ་བརྩམས་པ་དང་།

ཀར་བོན་ཕྱུག་པའི་སྤང་བོག་ཀྱི་ས་ནག་

པོ་རྣམས་དྲག་རླུང་དང་བུ་ཡུག་ལ་གཅེར་འདོན་བྱེད་པའི་གནས་སྟངས་དེ་ཛ་དྲག་ ཏུ་འགྱུར་བཞིན་པ་བཤད་ཡོད། རྒུད་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པ་དང་།

དེང་སང་རྩ་ཐང་ཁག་གཞི་རྒྱ་ཆེན་པོས་ཉམས་ དུས་རྒྱུན་རྩི་ཤིང་དང་སྔོ་ལྡུམ་རིགས་ཀྱིས་སོ་

སོའ་ི སྐྱེ་ལྡན་འདུས་ཕུང་དང་ཀར་བོན་རྣམས་ས་འོག་ཏུ་ཉར་སྲུང་གིས་སྒོ་ཕྱུགས་ ཀྱི་བག་མེད་ཟས་སྤྱོད་དང་གྲང་ངར་ཆེ་བའི་ལྷག་རླུང་ལས་སྐྱོབ་པར་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་ མོད། འོན་ཀྱང་དེང་སང་གནས་སྟངས་འདི་དག་ཉམས་རྒུད་དང་རྩ་བརླག་ཏུ་འགྲོ་ བཞིན་ཡོད། ས་མཐོའ་ི སྤང་ལྗོངས་རྣམས་མགྱོགས་པོ་ནག་པོར་འགྱུར་གྱི་ཡོད་ལ།

ཕན་ཐོགས་ཡོད་པའི་ས་རྡུལ་རྣམས་དྲག་རླུང་གིས་བདས་ཏེ་ཤུལ་དུ་ལུས་པ་ནི་ རྩྭ་ལྗང་སྐྱེ་བ་ལ་ཕན་པ་མེད་པའི་ས་རྒོད་ཙམ་ཞིག་ཡིན། དེར་བརྟེན་དུས་རབས་

འགའི་རིང་རྩི་ཤིང་དང་སྲོག་ཆགས་བསྐྱར་འཚོ་ཐུབ་པའི་རེ་བ་ཆེན་པོ་མེད། ཆེས་

གཞི་རྒྱ་ཆེ་བའི་རྩ་ཐང་རྣམས་ཉམས་རྒུད་ཀྱི་གནས་སྟངས་འདིས་འབྲོག་པ་རྣམས་ ཁོར་ཡུག་ཡུལ་སྤོ་དང་། ཆུ་རྒྱུན་བཞུར་ལམ་གཉེར་སྲུང་ལ་ཁ་གཡར་ཏེ་འབྲོག་ས་ དང་གནག་ཕྱུགས་ཁག་མི་བསྐྱུར་ཀ་མེད་བཟོ་གིན་ཡོད། འབྲོག་པ་རྣམས་ཉམས་

6

རྒུད་ཟིན་པའི་རྩ་ཁ་བསྐྱར་གསོའ་ི གནས་སྟངས་དང་ཁ་བྲལ་ཐབས་མེད་པ་ཞིག་ ཡིན་མོད། འོན་ཀྱང་དོན་དངོས་ནི་དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ་ཐུན་མོང་ལ་བདག་པའི་འབྲོག་

ས་རྣམས་བདག་སྐྱོང་བྱེད་མཁན་གྱི་འབྲོག་པ་རྣམས་འབྲོག་ས་དང་ཁ་བྲལ་བཏང་ བར་བརྟེན་ནམ་ཡང་ཐར་ཐབས་མེད་པའི་དཀའ་ངལ་གྱི་གནས་སུ་ལྷུང་ཡོད།

འདི་དག་ནི་ཡིག་ཆ་འདིའི་ནང་བཀོད་པའི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་

གི་རྗེས་འབྲས་ཀྱི་གྲས་ཡིན་ལ། གལ་ཏེ་ཀློག་པ་པོ་རྣམས་ལ་ཐུགས་སྣང་མཆིས་

ཚེ་གནོད་སྐྱོན་དང་ཉམས་ཆག་ཇི་ལྟར་འགྲོ་བའི་ཁུངས་སྐྱེལ་ར་སྤྲོད་ཀྱི་བདེན་ དཔང་མཁྱེན་འདོད་ཡོད་ན་དེབ་འདིའི་མཇུག་མཆན་དུ་གསལ་བའི་དཔེ་དེབ་ཀྱི་

ཐོ་གཞུང་ཁག་ནས་གཟིགས་རོགས། ཐོ་གཞུང་དེ་དག་ཏུ་གསལ་བའི་ཞིབ་འཇུག་

ཡིག་ཆ་དེ་དག་ལས་ཕལ་ཆེ་བ་རག་ཐབས་དཀའ་བའི་དམིགས་བསལ་ཁྱད་ལས་ དུས་དེབ་ཁག་ཅིག་ཏུ་བཀོད་པའི་རྒྱ་ནག་གི་ཚན་རིག་པ་མང་པོས་གཞི་རྒྱ་ཆེ་ བའི་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པའི་གྲུབ་དོན་གྱི་ཡིག་ཆའི་རིགས་ཡིན།

གྲུབ་དོན་ཡིག་ཆ་དེ་དག་ལ་སྐབས་རེ་ཕན་ཚུན་མི་མཐུན་པའི་ཆ་ཡང་

ཡོད། གང་ལྟར་སྣང་ཚུལ་དེ་དག་གིས་བོད་མཐོ་སྒང་དེ་དེང་སྐབས་ཚ་དྲོད་འཕར་ བའི་ཉེན་ཚབས་ནང་ལྷུང་བཞིན་པ་དང་།

བརླན་བཤེར་གཏན་སྐམ་དུ་འགྲོ་བ།

གནམ་གཤིས་ཀྱང་ཚབས་ཆེའི་གནས་སྟངས་སུ་འགྱུར་བཞིན་ཡོད་པ་བཅས་ གསལ་སྟོན་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། འགྱུར་ལྡོག་འདི་དག་གིས་རྒྱ་གར་དང་རྒྱ་ནག་གཉིས་ ཀའི་ཆར་དུས་ཀྱི་གནས་སྟངས་ལ་འགོག་རྐྱེན་དང་གནོད་སྐྱོན་ཐེབས་བཞིན་ཡོད།

བོད་རིགས་ཚོས་གོ་ལ་སྤྱི་ཡོངས་ཀྱི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་

གནས་སྟངས་འདིར་གནོད་གཞིའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ཆེས་ཆུང་ངུ་ལས་བསྐྲུན་པ་བྱུང་མེད་ ཀྱང་། ད་ཆ་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་གནོད་ཚབས་ཕོག་ཡུལ་གྱི་ངོས་ནས་

7

བཤད་ན་ཆེས་སྔ་ཤོས་ཀྱི་གྲས་སུ་གཏོགས་ཀྱི་ཡོད།

ང་ཚོས་རྒྱལ་སྤྱིའི་གཞུང་

ཁག་ལ་ཀོ་པེན་ཧེ་གེན་(Copenhagen)གྱི་ཁོར་ཡུག་ཚོགས་ཆེན་དང་། དེ་རྗེས་

འབྲེལ་ཡོད་ལས་དོན་སྤེལ་བའི་གནས་སྐབས་གང་དུ་ཡང་སྒེར་སོ་སོའ་ི གནས་

སྐབས་ཀྱི་ཁེ་ཕན་གཅིག་པུར་མ་བསམས་པར་འཛམ་གླིང་སྤྱིའི་ཁེ་ཕན་དང་ འབྲེལ་བའི་ལས་དོན་གང་ཡོང་སྤེལ་ཐུབ་པའི་རེ་འདུན་འདོན་གྱི་ཡོད། ང་ཚོ་བོད་

མི་རིགས་ཀྱི་ངོས་ནས་དེ་སྔ་ང་ཚོས་ཨེ་ཤི་ཡའི་ཁྱིམ་མཚེས་རྒྱལ་ཁབ་ཁག་ལ་ ཁོར་ཡུག་ཐད་ཞབས་འདེགས་གང་ལེགས་ཞུས་མྱོང་བ་ལྟར། ད་དུང་མུ་མཐུད་དེ་

ཞབས་འདེགས་ཞུ་ཐུབ་པའི་གདེང་ཚོད་དང་འགན་ལེན་ཞུ་ཐུབ་ཐབས་མེད་པར་ བློ་ཕམ་དང་སེམས་འཚབ་ཡོད།

ང་ཚོས་རླུང་ཁམས་ནང་ཀར་བོན་གློད་གཏོང་

བྱེད་པོའ་ི རྒྱལ་ཁབ་གསར་རྙིང་གང་ཡིན་ཡང་ཕྱིན་ཆད་དཀའ་ངལ་སེལ་ཐབས་

ཀྱི་ནུས་ལྡན་ཐབས་ཇུས་འདོན་པའི་རྣམ་དཔྱོད་གོང་འཕེལ་ཡོད་བའི་རེ་བ་བྱེད་ བཞིན་ཡོད་ལ།

འབྱུང་འགྱུར་སླར་ཡང་ཁྱིམ་མཚེས་རྒྱལ་ཁབ་ཁག་ཀྱང་དཀའ་

ངལ་དང་ཉམས་རྒུད་ནང་ཡུན་རིང་གནས་མི་དགོས་པར། དྭངས་གཙང་ཆུ་བོ་དང་ ཆར་དུས་ཀྱི་གནམ་གཤིས་ཁ་ལོ་སྒྱུར་བའི་གནས་བབས་བསྐྱར་གསོ་ཡོང་བའི་

ཆེད་དུ་བོད་མཐོ་སྒང་གི་ཁོར་ཡུག་ཉམས་ཆག་སླར་གསོའ་ི ཆེད་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཐོག་

ནས་དཔལ་འབྱོར་གྱི་རོགས་རམ་ཡོང་བའི་དམིགས་བསལ་འབོད་སྐུལ་ཞུ་བཞིན་ ཡོད།

8

ངོ་སྤྲོད།

གོ ་ ལ་སྤྱི ་ དང་ས་ཁུལ་བྱེ ་ བྲག་པ་གཉི ས ་ཀར་ཤུགས་རྐྱེ ན ་ཐེ བ ས་

བཞིན་པའི་གནས་སྟངས་ལ་བརྟེན་ནས་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་དང་དེའི་ མཇུག་འབྲས་གཉིས་ནི་དེང་གི་དུས་འདིར་གླེང་སློང་མང་ཤོས་བྱེད་གཞིའི་

གནད་དོན་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད། གནས་སྟངས་འདིའི་སྡུག་ཤོས་ཀྱི་ཆ་ནས་བརྗོད་ ན།

རྒྱལ་ཁབ་དུ་མ་ཞིག་འཛམ་གླིང་གི་ས་ཁྲའི་ངོས་ནས་ནག་བསུབ་གཏོང་

སྲིད་པ་དང་།

ཐ་ན་འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་ཀྱི་འཚོ་གནས་ལའང་གོད་ཆག་དང་

གཏོར་བརླག་གཏོང་ངེས་པ་ཡིན། ཚན་རིག་པ་དང་གནམ་གཤིས་རིག་པ་བ་

རྣམས་ཀྱིས་གོ་ལའི་དྲོད་ཚད་འཕེལ་སྟངས་དང་དེའི་མཇུག་འབྲས་ཐད་དུས་

ཡུན་རིང་པོའ ་ི སྔོན་ནས་སྔོན་བརྡ་བཏང་ཡོད། འོན་ཀྱང་ལས་དོན་ཐག་གཅོད་ བྱེད་པོ་ཕལ་ཆེར་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་དེ་ཙམ་མ་བྱུང་བར་བརྟེན་ཁོར་ཡུག་སྲུང་

སྐྱོབ་ཀྱི་ལས་དོན་ཐད་དེ་ཙམ་གྱི་ལས་འགུལ་སྤེལ་མེད། དེ་ལྟར་ང་ཚོས་གནད་ དོན་མང་པོ་ཞིག་ལ་སྣང་ཆུང་བཏང་བའི་རྗེས་འབྲས་ཁག་ཅིག་ནི་འདས་པའི་ལོ་

ཤས་རིང་རྣམ་པ་འདྲ་མིན་སྣ་ཚོགས་ཐོག་ནས་མངོན་སུམ་གྱི་མཐོང་ཆོས་སུ་

གྱུར་ཡོད། དཔེར་ན། ཐན་པ་དང་། ཆུ་ལོག དེ་བཞིན་ཨན་ཊར་ཊིག་(Antarctic)གི་འཁྱགས་རོམ་སྲབ་ཏུ་འགྲོ་བ་སོགས་ཡིན།

རྒྱུན་གནས་ཐུབ་པའི་ཡར་རྒྱས་ཀྱི་ལག་ལེན་དང་། ཁོར་ཡུག་དང་

འཚམ་པའི་འཕྲུལ་ལས་འདེམས་སྒྲུག རྡོ་སོལ་གཙང་སེལ་འཕྲུལ་ལས། རང་

བྱུང་གི་འཛད་མེད་ནུས་ཤུགས་སྐྱེ་སྲིང་། ཐོན་ཁུངས་བདག་སྲུང་། ཐོན་སྐྱེད་ གཙང་བའི་ལག་ལེན། འབྱུང་ཁམས་དང་འཚམ་པའི་ཡར་རྒྱས་ཀྱི་རྒྱུད་རིམ་

9

གཙང་མ་སོ ག ས་ཀྱི ་ གནད་དོ ན ་འདི ་ དག་ཤོ ག ་ཐོ ག ་དང་ཚོ ད ་ལྟའི ་ གནས་

སྐབས་སུ་ཡིད་སྨོན་སྐྱེ་འོས་པར་མངོན་ཀྱང་། དེང་རབས་ཀྱི་གྲོང་ཁྱེར་ཅན་དུ་ བསྒྱུར་རྒྱུའི་བྲེལ་ཟིང་ཆེ་བའི་ལས་དོན་དངོས་ཀྱི་ནང་གོང་གི་གདམ་ཀ་འདི་ དག་སྣང་མེད་ཟུར་འཇོག་བྱེད་པ་ཙམ་དུ་མ་ཟད།

མི་མང་སྤྱི་བྱིངས་ཚོས་དེ་

དག་དང་འགལ་བ་ལྟག་སྤྲོད་ཀྱི་ལས་དོན་རྐྱང་རྐྱང་སྒྲུབ་ཀྱིན་ཡོད། མིས་བྱས་

པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་དུ་མ་ལ་བརྟེན་ནས་དེ་སྔ་བྱུང་མ་མྱོང་བའི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ ལྡོག་གི་རྗེས་འབྲས་ཁག་གཅིག་ང་ཚོས་འཛམ་གླིང་གི་ལྷོ་སྣེ་དང་བྱང་སྣེའི་ འཁྱགས་རོམ་ཐོག་ནས་མཐོང་ཡོད།

ད་དུང་མིའི་བྱ་སྤྱོད་ཀྱིས་བསྐྲུན་པའི་

ཀར་བོན་(Carbon)གྱི་འགྱུར་ལྡོག་དང་གནམ་གཤིས་ཀྱི་མཇུག་འབྲས་ཁག་

གཅིག་ད་དུང་ཡང་ང་ཚོར་མངོན་གསལ་དོད་པོར་གྱུར་མེད།

དཔལ་འབྱོར་གནད་དོན་གྱི་ཆ་ནས་བཤད་ན། གནམ་གཤིས་འགྱུར་

ལྡོག་དང་འབྲེལ་བའི་རང་བྱུང་ཁམས་ཀྱི་གོད་ཆག་གིས་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༨ དེ་བྱུང་

རབས་ནང་ཉེན་ཚབས་དང་བྱུས་ཉེས་ཆེ་ཤོས་གྲས་ཤིག་ཆགས་ཡོད་པ་དང། གནམ་གཤིས་དང་འབྲེལ་བའི་གནོད་ཚབས་ཀྱིས་ལོ་དེར་ཨ་སྒོར་དུང་ཕྱུར་

ཉིས་བརྒྱ་ཙམ་གྱི་གྱོང་གུན་ཕོག་ཡོད། འདི་ནི་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༧ ལོའ ་ི གྱོང་གུན་ དང་བསྡུར་ན་ལྡབ་གཅིག་འཕར་ཡོད། གོ་ལའི་ལྷོ་བྱང་གི་སྣེ་མོ་གཉིས་ཀར་ དྲོད་ཚད་འཕར་བཞིན་པ་དང་མཉམ་དུ་སྣེ་མོ་གསུམ་པར་ངོས་འཛིན་བྱེད་པའི་ བོད་མཐོ་སྒང་ཡང་གནས་སྟངས་དེ་ལས་བརྒལ་ཐུབ་མེད།

གཤེར་ས་སྐམ་

སར་འགྱུར་བ་དང་། གཙང་ཆུའི་གནས་སྟངས་ལ་འགྱུར་ལྡོག རྩྭ་ཐང་བྱེ་ཐང་ དུ་འགྱུར་བ། གཏན་འཁྱགས་ས་གཞིའི་ཉམས་ཉེས། འཁྱགས་རོམ་བཞུར་ནས་ སྟོང་པར་འགྱུར་འགྲོ་བ་ལྟ་བུའི་རྗེས་འབྲས་ཀྱི་ཐོག་ནས་བཤད་ན།

10

བོད་མཐོ་

སྒང་གི་དྲོད་ཚད་ནི་དེ་སྔོན་ཚོད་དཔག་བྱས་པའི་གནས་སྟངས་ལས་བརྒལ་ ཏེ་འཕར་བཞིན་པ་དང་།

བོད་ཀྱི་རང་བྱུང་ཁམས་ལ་བྱུང་བའི་གོང་གི་འགྱུར་

བ་འདི་དག་ལ་བརྟེན་ནས་ཟ་ཆའི་འགན་སྲུང་ལ་འཕྲད་པའི་དཀའ་ངལ་ཙམ་ མིན་པར།

ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་བོད་མཐོ་སྒང་གི་ཀར་བོན་སྙོམ་གནས་ལ་གནོད་

སྐྱོན་ཕོག་བཞིན་ཡོད། ཁྱིམ་མཚེས་རྒྱལ་ཁབ་ཁག་ལ་ཡང་ཤུགས་རྐྱེན་འཕྲད་ བཞིན་ཡོད།

ང་ཚོས་གཤམ་འཁོད་ལེ་ཚན་རྣམས་ཀྱི་ནང་འཛམ་གླིང་ཁྱོན་

ཡོངས་ཀྱི་ཉམས་ཞིབ་པ་དང་ཚན་རིག་པ་རྣམས་ཀྱིས་བརྟག་དཔྱད་བྱས་པའི་ ཉམས་ཞིབ་རྙེད་དོན་ཁག་དང་བསྟུན་ཏེ་རྒྱུ་མཚན་རྩོད་གླེང་དང་སེམས་འཚབ་ གསལ་འདོན་བྱ་རྒྱུ་ཡིན།

བོད་མཐོ་སྒང་གི་གལ་གནད་རང་བཞིན།

བོད་ལ་ཉེ་དུས་གོ་ལའི་སྣེ་མོ་གསུམ་པ་1དང་ཨེ་ཤི་ཡའི་ཆུ་མཛོད་2ཅེས་

པའི་མིང་བཏགས་པ་དེ་རང་གིས་བོད་ཀྱི་གངས་རི་དང་ཆུའི་འབྱུང་ཁུངས་ རྣམས་ཀྱི་རིན་ཐང་ཇི་ཡིན་འགྲེལ་བརྗོད་བྱས་ཡོད།

བོད་མཐོ་སྒང་དེར་

མ་འབུམ་གཅིག་དང་ལྔ་སྟོང་གྱི་ས་ཁྱོན་ལ་ཁྱབ་ཡོད།

འདི་ནི་ས་གཞི་རིལ་

འཁྱགས་རོམ་བཞི་ཁྲི་དྲུག་སྟོང་ལྷག་ཡོད་ཅིང་། དེ་དག་རྒྱ་ཁྱོན་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་ མོའ ་ི ཐོག་གི་འཁྱགས་རོམ་མང་ཤོས་ཀྱི་ས་ཁུལ་དེ་ཡིན།3 བོད་མཐོ་སྒང་ནི་ལྷོ་ ཕྱོགས་ནས་མཐོ་ལ་བརྗིད་ཉམས་ཅན་གྱི་རི་བོ་ཧི་མཱ་ལ་ཡ་དང་། བྱང་ཕྱོགས་ སུ་ཁུ་ནུ་རི་རྒྱུད།

ནུབ་ཕྱོགས་ནས་ཧིན་དུ་ཀུཤ་དང་པ་མིར་རི་རྒྱུད་བཅས་

ཀྱིས་བསྐོར་ནས་ཡོད། གནའ་དུས་ནས་བོད་མཐོ་སྒང་ཧི་མཱ་ལ་ཡ་དང་ཧིན་དུ་ ཀུཤ་འཁྱགས་པའི་གཡོག་རིམ་རྣམས་ཉར་སྲུང་བྱས་ཤིང་།

11

འདི་ནི་གོ་ལའི་

སྣེ་མོ་གཉིས་4ལས་གཞན་པའི་འཁྱགས་རོམ་གཞི་རྒྱ་ཆེས་ཆེ་ཤོས་སུ་ངོས་

འཛིན་བྱེད་བཞིན་པ་དེ་དེང་སང་བཞུར་སྟེ་སྟོང་པར་འགྱུར་བཞིན་ཡོད། ཚན་ རི ག ་པ་རྣམས་ཀྱི ས ་ད་ལྟའི ་ བར་ཧི ་ མཱ་ལ་ཡའི ་ བྱང་རྒྱུད་ཀྱི ་ རི ་ འདབས་སུ་

འཁྱགས་རོམ་གྱི་མཚོ་ ༣༤ ཙམ་ཡོད་པ་ར་སྤྲོད་བྱས་ཡོད་ཅིང་། རི་རྒྱུད་དེ་ དག་ནས་འབབ་པའི་རྒྱུག་ཆུ་རྣམས་སེང་གེ་ཁ་འབབ་དང་། ཡར་ཀླུང་གཙང་

པོ། གླང་ཆེན་ཁ་འབབ། རྫ་ཆུ། རྨ་ཆུ། འབྲི་ཆུ་སོགས་ཨེ་ཤི་ཡའི་ས་ཁྱོན་དུ་ རྒྱུག་བཞིན་པའི་གལ་ཆེའི་གཙང་ཆེན་རྣམས་སུ་འབབ་ཀྱི་ཡོད།5

འཁྱགས་རོམ་དང་གཙང་ཆུ།

གོ ང ་དུ་བཀོ ད ་པའི ་ གངས་རི ་ དང་འཁྱགས་རོ མ ་རྣམས་ཀྱི ས ་བོ ད ་

འདི ་ ཨེ ་ཤི ་ ཡའི ་ ཆུའི ་ དགོ ས ་མཁོ ་ སྐྲུན་མཁན་གྱི ་ གཙང་ཆེ ན ་བཞི འི ་ འབྱུང་

ཁུངས་ཡིན། དཔེར་ན་དབྱར་དུས་གངྒའི་ཆུའི་བརྒྱ་ཆ་ ༧༠ ཙམ་དང་། གཙང་ ཆུ་གཞན་6གྱི་ཆུའི་བརྒྱ་ཆ་ ༥༠ ནས་ ༦༠ ཙམ་ཞིག་རི་རྒྱུད་འདི་དག་ནས་

འབབ་བཞིན་ཡོད། འབྲི་ཆུས་རྒྱ་ནག་གི་འཐུང་ཆུའི་ཐོན་ཁུངས་བརྒྱ་ཆ་ ༤༠ ཟིན་གྱི་ཡོད། ད་དུང་འབྲས་ཀྱི་ཐོན་ཁུངས་བརྒྱ་ཆ་ ༧༠ ལྷག་དང་། འབྲུ་རིགས་ ཐོན་ཁུངས་ཀྱི་བརྒྱ་ཆ་ ༥༠། དེ་བཞིན་ཉ་ཚོང་ཐོན་ཁུངས་ཀྱི་བརྒྱ་ཆ་ ༧༠ ལྷག་

དང་། རྒྱ་ནག་རྒྱལ་ནང་གི་ཐོན་སྐྱེད་རྩ་འབོར་(GDP)7གྱི་བརྒྱ་ཆ་ ༤༠ འབྲི་ ཆུར་བརྟེན་གྱི་ཡོད། བོད་མཐོ་སྒང་གིས་པ་ཀི་སི་ཏཱན་ (Pakistan) གྱི་བྱེ་ ཐང་དང་། རྒྱ་གར། ཝེད་ནམ་ (Vietnam) ལྷོ་ཕྱོགས་ཀྱི་འབྲས་ཞིང་བར་གྱི་

ས་ཁུལ་ཁག་དང་། ཁམ་བྷོ་ཌི་ཡའི་ (Cambodia) ཏོན་ལེ་སེབ་(tonlesap lake)མཚོ་ཆེན་ནས་རྒྱ་ནག་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་རྒྱ་ཐང་བར་གྱི་ཨེ་ཤི་ཡའི་ས་ཁུལ་

12

ཁག་ལ་ཆུའི་དགོས་མཁོ་བསྐྲུན་གྱི་ཡོད།8 ཡར་ཀླུང་གཙང་པོའམ་བྲཧ་མ་པུཏྲ་ (Brahmaputra)ཞེས་པའི་གཙང་ཆུ་འདི་ཉིད་ཀྱི་ཆུ་བོའ ་ི རྒྱུག་ལམ་ནི་བོད་ཀྱི་

གངས་དཀར་ཏི་སེ་ནས་མགོ་བརྩམས་ཏེ་འབྲུག་ཡུལ་དུ་ཁྱོན་བརྒྱ་ཆ་

༧.8།

བང་ལ་དེཤ་ (Bangladesh) ལ་ཁྱོན་བརྒྱ་ཆ་ ༨.༡། རྒྱ་གར་དུ་ཁྱོན་བརྒྱ་ ཆ་ ༣༣.༦། བོད་དུ་ཁྱོན་བརྒྱ་ཆ་ ༥༠.༥ བརྒྱུད་ས་ཁྱོན་ཀི་ལོ་མི་ཊར་གྲུ་བཞི་

མ་དྲུག་འབུམ་ལྔ་ཁྲི་ལྷག (༦༥༡,༣༣༥)གི་ས་གནས་སུ་ཆ་སྙོམ་སྐར་ཆ་རེར་ ཆུའི་འབབ་ཚད་མི་ཊར་ཤོ་གཟུགས་མ་ ༢༠,༠༠༠། ཙམ་བཞུར་གྱིན་ཡོད།

འཛམ་གླིང་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་མི་འབོར་བརྒྱ་ཆ་ ༤༧ ལ་ཉེ་བ་ཞིག་བོད་ མཐོ་སྒང་ནས་འབབ་བཞིན་པའི་ཆུའི་ཐོན་ཁུངས་ལ་བརྟེན་ཡོད། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༣

9,10

ལོའ ་ི སྙན་ཐོའ ་ི ནང་ཚོད་རྩིས་བྱས་པ་ལྟར་ན།

བོད་མཐོ་སྒང་ནས་བབས་པའི་

ཨེ་ཤི་ཡའི་ཆུ་ཆེན་ཁག་དང་དེ་དག་གི་བཞུར་བརྒྱུད་ས་ཁུལ་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་

རྒྱ་ཁྱོན་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ས་ཡ་ལྔ་དང་བཞི་འབུམ་བདུན་ཁྲི་ (༥,༤༧༧,༧༠༠) བརྒལ་གྱི་ཡོད་པ་བཤད་ཡོད་པ་འདིས་གོ་ལ་སྤྱིའི་ས་ཁྱོན་གྱི་བརྒྱ་ཆ་ ༣ ཟིན་

གྱི་ཡོད།

གཙང་ཆུ་འདི་དག་གི་བཞུར་བརྒྱུད་ས་ཁུལ་དུ་འཚོ་སྡོད་བྱེད་པའི་

མི་འབོར་དེ་དག་ཙམ་མིན་པར་ས་ཁུལ་གཞན་དག་ཏུ་འཚོ་སྡོད་བྱེད་པའི་མི་ འབོར་དུང་ཕྱུར་མང་པོ་བོད་མཐོ་སྒང་ནས་དྲངས་པའི་དབྱར་ཁའི་ཆར་སྤྲིན་

ལ་བརྟེན་གྱི་ཡོད།11 འཛམ་གླིང་སྤྱིའི་རི་སྐྱེས་སྲོག་ཆགས་ཐེབས་རྩས་བརྗོད་

པ་ལྟར་ན།

བོད་མཐོ་སྒང་གི་རྩྭ་ཐང་ནི་འཛམ་གླིང་ཐོག་མི་མེད་ལུང་སྟོང་གི་

སྐམ་ས་གཞི་རྒྱ་ཆེ་ཤོས་ཤིག་དང་། ཡུ་རོ་ཨེ་ཤི་ཡའི་ནང་གི་ལྷད་མེད་དྭངས་ གཙང་གི་རི་རྒྱུད་རྩ་ཐང་རྒྱ་ཆེ་ཤོས་དེ་ཡིན། འཛམ་གླིང་གི་ཡང་ཐོག་ཏུ་འབོད་ པའི་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་འདི་རྒྱ་མཚོའི་ངོས་ལས་སྤྱི་སྙོམ་མཐོ་ཚད་མི་ཊར་

13

༤,༥༠༠ ཕི་ཊི་ ༡༥,༠༠༠ ཡོད་པ་དང་། འབྲི་ཆུ་དང་རྫ་ཆུ། སེང་གེ་ཁ་འབབ་ ཐེ་བའི་གཙང་ཆེན་རྣམས་ཀྱི་མཐའི་རྒྱ་མཚོར་འབབ་པའི་འགྲུལ་བཞུད་རིང་པོ་

དེ་ཡང་འདི་ནས་མགོ་བཙུགས་ཀྱི་ཡོད། ས་ཆ་རྒྱ་ཁྱོན་དང་ཚ་ཁུལ་དང་ཉེ་བའི་ ཆགས་བབས་ཀྱི་དབང་གིས་བོད་མཐོ་སྒང་ནི་གོ་ལའི་ཐོག་གི་སྣོད་བཅུད་ཀྱི་ གྲུབ་ཆ་འཛོམས་ཤོས་ཀྱི་ས་མཐོའ ་ི སྤྱི་ཚོགས་ཤིག་ཡིན།12

ཀར་བོན་སིམ་འཇོག་བྱེད་སའི་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ།

འཛམ་གླིང་གི་སྟེང་སའི་ཀར་བོན་ཀྱི་སུམ་ཆ་གཅིག་ཙམ་ཞིག་(བརྒྱ་

ཆ་ ༢༣ ནས་ ༤༨)གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་གྱི་འོག་ཏུ་གནས་ཡོད་13,14 ཅིང་། འདིའི་ཉམས་རྒུད་ལ་བརྟེན་ནས་ཀར་བོན་ཧ་ཅང་ཕོན་ཆེན་ཞིག་རླུང་ ཁམས་ཀྱི་ནང་དུ་འཛུལ་ཞུགས་བྱེད་པ་དེས་གོ་ལའི་ཚ་དྲོད་རྒྱས་རྒྱུར་ཤུགས་

རྐྱེན་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་ཐེབས་ཀྱི་ཡོད། ཨར་ཊིག་དང་བྱང་ཕྱེད་གོ་ལའི་བྱང་ལྷག་ ས་ཁུལ་དུ་རྒྱ་ཁྱབ་ཀྱིས་ཆགས་པའི་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་དང་མི་འདྲ་

བར་བོད་མཐོ་སྒང་གི་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ནི་ས་བབས་ཆེས་མཐོ་སར་

ཆགས་པའི་རི་མགོའ ་ི གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ཞིག་ཡིན་15,16,17པ་དང་།

རྒྱ་ཁྱོན་ཀི་ལོ་མི་ཊར་གྲུ་བཞི་མ་ས་ཡ་ ༡.༣ ནས་ ༡.༦ ཅན་གྱི་བོད་ཀྱི་གཏན་ ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ནི་ས་འོག་ཏུ་དར་འཁྱགས་མང་བའི་དྲོད་ལྡན་གྱི་རང་ བཞིན་ཅན་ཞིག་ཡིན།

གནས་སྟངས་འདིས་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་དང་

དམིགས་བསལ་ཚ་དྲོད་འཕེལ་བའི་སྐབས་གནོད་སྐྱོན་དང་ཉམས་ཆག་འགྲོ་

སྐྱེན་པའི་གཉོད་ཆུང་ཅན་ཞིག་ཡིན་ལ། གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ཡོད་མེད་

ཀྱི་ཁྱད་པར་ལ་བརྟེན་ནས་ས་ཆའི་ཕྱིའི་སྒྲོམ་གཞི་དང་ནང་གི་ས་བཅུད་གཉིས་

14

ཀར་ཁྱད་པར་ཆེན་པོ་ཡོད།

བོད་མཐོ་སྒང་གི་ཚ་དྲོད་འཕར་བཞིན་པའི་གནམ་གཤིས་ཀྱི་ཤུགས་

རྐྱེན་འོག་སྐྱེ་དངོས་ཕྲ་ཕུང་རུལ་འཇིག་གི་འབོར་ཚད་འཕར་བའི་རྐྱེན་གྱིས་ ཀར་བོན་ཁག་གཏན་འཁྱགས་ས་གནས་ནས་ཕྱིར་ཐོན་རྒྱུ་༼དྲོད་ཚད་སེལ་

ཤས་སྒོར་ཐིག་(OoC)ལས་བརྒལ་བའི་སྐབས།༽ངེས་ཤིང་།18 ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༨ ལོར་ཝང་ (Wang) གིས་ཁོང་ཚོའི་ཞིབ་འཇུག19བརྒྱུད་བོད་མཐོ་སྒང་གི་རྩྭ་

སས་གཡོགས་པའི་རི་རྒྱུད་ཡུལ་ལྗོངས་དང་རྣམ་འགྱུར་སྐྱེན་པའི་གཏན་ཆགས་

འཁྱགས་རིམ་གྱི་སྲབ་མཐུག་དབར་གྱི་ཁྱད་པར་གྱི་རྗེས་སུ་འགྲོ་ལྡོག་གི་གལ་ ཆེའི་འབྲེལ་བ་གྲུབ་ཡོད་པ་སྟེ།

གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་བཞུར་བའམ་རྣམ་

འགྱུར་སྐྱེན་པའི་ས་རིམ་མང་དུ་སོང་བའི་དབང་གིས་སྔོ་རྩའི་ཁེབ་གཡོག་ཉམས་ རྒུད་དང་ཇེ་ཉུང་དུ་འགྲོ་བར་བཤད་ཡོད།

ཁོང་ཚོས་བོད་མཐོ་སྒང་གི་གཏན་

ཆགས་འཁྱགས་རིམ་གྱིས་ཀར་བོན་ཏུན་(tonne)ས་ཡ་ ༡༢,༣༠༠ ཙམ་མམ་ ཡང་ན། འཛམ་གླིང་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་རྩྭ་ཐང་གིས་བདག་ཉར་བྱས་པའི་སྟེང་སའི་

སྐྱེ་ལྡན་ཀར་བོན་ཀྱི་བརྒྱ་ཆ་ ༣༧ ཙམ་ཞིག་ཉར་སྲུང་བྱས་ཡོད་པའི་ཚོད་དཔག་ དང་།

ད་དུང་རྨ་ཆུའི་ཆུ་མགོའ ་ི ས་ཁུལ་དུ་ལོགས་སུ་ཞིབ་འཇུག་གཞན་ཞིག་

བྱས་པར། ས་ཁུལ་དེའི་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ནང་ན་རླངས་གི་འབོར་མི་ ཉུང་བ་ཞིག་ཐིམས་གནས་ཡོད་པ་གསལ་སྟོན་བྱས་ཡོད།20

གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ཉམས་རྒུད་དུ་ཕྱིན་པ་དེས་བོད་མཐོ་

སྒང་གི་ཀར་བོན་སྙོམ་གནས་ལ་དོ་ཕོག་ཙམ་མ་ཟད།

ད་དུང་མངོན་པར་མི་

གསལ་བར་དལ་བུར་འགྱུར་བ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པས་འབྱུང་འགྱུར་བསྐྱར་གསོ་

བྱ་ཐབས་བྲལ་བའི་ཉམས་རྒུད་མང་དག་ཅིག་ཡོང་རྒྱུ་ཡིན་པ་དཔེར་ན། གདོད་

15

མའི་རི་སྐྱེས་རྩི་ཤིང་གི་རིགས་རྩ་སྟོང་། རྩྭ་ས་བྱེ་ཐང་དུ་འགྱུར་བ། འདམ་ས་ དང་སའི་བརླན་གཤེར་སྐམ་པ། ས་འོག་ཆུ་རིམ་དམའ་རུ་འགྲོ་རྒྱུ་སོགས་ཡིན།

ད་དུང་འགྱུར་བ་འདི་དག་གིས་དེང་དུས་ཀྱི་འཛུགས་སྐྲུན་བྱ་གཞག་རྣམས་ ཀྱང་ཉེན་ཁའི་གནས་སུ་ལྷུང་སྲིད་དོ།21,22,23,24

ས་མཐོའ ་ི རྩྭ་ཐང་དང་སྤང་ལྗོངས།

བོད་སྟོད་རྒྱུད་ཀྱི་བྱང་ཐང་ས་ཁུལ་ནས་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་མཐའི་བར་

གྱི་ས་མཐོའ ་ི རྩྭ་ཐང་ས་ཁུལ་འདི་ནི་རྒྱ་མཚོའི་ངོས་ལས་སྤྱི་སྙོམ་མཐོ་ཚད་མི་

ཊར་ ༤༥༠༠ ཡི་སར་ཆགས་ཡོད། དེ་ནི་ཧ་ལམ་བོད་ཀྱི་ས་ཁྱོན་གྱི་བརྒྱ་ཆ་ ༧༠ ཙམ་ཟིན་གྱི་ཡོད། ས་མཐོའ ་ི བྱེ་ཐང་དང་སྤང་ལྗོངས། རི་སྐྱེས་ཀྱི་ཤིང་

ཕྲན་དང་རྩི་ཤིང་སོགས་ཀྱིས་སྒོ་ཟོག་གནག་ཕྱུགས་སོགས་རྒྱུན་ཉར་ཐུབ་

པའི་མཐུན་རྐྱེན་བསྐྲུན་པ་དང་། གྲངས་འབོར་ཤིན་ཏུ་ཆེ་བའི་རི་སྐྱེས་སྲོགས་ ཆགས་སྣ་ཚོགས་ལའང་འཚོ་གནས་ཀྱི་དགོས་མཁོ་བསྐྲུན་གྱི་ཡོད།25

བོད་

མཐོ་སྒང་གི་ཆེས་ཡོངས་ཁྱབ་ཀྱི་སྐྱེ་ཁམས་མ་ལག་ཡིན་པའི་རི་རྒྱུད་རྩྭ་ཐང་

གིས་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་ས་ཁྱོན་བརྒྱ་ཆ་ ༦༠ ཙམ་ཟིན་གྱི་ཡོད་ཅིང་། འདིས་སྐྱེ་ ལྡན་ཀར་བོན་ཧ་ཅང་འབོར་ཆེན་པོ་ཞིག་ཉར་སྲུང་བྱས་ཡོད།

བོ ད ་མཐོ ་ སྒང་གི ་ རྩྭ་ཐང་བདག་སྲུང་བྱས་པ་དེ ས ་སར་གནས་སྐྱེ ་

ལྡན་ཀར་བོན་གྱི་ཁྱོན་འབོར་ཏུན་ས་ཡ་ ༧༤༠༠ ཙམ་ཡིན། རི་མཐོ་སའི་རྩ་ ཐང་གི་ས་ཞག་ (top soil) ནི་གཉོད་ཆུང་སྐྱེ་ལྡན་ཀར་བོན་གྱིས་ཤིན་ཏུ་ཕྱུག་

པ་ཞིག་ཡིན་མོད། སྐྱེ་དངོས་རྩྭ་ཤིང་གི་ཁེབ་གཡོག་ལ་འགྱུར་བ་ཐེབས་པའི་ རྐྱེན་གྱིས་གཉོད་ཆུང་སྐྱེ་ལྡན་ཀར་བོན་འབོར་ཆེན་ཞིག་རླུང་ཁམས་སུ་འཆོར་

16

སྲིད། དཔེར་ན་རི་མཐོའ ་ི སྤང་ལྗོངས་ལ་ཉམས་ཆག་ཚབས་ཆེན་བྱུང་བའི་རྐྱེན་

གྱིས་གཉོད་ཆུང་སྐྱེ་ལྡན་ཀར་བོན་གྱི་བརྒྱ་ཆ་ ༩༢ ཙམ་ཉུང་དུ་ཕྱིན་པ་བཞིན་ ནོ།༼སྐབས་འདིར་ཇེ་ཉུང་དུ་འགྲོ་བ་ཞེས་པ་གཉོད་ཆུང་སྐྱེ་ལྡན་ནག་རྫས་ཁག་ རྒྱུ་རྐྱེན་འགའི་དབང་གིས་རླུང་ཁམས་སུ་གློད་གཏོང་བྱས་ཏེ་ས་ཐོག་ཏུ་ཉར་ ཚགས་བྱས་པའི་གྲངས་འབོར་ཉུང་དུ་ཕྱིན་པར་གོ་བ་ཡིན།༽

འདི་ལྟར་ལས་

སླ་པོར་རླུང་ཁམས་ནང་གློད་གཏོང་བྱས་པའི་གཉོད་ཆུང་སྐྱེ་ལྡན་ནག་རྫས་ཀྱིས་

སྐྱེ་ལྡན་ཀར་བོན་ཁྱོན་འབོར་གྱི་བརྒྱ་ཆ་ ༣༤ ནས་ ༥༤ བར་ཟིན་གྱི་ཡོད།26

སྐུ་ཞབས་ཅིན་ (Jin H. J) དང་ཁོང་གི་ལས་རོགས་ཚོས་ཕྱི་ལོ་

༢༠༠༠

ལོར་བོད་མཐོ་སྒང་གི་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ལ་ཉམས་ཞིབ་

བྱས་པ་27 ལྟར་ན། འཁྱགས་པ་སོབ་པའི་ནམ་དུས་སུ་མཐོ་སའི་སྤང་ལྗོངས་ མི ་ ཊར་གྲུ་བཞི ་ མ་རེ ་ རེ ས ་ཉི ན ་རེ ར ་ནག་རྫས་འབར་རླངས་མི ་ ལི ་ གྷ་རམ་ (mg/m)2

༡༨༤༠ ནས་ ༣༠༥༠ ཙམ་རྔུབ་འཐེན་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པ་བཤད་

ཡོད། བོད་མཐོ་སྒང་གི་གྲང་བའི་རང་བཞིན་ཅན་གྱི་འདམ་ས་དང་ན་སྤང་གིས་ ཨར་ཊིཀ་ས་ཁུལ་གྱི་གཤེར་ས་དང་ཧ་ལམ་གཅིག་མཚུངས་སུ་མི་ཊར་གྲུ་བཞི་

མ་རེ་རེས་སྐྱེ་ལྡན་ཀར་བོན་ཀི་ལོ་ ༡༤.༤ (kg/m)2 ཉར་སྲུང་བྱས་ཡོད་ཅིང། ཚ་བའི་ཡུལ་གྱི་རྒྱ་ཆེའི་རྩྭ་ཐང་ལ་ལྟོས་ནས་བཤད་ན་བོད་མཐོ་སྒང་གིས་ཉར་

སྲུང་བྱས་པའི་སྐྱེ་ལྡན་ཀར་བོན་གྱི་ཁྱོན་འབོར་ནི་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་ཡིན།28,29 བོད་མཐོ་སྒང་གི་སྐྱེ་ལྡན་འདུས་ཕུང་ཁག་གི་ནང་ཉར་ཚགས་བྱས་པའི་ཀར་

བོན་ཁྱོན་འབོར་ཏུན་ས་ཡ་ ༡༨༧༠ ཟིན་ཡོད་པའི་ཚོད་རྩིས་བྱས་ཡོད་ཅིང། གྲངས་འབོར་འདི་ནི་ཀར་བོན་ཏུན་ས་ཡ་ ༡༨༧༠ དང་དོ་མཉམ་ཡིན་པ་དང།

རྒྱ་ནག་གི་རྩྭ་ཐང་ཁག་གི་སྐྱེ་ལྡན་འདུས་ཕུང་ཁྱོན་འབོར་གྱི་བརྒྱ་ཆ་ ༥༦ ལས་

17

བརྒལ་གྱི་ཡོད།30

ཀར་བོན་དབྱེ་འཇོག་བྱེད་པའི་གཤེར་ས།

འཛམ་གླིང་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་གཤེར་ས་རྣམས་ཀྱིས་གོ་ལའི་སྐམ་ས་

དང་ཕྱེད་སྐམ་སའི་ས་ཁུལ་ཁག་ཏུ་གཤེར་བྱེད་བསྐྱར་གསོག་གི་བྱ་བ་གལ་ ཆེན་ཞིག་སྒྲུབ་ཀྱིན་ཡོད།

བོད་མཐོ་སྒང་གི་གཤེར་ས་རྣམས་ནི་ཀར་བོན་

ཉར་སྲུང་བྱེད་པོ་གཙོ་བོ་ཡིན་པ་མ་ཟད།

གཙང་ཆེན་ཁག་གི་འབབ་རྒྱུན་ལ་

སྟངས་ཅིན་གྱི་བྱ་བ་གཙོ་བོ་དེ་ཡང་སྒྲུབ་ཀྱིན་ཡོད།

གཤེར་ས་རྣམས་ཀྱིས་

འཇིབ་བལ་དང་འདྲ་བར་དབྱར་དུས་ཆུ་ཧ་ཅང་མང་བའི་སྐབས་འཇིབ་འཐེན་

དང་དགུན་དུས་ཆར་ཆུ་སྐམ་པའི་ཚེ་གློད་གཏོང་གི་བྱ་བ་སྒྲུབ་བཞིན་ཡོད། ཉེ་ དུས་ཀྱི་ཚ་དྲོད་ཆེ་བའི་གནམ་གཤིས་ཀྱིས་བོད་མཐོ་སྒང་གི་གཤེར་ས་ཁག་ སྐམ་གྱུར་གྱིས་གཤེར་སའི་རྒྱ་ཁྱོན་ཇེ་ཆུང་དུ་ཕྱིན་ཡོད་ཅིང་།

རྒྱ་ནག་ཉིན་

རེའི་གསར་འགྱུར་ནང་བཀོད་པ་ལྟར་ན། གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གིས་རྐྱེན་

པས་གཤེར་སའི་རྒྱ་ཁྱོན་ཇེ་ཆུང་དུ་ཕྱིན་པ་དེས་རྨ་ཆུ་དང་འབྲི་ཆུའི་བཞུར་ ཚད་ཇེ་ཆུང་དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པ་བཀོད་འདུག31 རྒྱ་རིགས་ཚན་རིག་པ་སྐུ་

ཞབས་འཇིན་དང་ཁོང་གི་ལས་རོགས་ཚོས་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༩ དང་ ༢༠༠༠ ལོར་ ཉམས་ཞིབ་བྱས་པ་ལྟར་ན། བོད་མཐོ་སྒང་གི་ཚྭ་མེད་ཆུའི་ས་ཁྱོན་ཧ་ལམ་སྤྱི་

ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ཆིག་འབུམ་གསུམ་ཁྲི་ལྷག་ (༡,༣༣,༠༠༠) ཙམ་ཟིན་གྱི་ཡོད་པར་

འོན་ཀྱང་ཉེ་དུས་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༤ དང་ ༢༠༠༧ ལོར་རྒྱ་ རིགས་ཏིང་ (Ding, W.X) དང་ཁོང་གི་ལས་རོགས་ཚོས་ཉམས་ཞིབ་བྱས་ བཤད་ཡོད།32,33

པ་ལྟར་ན། སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་བཞི་ཁྲི་བརྒྱད་སྟོང་ (༤༨,༠༧༠) ཙམ་ལས་མེད་

18

པར་བཤད་པ་འདི་གཉིས་ཀྱི་དབར་མི་མཐུན་པ་ཆེན་པོ་ཡོད།34,35 ཀར་བོན་ ཁྱོན་ཆེ་ཉར་སྲུང་བྱས་པའི་གནས་སྟངས་འདིས་གོང་སྨོས་གཤེར་ས་འདི་དག་ གིས་རླུང་ཁམས་ཀྱི་ཀར་བོན་ཁག་ཀྱང་ས་འོག་ཏུ་སིམ་ཉར་བྱེད་པའི་ནུས་པ་

བསྐྲུན་གྱི་ཡོད།36 ས་ཁུལ་འདི་དག་སྟངས་འཛིན་འཐུས་ཚང་མ་བྱུང་པ་ཡིན་ན་

དྲོད་ཁང་རླངས་རྫས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་ལྟ་བུར་འགྱུར་ཉེན་ཡོད།

ཀྲང་ཕཱ་ཡི་ལའིའུ་སོགས་ཀྱིས་སྣེ་ཁྲིད་ཉམས་ཞིབ་བྱས་པ་བརྒྱུད་

ཀར་བོན་གྱི་འབྱུང་ཁུངས་སམ། ཡང་ན་ཀར་བོན་སིམ་ཉར་གྱི་བྱེད་ལས་ཅན་ གྱི་གཤེར་ས་ཁག་ས་འོག་གི་ཆུ་རིམ་མཐོ་དམའ་དང་།

ཁ་ཆར་འབབ་ཞོད་

ཆེ་ཆུང་དང་ཕན་ཚུན་འབྲེལ་བ་ཧ་ཅང་ཉེ་པོ་ཡོད་པ་ཤེས་རྟོགས་བྱུང་འདུག37 ཁོང་ཚོས ་ཤེ ས ་རྟོགས་བྱུང་བ་ལྟར་ན་བྱང་ཤར་མཐོ་སྒང་གི་མཚོ ་བྱང་བོ ད་

རིགས་རང་སྐྱོང་ཁུལ་(Ch:Haibei)ས་མཐོའ ་ི གཤེར་སས་ལོ་ཏོག་སོགས་

སྐྱེ་འཚར་གྱི་ནམ་དུས་སུ་ཀར་བོན་འབར་རླངས་གྷ་རམ་ ༣༡༦ ཙམ་སིམ་ ཉར་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། སྐྱེ་འཚར་མེད་པའི་ནམ་དུས་སུ་ཀར་བོན་འབར་རླངས་གྷ་ རམ་ ༥༤༦ ཙམ་གློད་གཏོང་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་འདུག ཁྱོན་བསྡོམས་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་ མ་ ༦.༢ ཙམ་གྱི་ས་ཁྱོན་ཡོད་པའི་ལྷ་ཀླུའི་འདམ་གཞུང་དེས་ལོ་ལྟར་ཀར་ བོན་ཏུན་བདུན་ཁྲི་བརྒྱད་སྟོང་ལྷག་ (༧༨,༨༠༠) ཙམ་སིམ་ཉར་བྱེད་པ་དང་

འཚོ་རླུང་ཏུན་ལྔ་ཁྲི་བདུན་སྟོང་ལྷག་ (༥༧,༣༠༠) ཙམ་ཐོན་བསྐྱེད་བྱེད་ཀྱིན་ ཡོད།38 བོད་མཐོ་སྒང་གི་སྟེང་སའི་སྐྱེ་ལྡན་ཀར་བོན་ཉར་གསོག་གི་འབོར་ཚད་

དེ་གོ་ལ་སྤྱིའི་སྟེང་སྐྱེ་ལྡན་ཀར་བོན་ཀྱི་བརྒྱ་ཆ་ ༢.༥ ཟིན་ཡོད། འོན་ཀྱང་བོད་ ཀྱི་ས་ཁྱོན་དེས་གོ་ལའི་སྐམ་སའི་བརྒྱ་ཆ་ ༡.༧ ལས་ཟིན་གྱི་མེད་ཅིང་། ད་དུང་

དེའི་བརྒྱ་ཆ་ ༨ གྲང་ངར་ཆེ་བའི་གཤེར་སའི་ནང་གནས་ཡོད། གཤེར་ས་གྲང་

19

མོའ ་ི ནང་སྐྱེ་ལྡན་ཀར་བོན་གྱི་འདུས་གསོག་འདི་འདྲའི་ཚད་མཐོ་པོ་བྱུང་བ་ འདི་ནི་གྲང་ངར་ཆེ་སར་སྐྱེ་ལྡན་དངོས་པོ་རུལ་སྲུངས་སུ་འགྱུར་ཚད་དམའ་པོ་

ཡིན་པའི་གནས་སྟངས་ལ་ཐུག་ཡོད། རྒྱ་ནག་ནང་མཚོ་དང་མཚིའུ་ཁག་དང། གཙང་ཆུའི ་ ཉེ ་ འགྲམ་གྱི ་ བརླན་ཤས་ཆེ ་ བའི ་ འདམ་ཐང་མ་བརྩི ས ་པའི ་ རང་

བྱུང་གཤེར་ས་ཇི་ཡོད་ཀྱི་ཕྱོགས་སྡོམ་ཡིག་ཆའི་ནང་རང་བྱུང་གཤེར་ས་ཁྱོན་ ཡོངས་ཀྱི་བརྒྱ་ཆ་ ༥༡ ལྷག་བོད་ཀྱི་ས་ཆར་ཡོད་པ་བཤད་འདུག39 འདི་དག་ ཕལ་ཆེར་ཚ་འདམ་དང་། ན་འདམ། གཙང་ཆུའི་འདམ་ར་བཅས་ཀྱིས་གྲུབ་

ཡོད། ཅིན་དང་ཁོང་གི་ལས་རོགས་ཚོའི་རྩིས་འབྲས་ལྟར་ན།40 བོད་མཐོ་སྒང་ ཐོག་གི་གཙང་ཆུའི་འདམ་ར་རྣམས་ཀྱི་ལོ་རེར་གློད་གཏོང་བྱེད་པའི་ན་རླངས་

ཀྱི་འབོར་ཚད་དེ་ཏུན་འབུམ་བདུན་བཅུ་དོན་ལྔ་ནས་ས་ཡ་གཅིག་དང་ལྔ་ཁྲི་

བར་ཡིན་འདུག འོན་ཀྱང་ཏིང་དང་ཁོང་གི་ལས་རོགས་ཚོས་ཚ་འདམ་དང་ན་ འདམ།

གཙང་ཆུ་བཅས་ཚང་མའི་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་ན་རླངས་གློད་ཚད་དེ་ཏུན་

འབུམ་ ༥༦ ཙམ་ཡིན་པའི་ཚོད་དཔག་བྱས་འདུག41,42 གཤེར་ས་རྣམས་ཀྱིས་རླུང་ཁམས་ཀྱི་ཀར་བོན་འཁོར་བསྐྱོད་ལ་ཕན་གནོད་ འབྲེལ་ཚུལ་མི་འདྲ་བ་བཞི་ཡོད།43

༡

ས་གཞིར་བདག་གཅེས་སྐྱོ་བ་དང་ཆུ་ཁ ་དམའ་རུ་སོང་བ། ཁོར་ཡུག་

ལ་གནོད་པའི་མིའི་བྱ་སྤྱོད་བཅས་ལ་བརྟེན་ནས་གཤེར་ས་ཁག་གིས་ཀར་ བོན་གློད་གཏོང་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་དང་། དེ་བཞིན་གནམ་གཤིས་དྲོ་རུ་ཕྱིན་པའི་

རྐྱེན་གྱིས་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་བཞུར་བར་བྱེད་ཅིང་། འདིས་གཤེར་ ས་ཁག་གིས་སིམ་ཉར་བྱས་པའི་ན་རླངས་ཀྱི་རིགས་རྣམས་རླུང་ཁམས་ནང་ གློད་གཏོང་བྱེད་སྲིད།

20

༢

གཤེར་ས་ཁག་མང་པོས་མུ་མཐུད་རླུང་ཁམས་ནས་ཀར་བོན་གྱི་

རིགས་རྣམས་འོད་ཀྱི་སྦྱོར་སྡེབ་ (photosynthesis) བརྒྱུད་ནས་རང་གནས་

སུ་དབྱེ་འཇོག་གིས་ས་འོག་ཏུ་མུ་མཐུད་ཉར་གསོག་བྱེད་ཐུབ་

༣

ཀྱི་ཡོད།

གཤེར་ས་རྣམས་ཀྱིས་ཆུ་རྒྱུད་ས་ཁུལ་ནས་བྱུང་བའི་ཀར་བོན་གྱིས་

ཕྱུག་པའི་སྙིགས་བསགས་ཀྱི་རིགས་རྣམས་ཉར་སྲུང་བྱེད་པ་དང་། ཡང་ཆུའི་

ནང་བཞུ་བའི་ཀར་བོན་རྣམས་རྒྱུགས་ཆུ་བརྒྱུད་དེ་ཉེ་འཁོར་གྱི་སྐྱེ་ཁམས་མ་ ལག་ཁྲོད་གློད་གཏོང་ཡང་བྱེད་སྲིད། འདི་ལྟའི་ས་ཐོག་ཏུ་ཀར་བོན་འོར་འདྲེན་ གྱི་བརྒྱུད་ལམ་འདིས་ནག་རྫས་དབྱེ་འཇོག་དང་རླུང་ཁམས་ནང་གློད་གཏོང་ གི་ཚད་གཞིར་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་ཀྱི་ཡོད།

༤

གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གིས་གཤེར་སའི་བྱེད་སྒོ་ལའང་ཤུགས་

རྐྱེན་ཐེབས་ནས་དྲོད་ཁང་རླངས་རྫས་ཀྱི་འབྱུང་རྐྱེན་ནམ། རླངས་རྫས་སིམ་ཉར་གྱི་བྱ་བ་སྒྲུབ་སྲིད་པ་ཡིན།

ཡང་ན་དྲོད་ཁང་

དྲོད་ཚད་འཕར་བའི་མཇུག་འབྲས་སུ་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ཁག་བཞུར་

བའི་ཉེར་ལེན་གྱིས་གཤེར་ས་ཁག་གིས་ཀར་བོན་གསོག་ཉར་དང་དབྱེ་འཇོག་ ཇེ་ཉུང་དུ་འགྲོ་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ཡང་བྱེད་ཀྱི་ཡོད།

དེ་ལྟར་ཡང་བོད་མཐོ་སྒང་གི་

དབྱར་དུས་ཀྱི་དྲོད་ཚད་དམའ་བའི་གནས་སྟངས་ཀྱིས་ན་རླངས་ཀྱི་ཐོན་འབབ་ དང་གློ ད ་གཏོ ང ་གི ་ ཚད་གཞི ་ དམའ་པོ ར ་གནས་ཐུབ་པ་གསལ་སྟོ ན ་བྱས་ འདུག44,45

ཨེ་ཤི་ཡའི་ཆར་དུས་ཀྱིས་ཤུགས་རྐྱེན།

བོད་མཐོ་སྒང་གིས་ཨེ་ཤི་ཡའི་ཆར་དུས་ཀྱི་ཤུགས་རྐྱེན་དང་དེའི་

21

སྟངས་འཛིན་གྱི་ལས་དོན་གལ་ཆེན་ཞིག་སྒྲུབ་ཀྱིན་ཡོད། དབྱར་དུས་བོད་མཐོ་

སྒང་དང་ལྷོ་ཨེ་ཤི་ཡའི་ས་ཁུལ་ཁྱོན་ཆེ་ཞིག་རྒྱ་གར་རྒྱ་མཚོ་ལས་དྲོད་ཚད་ མཐོ་བ་ཆགས་པ་འདིས་མཐའ་ཡི་རྒྱ་མཚོར་དོ་མི་སྙོམ་པའི་གནོན་ཤུགས་

སྤྲོད་པ་དང་། བརླན་གཤེར་དང་རླུང་གི​ི་རྒྱུ་བ་འདྲེན་པའི་རྐྱེན་བྱེད། བོད་མཐོ་ སྒང་གིས་བྱ་བའི་རིམ་པ་འདི་དཔྱིད་དུས་སུ་འགོ་འཛུགས་བྱེད་ཀྱི་ཡོད།

ས་

གཞིའི་ཕྱི་ངོས་ཀྱིས་གོ་ལའི་རླུང་ཁམས་ལས་ཉི་འོད་མང་བ་བསྡུ་ལེན་བྱེད་ ཀྱི་ཡོད་སྟབས།

བོད་མཐོ་སྒང་གི་མཁའ་རླུང་ལས་དྲོད་ཚད་མཐོ་བའི་སྐམ་

སའི་ངོས་རྒྱ་ཆེན་པོ་ཞིག་བསྐྲུན་གྱི་ཡོད། འདིས་མཚོ་ཁ་དང་སྐམ་སའི་རླུང་ ཁམས་ལ་གནོན་ཤུགས་ཀྱི་བར་ཁྱད་ཆེ་རུ་བཏང་བའི་རྐྱེན་གྱིས་མོན་སུན་ (monsoon) ཆར་དུས་ཀྱི་ནུས་ཤུགས་སྤེལ་གྱི་ཡོད།46

ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༧ ལོར་ཁྲེང་(Cheng)དང་ཝུ་(Wu)གཉིས་དང་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༤ ལོར་ལིན་(Lin)དང་ཁོང་གི་ལས་རོགས་བཅས་ཀྱིས་ཉམས་ཞིབ་ བྱས་པ་ལྟར་ན། མཐོ་སྒང་གི་འཁྱགས་ས་སོབ་པ་དང་འཁྱགས་སར་འགྱུར་

བ་འགྲོ་བའི་གནས་སྟངས་འདིས་རླུང་ཁམས་ཀྱི་འཁོར་བསྐྱོད་ལ་གནད་ཆེའི་

ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་ཀྱི་ཡོད་པ་བཤད་འདུག47,48 ས་འོག་གི་རྣམ་འགྱུར་སྐྱེན་ པའི་འཁྱགས་རིམ་བཞུར་བའི་རྐྱེན་གྱིས་སའི་ནང་གི་བརླན་གཤེར་འཕེལ་

རྒྱས་སུ་ཕྱིན་པ་འདིས་ས་གཞིའི་ཕྱི་ངོས་དང་རླུང་ཁམས་དབར་ཚ་དྲོད་བརྗེ་

ལེན་གྱི་ཚད་གཞི་མཐོ་རུ་འགྲོ་ཡི་ཡོད། འདི་ལྟའི་བརྒྱུད་རིམ་ལས་བྱུང་བའི་ཚ་

དྲོད་དང་བརླན་གཤེར་གྱི་འགྱུར་ཁྱད་འདིས་ཤར་ཨེ་ཤི་ཡའི་གནམ་གཤིས་ལ་ ཕན་གནོད་ཆེན་པོ་འབྲེལ་གྱི་ཡོད། དཔེར་ན། རྒྱ་ནག་ལྷོ་ཕྱོགས་དང་འབྲི་ཆུའི་ བཞུར་རྒྱུད་ཀྱི་དཀྱིལ་ཁུལ་དང་སྨད་ཆའི་ས་ཁུལ་ཁག་གི་དབྱར་ཁའི་ཆར་ཞོད་

22

ཀྱི་འགོ་འཛུགས་ནམ་ཡོང་བོད་མཐོ་སྒང་གི་དཔྱིད་ཀའི་འཁྱགས་པ་སོབ་དུས་ ཀྱིས་ཤུགས་རྐྱེན་བྱེད་པ་ལྟ་བུ་ཡིན།

ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༩ ལོར་ཏིང་(Ding)49དང་ཁོང་གི་ལས་རོགས་ཚོའི་ ཉམས་ཞིབ་ལས་བོད་མཐོ་སྒང་གི་དཔྱིད་དུས་གངས་རིའི་མཐུག་ཚད་དང་

འབྲི ་ ཆུའི ་ བཞུར་རྒྱུད་ཀྱི ་ དཀྱི ལ ་སྨད་ས་ཁུལ་ཁག་གི ་ དབྱར་དུས་ཀྱི ་ ཆར་ ཞོད་འབོར་ཚད་དབར་གལ་གནད་ཧ་ཅང་ཆེ་བའི་འབྲེལ་བ་གྲུབ་ཡོད་པ་ཤེས་

རྟོགས་བྱུང་འདུག བོད་མཐོ་སྒང་གི་དཔྱིད་ཀ་དང་དབྱར་ཁའི་ནམ་དུས་ཀྱི་ཚ་

དྲོད་ཀྱིས་རྒྱ་ཆེ་བའི་ཨེ་ཤི་ཡའི་དབྱར་ཁའི་གནམ་གཤིས་འཁོར་བསྐྱོད་ཀྱི་རྒྱུ་ རྐྱེན་གཙོ་བོ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད།

བོད་མཐོ་སྒང་གི་ཚ་དྲོད་ཀྱིས་ས་གཞིའི་ངོས་སུ་

དྲག་རླུང་འཁོར་བསྐྱོད་དང་། རླུང་ཁམས་གོང་མའི་ལྡོག་འཁོར་དྲག་རླུང་སྐྱེད་ པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་བྱེད་པ་འདིས། མཐོ་སྒང་གི་ཤར་ཕྱོགས་སུ་རླུང་གི་རྒྱུ་བ་ཤུགས་ ཆེ་ཞིག་འདྲེན་པའི་རྐྱེན་བྱེད་པ་ཡིན།

དེས་ན་རྒྱ་ནག་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་དབྱར་

ཁའི་ཆར་དུས་ནི་བོད་མཐོ་སྒང་གི་ཚ་དྲོད་ལ་བརྟེན་ནས་འབྱུང་བ་ཡིན།50

དམིགས་བསལ་དགུན་དུས་ཀྱི་རྒྱུན་ལྡན་མིན་པའི་ཁ་བའི་མཐུག་

ཚད་ཀྱིས་རྒྱ་ནག་ནང་གི་ཆར་ཞོད་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་བྱེད་པ་གསལ་རྟོགས་བྱུང་ ཡོད།

འོན་ཀྱང་འདི་གཅིག་པུ་མིན་པར་རྒྱུ་རྐྱེན་གཞན་དག་ཀྱང་ཕལ་ཆེར་

ཡོད་སྲིད། གང་ལྟར་ཡང་། གནས་སྟངས་འདི་ཚོས་རྒྱ་ནག་གི་ས་ཁུལ་ཁག་གི་ ཆར་ཞོད་ཐད་དགུན་དུས་ཀྱི་བོད་མཐོ་སྒང་གི་རྒྱུན་ལྡན་མིན་པའི་ཁ་བ་འབབ་

ཚད་དེ་དཔྱིད་དུས་ཀྱི་ཁ་བ་ལས་གལ་ཆེ་བ་ཡིན་པ་ར་ཕྲོད་བྱུང་ཡོད། ཁ་བའི་ མཐུག་ཚད་མཐོ་བ་དང་ཁྱབ་རྒྱ་ཆེ་བ་གཉིས་ཀས་དབྱར་དུས་ཀྱི་ཆར་ཤུགས་

དང་། ཆར་འགོ་ཚུགས་དུས་ལ་མངོན་གསལ་དོད་པོས་ཕན་གནོད་འབྲེལ་བའི་

23

རྐྱེན་གྱིས་རྒྱ་ནག་ལྷོ་ཕྱོགས་ལ་ཆར་ཞོད་ཆུང་བ་དང་།

འབྲི་ཆུ་དང་ཧུའེ་ཧེ་

(Huaihe)གཙང་པོའ ་ི བཞུར་རྒྱུད་ས་ཁུལ་དུ་ཆར་ཞོད་ཆེ་རུ་འགྲོ་ཡི་ཡོད།51

ད་ཡོད་བོད་མཐོ་སྒང་ལ་བརྟེན་པའི་གནམ་གཤིས་ཀྱི་མཇུག་འབྲས།

གནམ་གཤི ས ་མ་ལག་ཕན་ཚུན་དབར་གྱི ་ འབྲེ ལ ་བ་དེ ་ ནི ་ དངོ ས ་

གནས་ངོ་མཚར་སྐྱེ་དགོས་པ་ཞིག་དང་། བློ་ཕམ་སྐྱེ་གནས་ཤིག་ཀྱང་ཆགས་

ཡོད། ཉེ་དུས་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་པ་ཁག་གིས་འཛམ་གླིང་གི་ཆ་ཤས་གཅིག་ནས་ དྲོད་ཁང་རླངས་རྫས་གློད་གཏོང་བྱས་པ་དེས་ཆ་ཤས་གཞན་གྱི་གཏན་ཆགས་ འཁྱགས་རིམ་བཞུར་བ་དང་།

འཁྱགས་རོམ་སྟོང་ཟད་དུ་འགྲོ་བའི་རྐྱེན་ཇི་

ལྟར་བྱེད་ཚུལ་གསལ་སྟོན་བྱས་འདུག

གོང་གི་ལེ་ཚན་ནང་བཤད་ཟིན་པ་

ལྟར། བོད་མཐོ་སྒང་གི་འཁྱགས་རོམ་དང་ཁ་བས་གཏུམས་པའི་རི་བོ། གཏན་ ཆགས་འཁྱགས་རིམ།

དེ་བཞིན་ས་མཐོའ ་ི གཤེར་ས་བཅས་ཀྱིས་ཀར་བོན་

ཁྱོན་ཆེ་ཉར་སྲུང་བྱས་ཡོད་ཀྱང་།

དེང་སང་མཐོ་སྒང་སྟེང་གི་དྲོད་ཚད་འཕར་

བཞིན་པའི་གནས་སྟངས་ཀྱིས་ཀར་བོན་ཀྱི་ཕུང་པོ་འདི་འཐོར་གཞིག་ཏུ་འགྲོ་ འགོ་ཚུགས་བཞིན་ཡོད།

འདིའི་མཇུག་འབྲས་ནི་དྲོད་ཁང་རླངས་རྫས་སྔར་

ལས་མང་བ་གློད་གཏོང་བྱ་རྒྱུ་དེ་ཡིན།

རང་བྱུང་གི་ཡུལ་ལྗོངས་ནང་ཀར་བོན་༼དྲོད་ཁང་རླངས་རྫས་ཀྱི་གྲུབ་ཆ་

གཙོ་བོ།༽གྱི་གཏེར་མཛོད་ཆེན་པོ་ཞིག་ཉར་སྲུང་ངམ་ཐིམ་སིམ་བྱས་ཡོད་

པའི་ཆ་ནས་བོད་མཐོ་སྒང་དེ་གོ་ལའི་ཐོག་གལ་འགངས་ཤིན་ཏུ་ཆེ་བའི་ཡུལ་

གྲུ་དམིགས་བསལ་བ་ཞིག་ཆགས་ཡོད།

24

གཙང་པོ འ ་ི ཆུ་མགོ འ ་ི ས་ཁུལ་དང་གཤེ ར ་ས་ཁག་སྐམ་བཞི ན ་པ།

གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་དུས་མིན་དུ་སོབ་པ། བཞུར་སྟོངས་སུ་འགྲོ་བཞིན་པ།

དེ་བཞིན་འཁྱགས་རོམ་

རྩྭ་ཐང་བྱེ་ཐང་དུ་འགྱུར་བའི་དབང་གིས་

རླུང་ཁམས་གྱི་ཀར་བོན་བསྡུ་ལེན་ལ་ཉམས་སྐྱོན་འབྱུང་བཞིན་པ་སོགས་ནི།

དེང་སང་བོད་མཐོ་སྒང་གི་ཁོར་ཡུག་ཉམས་རྒུད་ཀྱི་རྣམ་པ་འདྲ་མིན་དག་ཡིན། གནས་སྟངས་འདི་དག་གིས་བོད་མཐོ་སྒང་ཙམ་མ་ཟད། ཁྱིམ་མཚེས་ཡུལ་གྲུ་

ཁག་ལའང་ཚབས་ཆེའི་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་རྒྱུ་དང་། ཚ་དྲོད་ཀྱི་འཕེལ་ཤུགས་ ཀྱང་ཆེ་རུ་འགྲོ་སྲིད་པ་ཡིན།

འཁྱགས་རོམ་བཞུར་ཟད་དང་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་སོབ་པོར་ འགྱུར་བཞིན་པ།

ཉེ་དུས་ཀྱི་ཉམས་ཞིབ་པ་ཁག་གིས་བོད་མཐོ་སྒང་གི་གཏན་ཆགས་

འཁྱགས་རིམ་དང་འཁྱགས་རོམ་སོབ་པའི་གནས་སྟངས་འདིས། གོ་ལའི་རླུང་ ཁམས་ནང་དྲོད་ཁང་རླངས་རྫས་འབོར་ཆེན་ཞིག་གློད་གཏོང་བྱ་རྒྱུ་ཡིན་པ་

དང་། དེང་སྐབས་མངོན་དུ་འགྱུར་བཞིན་པའི་གནམ་གཤིས་ཚ་དྲོད་ཐོག་ལའང་

འགྱུར་བ་མང་དག་ཅིག་འདྲེན་རྒྱུ་ཡིན་པ་གསལ་སྟོན་བྱས་འདུག དགུན་ཁའི་ ལྷག་རླུང་གི་དྲོད་ཚད་དམའ་བའི་གནས་སྟངས་འདིས། བོད་མཐོ་སྒང་གི་གཏན་ ཆགས་འཁྱགས་རིམ་དང་།

ནམ་དུས་དང་བསྟུན་ཏེ་འཁྱགས་སའི་ངོ་བོར་

འགྱུར་བའི་ས་གཞི་ཁག་དུས་ཡུན་རིང་པོར་སྲུང་སྐྱོབ་ལེགས་པོ་བྱེད་ཐུབ་ ཡོད།

ད་ལྟའི་བར་མཐོ་སྒང་འཁྱགས་ས་སོབ་པ་དང་། ཡང་བསྐྱར་འཁྱགས་

སར་འགྱུར་པའི་གནས་ལུགས་འདིས།

25

བོད་མཐོ་སྒང་གི་གཉོད་ཆུང་བའི་རྩི་

ཤིང་གི་སྙོམ་གནས་ལ་གལ་ཆེའི་ཕན་པ་བསྒྲུབས་ཡོད།

གྲང་དུས་ཀྱི་སྤྱི་སྙོམ་དྲོད་ཚད་52ཤུགས་ཆེར་འཕར་བ་དང་མཉམ་དུ། གཏན་

ཆགས་འཁྱགས་རི མ ་དང་ནམ་དུས་རྗེ ས ་འབྲེ ལ ་འཁྱགས་ས་ཁག་ག་ལེ ར ་ ཉམས་རྒུད་དུ་འགྲོ་བཞིན་པ་འདིས། དེ་སྔ་འཁྱགས་གྱུར་སྐྱེ་ལྡན་ཀར་བོན་སུ་

གྲུབ་པའི་རིགས་རྣམས་རུལ་སྲུངས་སྐྱེ་ལྡན་ཕྲ་ཕུང་གི་ངོ་བོར་འཕེལ་རྒྱས་ ཀྱི་སྣེ་འཁྲིད་བྱེད་ཀྱི་ཡོད།53

འདི་དག་གི་མཇུག་འབྲས་ནི། ཀར་བོན་འཚོ་

རླུང་གཉིས་ལྡན་དང་ན་རླངས་ཀྱི་རིགས་རྣམས་ས་གཞིའི་སྐྱེ་ཁམས་མ་ལག་

ནས་རླུང་ཁམས་ཀྱི་ནང་དུ་གློད་གཏོང་བྱེད་པ་ཡིན། དེ་ལྟར་སོབ་ཞུགས་པའི་

གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་དང་གཏན་འཁྱགས་བཞུ་རྗེས་ས་གཞིའི་ཕྱི་ངོས་ འདི་དག་ལ་ད་ལྟའི་སྐྱེ་ཁམས་མ་ལག་གི་གྲུབ་གཞིས་གདོང་ལེན་བྱེད་མི་ཐུབ།

སྤྱིར་བཏང་བྱས་ན། རྣམ་འགྱུར་སྐྱེན་པའི་སའི་རིམ་པ་ཇེ་མཐུག་ཏུ་

ཕྱིན་པའི་དབང་གིས་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ཁག་ལ་ག་ལེར་སོབ་ཞུགས་

པ་དང་། དེ་བཞིན་དབྱར་དུས་ཀྱི་དྲོད་ཚད་མཐོན་པོར་སླེབས་པ་དང་། དགུན་ དུས་དྲོད་ཆེ་བ།

དུས་མིན་འབབ་ཞོད་བཅས་ཀྱིས་རྣམ་འགྱུར་སྐྱེན་པའི་ས་

རིམ་རྒྱ་ཆེར་བཏང་སྟེ།

གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ཉམས་རྒུད་དུ་འགྲོ་བའི་

རྒྱུ་རྐྱེན་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༨ ལོར་ཤུར་(Schur)དང་ཁོང་གི་ལས་ རོགས་ཚོས་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་བཞུར་ཏེ་ཀར་བོན་རླུང་ཁམས་ནང་ གློད་གཏོང་བྱེད་པའི་གྲངས་ཚད་དེ་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ཉར་སྲུང་བྱས་ པའི་སར་གནས་པའི་སྐྱེ་ལྡན་ཀར་བོན་དང་བསྡུར་ན་ཧ་ཅང་གི་ཚད་མཐོ་བ་ ཡོད་པ་བཤད་འདུག

རླུང་ཁམས་སུ་ཀར་བོན་གློད་གཏོང་བྱེད་པའི་གནས་

སྟངས་འདི་ནི། གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་གྱི་ཀར་བོན་འདུས་བསགས་ཀྱི་

26

ཕུང་པོའ ་ི ཚད་གཞི་དང། ད་དུང་མུ་མཐུད་དུ་འབྱུང་བཞིན་པའི་སྐྱེ་ལྡན་ཕྲ་ཕུང་ རུལ་འཇིག་གི་བརྒྱུད་རིམ་ལ་ལྟོས་ཤིང་།

དེ་དག་གི་རྗེས་སུ་འགྲོ་ལྡོག་བྱེད་

པ་ཞིག་ཡིན། འདི་ལྟའི་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་གྱི་སྐྱེ་ལྡན་ཀར་བོན་རུལ་ འཇིག་གི་གནས་སྟངས་འདི་འཚོ་རླུང་དང་འཕྲད་པའི་སྐབས་སུ་གཙོ་བོ་ཀར་ བོན་འཚོ་རླུང་གཉིས་ལྡན་རླུང་ཁམས་སུ་གློད་གཏོང་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་ལ།

འཚོ་

རླུང་མེད་པའི་སྐབས་སུ་ན་རླངས་དང་ཀར་བོན་འཚོ་རླུང་གཉིས་ལྡན་གཉིས་ ཀ་གློད་གཏོང་བྱེད་ཀྱི་ཡོད།54

བྲི་བཞིན་པའི་མཚོ་དང་གཤེར་ས་ལས་དྲོད་ཁང་རླངས་རྫས་གློད་ གཏོང་།

གལ་ཏེ་ཚ་དྲོད་འཕེལ་བཞིན་པའི་གནམ་གཤིས་ཀྱི་འགྲོས་འདི་ཉིད་

རྒྱུན་མཐུད་ནས་བྱུང་བ་ཡིན་ན། ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་ས་ཁྱོན་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ཆིག་

འབུམ་གསུམ་ཁྲི་ལྷག་ (༡༣༣,༠༠༠) ཟིན་པའི་བོད་མཐོ་སྒང་གི་ཆུ་གཙང་ལྡན་ པའི་གཤེར་ས་ཆེན་པོ་འདི་ལས་སླ་པོར་དྲོད་ཁང་རླངས་རྫས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་ ཤིག་ཏུ་འགྱུར་སྲིད། གཤེར་ས་སྐམ་འགྱུར་གྱི་རྐྱེན་ལས་ས་འོག་ནས་ཕྱིར་ཐོན་

པའི་ནག་རྫས་འབར་རླངས་དང་། ན་རླངས། ཟེ་རླངས་བཅས་ཀྱིས་ལོ་རེའི་དྲོད་

ཁང་རླངས་རྫས་གློད་གཏོང་གི་ཁྱོན་འབོར་ཇེ་ཆེར་གཏོང་བཞིན་ཡོད།

ཅིན་གྱིས་སྣེ་འཁྲིད་དེ་ཁོང་དང་ཁོང་གི་ལས་རོགས་ཚོས།

རྨ་ཆུ་

སྟོད་ནས་ས་ཐག་སྤྱི་ལེ་ ༧༠ སར་ཆགས་པའི་མཚོ་སྔོན་ཁུལ་གྱི་ཧུ་ཤི་ཛིའི་ (Huashixia)གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ས་ཚིགས་སུ་ཉམས་ཞི​ིབ་བྱས་པ་ ལྟར་ན། འཁྱགས་པར་སོབ་ཞུགས་པའི་ནམ་དུས་དེ། ཚ་མེད་ཀྱི་ཆུའི་གཤེར་

27

ས་ཁག་ནས་ན་རླངས་མང་ཤོས་གློད་གཏོང་བྱེད་པའི་དུས་ཚོད་ཡིན་པ་ཤེས་ རྟོགས་བྱུང་འདུག55

ཁོང་ཚོས་ལོ་རེའི་འཁྱགས་པར་སོབ་ཞུགས་པའི་ནམ་

དུས་ཀྱི་ཉིན་གྲངས་ ༡༥༠ ནས་ ༢༡༠ བར་གྱི་དུས་ཡུན་ནང་། གཤེར་ས་དེ་ དག་ནས་ན་རླངས་ཀྱི ་ ཁྱོ ན ་འབོ ར ་ཏུན་འབུམ་བརྒྱད་ཙམ་གློ ད ་གཏོ ང ་བྱེ ད ་ བཞིན་པའི་ཚོད་དཔག་བྱས་འདུག

དེ་དང་ཕྱོགས་མཐུན་པའི་ཞིབ་འཇུག་

གཞན་ཞིག་ཏུ། བོད་མཐོ་སྒང་གི་གཤེར་ས་ཁག་གིས་ལོ་རེར་ཟེ་རླངས་འཚོ་ རླུང་གཉིས་ལྡན་ (NO2) གློད་གཏོང་བྱེད་པའི་འབོར་ཚད་དེ་ཏུན་གཉིས་ཁྲི་ཉི་ སྟོང་ནས་གཉིས་ཁྲི་ལྔ་སྟོང་བར་ཡིན་པའི་ཚོད་དཔག་བྱས་འདུག56

མདོར་ན། གོ་ལའི་ཚ་དྲོད་འཕེལ་རྒྱུའི་ནུས་པ་ཅན་གྱི་ན་རླངས་དང་

ཟེ་རླངས་འཚོ་རླུང་གཉིས་ལྡན་གྱི་ཆ་ནས་བཤད་ན། བོད་མཐོ་སྒང་གིས་ཕལ་

ཆེར་ལོ་རེར་ནག་རྫས་འབར་རླངས་ཏུན་ས་ཡ་ ༢༦ ཙམ་རླུང་ཁམས་ནང་གློད་ གཏོང་བྱ་རྒྱུ་ཡིན་པ་དང་།

ད་དུང་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་སོབ་ཏུ་འགྲོ་

རྒྱུ་དེ་སྔ་རུ་ཕྱིན་པ་དང་དུས་ཡུན་རིང་དུ་ཕྱིན་པའི་གནས་སྟངས་བྱུང་ཚེ། གོང་ གསལ་ནག་རྫས་འབར་རླངས་གློད་གཏོང་གི་ཚད་གཞི་མཐོ་རུ་འགྲོ་ངེས་ཡིན། བོད་མཐོ་སྒང་གི་གཤེར་ས་ཁག་ནས་ལོ་རེར་གློད་གཏོང་བྱས་པའི་ཟེ་རླངས་

དང་ནག་རྫས་འབར་རླངས་མི་ཊར་གྲུ་བཞི་མ་རེར་གྷ་རམ་ ༣༡༦.༠༢ ཙམ་ དང་།57 ན་རླངས་བཅས་ཀྱི་དྲོད་ཁང་རླངས་རྫས་ཁག་གི་ཁྱོན་འབོར་ཕྱོགས་

སྡོམ་བྱེད་པའི་སྐབས།

ཀར་བོན་གློད་གཏོང་བྱས་པའི་ཚད་གཞི་དེ་ཧ་ལམ་

ཏུན་ས་ཡ་ ༦༨ ཙམ་ཟིན་པའི་འབོར་ཚད་འདི། རྒྱ་ནག་ནང་གི་ཉིན་རེར་སྤྱི་ལེ་ ༥༠ ཙམ་འགྲུལ་བཞུད་བྱེད་པའི་རླངས་འཁོར་༼སྤྱི་ལེ་རེར་ནག་རྫས་འབར་ རླངས་གྷ་རམ་ ༢༡༢ གློད་གཏོང་བྱེད་མཁན།༽ས་ཡ་བཅུས། དུས་ཡུན་ཟླ་བ་

28

གཉིས་ནང་གློད་གཏོང་བྱས་པའི་ཀར་བོན་གྱི་ཁྱོན་འབོར་དང་ཧ་ལམ་གཅིག་ མཚུངས་ཆགས་ཀྱི་ཡོད།58

རྩྭ་ཐང་ཉམས་རྒུད་དུ་ཕྱིན་པའི་རྐྱེན་གྱིས་ནག་རྫས་སིམ་འཇོག་གི་ ནུས་པ་ཤོར་སྟངས།

བོད་མཐོ་སྒང་ཐོག་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ཉམས་རྒུད་ཀྱི་དབང་

ལས་དྲོད་ཚད་འཕར་བའི་གནས་སྟངས་འདི་ནི། གནམ་གཤིས་ཚ་དྲོད་འཕེལ་ བའི་རྐྱེན་གྱི་འགྱུར་ལྡོག་མང་པོའ ་ི ཁྲོད་ཀྱི་གཅིག་ཡིན་པར་ངོས་འཛིན་བྱས་

ཡོད། གནམ་གཤིས་ཚ་དྲོད་ཆེ་རུ་འགྲོ་བཞིན་པ་འདིས་རྩ་ཐང་དང་། ནེའུ་ གསེང་།

སྤང་ལྗོངས་རྣམས་ཀྱིས་ས་འོག་གི་ཀར་བོན་གློད་གཏོང་བྱེད་རྒྱུར་

ཤུགས་རྐྱེན་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། ཝང་དང་ཁོང་གི་ལས་རོགས་ཚོས་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༨༠ ནས་ ༢༠༠༠ བར་རྩ་ཐང་གི་སྔོ་རྩའི་ཁེབས་གཡོག་ལ་འགྱུར་ལྡོག་ཤུགས་

ཆེན་བྱུང་བ་འདིས་སེན་ཊི་མི་ཊར་ ༣༠ བར་གྱི་ས་འོག་གི་ཀར་བོན་ཏུན་ས་ཡ་

༡.༨ རླུང་ཁམས་ནང་ཤོར་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་བྱས་ཡོད་ཅིང་། ཀར་བོན་ཤོར་བའི་

འབོར་ཚད་འདིས་གཉོད་ཆུང་སྐྱེ་ལྡན་ནག་རྫས་ཀྱི་བརྒྱ་ཆ་ ༦༥ ཟིན་གྱི་ཡོད་ པའི་སྙན་ཐོ་བཏོན་ཡོད།59

29

བོད་མཐོ་སྒང་དུ་བྱུང་བའི་རྗེས་འབྲས།

དེ ང ་སང་བོ ད ་མཐོ ་ སྒང་དེ ་ གནམ་གཤི ས ་འགྱུར་ལྡོ ག ་གི ་ མཇུག་

འབྲས་མྱོང་བའི་གནས་སྟངས་ཛ་དྲག་ཤོས་ཀྱི་གནས་སུ་ལྷུང་བཞིན་པ་དང། ད་ དུང་མཁའ་རླུང་གི་སྤྱི་སྙོམ་དྲོད་ཚད་ཆེ་རུ་འགྲོ་བཞིན་པའི་རྐྱེན་གྱིས་ཛ་དྲག་གི་

གནས་སྟངས་དེ་ཇེ་ཞན་ཇེ་སྡུག་ཏུ་གཏོང་བཞིན་པའི་ཐོག འགྲོ་བ་མིའི་བྱ་སྤྱོད་ དང་གནམ་གཤིས་ཀྱི་མཇུག་འབྲས་ངན་པ་ཁག་གཅིག་གིས་རླུང་ཁམས་ནང་

དྲོད་ཁང་རླངས་རྫས་གློད་གཏོང་གི་ཚད་གཞི་མཐོ་རུ་གཏོང་བཞིན་པའི་གནས་ སུ་གྱར་བཞིན་ཡོད། དེའི་མཇུག་འབྲས་སུ་འཁྱགས་རོམ་རྣམས་བཞུར་སྟོངས་ སུ་འགྲོ་བ་དང་། རྩ་ཐང་བྱེ་ཐང་དུ་འགྱུར་བ། མཚོ་དང་རྒྱུག་ཆུ། ཁག་སྐམ་ཟད་དུ་གྱུར་བ་བཅས་ཡིན།

གཤེར་ས་

དེ་ལྟའི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་

མཇུག་འབྲས་སུ་བྱུང་པའི་གྱོང་གུན་ཁག་ཐད་ཀར་མྱོང་མཁན་ནི། མི་རབས་ ནས་མི ་ རབས་བར་རང་བྱུང་ཁམས་དང་མཐུན་གནས་ཀྱི ་ འཚོ ་ བར་རོ ལ ་

མཁན་གྱི་ཉེས་མེད་ཞིང་འབྲོག་མང་ཚོགས་རྣམས་ཆགས་ཡོད། འགྱུར་ལྡོག་

འདི་དག་གི་སྣ་འདྲེན་བྱེད་པོ་དྲོད་ཁང་རླངས་རྫས་གློད་གཏོང་བྱེད་མཁན་གྱི་ གཙོ་བོ་རྣམས། གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་མཇུག་འབྲས་ངན་པའི་རིགས་ སྐྲུན་མཁན་དང་མྱོང་མཁན་བསྲན་སྟོབས་ཞན་པའི་ཕན་གནོད་འབྲེལ་ཡུལ་ རྣམས་ཕན་ཚུན་ཆེས་རྒྱང་ཐག་རིང་པོར་གནས་པའི་དབང་གིས།

གནམ་

གཤིས་ཚ་དྲོད་འཕེལ་བའི་གནས་ཚུལ་འདི་ནི་རྒྱུན་ལྡན་མིན་པའི་ཁོར་ཡུག་ གི་དཀའ་ངལ་དམིགས་བསལ་ཅན་ཞིག་ཡིན་ཞེས་འཇུ་ལི་ཡ། ཀི་ལཱིན་ (Dr.

Julia Klein) གྱིས་གསལ་སྟོན་བྱས་འདུག60

30

ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༧ ལོར་འདོན་སྤེལ་བྱས་པའི་རྒྱ་ནག་རྒྱལ་ཡོངས་གནམ་ གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་སྐོར་གྱི་དཔྱད་ཞིབ་སྙན་ཐོ་ལྟར་ན། རྒྱ་ནག་གི་ཚན་རིག་

དང་འཕྲུལ་རིག་ལས་དོན་ལྷན་ཁང་གི་དབུས་འབྲེལ་ཡོད་ཚན་པ་བཅུ་གཉིས་

ཀྱི་ཚན་རིག་པ་ཚོས། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༣༠ བར་ཞིང་ལས་ཐོན་སྐྱེད་ཀྱི་བརྒྱ་ཆ་ ༥ ནས་ ༡༠ བར་མར་ཆག་རྒྱུ་དང་། བྱེ་མའི་རླུང་འཚུབ་དང་རྒྱ་མཚོའི་རླུང་ རྒོད། ཆུ་ལོག་དང་ཐན་པ་མང་དུ་ཡོང་རྒྱུ་མ་ཟད། ནད་ཡམས་ཀྱིས་གནོད་

འཚེ་ཕོག་ཉེན་ཅན་གྱི་མི་འབོར་བརྒྱ་ཆ་ ༤༠ ཙམ་མང་དུ་འགྲོ་རྒྱུ་བཅས་ཀྱི་ སྔོན་དཔག་བྱས་ཡོད།

ད་དུང་སྙན་ཐོ་དེས་ཉེ་དུས་འཛུགས་སྐྲུན་བྱས་པའི་བོད་ཀྱི་མེ་འཁོར་ལྕགས་ ལམ་ལ་ཡང་གནོད་སྐྱོན་ཡོང་སྲིད་པའི་སྐོར་བཤད་ཡོད།61

གནམ་གཤིས་

འགྱུར་ལྡོག་གིས་རྐྱེན་པས་བོད་ཀྱི་སྐྱེ་ཁམས་མ་ལག་གི་ཆེས་གལ་གནད་ཆེ་

བའི་གྲུབ་ཆའི་རིགས་ལ། གཞི་རྩའི་འགྱུར་ལྡོག་ཆེན་པོ་ཞིག་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་

པ་འདིས། ཨེ་ཤི་ཡའི་ཆུ་བོའ ་ི མ་ལག་གི་རྨང་གཞིའི་འབྱུང་ཁུངས་སུ་གྱུར་པའི་ གཙང་ཆེན་མང་པོའ ་ི བཞུར་ཚད་ལ་བྲི་ཆག་གི་རྒྱུ་རྐྱེན་བྱས་ཡོད།

གནམ་

གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གིས་རྐྱེན་པས་ནམ་དུས་རྒྱུན་ལྡན་ལྟར་མ་གནས་པར། ཆར་ཆུ་དུས་མི ན ་དུ་འབབ་པ་ལྟ་བུས་བེ འུ ་སོ ག ས་ཀྱི ་ སྐྱེ ་ འཕེ ལ ་གྱི ་ གྲངས་

འབོར་ཉུང་དུ་འགྲོ་བ་དང་། འོ་བཞོའ ་ི ནམ་དུས་ལ་ཕྱིར་འགྱངས་བྱུང་བ། ཞིང་ ལས་འཚོ ་ ཐབས་དང་སྒོ ་ ཕྱུགས་འཚོ ་ སྐྱོ ང ་གི ་ གནས་སྟངས་གཉི ས ་མངོ ན ་ དཔག་མི་ཐུབ་པར་གྱུར་ཡོད།

དོན་རྐྱེན་འདི་ཚོས་བོད་རིགས་ཕལ་མོ་ཆེའི་

འཚོ་ཐབས་ལ་དོ་ཕོག་གཏོང་བཞིན་ཡོད།

31

རྒྱུན་མཐུད་དུ་འབྱུང་བའི་ས་རུད་

རིགས་ཀྱིས་བོད་ནང་ས་གཞི་བེད་སྤྱོད་ཀྱི་ལས་དོན་ཁག་ལ་འགོག་རྐྱེན་བཟོ་

བཞིན་ཡོད། དེ་ལྟར་མ་ཟད། ཉེ་བའི་ལོ་ཤས་རིང་བོད་ནང་འཁྱགས་རོམ་བཞུར་

བའི་མཚོ་ཁ་བརྡོལ་བ་དང་། ཆུ་ལོག་ཐོན་པའི་གནས་སྟངས་འདི་རིགས་ཇེ་མང་ དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད།

ཚ་དྲོད་འཕར་བ།

གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་སྐོར་གྱི་སྲིད་གཞུང་ནང་ཁུལ་གྲོས་མོལ་

ལྷན་ཚོགས་ཀྱིས་བཤད་པ་ལྟར་ན། འདས་པའི་ལོ་བརྒྱ་ཕྲག་གཅིག་གི་ནང་ས་

གཞིའི་ཕྱི་ངོས་ཀྱི་སྤྱི་སྙོམ་དྲོད་ཚད་དེ་སེལ་ཤས་ ༠.༧༤ འཕར་ཡོད་པ་དང། འདས་པའི་ལོ་ངོ་ལྔ་བཅུའི་རིང་ཨར་ཊིག་དང་ཨེན་ཊར་ཊིག་སྟེ། གོ་ལའི་ལྷོ་ བྱང་གི་སྣེ་མོ་གཉིས་སོ་སོར་ལོ་བཅུ་ཕྲག་རེར་ཚ་དྲོད་སེལ་ཤས་ ༠.༢ དང་ ༠.༥ འཕར་ཡོད། ཚ་དྲོད་ལྡན་པའི་དཔྱིད་ཀ་དང་དབྱར་ཁའི་ནམ་དུས་ལས་ དགུན་དུས་གནམ་གཤིས་གྲང་ངར་ཆེ་བའི་དུས་སྐབས་ཀྱི་ལྷག་རླུང་གི་ཚ་དྲོད་

འཕར་བའི་གནས་སྟངས་དེས། ལོ་རེའི་ས་སྟེང་གི་སྤྱི་སྙོམ་ཚ་དྲོད་འཕར་རྒྱུར་ རྒྱུ་རྐྱེན་ཆེ་བ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་ཤེས་རྟོགས་བྱུང་ཡོད། སྒང་གི་གནས་སྟངས་བཤད་ན།

གི་སྤྱི་སྙོམ་དྲོད་ཚད་འཕར་བ་དེས།

ལྷག་པར་དུ་བོད་མཐོ་

དགུན་དུས་གྲང་ངར་ཆེ་བའི་དུས་ལྷག་རླུང་ ནམ་དུས་རྗེས་འབྲེལ་གྱི་འཁྱགས་སས་

ཁྱབ་པའི་ཡུལ་ལྗོངས་ལ་འགྱུར་ལྡོག་ཤུགས་ཆེ་འགྲོ་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཙོ་བོ་དེ་

བྱེད་ཀྱི་ཡོད།62 ཡང་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༧ ལོར་ཅིན་དང་ཁོང་གི་ལས་རོགས་ཚོས་ བྱས་པའི་ཉམས་ཞིབ་གཞན་ཞིག་ཏུ།64 བོད་མཐོ་སྒང་གི་ས་གཞིའི་ཁ་རིམ་གྱི་

ཚ་དྲོད་དེ་འགྱུར་ལྡོག་འགྲོ་བཞིན་པ་དང། གཏན་འཁྱགས་རྗེས་མཐུན་གྱི་ཚ་

32

དྲོད་མངོན་གསལ་དོད་པོར་འཕར་བཞིན་པར་བརྟེན། གཏན་ཆགས་འཁྱགས་ རིམ་གྱི་རྒྱ་ཁྱོན་འཁུམ་ཟད་དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད།

དཔེར་ན། ཁྲོན་བོད་གཞུང་

ལམ་གཙོ་བོའ ་ི ཉེ་འགྲམ་གྱི་ལྷོ་ཕྱོགས་ཀྱི་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་རྫོགས་

མཚམས་ནས་བྱང་ཕྱོགས་སུ་སྤྱི་ལེ་བཅུ་འཁུམ་ཟད་དུ་ཕྱིན་ཡོད་པ་དང་། བྱང་ ཕྱོགས་ཀྱི་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་རྫོགས་མཚམས་ནས་ལྷོ་ཕྱོགས་སུ་སྤྱི་

ལེ་གསུམ་འཁུམ་ཟད་དུ་ཕྱིན་ཡོད་པ་མཟད། ད་དུང་ཁོང་ཚོས་འདས་པའི་ལོ་ངོ་ བཅོ་ལྔའི་(༡༩༨༢ ནས་ ༡༩༩༧)རིང་ཁུ་ནུ་རི་རྒྱུད་ཀྱི་མི་ཊར་ ༦ ནས་ ༡༥ བར་གྱི་ས་འོག་གི་དྲོད་ཚད་དེ་སེལ་ཤས་ ༠.༢ ནས་ ༠.༤ བར་འཕར་ཡོད་པ་

བཤད་ཡོད།

གོ་ལའི་ཚ་དྲོད་ཀྱི་རྟགས་མཚན་ཁག་སྤྱི་ཡོངས་ཀྱིས་ངོས་འཛིན་གསལ་པོ་ མ་ཐོབ་པའི་ཆེས་སྔ་རོལ་ཏེ། ཕྱི་ལོ་ འགོ་སྟོད་ནས་བོད་མཐོ་སྒང་

༡༩༧༠

དུ་གློ་བུར་ཚ་དྲོད་འཕར་བའི་མྱོང་ཚོར་བྱུང་ཡོད།63

ཁོར་ཡུག་དང་འབྲེལ་བའི་རང་དབང་རྩོམ་པ་པོ་ཕིལ་མེཀ་ཀནེ་ན་

(Phil Mckenna) ཡིས། བོད་ཀྱི་གནམ་གཤིས་བརྟག་དཔྱད་ཁང་གིས་ཕྱི་

ལོ་ ༢༠༠༧ ལོར་གསལ་ཁ་སྟོན་པ་ལྟར་ན། བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ཀྱི་ལོ་རེའི་ གནམ་གཤིས་ཀྱི་སྤྱི་སྙོམ་དྲོད་ཚད་དེ་ལོ་རབས་རེར་གོ་ལ་སྤྱིའི་སྤྱི་སྙོམ་འཕར་

ཚད་ཀྱི་ལྡབ་གཅིག་ཏེ་སེལ་ཤས་ ༠.༣ འཕར་བཞིན་ཡོད་པ་བརྗོད་འདུག66 གནས་སྟངས་འདི་ལྟར་འོག་གོ་ལའི་སྣེ་མོ་གསུམ་པར་ཆ་འཛིན་བྱེད་བཞིན་པའི་ བོད་དེ་ཡང་། གོ་ལའི་ལྷོ་བྱང་གི་སྣེ་མོ་གཉིས་དང་མཚུངས་པར་ཉེན་ཚབས་ཧ་ ཅང་ཆེ་བའི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་དཀའ་ངལ་གྱི་གནས་སུ་ལྷུང་བཞིན་

33

ཡོད། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༨ ལོའ ་ི བོད་ཀྱི་རྒྱལ་ས་ལྷ་སའི་སྤྱི་སྙོམ་དྲོད་ཚད་དེ་སེལ་ ཤས་ ༨.༧༥ ལ་བསླེབས་ཡོད་པ་ཐོ་འགོད་བྱས་ཡོད།67 འགྱུར་བ་འདི་འདས་ པའི་ལོ་ངོ་༣༠ (༡༩༥༠ ནས་ ༡༩༨༠) རིང་གི་སྤྱི་སྙོམ་དྲོད་ཚད་སེལ་ཤས་ 68 ༧.༤ ཡིན་པའི་གནས་སྟངས་དང་བསྡུར་ན། བོད་མཐོ་སྒང་གི་ཚ་དྲོད་ཆེ་རུ་ འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པ་མངོན་གསལ་དོད་པོས་གསལ་སྟོན་བྱས་ཡོད།

འདི་ལྟར་

ཚ་དྲོད་འཕར་བཞིན་པའི་གནས་སྟངས་འདིས་ནམ་དུས་རྗེས་འབྲེལ་གྱི་གཏན་ ཆགས་འཁྱགས་རིམ་དང་འཁྱགས་རོམ་ཁག་གི་བཞུར་དུས་ཇེ་མྱུར་དུ་འགྲོ་

བཞིན་པ་རེད། ད་དུང་དྲོད་ཚད་འཕར་བའི་རྐྱེན་གྱིས་གཙང་ཆུ་དང་ཆུ་རྒྱུད་ས་

ཁུལ་གྱི་རླངས་འགྱུར་ཚད་གཞིར་ཤུགས་རྐྱེན་ངེས་ཅན་ཞིག་ཐེབས་རྒྱུ་ཡིན་ ཅིང་། འདིས་རྩ་ས་བྱེ་ཐང་དུ་འགྱུར་ཤུགས་ཀྱང་ཆེ་རུ་གཏོང་ངེས་ཡིན།

ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༧ ལོའ ་ི རྒྱ་ནག་རྒྱལ་ཡོངས་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་ལས་

འཆར་ནང་བཤད་པ་ལྟར་ན65 ཕྱི་ལོ་ ༢༠༣༠ ནང་ཚུད་བོད་མཐོ་སྒང་གི་

རླུང་ཁམས་ཀྱི་ཚ་དྲོད་དེ་སེལ་ཤས་ ༢.༢ ནས་ ༢.༦ བར་འཕར་རྒྱུ་ཡིན་

པའི་ཚོད་དཔག་བྱས་འདུག འདི་ལྟར་ན་བོད་མཐོ་སྒང་གི་གཏན་ཆགས་

འཁྱགས་རིམ་དང་འཁྱགས་རོམ་བཞུར་བའི་མྱུར་ཚད་དེ་ཇེ་མགྱོགས་སུ་

འགྲོ་རྒྱུ་ཡིན་པ་གསལ་འདུག

སྐུ་ཞབས་ཨི་མར་ཛིལ་གྱིས་(Immerzeel) (༢༠༠༨)69 བོད་ཀྱི་ ཞིང་པ་ཚོར་སྐྱེ་ཁམས་རྗེས་འབྲེལ་གུན་གསབ་སྤྲད་པ་ཡིན་ན། དེས་འབྱུང་

འགྱུར་གྱི་ཆུའི་དཀའ་ངལ་གང་ཙམ་ཞིག་སེལ་ཐུབ་རྒྱུ་ཡིན་པ་བཤད་ཡོད། གནད་དོ ན ་འདི ་ ཁོ ་ པན་ཧེ་གྷན་ཚོགས་ཆེན་སྐབས་ཐག་གཅོ ད ་བྱེ ད ་མཁན་

34

ཚོས་འབྱུང་འགྱུར་བགྲོ་གླེང་བྱ་གཞིའི་གྲོས་གཞིར་འཁྱེར་དགོས། ང་ཚོའི་ལྟ་ སྣང་ལ་གྲང་ངར་ཆེ་བའི་བོད་མཐོ་སྒང་གི་དྲོད་ཚད་འཕར་བའི་གནས་སྟངས་ འདི་ཉེན་ཁ་ཡོད་པའི་གནད་དོན་ཞིག་ཏུ་མཐོང་མི་ཐུབ་ཀྱང་།

གནམ་གཤིས་

འགྱུར་ལྡོག་གི་མཇུག་འབྲས་སུ་གྱུར་པའི་གནད་དོན་བྱེ་བྲག་པ་རེ་རེའི་ཐོག་

ཞིབ་ཚགས་ཀྱིས་བལྟ་ཞིབ་བྱས་ན། ཉེན་ཚབས་ཧ་ཅང་ཆེ་བའི་མཇུག་འབྲས་ ཡོང་རྒྱུ་ངེས་པར་རྟོགས་ཐུབ།

ཉེ་བའི་ལོ་ཤས་རིང་བོད་མཐོ་སྒང་དུ་བུ་ཡུག་དང་རླུང་འཚུབ་ལྟ་བུའི་

རྒྱུན་ལྡན་མིན་པའི་དྲག་འཚུབ་ཆེ་བའི་གནམ་གཤིས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་བྱུང་ཡོད། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༧ ལོར་བོད་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་མངའ་རིས་ས་ཁུལ་དུ་ཉིན་དགུའི་ རིང་མུ་མཐུད་དེ་དྲག་རླུང་འཚུབ་པ་དང་ཐལ་རླུང་གི་དཀའ་ངལ་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་

ཞིག་མྱངས་དགོས་བྱུང་ཡོད། འདི་ནི་ཁུལ་དེར་ལོ་ངོ་ཉི་ཤུའི་ནང་གི་འཇིགས་

པ་ཆེས་ཆེ་བའི་རླུང་འཚུབ་ཀྱི་ཟིན་ཐོར་འཁོད་ཡོད། ལོ་ངོ་དེ་རང་གི་སྤྱི་ཟླ་ ༧ པའི་ནང་མངའ་རིས་ཀྱི་ས་ཁུལ་ཕལ་ཆེ་བར་སྤྱི་སྙོམ་དྲོད་ཚད་སེལ་ཤས་ ༡ ནས་ ༢ བར་འཕར་བ་དང་། ཆར་ཞོད་ཀྱི་སྤྱི་སྙོམ་འབབ་ཚད་དེ་བརྒྱ་ཆ་ ༢༠ ནས་ ༩༠ བར་ཆག་འདུག70 བོད་སྟོད་རྒྱུད་ཀྱི་སྐམ་སའི་གནས་བབས་ཀྱི་ ངོས་ནས་བཤད་ན། འདི་ནི་བཀྲ་མ་ཤིས་པའི་ཆག་སྒོ་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡིན། ཕྱི་

ལོ་ ༢༠༠༢ ཕྱི་ཟླ་དང་པོའ ་ི ནང་མངའ་རིས་ས་ཁུལ་དུ་བུ་ཡུག་གི་གཏོར་སྐྱོན་ ཚབས་ཆེན་ཞིག་ཕོག་ཡོད་ལ། མི་ཊར་ ༡་༢ ཙམ་གྱི་གངས་ཞོད་ཆེན་པོ་

ཞིག་བབས་ཡོད།71 དེ་དང་མཚུངས་པར་བོད་བྱང་ཤར་ཁུལ་དུ་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༧ ལོར་དབྱར་ཁ་ཐན་པ་བྱུང་བའི་རྗེས་སུ་སྤྱི་ཟླ་ ༩ པའི་ནང་གངས་འཚུབ་ཀྱི་

གོད་ཆག་ཆེན་པོ་ཞིག་གིས་འགོ་ལོག་དང་ཡུལ་ཤུལ་ས་ཁུལ་གྱི་འབྲོག་པ་ལྔ་

35

ཁྲི་བརྒྱད་སྟོང་ཙམ་ལ་ཚབས་ཆེའི་གནོད་སྐྱོན་ཕོག་ཡོད།72

འཁྱགས་རོམ་རྒུད་ཟད།

ད་ལྟ་འབྱུང་བཞིན་པའི་བོད་མཐོ་སྒང་གི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་

གིས་རྐྱེན་པས་བོད་ནང་གི་འཁྱགས་རོམ་ཧ་ཅང་མང་པོ་ཞིག་རྒུད་ཟད་དུ་འགྲོ་ བཞིན་ཡོད། ལྟར་ན།

ཀྱང་།

ཆེས་ཉེ་དུས་སུ་ཉམས་ཞིབ་73བྱས་པ་ཞིག་གི་ནང་བཀོད་པ་

སྤྱིར་འཁྱགས་རོམ་ལ་གནོད་སྐྱོན་གཏོང་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཞན་དུ་མ་ཡོད་

གནོད་ཚབས་ཆེ་ཤོས་ནི་བཤད་མ་ཐག་པའི་རླུང་ཁམས་ཀྱི་ཚ་དྲོད་

འཕར་བཞིན་པའི་གནས་སྟངས་དེ་ཡིན་ཅིང་།

ད་དུང་རླུང་ཁམས་ཀྱི་ཚ་དྲོད་

དེའི་ཐོག་ཁ་བ་འབབ་ཚད་ཉུང་བ་དང་ཆར་ཞོད་ཆེ་བའི་གནས་སྟངས་འདི་ནི།

འཁྱགས་རོམ་བཞུར་ཟད་དུ་འགྲོ་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ཚབས་ཆེ་ཤོས་དེ་ཡིན་པ་བཤད་

ཡོད། ད་དུང་གནད་དོན་གཞན་ཐོག་ནས་བཤད་ན། ཁ་བ་འབབ་ཞོད་ཆུང་དུ་ཕྱིན་ པ་དང་། ཆར་ཞོད་ཆེ་རུ་ཕྱིན་པ་འདིས། ཉི་འོད་ལྡོག་འཕྲོའ ་ི ནུས་པ་ཉམས་པའི་

རྗེས་འབྲས་སུ་ཉི་མའི་ཚ་དྲོད་བསྡུ་ལེན་བྱེད་ཚད་མཐོ་བ་དང་འཁྱགས་རོམ་ བཞུར་ཚད་མང་དུ་འགྲོ་བ་ཡིན། རྒྱ་རིགས་ཚན་རིག་པ་ཚོས་ཀྱང་དུས་རབས་ འདི་རྫོགས་མཚམས་སུ་ད་ལྟའི་འཁྱགས་རོམ་གྱི་སུམ་ཆ་གཉིས་རྩ་སྟོངས་སུ་

འགྲོ་རྒྱུ་ཡིན་པ་སྔོན་དཔག་བྱས་ཡོད། ད་དུང་དེ་ལས་ཆེས་ལྷག་པའི་སེམས་

ཁྲལ་བྱེད་དགོས་པའི་གནད་དོན་ཞིག་ནི། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༥༠ ནས་བཟུང་བོད་མཐོ་ སྒང་གི་གངས་རི་རྣམས་ཀྱི་སྟེང་དུ་གངས་ཀྱི་ཆགས་རིམ་གསར་པ་ཆགས་མི་

ཐུབ་པ་དེ་ཡིན་པ་བཤད་ཡོད།74 སྐུ་ཞབས་ཅེན་ཆིའུ་ (Jane Qiu) ཡི་ཕྱི་ལོ་

75 ༢༠༠༨ ལོའ ་ི ཉམས་ཞིབ་ ལྟར་ན། བོད་མཐོ་སྒང་གི་འཁྱགས་རོམ་གྱི་བརྒྱ་

36

ཆ་ ༨༢ ཙམ་ཞིག་འདས་པའི་ལོ་ལྔ་བཅུའི་ནང་རྒུད་ཟད་དུ་ཕྱིན་ཟིན་པ་བཤད་ ཡོད། འདས་པའི་ལོ་ངོ་ ༤༠ རིང་བོད་མཐོ་སྒང་གི་འཁྱགས་རོམ་ཁག་སྤྱི་ལེ་ གྲུ་བཞི་མ་ ༦༦༠༠ ཙམ་གཏན་བརླགས་སུ་ཕྱིན་ཡོད་ཅིང་། ཚོད་དཔག་བྱས་ ན་ད་ལྟའི་ཆར་ལོ་རེར་བརྒྱ་ཆ་ ༧ ཙམ་བཞུར་སྟོངས་སུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད།

ཕྱི་ལོ་༢༠༠༦ ལོར་ཀོའུ་ (Gou) དང་ཁོང་གི་ལས་རོགས་ཚོས་

ཆི་མུ་ཆུ་(Qiemuqu)ས་ཁུལ་དུ་ཤིང་གི་ལོ་རྟགས་ཨ་ལོང་གི་གྲུབ་སྟངས་ལ་

དཔྱད་ཞིབ་བྱས་པ་ལས། ས་ཁུལ་དེའི་ཤིང་སྡོང་རྣམས་ཀྱིས་བོད་མཐོ་སྒང་གི་ བྱང་ཤར་ཁུལ་གྱི་འཁྱགས་རོམ་གྱི་འགྱུར་ལྡོག་ཁག་གསལ་སྟོན་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་ པའི་རྣམ་གཞག་ཅིག་བཤད་ཡོད།76

ད་དུང་ཁོང་ཚོས་རིའི་མཐའ་ཟུར་དུ་

ཆགས་པའི་འཁྱགས་རོམ་རྣམས་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་གནོད་ཚབས་ ཆེ་བ་ཡོད་པ་གསལ་སྟོན་བྱས་ཡོད་ཅིང་།

དེ་ལྟར་གསལ་སྟོན་བྱས་པ་ནང་

བཞིན་བོད་མཐོ་སྒང་གི་ལྷོ་ཕྱོགས་དང་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་འཁྱགས་རོམ་རྣམས་ བཞུར་སྐྱོན་ཆེ་བ་ཡོད་པ་དོ་སྣང་བྱུང་ཡོད།

གཞན་ཡང་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༠ གོ་གྲངས་ནང་བྱུང་བའི་བོད་མཐོ་སྒང་གི་ འཁྱགས་རོམ་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་ཚབས་ཆེ་བའི་ཉམས་རྒུད་དེ་ནི། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༨༠

གྱ་གྲངས་ནས་བོད་མཐོ་སྒང་ཐོག་མུ་མཐུད་དེ་ཚ་དྲོད་ཇེ་ཆེར་ཕྱིན་པའི་གནས་ སྟངས་ལ་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་བཤད་ཡོད།77

མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱིས་

སེམས་ཁྲལ་ཆེན་པོའ ་ི སྒོ་ནས་བོད་མཐོ་སྒང་གི་འཁྱགས་རོམ་རྣམས་འབྱུང་

འགྱུར་གྱི་ལོ་བརྒྱའི་ནང་གཏན་བརླགས་སུ་འགྲོ་སྲིད་པའི་ཉེན་བརྡ་ཡང་བཏང་ ཡོད།78 འཁྱགས་རོམ་བཞུར་བའི་གནས་སྟངས་དེས་གནས་སྐབས་རིང་ཆུའི་ མཐུན་རྐྱེན་མང་དུ་འགྲོ་སྲིད་ཀྱང་།

རིམ་བཞིན་འཁྱགས་རོམ་འདི་དག་ལ་

37

བརྟེན་ནས་བྱུང་བའི་ཆུ་འགོ་རྣམས་སྐམ་ཆད་དུ་གྱུར་ཚེ།

གཙང་ཚུའི་གནས་

ལྟའི་འཁྱགས་རོམ་རྣམས་བཞུར་སྟོངས་སུ་འགྲོ་བ་དེས།

བོད་མཐོ་སྒང་ཙམ་

སྟངས་ལ་ཉེན་ཚབས་ཤིན་ཏུ་ཆེ་བའི་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་ངེས་པ་ཡིན།

འདི་

ལ་ཚབས་ཆེའི་རྐྱེན་ངན་འཕྲད་རྒྱུ་ཁོ་ན་མིན་པར། ལྷག་པར་ཆུའི་དགོས་མཁོ་ ཡོངས་རྫོགས་མཐོ་སྒང་འཁྱགས་རོམ་འདི་དག་ལ་ལྟོས་མཁན་གྱི་རྒྱུག་ཆུ་འདི་ དག་གི་བཞུར་རྒྱུད་ས་ཁུལ་དང་རྒྱལ་ཁབ་ཁག་ལ་ཉེན་ཚབས་ཤིན་ཏུ་ཆེ་བའི་

གོད་ཆག་ཕོག་རྒྱུ་ཡིན། མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་གནམ་གཤིས་སྙན་ཐོའ ་ི ནང་། གོ་ལའི་ཚ་དྲོད་འཕར་བའི་དབང་གིས་ཡར་ཀླུང་གཙང་པོ་དང་། སེངྒེ་ཁ་

འབབ། རྨ་ཆུ། འབྲི་ཆུ། རྫ་ཆུ། རྒྱལ་མོ་དངུལ་ཆུ། ཀར་ནཱ་ལི་སོགས་ཨེ་ཤི་ཡའི་

ཆུ་ཆེན་རྣམས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་སུ་གྱུར་པའི་ཧི་མཱ་ལ་ཡའི་འཁྱགས་རོམ་རྣམས་

ཕྱི་ལོ་ ༢༠༣༥ ཚུན་ལ་བཞུར་སྟོངས་སུ་འགྲོ་སྲིད་པའི་སྐོར་བཀོད་ཡོད།79

འདས་པའི་ལོ་ཤས་ནང་གི་འཁྱགས་རོམ་དང་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་

རིམ་བཞུར་བའི་གནས་སྟངས་ལ་བརྟེན་ནས་རི་ལྡེབས་རྣམས་མི་བརྟན་པར་ སོབ་སོབ་ཏུ་འགྱུར་བའི་དབང་གིས་ས་རུད་བརྒྱབ་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་བྱས་ཡོད། དཔེར་ན། བོད་ནང་གི་ས་རུད་ཆེན་པོ་ཞིག་གིས་རྐྱེན་བྱས་ཏེ་སཏ་ལུཇ་གཙང་

པོའམ་རྨ་བྱ་ཁ་འབབ་ཆུ་ལག་ཕ་རི་ཆུ་བོ་ས་རྡོའ ་ི བཀག་བསྐྱིལ་གྱིས་བརྟན་པོ་

མེད་པའི་རང་བྱུང་གི་ཆུ་རགས་ཆེན་པོ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་བ་དང་། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༠ དང་ ༢༠༠༥ ལོར་བོད་ནང་གི་འཁྱིལ་ཆུ་དེ་གློ་བུར་བཞུར་བརྡོལ་གྱིས་མིའི་

འཚོ་ཐབས་དང་རྨང་གཞིའི་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་རིགས། ཆུ་རྒྱུད་ས་ཁུལ་གྱི་སྤྱི་ ཚོ ག ས་དཔལ་འབྱོ ར ་དང་རྒྱུ་དངོ ས ་སོ ག ས་སྤྱི ་ ཡོ ང ས་ལ་གཏོ ར ་སྐྱོ ན ་དང་ ཉམས་རྒུད་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་ཕོག་ཡོད།

38

བྱེ་བྲག་ཏུ་རྒྱ་གར་ཧི་མཱ་ཅལ་མངའ་

སྡེའི་ཁུ་ནུ་དང་སིམ་ལ་རྫོང་ཁོངས་སུ་ཚབས་ཆེའི་གྱོང་གུན་ཕོག་ཡོད།80 དེ་

དང་མཚུངས་པར་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༠ ལོའ ་ི ཕྱི་ཟླ་ ༤ པའི་ཚེས་ ༩ ཉིན་བོད་ལྷོ་ ཤར་གྱི་ཛ་མུ་(Zhamu)འབབ་ཁའི་ས་ཁུལ་དུ་སྔོན་བྱུང་མྱོང་མེད་པའི་ས་

རུད་ཆེན་པོ་ཞིག་བརྒྱབ་པ་དེའི་མཇུག་འབྲས་སུ་ཡར་ཀླུང་གཙང་པོའ ་ི ཆུ་ཕྲན་

ཡིད་འོང་གཙང་པོ་ས་རུད་ཀྱིས་བཀག་བསྐྱིལ་བྱས་པ་དང་།81 ལོ་དེ་གའི་ཕྱི་

ཟླ་ ༧ པའི་ཚེས་ ༡༠ ཉིན་འཁྱིལ་ཆུ་དེ་ཉིད་གློ་བུར་དུ་བརྡོལ་བས་ཆུ་ལོག་ རྒྱུག་པའི་རྐྱེན་གྱིས་མི་ ༣༠ ཤི་སྐྱོན་བྱུང་ཞིང་། མི་གྲངས་ ༡༠༠ ལྷག་གར་

སོང་ཆ་མེད་དུ་གྱུར་ཡོད། ཆུ་ལོག་འདིས་གཙང་ཆུ་འདི་ཉིད་རྒྱུགས་ཡུལ་རྒྱ་ གར་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་ཨ་རུ་ན་ཅལ་མངའ་སྡེའི་རྫོང་ཁག་ལྔའི་ནང་མི་འབོར་ལྔ་

ཁྲི་ཙམ་སྡོད་ཁང་མེད་པར་བཏང་བ་དང་། ཟམ་ཆེན་ ༢༠ ལྷག་ཆུས་འཁྱེར་བ མ་ཟད། ཆུ་རྒྱུད་ས་ཁུལ་གྱི་རྨང་གཞིའི་འཛུགས་སྐྲུན་གཞན་ཁག་ལའང་གཏོར་ སྐྱོན་བཏང་ཡོད།

སྐབས་དེའི་དཔལ་འབྱོར་གྱི་གྱོང་གུན་ཁྱོན་བསྡོམས་ཧིན་

སྒོར་ཐེར་འབུམ་གཅིག་ཟིན་ཡོད་(ཨ་སྒོར་ས་ཡ་ ༢༢་༩)།82

འཁྱགས་རོམ་གྱི་བཞུར་ཚད་ཇི་འདྲ་ཞིག་ཏུ་བསླེབས་ཡོད་མེད་ཇོ་

མོ་གླང་མའི་བྱང་འདབས་ཀྱི་རོང་སྦུག་འཁྱགས་རོམ་གྱི་སྟེང་ནས་གསལ་པོར་

མཐོང་ཐུབ། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༦༦ ནས་ ༡༩༩༧ བར་གྱི་དུས་ཡུན་ནང་། འཁྱགས་ རོམ་འདི་ཉིད་ཀྱི་དབུས་ངོས་ནས་མི་ཊར་ ༢༧༠ ཙམ་བཞུར་སྟོངས་སུ་ཕྱིན་

ཡོད་ཅིང་། འཁྱགས་རོམ་གྱི་ཤར་ཕྱོགས་ནས་མི་ཊར་ ༡༧༠ དང་། ཡང་རྒྱང་ རིང་ཤར་མཚམས་ནས་མི་ཊར་ ༢༣༠ བཞུར་སྟོངས་སུ་ཕྱིན་ཡོད། རོང་ སྦུག་འཁྱགས་རོམ་གྱི་ཤར་ཕྱོགས་སུ་ཡོད་པའི་རྒྱ་མཚོའི་ངོས་ནས་མི་ཊར་

༥༦༠༠ མཐོ་ཚད་དུ་ཆགས་པའི་འཁྱགས་རོམ་ཞིག་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༢ ལོར་ཐོ་ 39

འགོད་བྱས་པ་དེ་ད་ཆ་ཡོངས་རྫོགས་བཞུར་སྟོངས་སུ་ཕྱིན་འདུག83

དེ་དང་

མཚུངས་པར་བོད་ཤར་ལྷོའ ་ི མཚམས་སུ་ཆགས་པའི་རྫིབུ་(Zepu)འཁྱགས་

རོམ་དེ་ཡང་འདས་པའི་ལོ་བཅུ་ཕྲག་གསུམ་གྱི་རིང་མི་ཊར་ ༡༠༠ ལས་མང་ བ་སྲབ་ཏུ་ཕྱིན་ཡོད།84 ཡང་ཉམས་ཞིབ་ཅིག་གི་ནང་བོད་མཐོ་སྒང་གི་དབུས་

ཁུལ་གྱི་འཁྱགས་རོམ་ལས་མཐའ་ཟུར་གྱི་འཁྱགས་རོམ་ཁག་བཞུར་སྟོངས་ སུ་འགྲོ་བའི་ཚད་གཞི་དེ་མྱུར་བ་ཡོད་སྐོར་བཀོད་འདུག

འདས་པའི་ལོ་ངོ་

༣༠ རིང་ཁུ་ནུ་རི་རྒྱུད་ཀྱི་ཤར་ཕྱོགས་སུ་ཆགས་པའི་འཁྱགས་རོམ་གྱི་གདོས་

ཚད་བརྒྱ་ཆ་ ༡༧ བཞུར་སྟོངས་སུ་ཕྱིན་ཟིན་པ་དེ། བོད་དབུས་ཀྱི་ས་ཁུལ་དང་

བསྡུར་ན་ཁུལ་དེའི་བཞུར་ཚད་ལྡབ་བཅུས་མཐོ་བ་ཆགས་ཀྱི་ཡོད་པ་བཤད་ ཡོད།85 འཁྱགས་རོམ་བཞུར་ཚད་མྱུར་བའི་རྐྱེན་གྱིས་འཁྱགས་ཞུན་གྱི་མཚོ་

བསྐྲུན་གྱི་ཡོད། ས་ཁུལ་ཆེས་མང་པོར་འཁྱགས་ཞུན་གྱི་མཚོ་རྣམས་འཁྱགས་ རོམ་བཞུར་སྟོངས་སུ་གྱུར་སའི་ས་ཁུལ་དེ་རང་གི་ཞོལ་འདབས་སུ་ཆགས་ཀྱི་

ཡོད། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༩ ལོར་རྒྱལ་སྤྱིའི་རི་རྒྱུད་ཡར་རྒྱས་ཀྱི་མཉམ་འདུས་ལྟེ་ གནས་ཁང་གིས་ཧི་མཱ་ལ་ཡའི་ཧིན་དུ་ཀུ་ཤའི་རི་རྒྱུད་ཀྱི་ཁྲོད་དུ་འཁྱགས་ཞུན་ གྱི་མཚོ་ཆགས་པ་ ༨༧༩༠ ངོས་ཟིན་ཡོད།

འདི་དག་ལས་འཁྱགས་ཞུན་མཚོ་ ༢༠༤ ལ་འཁྱགས་ཞུན་མཚོ་རྡོལ་

གྱི་ཆུ་ལོག་འབྱུང་རྒྱུའི་ཉེན་ཚབས་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་ཡོད་པ་ངོས་འཛིན་བྱས་ ཡོད།86 འཁྱགས་ཞུན་མཚོ་རྡོལ་གྱི་གནས་སྟངས་འདི་དག་ནི་ངེས་བརྟན་མེད་

པར་གློ་བུར་བ་དང་གཏོར་སྐྱོན་ཧ་ཅང་ཆེ་བ་ཡིན། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༣༠ ནས་ ༢༠༠༢

བར་གྱི་དུས་ཡུན་ནང་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་སུ་འཁྱགས་ཞུན་མཚོ་རྡོལ་གྱི་ཆུ་

ལོག་ཐེངས་ ༡༥ བརྒྱབ་ཡོད།87 འདི་དག་གི་གྲས་ནས་འཁྱགས་ཞུན་མཚོ་

40

རྡོལ་གྱི་ཆུ་ལོག་གི་དོན་རྐྱེན་དགུས་རྒྱ་གར་དང་། བལ་ཡུལ། འབྲུག་བཅས་

སུ་ས་རོ་རྡོ་རོ་སོགས་མཉམ་བཞུར་གྱིས་ཚེ་སྲོག་དང་རྒྱུ་ནོར་ལ་གྱོང་གུན་ ཚབས་ཆེན་བཟོས་ཡོད།88 ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༣ ལོར་རྒྱལ་སྤྱིའི་རི་རྒྱུད་ཡར་རྒྱས་

ཀྱི་མཉམ་འདུས་ལྟེ་གནས་དང་། རྒྱ་ནག་གི་གྲང་ངར་དང་སྐམ་ཤས་ཆེ་བའི་ས་

ཁུལ་གྱི་ཁོར་ཡུག་ཚན་རིག་ལྟེ་གནས་ཁང་དང་། འཕྲུལ་ལས་ཉམས་ཞིབ་ཁང་། དེ་བཞིན་བོད་ཀྱི་ཆུ་རིག་ལས་དོན་ལྷན་ཁང་བཅས་མཉམ་འབྲེལ་གྱིས་འབུམ་ ཆུ་གཙང་པོའ ་ི བཞུར་རྒྱུད་ས་ཁུལ་དུ་ཉམས་ཞིབ་ལས་འཆར་ཞིག་གཉེར་ཡོད།

ཉམས་ཞིབ་དེས་གསལ་སྟོན་བྱས་པར། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༨༨ ལོའ ་ི འབྲེལ་ཡོད་ གནས་ཚུལ་ཕྱོགས་བསྡོམ་ལྟར་ན། བོད་ཆུ་དང་རོང་གཙང་པོའ ་ི ཆུ་རྒྱུད་ས་

ཁུལ་དུ་འཁྱགས་ཞུན་མཚོ་ ༢༣༠ ཡོད་པ་དེ་དག་གི་ཕྱོགས་བསྡོམས་རྒྱ་ཁྱོན་ སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ ༡༩,༠༠༠ ལྷག་ཙམ་ཟིན་གྱི་ཡོད་པ་བཤད་འདུག ད་ལྟའི་

ཉམས་ཞིབ་འདིས་འཁྱགས་ཞུན་མཚོ་ ༣༥༤ ཡོད་པ་དེ་དག་གི་རྒྱ་ཁྱོན་སྤྱི་ལེ་ གྲུ་བཞི་མ་ཉིས་ཁྲི་དྲུག་སྟོང་ཙམ་ཟིན་གྱི་ཡོད་པ་གསལ་འདུག89 ཞིབ་འཇུག་

ཡིག་ཆ་དེ་དག་གིས་འཁྱགས་རོམ་མཚོ་བཞུར་རྡོལ་གྱི་ཆུ་ལོག་སྐོར་ཉམས་ ཞིབ་བྱས་ཡོད་པ་ངོས་ལེན་བྱས་ཡོད་ཀྱང་།

ཧི་མཱ་ལ་ཡའི་ཧིན་དུ་ཀུ་ཤའི་རི་

རྒྱུད་དུ་འཁྱགས་ཞུན་མཚོ་དང་འཁྱགས་མཚོ་བཞུར་རྡོལ་གྱི་ཆུ་ལོག་གི་དོན་ རྐྱེན་སོགས་ཀྱི་ཞིབ་ཕྲའི་གནས་སྟངས་ད་ལྟའང་གསལ་རྟོགས་ཐུབ་མེད།90

ཉེ་དུས་བོད་བྱང་ཤར་གྱི་མཚམས་སུ་ཆགས་པའི་བོད་ཀྱི་རི་རྒྱུད་

གཙོ་གྲས་ཨ་མྱེས་རྨ་ཆེན་གྱི་འཁྱགས་རོམ་ཡང་བཞུར་བཞིན་པའི་གནས་

ཚུལ་སྤེལ་ཡོད།91 ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༤ ལོའ ་ི ཕྱི་ཟླ་ ༣ ནང་འཁྱགས་རོམ་ལྷུང་བཞུར་

གྱི་དམིགས་བསལ་དོན་རྐྱེན་ཚབས་ཆེན་ཞིག་བྱུང་སྟེ་འཁྱགས་རོམ་དང་བྲག་

41

རྡོ། གངས་རུད་སོགས་གངས་རིའི་འདབས་ཞོལ་གྱི་ཆུ་སྔོན་གཙང་ཆུའི་ནང་ ལྷུང་སྟེ།

རྒྱུགས་ཆུ་བཀག་བསྐྱིལ་གྱིས་རང་བྱུང་གི་འཁྱིལ་ཆུ་ཆེན་པོ་ཞིག་

གྲུབ་པ་དེ། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༥ ལོའ ་ི ཕྱི་ཟླ་ ༧ པའི་ནང་ཁ་ཤོར་ཏེ་འཁྱགས་ཞུན་ མཚོ་རྡོལ་གྱི་ཆུ་ལོག་ཏུ་གྱུར་ནས། རྒྱུགས་ཆུའི་བཞུར་རྒྱུད་ས་ཁུལ་དུ་གནས་ སྡོད་ཡུལ་མི་དང་ས་ཁུལ་གཉིས་ཀར་ཚབས་ཆེན་གྱི་གནོད་སྐྱོན་ཕོག་ཡོད།92

གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ཉམས་རྒུད།

གནམ་གཤིས་ཚ་དྲོད་འཕེལ་བའི་དབང་གིས་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་

རིམ་ཉམས་རྒུད་ཕྱིན་པའི་དབང་གིས་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ནང་ཆུའི་

ཉར་འཇོག་དང་སྟངས་འཛིན་གྱི་གནས་སྟངས་ལ་འགྱུར་བ་ཐེབས་སུ་བཅུག་པ་

འདིས། ཆུ་རླངས་པར་འགྱུར་ཤུགས་ཆེ་རུ་འགྲོ་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། ད་ དུང་འདིས་ལོ་རེའི་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ས་སོབ་པའི་དུས་ཡུན་ཇེ་རིང་དུ་

གཏོང་བཞིན་པ་དང་། འདི་ཉིད་འཕྲུལ་རིགས་ལས་དོན་དང་འབྲེལ་ནས་བཤད་ ན། སེམས་ཁྲལ་བྱེད་དགོས་པའི་རང་བཞིན་ཞིག་ཡིན་པའི་ཐོག ད་དུང་སྣོད་

བཅུད་སྐྱེ་ཁམས་ནང་ཕན་ཚུན་གྱི་འབྲེལ་བར་འགྱུར་བ་སྣ་ཚོགས་ཤིག་ཀྱང་ འདྲེན་གྱིན་ཡོད། ས་གནས་བྱེ་བྲག་པའི་ཐོག་ནས་བཤད་ན། འདི་ལྟའི་ཉམས་

རྒུད་ཀྱིས་རིམ་བཞིན་རྩྭ་ཐང་བྱེ་ཐང་དུ་འགྱུར་བ་དང་། གཉུག་མར་གནས་པའི་ སྐྱེ་དངོས་ཀྱི་རིགས་རྣམས་སྟོང་ཟད་དུ་འགྲོ་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད།

སྤྱིར་བཏང་བྱས་ན།

གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་གྱིས་ཆུའི་ཐོན་

ཁུངས་སྟངས་འཛིན་གྱི་བྱ་བ་གལ་ཆེན་ཞིག་སྒྲུབ་ཀྱི་ཡོད་ལ།

བོད་མཐོ་སྒང་

གི་སྐྱེ་ཁམས་མ་ལག་རྒྱུན་གནས་ཆེད་གལ་ཆེའི་བྱེད་སྒོ་ཞིག་སྤེལ་གྱི་ཡོད།

42

དབྱར་དུས་སུ་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་གྱི་རྣམ་འགྱུར་སྐྱེན་པའི་སྟེང་སའི་

རིམ་པར་སོབ་ཞུགས་པ་ལས། བྱུང་བའི་བཞུར་ཆུ་རྣམས་རྒྱ་ཆེའི་རྩྭ་ཐང་དང་ གཤེར་ས་ཁག་ཏུ་བརྒྱུད་གཏོང་གི་ཕན་ཆ་བསྐྲུན་གྱི་ཡོད།

ཞིབ་འཇུག་པ་ཁག་གིས་གོ་ལའི་ཕྱི་ངོས་འཁྱགས་པ་དང་། འཁྱགས་

པར་སོབ་ཞུགས་པའི་བྱ་རིམ་གྱིས་ས་གཞིའི་ཕྱི་ངོས་དང་རླུང་ཁམས་དབར་ གྱི་དྲོད་དང་རླན་གཤེར་བརྗེ་ལེན་གྱི་གནས་སྟངས་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་སྤྲོད་ཀྱི་

ཡོ ད ་པ་གསལ་སྟོ ན ་བྱས་འདུག་འདི ས ་ཤར་ཨེ ་ཤི ་ ཡའི ་ གནམ་གཤི ས ་ལ་ ཤུགས་རྐྱེན་ཇི་ལྟར་འབྱུང་བ་ལྟར་གྱི་ཕན་གནོད་འབྲེལ་གྱི་ཡོད།93

དཔེར་

ན་ལྷག་རླུང་གི་ཚ་དྲོད་ལོ་རེར་སེལ་ཤས་ ༠.༠༥༢ འཕར་བ་ཡིན་ན། འབྱུང་ འགྱུར་ལོ་ངོ་ལྔ་བཅུ་དང་བརྒྱ་སོ་སོའ ་ི དུས་ཡུན་ནང་བོད་མཐོ་སྒང་གི་གཏན་ ཆགས་འཁྱགས་རིམ་རྒྱ་ཁྱོན་གྱི་བརྒྱ་ཆ་ ༡༣ སྟེ་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ ༡༩༥,༠༠༠

ཙམ་དང་། བརྒྱ་ཆ་ ༤༦ སྟེ་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ ༧༠༠,༠༠༠ ལྷག་གི་ས་ཁྱོན་ཇེ་ ཆུང་དུ་འགྲོ་ངེས་པ་ཡིན།94 འདི་ནི་གཏན་འཁྱགས་ས་ཁྱོན་གྱི་ཚབས་ཆེ་བའི་

ཉམས་རྒུད་ཅིག་ཡིན།

ཕྱོགས་གཅིག་ནས་འདི་ལྟའི་འཁྱགས་རིམ་ལ་སོབ་པའི་ཚད་ཤུགས་

ཆེར་གཏོང་བའི་བརྒྱུད་རིམ་ནང་ཉི་འོད་ལ་ཡང་འགན་འཁྲི་ངེས་ཅན་ཞིག་ཡོད།

མཐོ་ཚད་མི་ཊར་ ༥༠༠༠ མན་ཆད་དུ་ཆགས་པའི་བོད་ཀྱི་ས་གཞིས་ཉི་འོད་ བསྡུ་ལེན་གྱི་ཚད་གཞི་དེ། རྒྱ་ནག་གི་ས་ཁུལ་གཞན་ལས་ཆེ་བ་ཡོད་པ་སྟེ་ས་

ཁྱོན་སེན་ཊི་མི་ཊར་གྲུ་བཞི་མ་རེ་རེས་ཇོལ་ Joule ༢༥༡.༢ ནས་ ༣༦༠.༡ བར་བསྡུ་ལེན་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད།95 འདིས་ཉིན་རེའི་ཚ་དྲོད་མཐོ་ཤོས་ཀྱི་ཚད་དེ་

ཡང་མཐོ་རུ་གཏོང་གི་ཡོད་ཅིང་། སྐབས་འགར་སྤྱི་ཟླ་བཅུ་གཅིག་ནས་གཉིས་

43

པའི་བར་གྱི་གྲང་ངར་ཆེ་བའི་དགུན་དུས་སུའང་དྲོད་ཚད་སེལ་ཤས་ཀླད་ཀོར་ གྱི་སྒང་ལ་སླེབ་བཞིན་ཡོད། འདི་ལྟའི་ཛ་དྲག་གི་གནས་སྟངས་དེས་རྣམ་འགྱུར་ སྐྱེན་པའི་ས་རིམ་ནང་གི་འཁྱགས་འགྱུར་དང་སོབ་ཞུགས་པའི་བྱ་རིམ་གཉིས་ ཡང་ཡང་བརྗེ་རེས་ཀྱི་རྒྱུ་རྐྱེན་བྱེད་ཀྱི་ཡོད།

སྐུ་ཞབས་ཅིན་དང་ཁོང་གི་ལས་རོགས་ཚོའི་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༠ དང་ 96,97 ལོའ ་ི གཞུང་ལམ་ཉེ་རྒྱུད་ཀྱི་ཉམས་ཞིབ་ནང་། སྣུམ་ནག་བཏིང་ ༢༠༠༨ པའི་གཞུང་ལམ་ཀྱི་ས་འོག་ཏུ་ཚ་དྲོད་འདུ་གསོག་བྱས་ཡོད་པ་ཤེས་འདུག་

ཅིང་། དེས་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་གྱི་བཞུར་ཚད་ཇེ་ཆེར་བཏང་ཏེ་བསྐྱར་

དུ་འཁྱགས་འགྱུར་ཡོ ང ་རྒྱུ་ཆེ ས ་དཀའ་བའི ་ གནས་སུ་གྱུར་པ་བཤད་ཡོ ད ། འདི འི ་ མཇུག་འབྲས་ནི ་ ས་ཁྱོ ན ་ཡུག་གཅི ག ་ཏུ་འབྲེ ལ ་བའི ་ གཏན་ཆགས་

འཁྱགས་རིམ་དེ་དུམ་མཚམས་དུམ་མཚམས་སུ་ཁ་དགྱེས་པའི་ངོ་བོར་འཕོ་

འགྱུར་འགྲོ་བཞིན་ཡོད། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༧ ལོའ ་ི ཕྱི་ཟླ་དགུ་པའི་ནང་ཁུ་ནུ་ལ་ཐོག་ ཏུ་མཐོ་ཚད་མི་ཊར་ ༤༧༡༥ ཡོད་སར་ས་གཞི་བསྔོག་འབྲུ་བྱེད་སྐབས། ཕྱི་ ལོ་ ༡༩༧༣ ལོར་འཛུགས་བསྐྲུན་བྱས་པའི་ཁྲོན་བོད་གཞུང་ལམ་བརྒྱུད་ཀྱི་ སྣུམ་འདྲེན་ལྕགས་མདོང་མེ་ལི་མི་ཊར་ ༡༦༣ ཅན་དེས། དབྱར་དུས་སུ་གཏན་

ཆགས་འཁྱགས་རིམ་མི་ལི་མི་ཊར་ ༡༤༠ ནས་ ༡༥༠ བར་ལ་སོབ་ཞུགས་ པའི་རྐྱེན་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་དང་། དེའི་ཉེ་རྒྱུད་ས་གནས་སྤྱིར་སེན་ཊི་མི་ཊར་ ༩༠ ལ་མ་གཏོགས་སོབ་ཞུགས་ཀྱི་མེད་པའི་གནས་སྟངས་ལ་ལྟོས་ན་ཚད་ཧ་ཅང་

མཐོན་པོ་ཡིན། ལྕགས་མདོང་དེས་ལྷ་སར་སྣུམ་འདྲེན་ཀྱི་ཡོད། གོང་གསལ་ གནས་སྟངས་དེ་དག་དང་མཚུངས་པར། འཁྱགས་ཆུ་ས་གཏིང་དུ་བཞུར་བས་

ཟམ་པ་ཁག་དང་ཆུ་འདྲེན་སྦུག་ལམ་སོགས་ལ་གནོད་སྐྱོན་ཚབས་ཆེན་བཟོ་

44

བཞིན་ཡོད།

ཉེ་དུས་ཀྱི་ཉམས་ཞིབ་པ་ཁག་གིས་བོད་མཐོ་སྒང་གི་ས་གནས་མང་

པོ འ ་ི གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རི མ ་ལ་སོ བ ་ཞུགས་བཞི ན ་པ་དེ ས ་བཟོ ་ ལས་

འཛུགས་བསྐྲུན་ཁག་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ངན་པ་ཐེབས་པ་མ་ཟད། རྩ་དང་རྩི་ཤིང་ གི་རིགས་དང་། ཆུའི་གནས་སྟངས་གཉིས་ཀར་དོ་ཕོག་ཐེབས་བཞིན་ཡོད་པ་

ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༧ ལོར་ཁྲེ​ེང་(Cheng) དང་ ཝུ་ (Wu) གཉིས་ཀྱིས་ཉམས་ཞིབ་བྱས་པ་ལྟར་ན། བོད་མཐོ་སྒང་གི་ གསལ་སྟོན་བྱས་འདུག98,99,100,101

གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ལ་སོབ་ཞུགས་པའི་ཚད་དེ་ཨ་ལཱས་ཀ་

(Alas-

ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༩ དང་དེའི་སྔོན་དུས་ ཀྱི་ལོ་ཟླའི་ནང་རྨ་ཆུ་སྟོད་ནས་སྤྱི་ལེ་ ༧༠ སར་ཆགས་པའི་སྐམ་ཤས་ཆེ་བའི་ ཨ་མདོ་ཧྭ་ཧྲི་ཞ་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ས་ཚིགས་ཀྱིས་འཁྱགས་སའི་ ka) ལས་ཤུགས་ཆེ་བ་ཡོད་འདུག102

གནས་སྟངས་ལ་རྟོག་ཞིབ་བྱས་པ་ལས། གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་གྱི་རྣམ་

འགྱུར་སྐྱེན་པའི་ས་རིམ་རྣམས་སོབ་པའི་ནམ་དུས་སུ། གངས་འཁྱགས་བཞུར་ བའི་ཆུ་རྒྱུན་དང་ཆར་ཆུས་ཚད་བརྒལ་གྱི་བརླན་ཞུགས་པ་ཤེས་རྟོགས་བྱུང་ ཡོད།103

ཁོང་ཚོའི་ཉམས་ཞིབ་104ཀྱིས་གསལ་སྟོན་བྱས་པ་ལྟར་ན། མཚོ་

བོད་གཞུང་ལམ་གྱི་རྒྱུད་དུ་གནམ་གཤིས་ཚ་དྲོད་ཀྱིས་ཉམས་རྒུད་དུ་ཕྱིན་ པའི་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་བསྐྱར་གསོའ ་ི ལས་དོན་ཕལ་ཆེར་སྤྱི་ཡོངས་ ནས་ལམ་ལྷོང་བྱུང་མེད་ཅིང་།

ཐ་ན་བཅོས་མའི་རྭ་སྐོར་གྱི་ཐབས་ལམ་ལ་

བརྟེན་ནས་སོབ་ཞུགས་ཟིན་པ་དང་སོབ་བཞིན་པའི་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་

རིམ་གྱི་བཞུར་ཆུ་འགོག་སྲུང་གི་ལས་དོན་དེ་ཡང་ལེགས་གྲུབ་བྱུང་མེད། གང་ ལྟར་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རི མ ་ས་གཞི ར ་ཚ་དྲོ ད ་རྒྱས་པའི ་ མྱུར་ཚད་ནི ་

45

ཆེས་ཉེན་ཚབས་ཀྱི་གནས་སྟངས་སུ་བསླེབས་ཡོད།

སོར་གྱིས་ཕུག་སྟེ་ས་འོག་བརྟག་དཔྱད་བྱས་པའི་སྙན་ཐོ་ཁག་གིས་

ཨ་མདོ་མཚོ་སྔོན་དུ་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༧༥ ཕྱི་ཟླ་ ༧ ནང་མི་ཊར་གསུམ་དང་ཕྱེད་ཀའི་

ས་འོག་ཏུ་ཆགས་པའི་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་གྱི་མཐུག་ཚད་མི་ཊར་ ༦་ ༥ ཡིན་རུང་། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༨༩ ལོའ ་ི ཕྱི་ཟླ་ ༧ ནང་ས་ཆ་དེ་རང་དུ་རྟོག་ཞིབ་ བྱེད་སྐབས། གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ཡོངས་རྫོགས་སོབ་སོབ་གྱུར་ཟིན་ པ་ཤེས་འདུག105

ཡང་ཉམས་ཞིབ་གཞན་ཞིག་ཏུ་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་

རིམ་ཉམས་རྒུད་དུ་ཕྱིན་པ་དེས། ལྷ་སའི་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་ནག་ཆུ་ས་ཁུལ་དུ་རྩྭ་

ཐང་ཉམས་རྒུད་ཀྱི་གནས་སྟངས་ཆེས་ཉེན་ཚབས་ཆེ་བའི་གནས་སུ་གྱར་ཡོད་ པ་བཤད་འདུག

ཡང་ཉམས་ཞིབ་པ་གཞན་འགའ་ཞིག་ལྟར་ན། རྨ་ཆུའི་ཆུ་འགོའ ་ི ས་

ཁུལ་དུ་དུམ་བུ་ཐར་ཐོར་དུ་ཆགས་པའི་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་གྱི་གཞི་

རྟེན་དེ་ ཕྱི་ལོ་ ༡༩༧༠ དོན་གྲངས་ནས་ ༡༩༩༠ གོ་གྲངས་བར་མི་ཊར་ ༥༠ ནས་ ༧༠ ཙམ་གྱི་བར་སྲབ་ཏུ་ཕྱིན་ཡོད་པ་བཤད་འདུག106 བོད་མཐོ་སྒང་གི་

ས་ཁུལ་མང་པོ་ཡང་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ཇེ་སྲབ་དང་ཚ་དྲོད་ཇེ་མཐོར་

ཕྱིན་པའི་སྐོར་ཟིན་ཐོར་བཀོད་འདུག ཕྱི་ལོ་ ༡༩༨༠ ནས་ ༡༩༩༨ བར་གྱི་དུས་ ཡུན་ནང་འབྲི་ཆུ་དང་རྨ་ཆུའི་ཆུ་འགོའ ་ི ས་ཁུལ་དུ་ཆགས་པའི་གཏན་ཆགས་

འཁྱགས་རིམ་གྱི་ཚ་དྲོད་སེལ་ཤས་ ༠.༡༡ ནས་ ༠.༡༤ བར་འཕར་ཡོད་པ་ དང་། རྣམ་འགྱུར་སྐྱེན་པའི་ས་རིམ་གྱི་མཐུག་ཚད་དེ་ལོ་རེར་སེན་ཊི་མི་ཊར་

༢ ནས་ ༡༠ བར་འཕར་གྱི་ཡོད། གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་གྱི་འགྱུར་བ་ འདི་དག་གིས་སའི་ནང་གི་རླན་གཤེར་གྱི་ཚད་དང་།

46

ཡང་ས་འོག་དང་རླུང་

ཁམས་དབར་གྱི་ཀར་བོན་བརྗེ་ལེན་གྱི་བྱ་བར་ཡང་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་བཞིན་ ཡོད། རྒྱུ་མཚན་དེ་འདྲར་སོང་བོད་མཐོ་སྒང་གི་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ གྱི་འགྱུར་ལྡོག་འདི་བོད་མཐོ་སྒང་གི་སྐྱེ་ཁམས་མ་ལག་ལ་ཧ་ཅང་གལ་གནད་

ཆེན་པོ་ཡིན།107 གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རི མ་ཉམས་རྒུད་དུ་ཕྱི ན ་པ་དེ ས ་

རྩ་ཐང་དང་གཤེར་ས་འཁུམ་ཟད་དུ་འགྲོ་བ་དང་།

མཚོ་དང་ས་འོག་ཆུ་རིམ་

གཉིས་ཀའི་ཚད་དམའ་རུ་འགྲོ་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། འདིས་དབྱར་ཁའི་ ཆར་དུས་མ་ཤར་བའི་སྔོན་ནས་སྟོན་ཐོག་འདེབས་ལས་བྱེད་པའི་ཞིང་པ་ཚོར་ ཤུགས་རྐྱེན་ཚབས་ཆེན་ཐེབས་བཞིན་ཡོད།

གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་

རྐྱེན་གྱིས་དགུན་དུས་ཀྱི་གངས་དང་འཁྱགས་གྱུར་གྱི་ས་གཞི་རྣམས་བཞུར་

སྔ་བ་འདིས། བོད་མཐོ་སྒང་གི་ཚ་དྲོད་རྒྱས་སྔ་བ་དང་འཁྱགས་འགྱུར་མི་ཐུབ་ པའི་ནམ་དུས་ཇེ་རིང་དུ་གཏོང་བཞིན་ཡོད།

བོད་མཐོ་སྒང་གི་ཞིང་པའི་ས་

ཁུལ་དུ་ཚ་དྲོད་རྒྱས་པས་དུས་ཡུན་རིང་པོར་ཚ་དྲོད་གནས་པ་དེས་ཞིང་ས་

རྣམས་སྐམ་པོར་འགྱུར་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། དེའི་མཇུག་འབྲས་སུ་ནས་ དང་འབྲུའི་ཐོན་སྐྱེད་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་བཞིན་ཡོད།

འབྱུང་འགྱུར་གྱི་ཟ་

འབྲུའི་བདེ་འཇགས་ལ་ཉེན་ཚབས་ཆེ་བའི་གནོད་སྐྱོན་ཐེབས་ཀྱི་ཡོད་ལ། ད་ དུང་དེའི་སྟེང་མུ་གེ་ཡོང་བའི་ཉེན་ཁ་ཡང་ཡོད།

ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༧ ལོར་ཁྲེང་དང་ཝུ་གཉིས་ཀྱིས་རྟོག་ཞིབ་གནས་ཚུལ་ ཕྱོགས་བསྡུས་བྱས་པ་ལས། རྒྱ་ནག་ནང་ཁུལ་དུ་འབྱུང་བའི་བྱེ་མའི་རླུང་

འཚུབ་དང་བོད་མཐོ་སྒང་གི་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ཚད་དམའ་ཤོས་སུ་ ལྷུང་བའི་གནས་སྟངས་དབར་འབྲེལ་བ་ཧ་ཅང་ཉེ་པོ་ཡོད་པ་གསལ་སྟོན་བྱས་ འདུག

གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་གྱི་མཐུག་ཚད་དམའ་པོར་གྱུར་པས་ས་

47

གཞིའི་ཕྱི་ངོས་ཀྱི་རྣམ་འགྱུར་སྐྱེན་པའི་ས་གཞི་སྐམ་པོར་འགྱུར་གྱིན་ཡོད་པ་ དེས། ས་རྡུལ་རྣམས་བྱེ་མའི་རླུང་འཚུབ་ཀྱིས་འཁྱེར་འདེད་བྱེད་བཞིན་ཡོད།

ནུབ་ཕྱོགས་ནས་འོངས་པའི་རླུང་བུས་བོད་མཐོ་སྒང་གི་བྱེ་མ་རྣམས་རྒྱ་ནག་ ཤར་ཕྱོགས་སུ་འདེད་པར་བྱེད་ལ། ཆེས་ས་ཐག་རིང་སར་ཆགས་པའི་བྱང་པེ་ སི་ཕིཀ་ཏུ་ཡང་འདེད་ཀྱིན་ཡོད།108

ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༣ ལོར་ནེན་ (Nan) དང་ཁོང་གི་ལས་རོགས་ཚོས་ ཤར་ཨེ་ཤི་ཡའི་ཐོག་གི་ངེས་གཏན་མེད་པའི་ཁ་ཆར་གྱི་འབབ་ཞོད་དང་ལྷག་

རླུང་གི་དྲོད་ཚད་ལ་རྟོག་ཞིབ་བྱས་པའི་ཉམས་ཞིབ་ལྟར་ན།

བོད་མཐོ་སྒང་

ཐོག་གི་ལོ་རེའི་ས་གཞིའི་སྤྱི་སྙོམ་ཚ་དྲོད་དེ་སྤྱིའི་འཕེལ་ཚད་ལྟར་སེལ་ཤས་

༠.༤ ནས་ ༠.༥ བར་འཕར་ཚེ། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༤༠ དུས་སྐབས་སུ་གཏན་ཆགས་ འཁྱགས་རིམ་ཕལ་ཆེ་བ་རྩ་སྟོངས་སུ་འགྲོ་རྒྱུ་ཡིན་པ་བཤད་འདུག109

གཤེར་ས་དང་མཚོ་བྲི་རྒུད།

དེ་སྔ་བོད་ནང་མཚོ་དང་མཚིའུ་སྟོང་ཕྲག་མང་པོ་ཡོད་ཅིང་། བོད་མི་

ཚོས་དེ་དག་ཕལ་ཆེར་ཡུལ་ལྷ་དང་ཀླུ་གནས་པའི་རྩ་ཆེའི་ས་གནས་སུ་ངོས་ འཛིན་བྱེད་པ་དང་།

མཚོ་དེ་དག་གི་ཆུ་ལ་ནད་དང་ཟུག་རྔུ་སེལ་བའི་ནུས་

པ་ཡོད་པར་ཡིད་ཆེས་ཀྱང་བྱེད་ཀྱི་ཡོད།

མཚོ་དང་མཚིའུ་དེ་དག་ཕལ་ཆེ་

བའི་ཆུའི་ཚད་རང་སོར་གནས་རྒྱུར་ཉེ་ཁུལ་ས་གནས་ཀྱི་བཞུར་ཆུ་ཁག་དང་ ས་འོག་གི་ཆུ་ལ་བརྟེན་ཡོད་ཅིང་།

ཕལ་ཆེ་བར་མཚོ་ཆུ་ཕྱིར་ཐོན་སའི་ཆུ་སྒོ་

ཡང་མེད། གཞི་རྩའི་ཆ་ནས་འདི་ལྟའི་མཚོ་དང་མཚིའུ་ཁག་གི་ཆུའི་ཚད་རིམ་

ཁག་མིའི་བྱ་སྤྱོད་དང་གནམ་གཤིས་ཚ་དྲོད་ཀྱི་སྟངས་འཛིན་འོག་གནས་ཡོད།

48

བོད་ནང་གི་མཚོའི་གྲངས་འབོར་ནས་མང་པོ་ཞིག་རྩ་བརླགས་སུ་ཕྱིན་ཟིན་ ཡོད།110

ཕྱི་ལོ་ ༡༩༧༠ ནས་ ༡༩༨༨ བར་གྱི་དུས་ཡུན་ནང་བོད་བྱང་ཕྱོགས་ སུ་ཆགས་པའི་བྱང་གནམ་མཚོའི་མཚོ་ཁའི་རྒྱ་ཁྱོན་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ ༣༨.༥༨

ཆུང་དུ་ཕྱིན་ཡོད་པ་དང་། སྤྱི་སྙོམ་བྱས་ན་ལོ་རེར་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ ༢.༡༤ ཙམ་ཆུང་དུ་ཕྱིན་ཡོད།111 དེ་སྔོན་གནམ་མཚོའི་ཆུ་ཁ་བྲི་ཚད་དལ་པོ་ཡིན་

ཡང་། ད་ལྟ་ནི་ཧ་ཅང་བྲི་ཚད་མྱུར་པོ་ཆགས་ཡོད། དུས་ཡུན་རིང་པོ་ཞིག་གི་ རིང་བོད་མཐོ་སྒང་གི་ས་གནས་དེ་ག་ལེར་སྐམ་ཤས་ཇེ་ཆེར་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་ ཀྱང་། ད་ཆ་ཚད་མྱུར་དུ་ཕྱིན་ཡོད།

མཚོ་སྔོན་པོའ ་ི བྲི་རྒུད།

གྲགས་ཅན་གྱི་མཚོ་སྔོན་པོའ་ི ཆགས་འཇིག་ད་ལྟའི་ཆར་གནམ་གཤིས་

ཚ་དྲོད་ཀྱི་འཕེལ་འགྲིབ་ལ་རག་ལུས་ཡོད། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༨ དང་ཁོང་གི་ལས་རོགས་ཚོས་ཉམས་ཞིབ་112བྱས་པ་ལྟར་ན།

ལོར་སུན་(Sun)

ཕྱི་ལོ་༡༩༥༩

ནས་ ༢༠༠༥ བར་གྱི་དུས་ཡུན་ནང་མཚོ་སྔོན་པོའ་ིཆུ་ཁ་མི་ཊར་ ༣.༦༢ མར་ ཆགས་ཡོད་པ་དང་། སྤྱི་སྙོམ་བྱས་ན་ལོ་རེར་སེན་ཊི་མི་ཏར་ ༧.༨ ཙམ་དམའ་རུ་

ཕྱིན་ཡོད། དེ་དང་མཚུངས་པར་མཚོ་སྟེང་གི་རྒྱ་ཁྱོན་ཡང་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༥༩ ལོར་སྤྱི་ ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ ༤༥༤༨ ཡོད་པ་དེ་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༥ ལོར་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ ༤༢༠༦ བར་

ཆུང་དུ་ཕྱིན་ཡོད། ཆ་སྙོམ་བྱས་ན་ལོ་རེར་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ ༧.༠༦ ཙམ་ཆུང་ དུ་ཕྱིན་ཡོད། འདི་ལྟའི་མཚོ་རྒྱུད་ས་ཁུལ་གྱི་ཉམས་རྒུད་འདིས་ལྷག་རླུང་གིས་ བྱེ་ས་འདེད་པའི་རྐྱེན་ཆེན་པོ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད།

49

ད་དུང་ཁོང་ཚོས་མཚོ་སྔོན་པོའ ་ི མཚོ་རྒྱུད་ས་ཁུལ་གྱི་བྱེ་ས་ཁྱོན་

ཡོངས་ཀྱི་རྒྱ་ཁྱོན་དེ། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༧༧ ལོར་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ ༥༨༧.༤ ནས་ཕྱི་ལོ་

༡༩༨༧ ལོར་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ ༦༦༠.༧ བར་དང་། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༠ ལོར་སྤྱི་ལེ་ གྲུ་བཞི་མ་ ༦༩༧.༦ བར་དང་། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༤ ལོར་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ ༨༠༥.༨

འཕར་ཡོད་པ་གསལ་སྟོན་བྱས་འདུག་དེར་མ་ཟད་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༥༩ ནས་ ༢༠༠༠ བར་གྱི་དུས་ཡུན་རིང་། ལོ་རབས་རེ་རེའི་ནང་ཚད་བརྒལ་གྱི་དྲོད་ཚད་ཆེ་བའི་

ཉིན་གྲངས་ ༢.༩ བར་འཕར་བ་དང་། ལོ་རབས་རེར་ཚད་བརྒལ་གྱི་དྲོད་ཚད་ དམའ་བའི་ཉིན་གྲངས་ ༣.༣ བར་ཆག་ཡོད་པ་བཤད་འདུག འདིའི་མཇུག་

འབྲས་སུ་མཚོ་ཆུ་རླངས་པར་འགྱུར་ཚད་མཐོ་རུ་ཕྱིན་ཡོད་པའང་སྲིད།

ཕྱི་

ལོ་ ༢༠༠༧ ལོའ ་ི དབྱང་ལི་ (Yang Li) དང་ཁོང་གི་ལས་རོགས་ཚོའི་ཉམས་ ཞིབ་113བྱས་པ་ལྟར་ན། མཚོའི་ཆུ་ཁ་མཐོ་དམའི་འགྱུར་བ་དེ་མཐུན་ཕྱོགས་

ནས་བཤད་ན་ས་སྟེང་ནས་མཚོ་ནང་དུ་འབབ་རྒྱུག་འོང་བའི་ཆུ་དང་ཁ་ཆར་གྱི་ འབབ་ཞོད་ལ་ཤུགས་ཆེར་བལྟོས་ཀྱི་ཡོད་ཅིང་།

ཡང་མི་མཐུན་པའི་ཕྱོགས་

ནས་བཤད་ན། མཚོ་ཆུ་རླངས་པར་འགྱུར་ཚད་ལའང་འབྲེལ་བ་ཡོད། ཡང་ ཕྱོགས་གཞན་ནས་བཤད་ན། ཁོང་ཚོས་མཚོ་ཆུའི་འཕེལ་འགྲིབ་ཐོག་རྟོག་ཞིབ་ བྱས་དོན་དུ།

མཚོ་ནང་དུ་ཚུར་འབབ་ཚད་དེ་ལོ་རེའི་སྤྱི་སྙོམ་གྱི་འབབ་ཞོད་

དང་མཚོ་མཐའི་ས་ཐོག་ནས་མཚོ་ནང་དུ་བཞུར་བའི་ཆུ་དང་།

ས་འོག་ནས་

མཚོ་ནང་དུ་བཞུར་བརྡོལ་འབྱུང་བའི་ཆུ་བཅས་ཁྱོན་བསྡོམས་མི་ལི་མི་ཊར་

༨༤༠ ཡིན་པ་དང་། རླངས་གཟུགས་སུ་གྱུར་ནས་ཕྱིར་ཐོན་བྱེད་པའི་ཚད་གཞི་

དེ་མི་ལི་མི་ཊར་ ༩༢༤ ཡིན་པ་ཤེས་རྟོགས་བྱུང་ཡོད། འདི་ལྟར་མཚོ་སྔོན་པོའ ་ི ཆུ་ཁ་བྲི་བའི་གནས་སྟངས་འདིས། མཚོ་རྒྱུད་ས་ཁུལ་གྱི་ཁོར་ཡུག་ལ་གནོད་

50

རྐྱེན་མང་དག་ཅིག་བྱེད་རྒྱུ་ཡིན་པ་སྟེ། དཔེར་ན། རྩྭ་ཐང་ཉམས་ཟད་དང་། ཆུའི་ སྤུས་ཚད་ཇེ་སྡུག་བྱེ་སའི་ས་ཁྱོན་རྒྱ་བསྐྱེད་སོགས་འབྱུང་རྒྱུ་ཡིན་པ་ལྟ་བུའོ།

སྔོན་དུས་མཚོ་ཆེན་འདི་ནི་ཁྲུང་ཁྲུང་སྐེ་ནག་དང་། སཱ་ཡི་བེ་རི་ཡའི་

ངང་པ། ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་བྱིའུ་ཏི་ཏི་མ་སོགས་བྱ་རིགས་སྣ་ཚོགས་ཀྱིས་དབྱར་

དུས་ངལ་གསོ་རྒྱག་སའི་ཞིང་ཁམས་ཤིག་ཡིན། འོན་ཀྱང་འདས་པའི་ལོ་བཅུ་ གྲངས་ནང་གནམ་གཤིས་ཀྱི་ཚ་དྲོད་འཕར་བ་དང་།

མཚོ་ཁའི་ཆུའི་རྒྱ་ཁྱོན་

བྲི་ཆག་བྱུང་བའི་རྐྱེན་གྱིས་བྱ་རིགས་དེ་ཚོའི་གྲས་ནས་མང་དག་ཅིག་མཚོ་

ངོགས་སུ་མཐོང་རྒྱུ་མེད་པར་གྱུར་ཟིན།114 ད་དུང་བྱ་རིགས་ལ་གནོད་པ་བྱེད་ མཁན་སུའང་མེད་པའི་མཚོ་སྙིང་ཞེས་མཚོ་སྔོན་གྱི་དབུས་སུ་ཆགས་པའི་ གླིང་ཕྲན་ཞིག་ཡོད་པ་དེའང་།

ཁ་རིམ་པས་སྐམ་པར་བརྟེན།

མཚོ་ཆུ་བྲི་ཆག་གི་གནས་སྟངས་འདིས་མཚོ་

བྱ་རིགས་ཚོས་མཚོ་སྙིང་སྟེང་ཚང་བཅས་ཏེ་

གནས་རྒྱུར་བདེ་འཇགས་མེད་པ་བཟོས་ཡོད།

དེ་དང་མཚུངས་པར་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༧ ལོར་སུང་ཧྲུའུ་ཐའོ​ོ་ (Song Shutao) ཡིས་ཉམས་ཞིབ་བྱས་པ་ལྟར་ན། འདས་པའི་ལོ་ངོ་བཞི་བཅུའི་རིང་

བོད་མཐོ་སྒང་གི་གཤེར་ས་ཁག་གི་བརྒྱ་ཆ་ ༡༠ ལྷག་འཁུམ་ཟད་དུ་ཕྱིན་ཡོད་ འདུག དཔེར་ན། རྒྱ་ནག་ཚན་རིག་སློབ་ཁང་གི་ཚན་རིག་པ་རྣམས་ཀྱིས་སྙན་ ཐོའ ་ི ནང་། འབྲི་ཆུའི་ཆུ་འགོའ ་ི གཤེར་ས་ཁག་བརྒྱ་ཆ་ ༢༩ ཙམ་རྩ་མེད་དུ་གྱུར་

ཟིན་པ་དེ་ཛ་དྲག་གི་གནས་སྟངས་ཡིན་པ་བརྗོད་པ་ལྟར་ཡིན། ཕྱོགས་ཡོངས་ ནས་བཤད་ན། འདས་པའི་ལོ་བཞི་བཅུའི་རིང་བོད་མཐོ་སྒང་གི་གཤེར་ས་ཁག་ གི་བརྒྱ་ཆ་ ༡༠ ཉམས་རྒུད་དུ་ཕྱིན་ཡོད། གཤེར་ས་ཉམས་རྒུད་འཁུམ་ཟད་ ཆེས་ཆེ་ཤོས་ཀྱི་གནས་སྟངས་དེ་ནི་འབྲི་ཆུ་དང་རྨ་ཆུའི་ཆུ་འགོའ ་ི ས་ཁུལ་དུ་

51

བྱུང་ཡོད་ཅིང་། དེ་ཁུལ་དུ་བརྒྱ་ཆ་ ༢༩ ཟིན་གྱི་ཡོད།115

རྒྱུག་ཆུའི་བཞུར་རྒྱུན་བྲི་ཆག

བོད་ནང་གི་རྒྱུག་ཆུ་ཁག་གི་བཞུར་རྒྱུན་གྱི་གནས་སྟངས་ལ་འགྱུར་

བ་ཐེབས་བཞིན་འདུག

རྒྱ་ནག་གིས་རྒྱུག་ཆུ་འདི་དག་ཚོང་ལས་ཀྱི་ཁེ་ཕན་

དང་དགོས་མཁོའ ་ི ཆེད་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་འབད་རྩོལ་བྱས་པ་འདི་སུས་ཀྱང་ སྔོན་དཔག་མ་ཐུབ་པའི་ཆེས་མགྱོགས་པིའི​ི་ཚད་གཞིར་སོན་པའི་རྒྱུག་ཆུའི་ ཉམས་ཉེས་དང་འཇིགས་ཉེན་འདི་ད་དུང་ཤུགས་ཇེ་ཆེར་གཏོང་བཞིན་ཡོད།

དཔེར་ན། རྒྱ་ནག་གི་མི་འབོར་ས་ཡ་ ༣༠༠ ཙམ་གྱི་འཚོ་གནས་ཀྱི་རྟེན་ གཞིར་གྱུར་པའི་རྨ་ཆུ་དེ་ད་ལྟ་ཆེས་མྱུར་མགྱོགས་ངང་སྐམ་ཟད་དུ་འགྲོ་བཞིན་ ཡོད་ཅིང་། རྒྱུག་ཆུ་འདི་ཉིད་ཀྱི་རང་བཞིན་གྱི་འབབ་ས་མཐར་ཐུག་ཡིན་པའི་

རྒྱ་མཚོ་སེར་པོར་བཞུར་རྒྱུན་གྱི་སྣེ་མོ་མ་འབྱོར་བའི་སྐབས་ཡང་ཡང་ཡོང་ གི་ཡོད།

དེ་དང་མཚུངས་པར་རང་ཉིད་རྒྱ་མཚོར་རྒྱུགས་པའི་འགྲུལ་བཞུད་

༢༠༠༦

ལོར་ལོ་ངོ་བརྒྱད་ཅུའི་ནང་གི་རྒྱུག་ཆུའི་བཞུར་ཚད་རིམ་པ་ཆེས་

ཀྱི་གནས་སྐབས་སུ། ཕལ་ཆེར་མི་འབོར་ས་ཡ་ ༥༠༠ ཙམ་ལ་ཆུའི་དགོས་ མཁོ་དང་མཐུན་རྐྱེན་མཁོ་སྤྲོད་བྱེད་མཁན་འབྲི་ཆུའི་སྟོད་རྒྱུད་ཀྱི་ཆར་ཕྱི་ལོ་

དམའ་ཤོས་སུ་ལྷུང་པ་ལྟར་ཡིན།116

བོད་དང་རྒྱ་གར།

པ་ཀི་སི་ཏན།

ཨཕ་གྷ་ནི་སི་ཏན་བཅས་རྒྱལ་

ཁབ་བཞི་བརྒྱུད་དེ་བཞུར་ཞིང་། པ་ཀི་སི་ཏན་གཙོ་བོར་བྱས་པའི་མི་འབོར་ས་

ཡ་ ༡༧༨ ཙམ་གྱི་རྟེན་གཞིར་གྱུར་པའི་གཙང་ཆེན་སེངྒེ་ཁ་འབབ་དེ་ལ་ཡང། གོ ང་དང་མཚུངས་པར་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི ་དབང་ལས་བྱུང་བའི་

52

གོད་ཆགས་དང་ཉམས་ཉེས་རིགས་ལ་གདོང་ལེན་བྱེད་དགོས་པའི་གནས་

སྟངས་འབྱུང་བཞིན་ཡོད། གཙང་ཆེན་འདིའི་ཆུའི་འབོར་ཚད་བརྒྱ་ཆ་ ༧༠ ནས་ ༨༠ བར་བོད་ཀྱི་འཁྱགས་རོམ་གྱིས་བསྐྱེད་པར་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། གཙང་

ཆེན་འདི་ནི་ཆུ་བོ་སིན་དུའི་ཉ་ཀླུ་མོ་རྣ་རིང་མའི་ཁྱིམ་གཞིས་སུ་གྱུར་ཡོད་ལ།

ཉ་ཀླུ་མོ་རྣ་རིང་མ་ནི་འཛམ་གླིང་ནང་ཆེས་དཀོན་ཤོས་ཀྱི་འོ་འཐུང་སྲོག་ཆགས་

ཀྱི་གྲས་ཤིག་ཡིན།117 གལ་ཏེ་འཁྱགས་རོམ་བཞུར་བ་ལས་བྱུང་བའི་གཙང་ ཆུའི་བཞུར་རྒྱུན་ལ་བྲི་ཆག་ཤུགས་ཆེན་བྱུང་ཚེ་ཉ་ཀླུ་མོ་རྣ་རིང་ཡང་རྩ་སྟོངས་

སུ་འགྲོ་ངེས་ཡིན། པ་ཀི་སི་ཏན་གཅིག་པུའི་ནང་ས་ཁྱོན་ཨེ་ཀར་ས་ཡ་ ༣༦ གྱི་ཞིང་སར་གཙང་ཆེན་འདིས་ཞིང་ཆུ་མཁོ་སྤྲོད་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད།118

ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༧ ལོར་རྒྱལ་སྤྱིའི་རང་བྱུང་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པས་འཇིག་ཉེན་

ཆེ་ཤོས་ཀྱི་གནས་སྟངས་སུ་ལྷུང་པའི་འཛམ་གླིང་གི་གཙང་ཆེན་བཅུའི་མིང་

འདོན་བྱས་པའི་ཁོངས་ནས་ཆུ་ཆེན་བཞི་བོད་མཐོ་སྒང་ནས་འགོ་འཛུགས་

ཀྱིས་བཞུར་བའི་གཙང་ཆེན་ཁག་ཅིག་ཡིན།

དེ་དག་ནི་འབྲི་ཆུ་དང་རྫ་ཆུ།

རྒྱལ་མོ་དངུལ་ཆུ་དང་སེངྒེ་ཁ་འབབ་

བཅས་ཡིན། གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་གནས་སྟངས་འདི་ནི་གཙང་ཆེན་

སེངྒེ་ཁ་འབབ་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་སྤྲོད་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་དུ་གྱུར་ཡོད་པ་དང་། ཉ་འཛིན་ མཁན་ཕལ་ཆེ་བས་རྫ་ཆུ་གཙང་པོར་གནོད་སྐྱོན་བཟོ་བཞིན་པ།

ཆུ་མཛོད་

འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་ལས་གཞིས་རྒྱལ་མོ་དངུལ་ཆུའི་ཆགས་འཇིག་ལ་ཉེན་ཁ་

སྤྲོད་བཞིན་པའི་སྐབས་འབྲི་ཆུ་ནི་རྫས་ངན་གྱི་འབགས་བཙོག་ལ་གདོང་ལེན་

བྱེད་པའི་གནས་སྟངས་ནང་ལྷུང་ཡོད།119 གཙང་ཆེན་འདི་དག་བོད་མཐོ་སྒང་

53

ནས་བཞུར་བཞིན་ཡོད་པའི་དབང་གིས་ཆུ་མཛོད་ཀྱི ་ལས་གཞི་ཕལ་ཆེ་བ་

བོད་ནང་འགྲོ་བཞིན་ཡོད། སེངྒེ་ཁ་འབབ་ཀྱི་བཞུར་རྒྱུད་དུ་འཚོ་གནས་བྱེད་

པའི་མི་རྣམས་ལ་སྒེར་གྱི་ཆུའི་དགོས་མཁོ་བེད་སྤྱོད་ཀྱི་ཚད་གཞིར་མཚོན་ ན།

མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་འགྲོ་བ་མིའི་འཕྲོད་བསྟེན་དང་འཚོ་གནས་

ཀྱི་ཆེད་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་མ་མཐའི་ཆུ་བེད་ཀྱི་ཚད་གཞི་དེ་ཙམ་ཡང་ ཐོབ་ཀྱི་མེད།120

གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་རྐྱེན་གྱིས་གཙང་ཆེན་ཁག་

ལ་གནོད་སྐྱོན་ཐེབས་བཞིན་པ་དང་མཉམ་དུ།

གཙང་ཆེན་ཁག་ལ་ཚུལ་དང་

མི་མཐུན་པའི་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པའི་གནས་སྟངས་འདིས་ཀྱང་གནམ་གཤིས་ འགྱུར་ལྡོག་ལ་རྒྱུ་རྐྱེན་བྱེད་སྲིད་པ་ཡིན།

རྒྱལ་སྤྱིའི་རྒྱུག་ཆུའི་འབྲེལ་མཐུད་ཚོགས་པ་ལྟར་ན་ཆུ་མཛོད་ཧ་

ཅང་ཆེན་པོ་ཁག་གིས་གོ་ལའི་ཚ་དྲོད་འཕེལ་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་འདུག རྒྱུ་མཚན་ནི་འཁྱིལ་ཆུའི་རིགས་ཀྱིས་རྩི་ཤིང་དང་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་ཕུང་པོ་རུལ་ སུངས་སུ་གྱུར་པར་བྱས་ཏེ་ན་རླངས་ཁྱབ་སྤེལ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད།121 སྤྱིའི་ཆུ་མཛོད་ཞིབ་དཔྱོད་ཁང་གིས་བརྗོད་གསལ་ལྟར་ན།

ཡང་རྒྱལ་

རྒྱ་ནག་གཞུང་

གིས་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༥༠ ལོར་ཆུ་མཛོད་ཆེ་བའི་གྲངས་འབོར་ ༢༢ ཡོད་པ་དེ་ཕྱི་ ལོ་ ༢༠༠༠ ལོའ ་ི བར་ཆུ་མཛོད་གྲང་ ༢༢༠༠༠ བར་མང་དུ་བཏང་ཡོད། འབྲི་

ཆུ་དང་ཡར་ཀླུང་གཙང་པོའ ་ི བཞུར་རྒྱུན་ཁ་ཕྱོགས་བསྒྱུར་ཏེ་རྨ་ཆུའི་ནང་འདྲེན་

རྒྱུའི་རྒྱ་གཞུང་གི་འཆར་གཞི་འདིས། རྒྱ་ནག་གི་མི་འབོར་ཆེས་མང་པོ་འཚོ་

སྡོད་བྱེད་ཡུལ་དུ་བཞུར་བཞིན་པའི་རྨ་ཆུའི་བཞུར་ཚད་རྒྱས་པར་ཕན་ཐོགས་ ཡོད་ངེས་ཀྱང་། འབྲི་ཆུ་དང་ཡར་ཀླུང་གཙང་པོའ ་ི ཆུའི་དགོས་མཁོར་བརྟེན་ཏེ་ འཚོ་སྡོད་བྱེད་པའི་མི་འབོར་ས་ཡ་མང་པོའ ་ི ཆུའི་ཐོབ་སྐལ་འཕྲོག་ངེས་ཡིན།

54

རྩི་ཤིང་དང་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་རིགས་རྒྱུད་ལ་འཕྲད་པའི་གནོད་རྐྱེན།

མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་གནམ་གཤིས ་འགྱུར་ལྡོ ག ་སྐོ ར ་གྱི ་

རྒྱལ་སྤྱིའི་ལྷན་ཚོགས་ཀྱིས་གལ་ཏེ་གོ་ལའི་གནམ་གཤིས་ཀྱི་ཚ་དྲོད་སེལ་

ཤས་ ༡.༥ ནས་ ༢.༥ བར་འཕར་ཚེ་དེས་གོ་ལའི་སྐྱེ་དངོས་རིགས་ཀྱི་བརྒྱ་ ཆ་ ༢༠ ནས་ ༣༠ བར་རྩ་སྟོངས་སུ་འགྲོ་རྒྱུ་ཡིན་པའི་སྔོན་དཔག་བྱེད་བཞིན་ ཡོད།122 བོད་མཐོ་སྒང་གི་གནམ་གཤིས་ཚ་དྲོད་འཕར་བ་དེས་གཏན་ཆགས་

འཁྱགས་རིམ་ཉམས་ཆག་གི་རྒྱུ་རྐྱེན་བྱས་ཡོད་ཅིང་།

འདི​ིའི་མཇུག་འབྲས་

ནི་སའི་བརླན་གཤེར་སྐམ་ཟད་དུ་ཕྱིན་པ་དང་། སྐྱེ་དངོས་ནང་ཕན་ཚུན་འཚོ་ གནས་ཀྱི་དོན་དུ་ཛ་དྲག་གི་འགྲན་བསྡུར་འབྱུང་བཞིན་པ། དངོས་ཀྱི་རིགས་རྣམས་རྩ་སྟོངས་སུ་འགྲོ་བ་དང་།

གདོད་མའི་སྐྱེ་

མཐར་ཚུགས་ཀ་བརྟན་

པའི་སྐྱེ་དངོས་རིགས་ཀྱིས་ཁོར་ཡུག་ཡོངས་ལ་དབང་བསྒྱུར་བྱེད་པའི་གནས་ སྟངས་འབྱུང་བཞིན་ཡོད། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༨ ལོར་སྐུ་ཞབས་འཇུ་ལི་ཡ། ཀིལིན་ དང་ཁོང་གི་ལས་རོགས་ཚོས་མཚོ་བྱང་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ཁུལ་དུ་ཉམས་ ཞིབ་བྱས་པ་ལྟར་ན།

སྔོན་དུས་བོད་མཐོ་སྒང་གི་ས་ཁུལ་དེར་འབེལ་པོ་ཡིན་

པའི་རྩི་ཤིང་གི་རིགས་མང་དག་ཅིག་ཚབས་ཆེན་གྱིས་སྟོང་ཟད་དུ་ཕྱིན་ཡོད་

པ་བཤད་འདུག ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་བཤད་ན་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༩ དང་ ༢༠༠༡ གི་

དུས་ཡུན་ནང་རྩི་ཤིང་རིགས་རྒྱུད་ཀྱི་བརྒྱ་ཆ་ ༢༧ སྟོང་ཟད་དུ་ཕྱིན་པ་མངོན་ ཡོད་ཅིང་། ཆེས་ཞིབ་ཚགས་ཀྱིས་བཤད་ན་གནམ་གཤིས་ཚ་དྲོད་འཕར་བའི་ རྐྱེན་གྱིས་སྨན་རྩྭའི་རིགས་ཀྱི་རྩི་ཤིང་བརྒྱ་ཆ་ ༢༡ དང་། སྨན་རྩྭ་མིན་པའི་རྩི་ ཤིང་རིགས་ཀྱི་བརྒྱ་ཆ་ ༤༠ རྩ་སྟོངས་སུ་ཕྱིན་ཡོད།123 འདིས་རང་དབང་

གིས་འཚོ་སྡོད་བྱེད་པའི་འབྲོག་པའི་ལམ་ལུགས་ལ་གནོན་ཤུགས་ཆེས་ཆེན་

55

པོ་ཐེབས་ཡོད།

རྒྱུ་མཚན་ནི་རྩྭ་ཟའི་བྱ་བས་སྔོ་རྩྭའི་སྐྱེ་དངོས་སྣ་འཛོམས་

རྒྱུན་གནས་ཡོང་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་རེད།

དེང་སང་དེ་ལྟ་བུའི་སྐྱེ་

དངོས་སྣ་འཛོམས་ཀྱི་རང་བཞིན་དེ་ཉམས་རྒུད་དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད།

ཉེ་དུས་ཀྱི་ཉམས་ཞིབ་པ་ཁག་གིས་བོད་མཐོ་སྒང་གི་གཏན་ཆགས་

འཁྱགས་རིམ་འགོག་ཐབས་མེད་པའི་རྒྱུན་མཐུད་ཀྱི་ཉམས་ཆག་འདིས། སའི་ སྟེང་རིམ་གྱི་ཆུའི་མཐོ་ཚད་དམའ་རུ་བཏང་ཡོད་ཅིང་།

འདིའི་མཇུག་འབྲས་

སུ་ས་གཞིའི་ཕྱི་ངོས་སྐམ་སར་འགྱུར་བཞིན་ཡོད། དེང་སང་རྩྭ་ཐང་དང་སྤང་ ལྗོངས་རྣམས་སྔར་མེད་པའི་རྩ་ངན་རིགས་ཀྱིས་ཁྱབ་བཞིན་པ་དང་། ཚ་དྲོད་ ཀྱིས་སྤང་རྒྱན་ལ་སོགས་པའི་སྨན་རྩའི་རིགས་ཀྱི་སྐྱེ་འཚར་ལ་འགོག་རྐྱེན་

བྱེད་པ་དང་མཉམ་དུ། སྒོ་ཕྱུགས་སེམས་ཅན་ལ་ཕན་ཐོགས་མེད་པ་དང་བྲོ་བ་

མེད་པའི་རྩྭ་ངན་གྱི་གྲངས་འབོར་འཕེལ་རྒྱས་སུ་ཕྱིན་པ་འདིས་བོད་མཐོ་སྒང་ གི་གདོད་མའི་བཅུད་ལྡན་གྱི་སྔོ་རྩྭའི་རིགས་རྣམས་འཚང་ཁས་སྐྱེ་འཚར་བྱེད་ དུ་མི་འཇུག་པ་དེས་སྨན་ལྗོངས་ཀྱི་སྤུས་ཀ་ཉམས་ཞན་དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད།124

ཧུང་ཡན་ཞེ་(Hongyan Xie) ནི་ PhD རིགས་གཅིག་རྐང་འཛིན་

པའི་སློབ་གཉེར་བ་ཞིག་ཡིན་ཞིང་། ཁོང་གིས་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༨ ལོར་གོ་ལའི་ ཐོག་ས་ཆ་མཐོ་ཤོས་སུ་སྐྱེ་འཚར་བྱེད་ཅིང་། མེ་ཏོག་ལྡན་པའི་རྩི་ཤིང་གཡའ་ ཕིམ་འདྲ་བ་(meconopsis)ཅིག་གི་ཐོག་ཉམས་ཞིབ་བྱས་པ་བརྒྱུད།

བོད་

མཐོ་སྒང་རི་རྒྱུད་དུ་རྩི་ཤིང་འདི་ཉིད་ཉུང་དུ་ཕྱིན་ཡོད་པ་ཤེས་རྟོགས་བྱུང་འདུག

གནམ་གཤིས་ཚ་དྲོད་འཕར་བ་དང་མཉམ་དུ་གནམ་གཤིས་དྲོ་སར་སྐྱེ་བའི་རྩི་ ཤིང་རིགས་ཀྱིས་གྲང་སར་བཙན་འཛུལ་བྱས་ཏེ་ས་མཐོ་སའི་སྐྱེ་དངོས་རྣམས་

རང་གི་འཚོ་གནས་ལས་ཕྱིར་འབུད་བྱེད་བཞིན་ཡོད།125 དེའི་མཇུག་འབྲས་

56

སུ་རྩྭ་ཐང་གིས་སྲོག་ཆགས་འཚོ་སྐྱོང་གི་ནུས་པ་དང་། བོད་ཀྱི་གཙོད་ལྟ་བུའི་ རྩྭ་ཁར་བརྟེན་པའི་ས་གནས་ཀྱི་རི་སྐྱེས་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་ཐོག་གནོན་ཤུགས་ ཐེབས་བཞིན་ཡོད།126

ཡང་གནམ་གཤིས་ཚ་དྲོད་ཀྱི་གནས་སྟངས་འདིའི་ལྡོག་ཕྱོགས་ལྟ་

བུར། བོད་ཤར་ཕྱོགས་དཀར་མཛེས་ཁུལ་དུ་ཚ་དྲོད་སེལ་ཤས་ཀླད་ཀོར་འོག་

གི་ཨང་གྲངས་ ༢༩ བར་ལྷུང་བའི་ཚད་བརྒལ་གྱི་གྲང་ངར་ཆེ་བའི་གནམ་ གཤིས་དང་། བུ་ཡུག་འཚུབ་པའི་གནས་སྟངས་བྱུང་ཡོད་ཅིང་། འདི་ནི་ལོ་ངོ་

༢༧ ནང་གི་ཚ་དྲོད་དམའ་ཤོས་ཀྱི་ཟིན་ཐོར་གྱུར་ཡོད། འདིའི་མཇུག་འབྲས་

སུ་བོད་ཀྱི་དགོ་བ་གྲངས་ ༥༥༠༠ གྲང་ཤི་ཐེབས་པའི་ཐོག་ས་གནས་ཡུལ་མི་ དང་སེམས་ཅན་གཞན་དག་ལ་ཡང་ཚབས་ཆེའི་གནོད་སྐྱོན་ཐེབས་ཡོད།127ད་ དུང་ཉེ་དུས་ཀྱི་ཉེན་ཚབས་ཆེ་བའི་གངས་འཚུབ་གཞན་ཞིག་ནི་ལྷོ་ཁ་ས་གནས་

སུ་བྱུང་ཡོད་ཅིང་། ཡུལ་མི་དགུ་ཙམ་ཤི་སྐྱོན་དང་བརྒྱ་ཕྲག་འགའ་ཤས་ལམ་

འགག་ཏེ་གངས་སྐྱོན་ལས་མ་ཐར་བའི་གནས་སྟངས་བྱུང་ཡོད་པ་དང་། གནག་

ལུག་འབུམ་ཕྲག་ (༡༤༤༠༠༠) ལས་བརྒལ་བ་ཤི་སྐྱོན་བྱུང་ཡོད། འདི་ནི་ བོད་ཀྱི་བྱུང་རབས་ཀྱི་ཟིན་ཐོའ ་ི ནང་གི་ཉེན་ཚབས་ཆེ་ཤོས་དང་སྡུག་ཤོས་ཀྱི་

གངས་འཚུབ་ཅིག་ཡིན་པར་བཤད་འདུག128 དམིགས་བསལ་བྱུང་རབས་ ཀྱི་ཁ་ལོ་བསྒྱུར་བའི་ཚད་བརྒལ་གྱི་གནམ་གཤིས་དེ་ལྟ་བུ་རྒྱུན་མཐུད་ནས་

བྱུང་ཚེ། རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ནགས་ཚལ་ལྟ་རྟོག་དབང་འཛིན་པའི་སྟངས་འཛིན་འོག་

ཡོད་པའི་སེམས་ཅན་དེ་ཚོ་ཡང་གཅིག་གྱུར་རྩ་སྟོངས་སུ་འགྲོ་བའི་གནད་དོན་ ཙམ་མིན་པར། ཞོར་འབྲེལ་དུ་བོད་ཀྱི་ཞིང་པ་རྣམས་དང་ཁོང་ཚོའི་སྟོན་འབྲས་ ཐོན་བསྐྱེད་ཐད་ལ་ཡང་ཆེས་ཉེན་ཚབས་རང་བཞིན་གྱི་བརྡབ་གསིག་ཐེབས་

57

རྒྱུ་ཡིན། ཁོར་ཡུག་དང་ནམ་དུས་ཀྱི་གནས་བབས་དམིགས་བསལ་ལ་ལྟོས་ པའི་རྩི་ཤིང་དང་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་གྲངས་འབོར་ཉུང་ཟད་དུ་འགྲོ་བ་དང་།

ཚད་

བརྒལ་གནམ་གཤིས་ཀྱི་དོན་རྐྱེན་དེས་ད་དུང་སྐྱེ་ལྡན་གྱི་རིགས་རྒྱུད་མང་ དག་ཅིག་རྩ་སྟོངས་སུ་འགྲོ་བའི་ཉེན་ཚབས་ཀྱི་གནས་སུ་གྱར་ངེས་ཡིན།

རྩྭ་ཐང་ཉམས་རྒུད་དང་བྱེ་སར་འགྱུར་བས་འབྲོག་པ་འབྲོག་ས་ནས་ འབུད་ཐབས།

སྤྱིར་བཏང་བཤད་ན་བོད་མཐོ་སྒང་གི་རྩྭ་ཐང་དང་སྤང་ལྗོངས་ཀྱི་ད་

ལྟའི་གནས་སྟངས་འདི་འདྲ་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་བར་དུས་ཡུན་རིང་པོའ ་ི ནང་བྱུང་ བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་མང་དག་ལ་འགན་ཁུར་ཡོད་པ་ཞིག་ཡིན་རུང་། རང་འབྱུང་གནམ་

གཤིས་ཚ་དྲོད་རྒྱས་པའི་གནད་དོན་ལས་གཞན་པའི་ཁོར་ཡུག་ཉམས་རྒུད་ཀྱི་ ཚད་གཞི་མྱུར་དུ་གཏོང་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཅིག་ནི། བོད་མཐོ་སྒང་ཐོག་གི་འདས་

མ་འོངས་ད་ལྟ་དུས་གསུམ་གྱི་མིའི་བྱ་སྤྱོད་ཀྱི་རྣམ་གྲངས་མང་པོར་རག་ལུས་

ཡོད། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༨ ལོར་ཕེང་ (Feng Y.) དང་ཁོང་གི་ལས་རོགས་ཚོས་ ཉམས་ཞིབ་129བྱས་པ་ལྟར་ན། འདས་པའི་ལོ་ངོ་སུམ་ཅུའི་རིང་གི་དུས་རིམ་མི་

འདྲ་བའི་ནང་བྱུང་བའི་རྩྭ་ཐང་གི་ས་གཞི་བེད་སྤྱོད་བྱེད་སྟངས་ལ་འགྱུར་བ་བྱུང་ བ་དེ་དག་གིས། ད་ལྟའི་དཀའ་ངལ་འདིའི་རྒྱུ་རྐྱེན་བྱས་ཡོད་པ་བཤད་འདུག

མདོར་ན་སྤྱི་ཁང་སྐབས་ཀྱི་ཐོན་སྐྱེད་གཅིག་བསྡུས་དང་ད་ལྟའི་ཁྱིམ་

གཞི་རང་བདག་ལམ་ལུགས་དར་བའི་དུས་རིམ་སྐབས་ཀྱི་འཆར་གཞི་ཡོངས་ རྫོགས་ནི། རྩྭ་ཐང་བེད་སྤྱོད་ཀྱིས་ཞིང་ལས་ཐོན་སྐྱེད་༼ཡོངས་གྲགས་དགུན་ ཁའི་སྟོན་ཐོག་ལ་གོ་བ་ཡིན།༽འབོར་ཚད་མཐོ་ཤོས་སུ་གཏོང་རྒྱུ་དེ་ཆགས་

58

བོད་ས་མཐོའ ་ི རྩྭ་ཐང་སྟེང་གི་འབྲོག་པ་ཚོར་མཚོན་ན། གནམ་གཤིས་འགྱུར་

ལྡོག་ལ་བརྟེན་པའི་མཇུག་འབྲས་འདི་དག་མྱངས་དང་མྱོང་བཞིན་ཡོད། ཚ་

དྲོད་དང་སྐམ་ཤས་ཇེ་ཆེར་ཕྱིན་པས་ཁོང་ཚོའི་རྩྭ་ཐང་ཉམས་རྒུད་དུ་འགྲོ་

བཞིན་ཡོད་ཅིང་། འདིས་འབྲོག་པ་རྣམས་ནས་སོ་སོའ ་ི གནག་ཕྱུགས་རྣམས་

ས་མཐོ་ས་དང་དཀའ་ངལ་ཆེ་སར་འཚོ་སྐྱོང་བྱེད་རྒྱུ་དེ་མ་གཏོགས་གདམ་

ཀ་གཞན་ཅི་ཡང་མེད་པའི་གནས་སྟངས་ནང་ལྷུང་ཏེ་ཉེན་ཚབས་ཇེ་ཆེར་

འགྱུར་བཞིན་ཡོད།

ཡོད།

དུས་རབས་དེའི་རིང་130གཞུང་གཉེར་ཞིང་ལས་དང་། ཤིང་ནགས་

ལས་དོན་པ། གཞུང་གཉེར་ཁེ་ལས་ཚན་པ་གཞན་དག་བཅས་ཀྱིས་བོད་དང་

ནང་སོག་གི་རྩྭ་ཐང་ས་ཁྱོན་ཧེཀ་ཌར་ས་ཡ་ ༢༠ ཙམ་ཞིག་ཞིང་སར་བསྒྱུར་ ཡོད། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༥༠ ང་གྲངས་ནང་དེ་དག་ལ་གསར་བཏུལ་ཞིང་ས་ཞེས་མིང་

འདོགས་བྱས་ཤིང་། ལམ་ལུགས་དེ་འདས་པའི་ལོ་བཅུ་ཕྲག་འགའི་རིང་རྒྱུན་ མཐུད་དུ་བྱུང་ཡོད་པ་དང་།

རྩྭ་ཐང་ཞིང་སར་བསྒྱུར་བའི་དབང་གིས་ད་ལྟའི་

ཆར་རྩྭ་ཐང་དེ་དག་ཚབས་ཆེན་གྱིས་ཉམས་རྒུད་དུ་ཕྱིན་ཡོད།

དེང་སང་ང་ཚོས་བོད་མཐོ་སྒང་གི་རྩྭ་ཐང་ཁག་༼རྩྭ་ཐང་དང་དེའི་

གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་༽འདས་པའི་ལོ་བཅུ་ཕྲག་གསུམ་མམ། དེ་ལས་ རིང་བའི་དུས་ཡུན་ནང་ཞིང་ལས་ཐོན་སྐྱེད་འཕེལ་རྒྱས་གཏོང་བའི་བརྒྱུད་རིམ་ ནང་འཕྲུ་སློག་བྱས་ཏེ། རྟོགས་བྱུང་ཡོད།

གནོད་ཚབས་ཆེ་བའི་རྫས་ལུད་བརྒྱབ་ཡོད་པ་ཤེས་

གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ཐོག་གི་གདོད་མའི་རྩྭ་ཐང་

འདི་དག་ཐེངས་གཅིག་ཉམས་རྒུད་དུ་སོང་ཚེ། ད་ལྟའི་ཚ་དྲོད་ཆེ་བའི་གནམ་ གཤིས་དང་། དེའི་མཇུག་འབྲས་དང་གཅིག་མཚུངས་ཀྱི་གནས་སྟངས་ཤིག་

59

གི་འོག་ཡང་བསྐྱར་སླར་གསོ་ཡོང་རྒྱུ་ནི་ཤིན་ཏུ་ནས་དཀའ་བ་ཡིན།

དེང་སང་

རྒྱ་ནག་གི་འགོ་ཁྲིད་པ་རྣམས་དང་ཉམས་ཞིབ་པ་འགའ་ཞིག་ལ་མཚོན་ན། མིའི་

བྱ་སྤྱོད་དང་འབྲེལ་བའི་རྩྭ་ཐང་ཉམས་རྒུད་ཀྱི་ཉེས་ཅན་པའམ་ཁག་འདོགས་བྱ་ ཡུལ་ནི་ཉེས་མེད་ཀྱི་སྒོ་ཕྱུགས་འཚོ་སྐྱོང་བ་རྣམས་དང་འབྲོག་པ་རྣམས་ཆགས་ ཡོད། དེང་རབས་ཅན་དུ་བསྒྱུར་རྒྱུ་འམ་འཛིན་སྐྱོང་སྟབས་བདེ་ཞེས་པའི་ལས་ དོན་ལ་ཁ་གཡར་ཏེ།

འབྲོག་པ་དང་སྒོ་ཕྱུགས་འཚོ་སྐྱོང་བ་རྣམས་གཏན་སྡོད་

གཞིས་སར་གནས་སྤོ་བྱེད་དགོས་པའི་གནོན་ཤུགས་སྤྲོད་བཞིན་ཡོད། འདི་ལྟར་

ས་གནས་གཅིག་ཏུ་སྡོད་པའམ། འབྲོག་སྡེ་གཏན་སྡོད་བྱེད་པའི་སྲིད་བྱུས་ཀྱིས་ འབྲོག་པ་རྣམས་ཀྱི་སེམས་སྤོབས་ཉམས་པར་བྱས་པ་ཙམ་དུ་མ་ཟད། ཁོང་ཚོ་མ་ འོངས་པར་དབུས་གཞུང་གི་སྐྱོབ་གསོར་མི་བརྟེན་ཀ་མེད་དུ་བསྒྱུར་ཡོད། ཆེད་ མཁས་པ་འགའ་ཞིག་ལྟར་ན།

རྒྱ་གཞུང་གིས་ཨ་མདོའ་ི ནང་འབྲོག་པའི་ཁྱིམ་

ཚང་འབུམ་གཅིག་ཙམ་གཏན་སྡོད་ས་གནས་སུ་གཞིས་སྤོས་བྱས་ཟིན་ཡོད་པ་ དང་། གྲངས་འབོར་འདི་ནི་ཨ་མདོའ་ི ནང་གི་བོད་རིགས་མི་འབོར་གྱི་ཕྱེད་ཙམ་

ཟིན་གྱི་ཡོད། འབྲེལ་ཡོད་གཞུང་འབྲེལ་མི་སྣས་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ནང་ཕྱི་ལོ་

༢༠༠༩ བར་ས་གནས་དེ་ཁུལ་གྱི་འབྲོག་པ་མང་ཆེ་བ་གཏན་སྡོད་ས་གནས་སུ་ གཞིས་སྤོའ་ི ཆེད་ཨ་སྒོར་ས་ཡ་ ༨༠ གཏོང་འཆར་ཡོད་པ་བཤད་ཡོད་ཅིང་། ཡང་

ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༨ ལོའ་ི ཕྱི་ཟླ་ ༨ ནང་ཀན་སུའུ་ཞིང་ཆེན་གྱི་གཞུང་འབྲེལ་མི་སྣས་ ཀན་ལྷོ་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ཁུལ་གྱི་འབྲོག་པ་ཁྱིམ་ཚང་ ༧༤༠༠༠ ཙམ་གཏན་

སྡོད་ས་གནས་སུ་གཞིས་སྤོའ་ི ཆེད་ཨ་སྒོར་ས་ཡ་ ༡༨༩ འགྲོ་གྲོན་གཏོང་རྒྱུ་ཡིན་ པ་བཤད་ཡོད།131

ཨོ་སི་ཏྲོ་ལི་ཡའི་གཙུག་ལག་སློབ་གཉེར་ཁང་གི་རྒྱ་ནག་ཐོག་ཆེད་

60

མཁས་པ་ཀེ་ཐེ་རིན་ (Katherine Morton) གྱིས་ཝིལ་སོན་ལྟེ་གནས་(Wilson Centre) ཁང་དུ་ཉེ་དུས་གཏམ་བཤད་བྱས་པར། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༠ ནས་བཟུང་ཕལ་

ཆེར་བོད་རིགས་འབྲོག་པ་འབུམ་བདུན་ཙམ་ཞིག་གཏན་སྡོད་ས་གནས་སུ་གཞིས་ སྤོ་བྱས་ཡོད་པ་བཤད་འདུག132 གསར་དུ་གནས་སྤོ་བྱས་པའི་འབྲོག་པ་ཁག་ལ་

འདི་ག་ཕྱི་དྲིལ་ཁོར་ཡུག་སྡེ་ཚན་ནས་འདྲི་བརྩད་བྱས་པར། ཁོང་ཚོ་གཏན་སྡོད་ས་ གནས་སུ་སྤོ་བསྐྱོད་བྱེད་དུ་བཅུག་པ་དེས། ཁོང་ཚོའི་མཛེས་རིག་གི་རིན་ཐང་ལ་

དོ་ཕོག་བཏང་བ་དང་ད་དུང་གདམ་ཀ་ཅི་ཡང་མེད་པར་ཁང་བརྩེགས་སྡོད་ཁང་ནང་ སྤོ་བསྐྱོད་སྐབས། སྐྱབས་མེད་མགོན་མེད་ལྟ་བུའི་གནས་སྟངས་སུ་གྱུར་བའི་སྐོར་

ཁ་གསལ་གྱིས་ལན་འདེབས་བྱེད་ཀྱི་འདུག འདི་ལྟ་བུའི་ཡར་རྒྱས་སུ་འདོད་པའི་ ལས་རིགས་དང་དེང་རབས་ཅན་དུ་བསྒྱུར་བའི་གནས་སྟངས་འོག འབྲོག་པའི་སྤོ་ བསྐྱོད་དང་རང་དབང་བརླག་བཞིན་ཡོད་ན་དེ་ནི། རྩྭ་ཐང་སྲུང་སྐྱོབ་ཟེར་བའི་གནད་ དོན་དེ་ལས་བརྒལ་བའི་སྲིད་བྱུས་ཤིག་ཡོད་ངེས་རེད།

ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༨ ལོར་ནོ་བེལ་གཟེངས་རྟགས་བཞེས་མཁན་དཔལ་འབྱོར་ རིག་པ་བ་མཁས་དབང་ཨ་མརཏྱ་སེན་(Amartya Sen) གྱིས་ཁོང་གི་ཕྱག་དེབ་

<<རང་དབང་གི་རྣམ་པའི་ཡར་རྒྱས་>>133 ཞེས་པའི་ནང། "ཡར་རྒྱས་ཞེས་ པ་དངོས་པོའ་ིདཔལ་ཡོན་གསོག་འཇོག་བྱེད་པ་ཙམ་ཞིག་ལ་གོ་རྒྱུ་མིན་པར། སྐྱེ་

བོ་གང་ཞིག་གིས་རང་གི་རིན་ཐང་བརྩི་སའི་མི་ཚེའི་ཁ་ཕྱོགས་གདམ་ཀ་བྱེད་པའི་ རང་དབང་གི་གོ་སྐབས་ཚད་མཐོར་གཏོང་རྒྱུར་གོ་དགོས་" ཞེས་གསུངས་ཡོད།

རྩྭ་ཟ་འགོག་སྡོམ་གྱིས་རྩྭ་ཐང་ཡར་རྒྱས་ལ་ཕན་གྱི་ཡོད་དམ།

ཉམས་ཞིབ་པ་འདྲ་མིན་མང་པོས་བཤད་པ་ལྟར་ན།134,135,136 བོད་

61

མཐོ་སྒང་གི་རྩྭ་ཐང་ཉམས་རྒུད་དུ་འགྲོ་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ནི། གཏན་ཆགས་འཁྱགས་ རིམ་ཉམས་རྒུད་དང་། གནོད་ཚབས་ཆེ་བའི་གྱ་ཚོམ་གྱི་གཏེར་ཁ་སྔོག་འདོན།

གཞུང་ལམ་འཛུགས་སྐྲུན། རྩྭ་ཐང་ཞིང་སར་བསྒྱུར་བ། གསེར་གྱི་གཏེར་ཁ།

རྩ་ས་ཐལ་སྤྱོད་བྱས་པ་སོགས་དང་། གནམ་གཤིས་ཚ་དྲོད་འཕེལ་བའི་རྐྱེན་

གྱིས་ས་གཞི་སྐམ་པོར་འགྱུར་བ་བཅས་ཡིན་པར་བཤད་ཡོད། བོད་མཐོ་སྒང་ གི་རྩྭ་ཐང་ཉམས་རྒུད་དུ་འགྲོ་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་དུ་ངོས་འཛིན་ཚོད་དཔག་བྱེད་པའི་ གནད་དོན་གྱི་རིགས་ལས་གཞན་པའི་ཡ་མཚན་སྐྱེ་དགོས་པའི་གནས་སྟངས་

ཤིག་ནི། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༤ ལོར་འཇུ་ལི་ཡ། ཀི་ལེན་དང་ཁོང་གི་ལས་རོགས་ ཚོས། མཚོ་སྔོན་གྱི་གྲོང་ཁྱེར་ཟི་ལིང་གི་བྱང་ཕྱོགས་སུ་ཆགས་པའི་ཧོ་པེ​ེ་ (Haibei)ཉམས་ཞིབ་ལྟེ་གནས་ས་ཚིགས་སུ་ཉམས་ཞིབ་ལས་དོན་བསྒྲུབས་

པའི་ནང་།

རྩྭ་ཟའི་བྱ་བས་རྩྭ་ཐང་ཉམས་རྒུད་འགྲོ་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་མི་བྱེད་པའི་

ཐོག་རྩྭ་ཐང་ཉམས་རྒུད་ཀྱི་གནས་སྟངས་ལས་བསྐྱར་གསོའ ་ི རྒྱུ་རྐྱེན་བྱེད་ཀྱིན་ ཡོད་པ་གསལ་སྟོན་བྱས་འདུག137

ད་དུང་ཁོང་ཚོའི་ཉམས་ཞིབ་ལྟར་ན།

གནམ་གཤིས་ཚ་དྲོད་དང་རྩྭ་ཟའི་བྱ་བ་གཉིས་ཕན་ཚུན་ནུས་ཤུགས་གཅོག་

རེས་བྱེད་པའི་ཐོག རྩྭ་ཟའི་བྱ་བས་ས་ཐོག་གི་གཞི་རྩའི་ཐོན་སྐྱེད་རྩ་འབོར་ཇི་ ཡོང་ལ་ཚབས་ཆེའི་གནོད་སྐྱོན་མེད་པ་ཙམ་དུ་མ་ཟད།

ད་དུང་རྩྭ་ཟ་མ་བྱས་

པའི་ས་ཁུལ་ཁག་ཏུ་ས་ཐོག་གི་གཞི་རྩའི་ཐོན་སྐྱེད་རྩ་འབོར་གྱི་འབོར་ཚད་སྐྱོ་ བ་ཡོད་པ་བསྟན་འདུག

ཁོང་ཚོས་རྩྭ་ཟའི་བྱ་བས་དཔྱིད་དུས་ཀྱི་རྩི་ཤིང་སོགས་སྐྱེ་འཚར་

གྱི་ནམ་དུས་རྒྱུན་ཇེ་རིང་དུ་གཏོང་བ་དང་། རྩི་ཤིང་གི་ནག་རྫས་དང་ཟེ་རླངས་

(nitrogen)ཀྱི་འབོར་ཚད་དོ་སྙོམ་ཡོང་བའི་མཐུན་རྐྱེན་ཡང་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་

62

གཤམ་གསལ་དོན་ཚན་རྣམས་ཀྱི་ནང་གསལ་སྟོན་བྱས་འདུག •

རྩྭ་ཟའི་བྱ་བས་རྩི་ཤིང་གི་ལོ་མའི་ལོ་ཚད་ཆགས་བབ་ལ་བརྗེ་བསྒྱུར་

བྱེད་པ་དང་རྩི་ཤིང་རྙིང་པའི་རིགས་རྣམས་བསྐྱར་དུ་འཚར་ལོང་ཡོང་བའི་རྒྱུ་ རྐྱེན་བྱེད་པ་ཡིན། •

ཕན་ཐོགས་ཆུང་ཡང་འཕེལ་སྟོབས་ཆེ་བའི་རྩི་ཤིང་ལ་སྟངས་འཛིན་

•

ཕྱུགས་རིགས་ཀྱི་རྩྭ་ཟས་པའི་ས་ཁུལ་ནང་རྩི་ཤིང་གི་རིགས་རྣམས་

གྱི་མཐུན་རྐྱེན་བྱེད་ཀྱི་ཡོད།

རྒྱུན་གནས་ཐུབ་པའི་གོ་སྐབས་ཡོད་ཅིང་། དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ་ཕྱུགས་རིགས་ཀྱི་ རྩྭ་མ་ཟས་པའི་ས་ཁུལ་ནང་རྩི་ཤིང་རྣམས་ཉམས་བརླགས་སུ་འགྲོ་བཞིན་པ། •

རྩྭ་ཟའི་བྱ་བ་དང་བཅས་པའི་ཚ་དྲོད་ཆེ་སར་ལྟོས་ཏེ་བཤད་ནའང་།

རྩྭ་ཟའི་བྱ་བ་མེད་སའི་ས་ཁུལ་ཁག་ཏུ་རྩི་ཤིང་གི་རིགས་སྟོང་ཟད་དུ་འགྲོ་བའི་ ཚད་གཞི་ཆེས་མགྱོགས་པ་ཡོད། •

རྩྭ་ཟའི་བྱ་བས་རྩ་ཁའི་ས་ཁུལ་གྱི་ཐོན་ཤུགས་གོང་འཕེལ་ཡོང་བའི་

རྒྱུ་རྐྱེན་བྱེད་པ་མ་ཟད། རྩི་ཤིང་གི་སྐྱེ་སྟོབས་དང་སྤུས་ཚད་གཉིས་ཀའི་ཐོག་ གནམ་གཤིས་ཚ་དྲོད་ཀྱི་གནོད་སྐྱོན་ངན་པའི་རིགས་འགོག་སྲུང་གི་བྱ་བ་ཡང་ སྒྲུབ་ཀྱི་ཡོད།

རྩྭ་ཐང་རྣམས་ཐེངས་གཅིག་ཉམས་རྒུད་དུ་ཕྱིན་ཚེ།

གནམ་གཤིས་ཚ་དྲོད་

འཕར་བ་དང་སྡེ བ ས་ཏེ ་ བྱེ ་ ཐང་དུ་འགྱུར་བའི ་ གནས་སྟངས་དེ ་ རྒྱུན་མཐུད་

ཡོང་ངེས་རེད། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༨ ལོར་བརྒྱབ་པའི་འདྲ་དཔར་དེས་གངས་རིན་ པོ་ཆེའི་ཉེ་འགྲམ་གྱི་རྩྭ་ས་བྱེ་ཐང་དུ་འགྱུར་བའི་ཉེན་ཚབས་ཀྱི་གནས་སྟངས་

གསལ་པོ་སྟོན་གྱི་འདུག དེང་སང་བྱེ་ཐང་དུ་འགྱུར་བའི་གནས་སྟངས་འདི་ནི་

63

སྤྱིར་བོད་ས་ཡོངས་དང་། བྱེ་བྲག་ཏུ་བོད་བྱང་ཤར་གྱི་རྨ་ཆུ་དང་འབྲི་ཆུའི་ཆུ་ འགོའ ་ི ས་ཁུལ་གྱི་རྩ་ཐང་བྱེ་འགྱུར་གྱི་གནས་སྟངས་དེ་བས་ཀྱང་ཚབས་ཆེན་

པོ་ཡིན། ས་གནས་ས་ཐོག་གི་ཉམས་ཞིབ་དང་རྒྱང་ཚོར་ཡོ་ཆས་ཀྱིས་བླངས་

པའི་བརྙན་པར་ལ་བརྟེན་ནས། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༤ ལོར་བརྟག་དཔྱད་བྱས་པ་ལྟར་ ན། འབྲི་ཆུའི་ཆུ་འགོའ ་ི ས་ཁུལ་གྱི་རྩྭ་ཐང་ཉམས་རྒུད་ཕྱིན་པ་དང་རླུང་འཚུབ་ སོགས་ཀྱིས་སྟེང་ས་ཉམས་སྐྱོན་ཕྱིན་པའི་ས་ཁྱོན་དེ་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ཆིག་

འབུམ་དྲུག་ཁྲི་བརྒལ་གྱི་ (༡༠༦,༣༠༠) ཡོད་པ་དང་། འདིས་ས་ཁྱོན་ཡོངས་ ཀྱི་བརྒྱ་ཆ་ ༦༧ ཟིན་གྱི་ཡོད།138

མཉམ་སྦྲེ ལ ་རྒྱལ་ཚོ ག ས་ཀྱི ་ འཛུགས་སྐྲུན་ལས་གཞི ་ ཚོ ག ས་པ་

(UNDP) ཡི་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༧ ལོའ ་ི སྙན་ཐོ་139 ལྟར་ན། ལོ་རེར་བོད་ཀྱི་རྩྭ་ ཐང་བྱེ་ཐང་དུ་འགྱུར་བའི་ཚད་གཞི་དེ་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ ༢,༣༣༠ ལ་བསླེབས་

ཡོད་པ་བཤད་འདུག དབྱང་(Yang M.) དང་ཁོང་གི་ལས་རོགས་ཚོས་ཕྱི་ ལོ་ ༢༠༠༤ ལོར་བྱས་པའི་ཉམས་ཞིབ་140 ལྟར་ན། མཚོ་སྔོན་ས་ཁུལ་གྱི་རྩྭ་ ཐང་བྱེ་ཐང་དུ་འགྱུར་བའི་ས་ཁྱོན་དེ་ཞིང་ཆེན་གྱི་ས་ཁུལ་ཡོངས་ཀྱི་བརྒྱ་ཆ་

༡༠.༩༥ བསླེབས་ཡོད་པ་བསྟན་འདུག

མིའི་བྱ་སྤྱོད་ལ་བརྟེན་པའི་རྩྭ་ཐང་ཉམས་རྒུད་ཀྱི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཞན།

• མེ་འཁོར་ལྕགས་ལམ་དང་གཞིས་སྡོད་པའི་ཆེད་དུ་འཛུགས་སྐྲུན་བྱས་ པའི་གྲོང་ཁྱེར་གསར་པ།

དེ་བཞིན་རྒྱ་ཆེའི་གཞུང་ལམ་ལ་སོགས་པ་

ཡར་རྒྱས་སུ་འདོད་པའི་རྨང་གཞིའི་འཛུགས་སྐྲུན་ཁག

• གཞུང་གི་སྲིད་བྱུས་གསར་པའི་གནོན་ཤུགས་འོག་ས་མ་འབྲོག་གི་སྤྱི་

64

ཚོགས་ཀྱི་གནའ་བོའ ་ི རྩྭ་ཐང་གི་རིགས་རྣམས་ཚོང་ལས་ཡར་རྒྱས་ཀྱི་ དོན་དུ་གསར་སྦོལ་བྱས་ཏེ་ཞིང་ས་སོགས་སུ་བསྒྱུར་བ།

• ལྷག་པར་རྒྱ་རིགས་གཞིས་ཆགས་པ་རྣམས་དང་དམག་སྡེ་ཚན་པ་ཁག་ གིས་ས་བབ་དམའ་སའི་ཨ་མདོ་མཚོ་སྔོན་པོའ ་ི འབྲོག་ཐང་ས་ཁུལ་དུ་ ཡུངས་འབྲུ་འདེབས་ལས་བྱེད་པ།

• ས་གནས་དཔོན་རིགས་ཀྱི་མཐུན་འགྱུར་འོག་སྟངས་འཛིན་མེད་པའི་སྒོ་

ནས་གསེར་གཏེར་འདོན་པ་དང་རྩྭ་ཐང་ཁག་ཏུ་ཁྲིམས་འགལ་གྱིས་རི་ སྐྱེས་སྨན་རྩ་འཐུ་བ།

• ས་སྐྱེས་རྡོ་སྐྱེས་ཀྱི་གཅན་གཟན་གྱི་རིགས་རྣམས་རྩ་སྟོངས་སུ་གཏོང་བ་ འདིས་རྩྭ་ཐང་ལ་གནོད་པའི་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་གྲངས་འབོར་འཕེལ་རྒྱས་ལ་

དོ་སྙོམ་བཟོ་བའི་རང་བཞིན་གྱི་སྟངས་འཛིན་ཉམས་བརླགས་སུ་གཏོང་ བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་བྱེད་པ་བཅས།

བཟའ་བཅའི​ི་བདེ་འཇགས་དང་འགྲོ་བ་མིའི་དུས་བསྟུན་གོམས་འདྲིས།

ང་ཚོས་ཉེ་བའི་ཆར་འཛམ་གླིང་ཁྱོན་ཡོངས་སུ་སྟོན་འབྲས་ཐོན་སྐྱེད་

ཀྱི་འབོར་ཚད་ཉམས་རྒུད་དུ་སོང་བ་མཐོང་ཡོད།

དེ་ཡང་འདས་པའི་ལོ་ངོ་

བརྒྱད་ནས་ལོ་ངོ་དྲུག་གི་ནང་འཛམ་གླིང་གི་འབྲུ་རིགས་ཐོན་སྐྱེད་ཀྱི་འབོར་

ཚད་དེ་འཛད་སྤྱོད་པའི་སྤྱོད་སྒོའ ་ི ཚད་གཞི་ལས་ཚད་དམའ་རུ་སོང་བ་དེས།

འབྲུ་རིགས་ཀྱི་རིན་གོང་ཇེ་མཐོར་འཕར་ཏེ། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༨ ལོར་མཐོ་ཤོས་ སུ་བསླེབས་ཡོད།141 འཛམ་གླིང་གི་མི་འབོར་ལོ་རེའི་ནང་ས་ཡ་ ༧༠ འཕར་ བཞིན་པའི་གནས་སྟངས་ལས་འབྲུ་རིགས་ཀྱི་ཐོན་འབོར་ད་དུང་མང་དུ་གཏོང་

65

དགོས་པའི་གནས་སྟངས་དེ། ཛ་དྲག་དང་ཉེན་ཚབས་ཆེ་རུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད། ད་དུང་དེའི་ཐོག འབྲུ་རིགས་རྣམས་ཟ་བཅའ་གཅིག་པུར་སྤྱོད་པ་ལས་གཞན་ པའི་སྐྱེ་ལྡན་བུད་རྫས་ཐོན་སྐྱེད་ཆེད་བེད་སྤྱོད་གཏོང་དགོས་པ་ལྟ་བུའི་བཀོལ་ སྤྱོད་ཀྱི་ཁ་ཕྱོགས་ཀྱང་མང་དག་ཅིག་འགྱུར་བཞིན་ཡོད།

འཛམ་གླིང་གི་ཟ་

བཅའི་ཐོན་ཚད་བྲི་ཆག་གི་འཕྲལ་མའི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཙོ་བོ་དེ་ནི་ཆུའི་ཐོན་ཁུངས་

ཉམས་ཟད་དུ་ཕྱིན་པ་དེ་ཡིན། ས་འོག་གི་ཆུ་གཏེར་འདོན་ཤུགས་ཧ་ཅང་ཆེ་བ་ སྟེ། ཞིང་ཆུའི་དོན་དུ་ཁྲོན་པ་ས་ཡ་མང་པོ་བསྔོག་འབྲུ་བྱས་པ་དེས་རྒྱ་ནག་དང་ རྒྱ་གར། ཨ་རི་བཅས་འབྲུ་རིགས་ཐོན་སྐྱེད་མཁོ་སྐྲུན་ཆེ་ཤོས་བྱེད་མཁན་གྱི་ རྒྱལ་ཁབ་གསུམ་ནང་། ད་ཆ་ས་འོག་གི་ཆུ་རིམ་ཚད་དམའ་རུ་ཕྱིན་ཡོད།142

རྒྱ་གར་དང་རྒྱ་ནག་གི་འབྲུ་རིགས་སྟོན་ཐོག་གི་བརྒྱ་ཆ་ ༦༠ ནས་ ༨༠ བར་ ཞིང་ཆུ་འདྲེན་གཏོང་དགོས་པའི་ཞིང་ས་ཁག་ནས་ཡོང་གི་ཡོད། དམིགས་ བསལ་ཆུའི ་ ཐོ ན ་ཁུངས་རྫོ ག ས་འགྲོ ་ རྒྱུའི ་ དཀའ་ངལ་ལ་གདོ ང ་ལེ ན ་བྱེ ད ་

དགོས་ཀྱི་ཡོད། རྒྱལ་ཡོངས་ཀྱི་གྲོའ ་ི ཐོན་སྐྱེད་ནི་ཐོན་ཁུངས་ཁྱོན་ཡོངས་ནས་ ཕྱེད་ལས་བརྒལ་བ་དང་། མ་རྨོས་ལོ་ཏོག་སུམ་ཆ་གཅིག་ཙམ་ཐོན་སྐྱེད་བྱེད་ སའི་རྒྱ་ནག་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་རྒྱ་ཐང་དུ་ས་འོག་ཆུ་རིམ་ཆེས་མགྱོགས་པོར་བྲི་

ཆག་འགྲོ་བཞིན་ཡོད། འདིས་སྟོན་ཐོག་གི་ཐོན་ཚད་ཆག་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་བྱས་སྟེ།

ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༧ ལོའ ་ི འབྲུ་རིགས་ཐོན་སྐྱེད་མེ་ཏྲིག་ཏུན་(Metric Ton)ས་ཡ་ ༡༡༡ ཐོན་འབོར་དང་བསྡུར་ན། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༨ ལོར་མེ་ཏྲིག་ཏུན་ས་ཡ་ ༡༠༣

བར་མར་ཆག་པ་ལྟར་ཡིན། དུས་ཡུན་དེ་རང་གི་ནང་འབྲས་ཀྱི་ཐོན་སྐྱེད་ཀྱང་ ཏུན་ ༡༢༧ ནས་ཏུན་ ༡༡༩ བར་ཏེ་བརྒྱ་ཆ་ ༦ མར་ཆག་ཡོད། རྒྱ་ནག་གིས་

སྲན་སེར་དགོས་མཁོའ ་ི བརྒྱ་ཆ་ ༧༠ ཙམ་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་དག་ནས་ནང་

66

འདྲེན་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ་ལྟར།

མི་རིང་བར་འབྲུ་རིགས་ཧ་ཅང་འབོར་ཚད་

ཆེན་པོ་ནང་འདྲེན་བྱེད་དགོས་ངེས་ཡིན།143

ཨ་རིའི་རྒྱལ་ཡོངས་ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་ལྟེ་གནས་ཁང་ནས་འདོན་

སྤེལ་བྱས་པའི་ཉམས་ཞིབ་ལྟར་ན།

རྒྱལ་ཁབ་ཁག་ཅིག་གི་ཚན་རིག་པའི་

ཚོགས་པ་ཞིག་ནས་ཚ་དྲོད་སེལ་ཤས་གཅིག་མཐོར་རུ་ཕྱིན་ཚེ། དེས་མ་རྨོས་

ལོ་ཏོག་དང་། གྲོ། འབྲས་བཅས་ཀྱི་ཐོན་འབབ་བརྒྱ་ཆ་ ༡༠ ཆག་རྒྱུ་ཡིན་པ་ ར་སྤྲོད་བྱས་འདུག དེར་མ་ཟད་གནམ་གཤིས་ཚ་དྲོད་འཕར་བའི་དབང་གིས་ གངས་འཁྱགས་བཞུར་སྟོ ང ས་སུ་ཕྱི ན ་པ་དེ ས ་ཀྱང་ཞི ང ་ལས་ཐོ ན ་སྐྱེ ད ་ལ་ ཕུགས་གནོད་ཚབས་ཆེན་ཡོང་ངེས་ཡིན།144

ཞིང་ལས་ཀྱི་འཚོ་ཐབས་དང་

ཟས་རིགས་ཀྱི་བདེ་འཇགས་ཐད་གདོང་ལེན་བྱེད་དགོས་པའི་གནད་དོན་གལ་ ཆེ་ཤོས་གཅིག་ནི།

གནམ་གཤིས་ཚ་དྲོད་ཀྱི་གནས་སྟངས་ཙམ་མིན་པར།

ངེས་བརྟན་མེད་པའི་གནམ་གཤིས་ཀྱི་གནས་སྟངས་དེ་ཡིན།

ཉམས་ཞིབ་པ་

ཁག་གིས་ངེས་བརྟན་མེད་པའི་གནམ་གཤིས་ཀྱི་གནས་སྟངས་འདིས་དཔྱིད་ དུས་ཀྱི་ས་བོན་འདེབས་ལས་དང་སྟོན་དུས་ཀྱི་བཙས་མ་བརྔ་བར་གནོད་སྐྱོན་ ཡོང་རྒྱུ་ཡིན་པ་གསལ་སྟོན་བྱས་ཡོད།

བོ ད ་ཀྱི ་ ས་ཁུལ་མང་པོ འ ་ི ནང་དུས་ཡུན་རི ང ་པོ ར ་ཟས་རི ག ས་མི ་

འདང་བ་དང་དབུལ་ཕོ ང ས་ཀྱི ་ དཀའ་ངལ་མྱོ ང ་དགོ ས ་པ་བྱུང་ཡོ ད ་ཅི ང ་། འདིའི་སྐོར་བོད་ཀྱི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་དང་མང་གཙོ་འཕེལ་རྒྱས་ལྟེ་གནས་

ཁང་ནས་འདོན་སྤེལ་བྱས་པའི། “བོད་མིའི་གནས་སྟངས་ཉེན་ཚབས་ཅན་དུ་ བསྒྱུར་བ”།

ཞེས་པའི་སྙན་ཐོའ ་ི ནང་བོད་ནས་ཕེབས་པའི་བོད་མི་ཁག་ཅིག་

ལ་བཅར་འདྲི་བྱས་ཏེ་སྙན་ཐོར་བཀོད་འདུག145

67

རྒྱ་གཞུང་གི་བཟའ་བཅས་

འཛད་སྤྱོད་སྐོར་གྱི་ལོ་རེའི་གནས་བསྡུས་དཔྱད་ཞིབ་ཡིག་ཆའི་ནང་བོད་ནང་ གི་གྲོང་ཁྱེར་དུ་སྡོད་མི་རྣམས་ལས་ཞིང་འབྲོག་མི་མང་ཚོས་ཁ་ཟས་ལ་ལོངས་ སྤྱོད་གང་ཙམ་གྱིས་ཉུང་བ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་བཀོད་ཡོད། བཅའ་ཁྲལ་དང་དངུལ་ བུན་གྱི་སྐྱེད་ཀ་ཧ་ཅང་མཐོ་བའི་གནས་སྟངས་ཀྱིས་བོད་མི་རྣམས་སྟོན་ཐོག་གི་

ཐོན་འབབ་མི་འདང་བའི་དཀའ་ངལ་ལ་གདོང་ལེན་མི་བྱེད་ཐབས་མེད་དུ་གྱུར་ བཞིན་ཡོད། དེ་ལས་ཀྱང་ཛ་དྲག་པ་ཞིག་ལ། རྒྱུན་ལྡན་མིན་པའི་ཚད་བརྒལ་གྱི་ གནམ་གཤིས་སྡུག་པོས་བོད་ཀྱི་ཞིང་ལས་ཐོན་སྐྱེད་བཟང་བའི་ས་གནས་ཉུང་

ཤས་ཁྲོད་ཀྱི་གཞིས་རྩེ་ས་ཁུལ་དང་ལྷོ་ཁ་ས་ཁུལ་ལྟ་བུར་ཡང་བཟའ་བཅས་ མི་འདང་པའི་གནས་སྟངས་འབྱུང་བཞིན་ཡོད།

སྟབས་མི་ལེགས་པ་ཞིག་ལ་

གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་གནས་སྟངས་དེ་འགོག་ཐབས་མེད་པ་ལྟ་བུ་ཞིག་ ཏུ་གྱུར་ཡོད་ལ།

གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་ཤུགས་རྐྱེན་ངན་པ་ཁག་ཉེན་

ཚབས་ཇེ་ཆུང་དུ་གཏོང་བར་ལས་རིམ་མང་ཞིང་དུས་ཡུན་རིང་པོ་འགོར་རྒྱུའི་ གནས་སྟངས་ཤིག་ཆགས་ཡོད། ང་ཚོས་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་ཤུགས་ རྐྱེན་ཁག་དང་བསྟུན་གནས་བྱེད་རྒྱུར་སྦྱོང་བརྡར་བྱེད་དགོས། ད་དུང་ཕྱིན་ཆད་ ནག་རྫས་གློད་གཏོང་གཏན་ནས་མ་བྱས་པའི་དབང་དུ་བཏང་ནའང་།

ད་ཡོད་

རླུང་ཁམས་ནང་གནས་པའི་ནག་རྫས་ཀྱི་འབོར་ཆ་དེས་ལོ་ངོ་ལྔ་བཅུའི་རིང་ དྲོད་ཁང་རླངས་རྫས་ཀྱི་གནོད་སྐྱོན་མུ་མཐུད་ནས་ཡོང་ངེས་ཡིན། ཁོར་ཡུག་ ལ་གནོད་སྐྱོན་ཤུགས་ཆེ་མི་འགྲོ་བའི་ཐོག་ནས། གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་

བཟང་ཕྱོགས་ཀྱི་འབྲས་བུའི་དཔེ་མཚོན་ཁག་ཅིག་གཤམ་གྱི་ལེ་ཚན་ནང་ཡོང་ རྒྱུ་ལྟར་བེད་སྤྱོད་ལེགས་པོ་གཏོང་རྒྱུ་ནི་ང་ཚོའི་ལག་ཏུ་ཡོད་པའི་ཆེས་རྣམ་ དཔྱོད་ལྡན་པའི་ཐབས་བྱུས་དེ་ཡིན།

68

རྒྱལ་སྤྱིའི་ཚོགས་སྡེ་མང་པོས་འབྲེལ་

ཡོད་སྤྱི་ཚོགས་རྣམས་ལ་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་ཤུགས་རྐྱེན་གྱི་གནོད་ ཉེན་ཆེ་བའི་གནས་སྟངས་རིགས་འགོག་ཐབས་སུ། གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་ གི་གནས་སྟངས་དང་བསྟུན་ཐབས་བྱེད་དགོས་པ་ནན་སྐུལ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད།

བཟང་ཕྱོགས་ཀྱི་རྗེས་འབྲས་ཁག

མ་མཐར་སྐབས་འཕྲལ་གྱི་གནས་སྟངས་དང་འབྲེལ་ནས་བཤད་ན།

གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་རྗེས་འབྲས་རྣམས་ངེས་པར་དུ་ངན་ཕྱོགས་རྐྱང་

པ་ཡིན་དགོས་དོན་མེད། དཔེར་ན། སི་ཁྲོན་ཞིང་ཆེན་གྱི་བྲག་མགོ་ས་ཁུལ་ དུ་དེང་སང་ཡུལ་མི་ཚོས་སི་པན་འདེབས་ལས་བྱེད་ཐུབ་ཀྱི་ཡོད།

དེ་སྔོན་

ཡིན་ན་སྟོན་འབྲས་དེ་རིགས་སྐྱེ་འཚར་ཡོང་རྒྱུར་གནམ་གཤིས་ཧ་ཅང་གྲང་

དྲགས་ཀྱི་ཡོད།146 ད་དུང་བོད་ས་མཐོའ ་ི ཕྱུགས་རྫི་ཚོར་ཡང་། འདས་པའི་

ལོ་ངོ་འགའི་རིང་གི་དགུན་དུས་སུ་གནས་བཟོད་བདེ་པོ་བྱུང་བའི་ཚོར་སྣང་

བྱུང་འདུག ཚེ་དབང་ནི་བོད་རིགས་ལུག་རྫི་བ་ཞིག་ཡིན་ཞིང་ཁོས་སྤོབས་པ་

ཆེན་པོས་བརྗོད་དོན། གནམ་གཤིས་ཚ་དྲོད་ཆེ་རུ་ཏན་ཏན་འགྲོ་བཞིན་འདུག

འདི་ལོའ ་ི གྲང་ངར་གྱིས་སྒོ་ཟོག་ཤི་སྐྱོན་ཉུང་ཉུང་ཞིག་ལས་བྱུང་མ་སོང་།147 ཞེས་བཤད། ཁོ་པར་མཚོན་ན་དགུན་ཁའི་མཚན་དུས་ཀྱི་དྲོད་ཚད་འཕར་བའི་ གནས་སྟངས་དེ་ནི་བཟང་ཕྱོགས་ཀྱི་འགྱུར་བ་ཞིག་ཡིན་འདུག

སློབ་དཔོན་ཏེཇ་པར་ཏཱབ་ (Tej Partap) ༼ཁོང་ནི་བོད་ཀྱི་ཟས་

རིགས་བདེ་འཇགས་སུ་བསྒྱུར་ཐབས་ཞེས་པའི་དཔེ་དེབ་ཀྱི་ཟུང་འབྲེལ་རྩོམ་ སྒྲིག་པ་དང་། དེ་སྔ་རི་རྒྱུད་གཅིག་བསྡུས་ཡར་རྒྱས་ལྟེ་གནས་ཁང་གི་ནང་རི་ རྒྱུད་ས་ཁུལ་དུ་ཞིང་ལས་ལམ་ལུགས་ཚན་པའི་འགན་འཛིན་དང་།

69

ད་ལྟ་ཧི་

མཱ་ཅལ་མངའ་སྡེའི་ཞིང་ལས་སྐོར་གྱི་གཙུག་ལག་སློབ་གཉེར་ཁང་དུ་ཉེ་བའི་ རིགས་བདག་གི་ཕྱག་ལས་གནང་བཞིན་ཡོད།༽

ལགས་ནས་འདས་པའི་མི་

ལོ་ཉུང་ཤས་རིང་གནམ་གཤིས་ཚ་དྲོད་རྒྱས་པའི་རྐྱེན་གྱིས་བོད་ནང་ཡུངས་

དཀར་རིགས་དེ་སྔོན་འདེབས་ས་ལས་སྤྱི་ལེ་གཅིག་གི་མཐོ་སར་དེང་སྐབས་ འདེབས་ལས་བྱེད་ཐུབ་ཀྱི་ཡོད་པ་གསུངས་ཡོད། ཡང་ཁོང་ནས་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༠ ལོར་དེ་སྔ་དྲོད་ཁང་ནང་འདེབས་ལས་བྱེད་དགོས་པའི་འབྲུ་རིགས་དང་། མ་ རྨོས་ལོ་ཏོག

སྲན་ཚོད་ཀྱི་རིགས་རྣམས་ཕྱི་རོལ་ཞིང་ཐང་དུ་རང་འབྱུང་རླུང་

ཁམས་ནང་འདེབས་ལས་བྱེད་ཐུབ་ཀྱི་ཡོད་པ་ར་འཕྲོད་བྱུང་འདུག

ད་དུང་

འབྲུ་ཁོ་ན་རྒྱུན་གནས་ཐུབ་པའི་སྟོན་ཐོག་གི་རིགས་མིན་པ་དང་།

གནམ་

ཁོང་གིས་བོད་ནང་དཔལ་འབྱོར་གྱི་གནས་སྟངས་ཐོག་ནས་བཤད་ན།

ནས་

གཤིས་ཚ་དྲོད་དང་མཐུན་ཤས་ཆེ་བའི་སྟོན་ཐོག་གསར་པ་དང་སྔོ་ཚལ་གསར་ པའི ་ རི ག ས་རྣམས་ངེ ས ་པར་དུ་འདེ བ ས་ལས་བྱེ ད ་དགོ ས ་པའི ་ གླེ ང ་སློ ང ་

གནང་བཞིན་ཡོད།148 དཔེར་ན། ཁེ་ན་ཌའི་བཱི་རི་ཊིཤ་ཁོ་ལོམ་བྷི་ཡ་(British Columbia)

གཙུག་ལག་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོར་བོད་ཀྱི་ཆུའི་ཐོན་ཁུངས་སྐོར་

རིགས་གཅིག་རྐང་འཛིན་གྱི་ཉམས་ཞིབ་གནང་མཁན་བཀྲིས་ཚེ་རིང་ལགས་ ཀྱིས་གསལ་རྟོགས་བྱུང་བ་ལྟར་ན། སྤི་ཏིའི་ཡུལ་མི་ཚོས་གནམ་གཤིས་འགྱུར་

ལྡོག་གི་གནས་སྟངས་ལ་བསྟུན་འདྲིས་བྱས་ཏེ་སྲན་ནག་གི་ཚབ་ཏུ་སྲན་ལྗང་ འདེབས་ལས་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་འདུག ཁོང་ཚོས་ད་ལྟའི་བར་དཔལ་འབྱོར་གྱི་ཐད་

ནས་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་གནས་སྟངས་འོག་འཚོ་གནས་ཐུབ་པ་བྱུང་ ཡོད།149 དེ་ཡང་རྒྱ་གར་ཧི་མཱ་ཅལ་མངའ་སྡེའི་ཁོངས་གཏོགས་སྤི་ཏི་ས་ཁུལ་ནི་

བོད་དང་ས་བབས་འདྲ་བའི་ཞིང་འབྲོག་ས་ཁུལ་ཞིག་ཡིན།

70

ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༢ ལོའ ་ི ལོ་རེན་ (Lauren Sacks) དང་སིན་ཐི་ཡ་ (Cynthia Rosenzweig) གཉིས་ཀྱི་ཉམས་ཞིབ་བྱས་པ་150 ལྟར་ན། གནམ་

གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་དང་བསྟུན་ཐབས་ཀྱིས་ཐོན་སྐྱེད་མཁོ་སྒྲུབ་བྱེད་པར། རྒྱལ་ ཁབ་དང་ས་གནས་གཉིས་ཀའི་ཞིང་ལས་ཀྱི་རྨང་གཞིའི་འཛུགས་སྐྲུན་ནང་ དཔལ་འབྱོར་གྱི་མ་འཛུགས་བྱེད་དགོས་པ་དང་།

དེ་བཞིན་གནམ་གཤིས་

འགྱུར་ལྡོག་གི་རྗེས་འབྲས་ངན་པས་གནོད་སྐྱོན་ཐེབས་པའི་ཞིང་པ་ཚོའི་ཟས་

རིགས་བདེ་འཇགས་ལ་འགན་ལེན་ཆེད། རྒྱལ་ཁབ་དང་ས་གནས་རིམ་པའི་ སྲིད་ཇུས་ལ་འགྱུར་བ་གཏོང་དགོས་པ་གལ་ཆེར་གྱུར་ཡོད།

འོན་ཀྱང་བོད་

རིགས་རྣམས་ལ་སོ་སོའ ་ི ལས་དོན་དང་བྱ་གཞག་ནང་རང་དབང་གིས་འགན་ ལེན་བྱེད་པའི་གནས་བབས་གང་ཡང་མེད་སྟབས། གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་

དང་བསྟུན་ཐབས་ཀྱི་ལས་དོན་འདི་རིགས་ནི། ཁོང་ཚོས་སྙོབ་ཐབས་མེད་པའི་ གནས་སྟངས་ཤིག་ཡིན་པ་བཤད་འདུག

བོད་ཀྱི་ས་བབས་ཆེས་མཐོ་བའི་དབང་གིས་ནས་རིགས་ནི་སྲོལ་རྒྱུན་

གྱི་སྟོན་ཐོག་གཙོ་བོ་དེར་གྱུར་ཡོད། དེར་བརྟེན་རྩམ་པ་ནི་བོད་མིའི་རྒྱུན་ཟས་ཀྱི་ གཙོ་བོ་དེ་ཆགས་ཡོད།

ཡིན་ནའང་ཉེ་བའི་ལོ་ངོ་འགའི་རིང་ཞིང་ལས་ཐོན་སྐྱེད་

ཡར་རྒྱས་བྱུང་བ་དང་ཆབས་ཅིག ཡུལ་མིའི་བཟའ་བཏུང་ལོངས་སྤྱོད་ཀྱི་གནས་ སྟངས་ལ་འགྱུར་བ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད།

འདས་པའི་ལོ་རབས་འགའི་རིང་བོད་ནང་

གྲོང་ཁྱེར་གསར་འཛུགས་དང་བརྡ་འཕྲིན་བྱ་གཞག གཞུང་ལམ་ལྟ་བུའི་རྨང་གཞི་ འཛུགས་སྐྲུན་ཁག་གཅིག་མཐོང་ཆོས་སུ་གྱུར་ཡོད་ཅིང། འགྱུར་བ་འདི་དག་གིས་

བོད་ནང་བོད་རིགས་མིན་པའི་ཕྱི་མི་གཞིས་སྡོད་པ་ཧ་ཅང་མང་པོ་ཞིག་འཛུལ་ ཞུགས་འཚོ་སྡོད་ཀྱི་གོ་སྐབས་བསྐྲུན་པ་དང་དུས་མཚུངས། ཕྱི་མིའི་འཚོ་བ་སྐྱེལ་

71

སྟངས་ཀྱི་འཚོ་ཐབས་རིགས་ཤིག་ཀྱང་མཉམ་དུ་བསླེབས་ཡོད།

ཁོང་ཚོའི་འཚོ་

བའི་དགོས་མཁོར་གྲངས་འབོར་ཧ་ཅང་མང་བའི་སྟོན་ཐོག་གསར་པ་དང་སྔོ་ཚལ་

གྱི་རིགས་འདེབས་ལས་བྱེད་དགོས་པ་དང་། ད་དུང་ཁོང་ཚོའི་འཚོ་བ་སྐྱེལ་སྟངས་ དེས་སྣ་འཛོམས་དང་རྒྱས་སྤྲོས་འཚོ་ཐབས་ཀྱི་དགོས་འདུན་འདོན་བཞིན་ཡོད། ནུས་ཤུགས་བེད་སྤྱོད་ཀྱི་ཚད་གཞི་ཡང་ཤུགས་ཆེར་གཏོང་དགོས་པ་ཆགས་ཡོད། ད་ལྟའི་ལོ་རེའི་སྤྱི་སྙོམ་ཚ་དྲོད་ཀྱི་དབང་གིས་བོད་ནང་གྲོ་རིགས་འདེབས་ལས་ བྱེད་པར་འོས་འཚམ་ཆགས་ཀྱི་མེད།

འོན་ཀྱང་མི་ཉུང་བ་ཞིག་གིས་གོ་ལའི་ཚ་

དྲོད་འཕེལ་བ་དེས་མི་རིང་བར་བོད་ཀྱི་ས་ཁུལ་ཁག་གྲོ་རིགས་དང་དེ་མིན་གྱི་སྟོན་

ཐོག་གཞན་འདེབས་ལས་བྱེད་ཐུབ་པའི་གནས་སྟངས་ཤིག་ཆགས་ཐུབ་པ་ཡོང་རྒྱུ་

རེད་ཅེས་གླེང་བཞིན་ཡོད། ད་ལྟའི་གནམ་གཤིས་ཀྱི་གནས་སྟངས་འོག་ཞིང་ཆུའི་

དགོས་མཁོ་ཧ་ཅང་ཆུང་བའི་འབྲུ་རིགས་འདི་གྲས་མ་འོངས་པར་ཞིང་ཆུའི་མཐུན་ རྐྱེན་ཤིན་ཏུ་ནས་ཆེན་པོ་དགོས་མཁན་གྱི་རིགས་ཤིག་ཏུ་འགྱུར་ངེས་པ་ཡིན།151

72

མིས་བྱས་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན། ནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་དང་ཁོར་ ཡུག་ཉམས་ཆག་དང་འབྲེལ་བའི་མིའི་བྱ་སྤྱོད།

གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ཉམས་སྐྱོན་འགོ་འཛུགས། ཟི་ལིང་ནས་ ལྷ་ས་བར་གྱི་གཞུང་ལམ་འཛུགས་སྐྲུན།

ཁོར་ཡུག་ཉམས་སྐྱོན་འགྲོ་མིན་གྱི་གཏིང་ཟབ་བསམ་གཞིགས་མ་

བྱུང་བར་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༥༤ ལོར་སྤྱི་ལེ་ ༥༣༠ ཙམ་གྱི་ཁྲོན་བོད་གཞུང་ལམ་ཟེར་ བའི་ཟི་ལིང་ནས་ལྷ་ས་བར་གྱི་ལམ་ཆེན་འཛུགས་སྐྲུན་བྱས་ཡོད་པས། གཞུང་ ལམ་གྱི་ཉེ་ཁུལ་ཁོར་ཡུག་དང་ལམ་རྒྱུད་ཀྱི་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ། དེའི་

སྟེང་གི་རྩྭ་དང་རྩི་ཤིང་སོགས་ལ་ཉམས་རྒུད་ཚབས་ཆེན་འགྲོ་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ བྱས་ཡོད། རྩྭ་ཐང་གི་ཁེབ་གཡོག་ཉམས་རྒུད་དུ་ཕྱིན་པ་དེས་ས་འོག་གི་ནག་ རྫས་དང་སྐྱེ་དངོས་ཀྱི་རིགས་རྣམས་ཉམས་བརླག་ཏུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད།

ས་

ཞག་གི་འོག་རིམ་དུ་ཆགས་པའི་དྲོད་ལྡན་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ཡང་ བཞུར་སྟོངས་སུ་འགྲོ་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་བྱེད་ཀྱི་ཡོད།

གཏན་འཁྱགས་ས་གཞིའི་

རིམ་པ་འདིས་རྩི་ཤིང་སོགས་སྐྱེ་འཚར་ཡོང་ཆེད་ས་ཞག་རིམ་པའི་ནང་བརླན་

གཤེར་ཉར་ཚགས་ཀྱི་བྱ་བ་བསྒྲུབ་ཀྱི་ཡོད་ཅིང་། གལ་ཏེ་འདིར་ཉམས་རྒུད་ཀྱི་ གནོད་སྐྱོན་བྱུང་ཚེ། ས་གཞིའི་བརླན་གཤེར་དང་ས་བཅུད་ཉམས་རྒུད་དུ་གྱུར་

བའི་རྐྱེན་གྱིས། རྩྭ་ཐང་དང་རྩི་ཤིང་གི་རིགས་རྣམས་བསྐྱར་གསོ་ཡོང་རྒྱུ་ཤིན་ ཏུ་དཀའ་བ་ཡིན།152

གཞུང་ལམ་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་བྱ་བ་འདིས་ས་འོག་གི་གཏན་ཆགས་

73

འཁྱགས་རིམ་གི་ཚ་དྲོད་འཕར་བ་དང་བཞུར་སྟོངས་སུ་འགྲོ་འགོ་འཛུགས་

རྒྱུའི་ཐོག་མའི་རྒྱུ་རྐྱེན་བྱས་ཡོད། དེ་བཞིན་གཞུང་ལམ་ཉེ་འགྲམ་གྱི་ཁོར་ཡུག་ དང་རྩྭ་ཐང་གི་ཉམས་ཉེས་དེས་ས་ཁུལ་དེ་དག་ཏུ་ཚ་དྲོད་འཕར་བ་དང་གཏན་

ཆགས་འཁྱགས་རིམ་བཞུར་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་བྱས་ཡོད།153 ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༠ ལོར་ ས་གནས་ས་ཐོག་ཏུ་རྟོག་ཞིབ་བྱས་པར་གཞིགས་ན། ཁྲོན་བོད་གཞུང་ལམ་གྱི་ ཉེ་འཁོར་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ལ་སོབ་ཞུགས་པའི་གནས་སྟངས་དེས་ གཞུང་ལམ་ལ་གནོད་སྐྱོན་བྱུང་བའི་བརྒྱ་ཆ་ ༨༣ ཟིན་ཡོད་པ་ཤེས་འདུག

ཟི ་ ལི ང ་ནས་ལྷ་ས་བར་གྱི ་ གཞུང་ལམ་འཛུགས་སྐྲུན་ལས་འཕྲལ་

ཕུགས་གཉིས་ཀའི་ཐད་ནས་ཁོར་ཡུག་ཉམས་རྒུད་ཀྱི་རྗེས་འབྲས་ཤུགས་ཆེ་

ལྡན་པའི་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ཉམས་བརླག་གི་གནོད་སྐྱོན་ཚབས་ཆེ་

ཤོས་ཤིག་ནི། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༧༣ ནས་ ༡༩༨༤ 154,155 བར་གྱི་གཞུང་ལམ་རྒྱ་ བསྐྱེད་དང་བསྐྱར་བཟོ་བྱེད་པའི་དུས་སྐབས་སུ་བྱུང་ཡོད། དཔེར་ན། རྨ་ཆུ་ དང་འབྲི་ཆུའི་ཆུ་མགོའ ་ི ས་ཁུལ་གྱི་ཧཧྭ་ཧྲི་ཞའི​ི་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ལྟེ་ གནས་སུ་གཞུང་ལམ་ཨང་ ༢༡༤ པ་བསྐྱར་གསོ་བྱེད་པའི་སྐབས་རི་གཟར་ ཆུ་ཕྲན་འགོག་ཐབས་སུ་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༨༨ ལོར་སྤྱི་ལེ་གཅིག་གི་རིང་ཚད་ཅན་གྱི་

ཡུར་བ་ཞིག་བྲུས་ཡོད།

དེ་ལྟར་ཡུར་བ་དེ་བྲུས་པ་ལ་བརྟེན་ནས་གཞུང་ལམ་

ཉེ་བརྒྱུད་ཀྱི་འཁྱགས་པས་ཕྱུག་པའི་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ཁག་ལ་སོབ་

ཞུགས་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་བྱས་ཡོད་པ་དང་། ཉམས་རྒུད་དེས་རིམ་བཞིན་ས་འོག་ཏུ་

དྲོད་ཞུགས་པའི་རྐྱེན་བྱས་ཡོད། ཡུར་བ་དེའི་ཟབ་ཚད་ལ་སེན་ཊི་མི་ཊར་ ༥༠ ནས་ ༣༥༠ བར་དང་ཁ་ཞེང་ལ་སེན་ཊི་མི་ཊར་ ༢༠༠ ནས་ ༥༠༠ བར་རྒྱ་ བསྐྱེད་བྱས་ཡོད།156 ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༥ ལོའ ་ི ཝང་དང་ཕི​ི་རེན་ཅ་(French) གཉིས་

74

ཀྱིས་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པ་ལྟར་ན།

གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ས་གཞིར་

འགྱུར་ལྡོག་གིས་རྒྱུ་རྐྱེན་བྱས་པའི་གནོད་སྐྱོན་གྱིས་ལོ་ལྟར་ཟི་ལིང་ནས་ལྷ་ས་

བར་གཞུང་ལམ་གྱི་བརྒྱ་ཆ་ཧ་ལམ་ ༣༠ ཙམ་ཞིག་བསྐྱར་བཟོ་བྱ་དགོས་ཀྱི་ ཡོད་འདུག157 ཟི་ལིང་ནས་ལྷ་ས་བར་གཞུང་ལམ་ཉེ་བརྒྱུད་ཀྱི་ད་ལྟའི་གཏན་

ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ས་གཞི་ཉམས་རྒུད་ཀྱི་གནས་སྟངས་དེ། གཙོ་བོ་འདས་

པའི་ལོ་བཅུ་ཕྲག་མང་པོའ ་ི རིང་ལ་ས་གཞིའི་ཕྱི་ངོས་ལ་གནོད་སྐྱོན་བཟོས་པའི་ དབང་གིས་བྱུང་ཞིང་།

དེ་དང་དུས་མཚུངས་གོ་ལའི་ཚ་དྲོད་ཉམས་རྒུད་ཀྱི་

ཚད་གཞི་མགྱོགས་སུ་གཏོང་བའི་ཞར་བྱུང་གི་རྒྱུ་རྐྱེན་བྱས་ཡོད།158,159,160

དེ་དང་མཚུངས་པར་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༠ དང་ ༢༠༠༨ ལོའ ་ི ཅིན་161,162 དང་ཁོང་ གི་ལས་རོགས་ཚོས་ཁྲོན་བོད་གཞུང་ལམ་ཉེ་བརྒྱུད་ཀྱི་ཉམས་ཞིབ་ནང་། སྣུམ་ ནག་གཞུང་ལམ་གྱི་ཕྱི་ངོས་བཀབ་པའི་ས་འོག་ཏུ་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ ནུས་ལྡན་ས་རིམ་གྱི་གཏིང་ཚད་ཧ་ཅང་ཟབ་པ་དང་།

ལོ་རེའི་ས་གཞིའི་སྤྱི་

སྙོམ་ཚ་དྲོད་མཐོ་བ་ཡོད་པ་ཤེས་འདུག ཚིག་གཞན་གྱིས་བཤད་ན། གཞུང་ ལམ་འཛུགས་སྐྲུན་དང་བསྐྱར་བཅོས་ཀྱི་ལས་གཞིས་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་

རིམ་ཉམས་རྒུད་ཀྱི་ཚད་གཞི་དེ་རྒྱུན་ལྡན་གྱི་གནས་སྟངས་ལ་བལྟོས་ན་ཧ་ ཅང་གི་མྱུར་དུ་བཏང་ཡོད། དཔེར་ན། ཁུ་ནུ་རི་རྒྱུད་ཀྱི་སྣུམ་ནག་གཞུང་ལམ་

གྱི་ས་འོག་ཏུ་ཆགས་པའི་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་གྱི་རིམ་པ་དེ་མི་ཊར་

༥.༢ མན་དུ་ཆགས་ཀྱང་། རྒྱུན་ལྡན་ལྟར་བྱས་ན་མི་ཊར་ ༢.༨ འོག་ཏུ་གཏན་ ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ཡོང་བ་ཡིན།

དེ་བཞིན་ལོ་རེའི་སྤྱི་སྙོམ་ས་དྲོད་ཀྱི་ཆ་

ནས་བཤད་ན། སྣུམ་ནག་གཞུང་ལམ་འོག་ཏུ་ཚ་དྲོད་སེལ་ཤས་ ༡.༠ ནས་ ༠.༢ བར་ཡིན་ཅིང་རྒྱུན་ལྡན་གནས་སྟངས་འོག་དྲོད་ཚད་སེལ་ཤས་ ༢.༥

75

ནས་ ༣.༥ བར་ཡིན་པ་རེད།

མཱ་ཝི་ (MaWei) དང་ཁོང་གི་ལས་རོགས་ཚོས་ཕྱི་ལོ་༢༠༠༦ལོར་

བཏོན་པའི་ཉམས་ཞིབ་ཅིག་གི་ནང་།163

ཧྥེང་ཧུའོ་ཧྲན་(Fenghuaoshan)

གངས་རིའི་རྒྱུད་དུ་ཁ་ཞེང་མི་ཊར་ ༧༣ དང་དཀྱུས་སུ་མི་ཊར་ ༡༠༣ ཡོད་ པའི་གཞུ་དབྱིབས་ལྟ་བུའི་འཁྱགས་སར་སོབ་ཞུགས་ནས་བརྡིབས་པའི་ས་ གནས་ཤིག་རྙེད་འདུག འོན་ཀྱང་ཁྲོན་བོད་གཞུང་ལམ་བསྐྱར་བཟོའ ་ི ལས་དོན་

གྱིས་རྒྱུ་རྐྱེན་བྱས་ཏེ། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༣ ལོར་འཁྱགས་རོམ་སྟོང་ཟད་ཕྱིན་པའི་ ཁྱོན་འབོར་དེ་མི་ཊར་ཤོ་གཟུགས་མ་ ༡༠,༠༠༠ ལ་བསླེབས་ཡོད། ཁོང་ཚོའི་ ཞིབ་འཇུག་གིས་སྤྱིར་བཏང་ཡིན་ན་འཁྱགས་རོམ་ཡོད་སར་སོབ་ཞུགས་ནས་

བརྡིབས་པའི་འགྱུར་ལྡོག་དེ་ལོ་ངོ་གསུམ་ནས་ལྔ་བར་ཡིན་མོད། འོན་ཀྱང་གོང་ གསལ་ས་གནས་སུ་བྱུང་བའི་འགྱུར་ལྡོག་དེ་ལོ་ངོ་བཅུ་ལྷག་རྒྱུན་མཐུད་དུ་

གནས་ཡོད་པ་དང་། ད་དུང་འཁྱགས་པས་ཕྱུག་པའི་ས་འོག་གི་གཏན་ཆགས་ འཁྱགས་རིམ་ཇི་ཡོད་རྩ་སྟོངས་སུ་མ་ཕྱིན་བར་མུ་མཐུད་མཚམས་ཆད་རྒྱུ་ མིན་པའི་སྐོར་བཤད་འདུག

རྩྭ་ཐང་ཉམས་རྒུད་དང་ཐལ་ཆ་ཆེ་བའི་ས་ཞིང་འདེབས་ལས།

ཕྱི་ལོ་ ༡༩༤༩ ནས་འགོ་བཙུགས་ཏེ་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༦ བར་གྱི་བོད་མཐོ་

སྒང་གི་རྩྭ་ཐང་ཉམས་རྒུད་ཀྱི་གནས་སྟངས་འདི་ནི་ཡིད་སྐྱོ་དགོས་པའི་བྱུང་ བ་ཞིག་ཡིན། གོ་ལའི་ཚ་དྲོད་འཕེལ་བར་སེམས་འཚབ་སྐྱེ་གཞིའི་གནད་དོན་ ཞིག་ཏུ་མ་གྱུར་པའི་དུས་རིང་སྔོན་དུ་བོད་པའི་འབྲོག་པ་དང་ཕྱུགས་རྫི་ཚོས་

རང་བྱུང་ཁམས་དང་མཐུན་གནས་ཀྱི་འཚོ་བ་བསྐྱལ་ཏེ་གནས་ཡོད། འོན་ཀྱང་

76

ཕྱི་ལོ་ ༡༩༤༩ ལོར་རྒྱ་ནག་ནས་མི་དམངས་བཅིངས་གྲོལ་དམག་ཟེར་བ་བོད་ དུ་བསླེབས་པ་དེ་ནི་གནས་སྟངས་འཕོ་འགྱུར་གྱི་དུས་མཚམས་ཤིག་ཡིན། ཕྱི་

ལོ་ ༡༩༥༠ དུས་འགོ་ནས་བཟུང་རྒྱ་ནག་གིས་ཞིང་ལས་ཐོན་སྐྱེད་གོང་འཕེལ་ གཏོང་བའི་སྲིད་བྱུས་དེ་ཡར་རྒྱས་ཐབས་བྱུས་ཀྱི་ལྟེ་བར་བརྩིས་ཡོད། ཞིང་ ལས་ཐོན་སྐྱེད་གོང་འཕེལ་གཏོང་རྒྱུ་ཨང་དང་པོར་བརྩི་བའི་དུས་ཡུན་ནང་།

ཕྱི་ལོ་ ༡༩༥༨ ལོའ ་ི མའོ་ཙེ་ཏུང་གི་མདུན་སྐྱོད་ཆེན་མོ་ཞེས་པའི་བྱུས་ཉེས་ཆེ་ བའི་ལས་འགུལ་དེ་འཕྲུལ་ལས་གསར་བརྗེའི་ངོ་བོར་དྲིལ་བསྒྲགས་བྱས་ཡོད།

ལས་འགུལ་འདི ས ་རྩྭ་ཐང་དང་ཤི ང ་ནགས་ལ་བསམ་ཡུལ་ལས་

འདས་པའི་གཏོར་སྐྱོན་བཏང་ཡོད།

མའོ་ཙེ་ཏུང་གི་ས་ཞིང་བཅོས་སྒྱུར་སྐོར་

གྱི་ཐོན་སྐྱེད་གཅིག་བསྡུས་ལམ་ལུགས་ཞེས་པ་དེ་ལ་ཉིན་དང་པོ་རང་ནས་

གྲོང་གསེབ་མི་མང་ཚོས་མོས་མཐུན་རྩ་བ་ནས་བྱས་མེད། བཀོད་སྒྲིག་གསར་ པ་དེས་ཞིང་པ་ཚོའི་གནས་བབས་དེ་གྲོང་ཁྱེར་བ་རྣམས་ལས་དམན་པ་ལྟ་བུ་

ཞིག་ཏུ་གྱུར་པའི་ཚོར་སྣང་བྱུང་ཞིང་། གྲོང་ཁྱེར་བ་ཚོའི་བདེ་དོན་ཆེད་དབུས་

གཞུང་གི་ལོ་རེའི་སྔོན་རྩིས་ཁོངས་ནས་མཐུན་རྐྱེན་མཁོ་སྤྲོད་བྱེད་རྒྱུ་གསལ་ ཡང་། ཞིང་པ་ཚོའི་བདེ་སྡུག་ཡོངས་རྫོགས་ཏང་ཡོན་དང་། གནམ་གཤིས་

ལེགས་ཉེས། ཞིང་ས་ཡག་སྡུག་ལ་རག་ལུས་པའི་གནས་སུ་གྱར་ཡོད། དེ་

ལྟ་ན་ཡང་ཞིང་པ་ཚོས་བཀོད་སྒྲིག་གསར་པ་དེར་མངོན་གསལ་དོད་པོས་ངོ་ རྒོལ་གང་ཡང་བྱེད་ཐུབ་མེད། སྤྱད་ཡོད་པ་ནི།

འོན་ཀྱང་ཁོང་ཚོས་ཐབས་ལམ་གཞན་ཞིག་

མཉམ་སྦྲེལ་ལས་མི་ཚོས་སྒེར་སོ་སོས་ལས་དོན་ནང་ནུས་

ཤུགས་མི་འདྲ་བ་བཏོན་ཀྱང་། སྟོན་ཐོག་གི་ཐོབ་ཆ་མང་ཉུང་མེད་པར་གཅིག་ མཚུངས་ལས་མེད་སྟབས། གཟབ་གཟབ་དང་ཞིབ་ནན་གྱི་ལམ་ནས་མི་གཞན་

77

གྱི ས ་ལས་རྩོ ལ ་ཇི ་ བྱེ ད ་ཀྱི ་ ཚད་གཞི ་ དེ ་ ལས་མང་བ་མི ་ བྱེ ད ་པའི ་ གཡོ ལ ་

ཐབས་བྱས་པ་རེད། དེའི་འབྲས་བུར་ཞིང་ལས་ཐོན་སྐྱེད་ཀྱི་འབོར་ཚད་ཆུང་དུ་ ཕྱིན་པ་དང། བཟའ་བཅས་མ་འདང་བའི་མཇུག་འབྲས་དེས་དབུས་གཞུང་ལ་ དཀའ་རྙོག་གི་གཞི་རྩར་གྱུར་ཡོད།164

གནས་སྟངས་འདི་དག་གིས་བོད་ཀྱི་

ལོ་རྒྱུས་ནང་ཆེས་ཐོག་མ་ཡིན་པའི་བཟའ་འབྲུ་མི་འདེང་བའི་གནས་སྟངས་དེ་

བྱུང་བ་རེད།165 ཨ་མདོའ ་ི ནང་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ ༦༧༠ ཙམ་གྱི་ས་ཁྱོན་གྱི་རྩྭ་ ཐང་ཞིང་སར་བསྒྱུར་ཅིང་། འབྲོག་པ་རྣམས་ས་གནས་ཀྱི་གནས་སྟངས་ཀྱི་ཆ་ ནས་འཚམ་པོ་མེད་པ་ཙམ་མ་ཟད། རྒྱུས་མངའ་གོམས་འདྲིས་མེད་པའི་ཞིང་

པའི་འཚོ་ཐབས་སུ་བསྒྱུར་དགོས་པའི་བཙན་བཀའ་བཏང་ཡོད། སྲིད་གཞུང་ གིས་རྩྭ་ཐང་ཞིང་ཁར་བསྒྱུར་བའི་བྱ་བ་འདིར་"ཞིང་ས་གསར་སྦོལ་"ཞེས་

པའི་ཐ་སྙད་བཏགས་ཡོད། འོན་ཀྱང་ལས་དོན་དེའི་མཇུག་འབྲས་སུ་ཨ་མདོའ ་ི ནང་སྟངས་འཛིན་བྱ་ཐབས་མེད་པའི་རྩྭ་ས་བྱེ་འགྱུར་གྱི་གནས་སྟངས་སུ་གྱར་

ཡོད། བོད་ནང་རྒྱ་མི་རིགས་ཀྱིས་འདེབས་ལས་བྱས་པའི་ས་ཞིང་དང་པོ་དེ་ནི་

ཕྱི་ལོ་ ༡༩༥༢ ལོར་བཅིངས་གྲོལ་དམག་གིས་ལྷ་ས་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་ནུབ་ངོས་ དང་སྟོད་ལུང་བདེ་ཆེན་རྫོང་གི་ཤར་གྱི་མཚམས་དེར་ས་སློག་གསར་སྦོལ་ བྱས། དེ་ནི་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་བོད་གཞུང་གིས་ལུག་ཁྱུ་འཚོ་སྐྱོང་བྱེད་སའི་ས་ཁུལ་ ཞིག་ཡིན། ས་ཁུལ་འདི་བཅིངས་གྲོལ་དམག་ཟེར་བས་བདག་བཟུང་བྱས་པ་

ནས་དུས་ཚོད་མི་རིང་བར་ལྷ་ས་ནས་བརྒལ་ཏེ་གཞིས་ཀ་རྩེ་དང་ཆབ་མདོ།

གཏིང་སྐྱེས། ཀོང་པོ། མངའ་རིས་སོགས་སུ་ཡང་དེ་མཚུངས་ཀྱི་ལས་དོན་ སྤེལ་ཡོད།166

ཕྱི་ལོ་ ༡༩༦༦ ནས་ ༡༩༧༦ བར་གྱི་”རིག་གནས་གསར་བརྗེ་ཆེན་

78

པོའ ་ི ”ལས་འགུལ་གྱིས་མི་མང་སྤྱི་ཁང་གི་ལམ་ལུགས་ལ་ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་ ཤུགས་གནོན་བརྒྱབ་སྟེ། སྒེར་བདག་གི་ས་ཞིང་དང་སྒོ་ཟོག་སེམས་ཅན་ཡོངས་

རྫོགས་སྤྱི་ཁང་ངམ་རུ་ཁག་ནང་བསྡུ་རུག་བྱེད་པའི་གནས་སྟངས་ལ་བསྐྱལ་

ཡོད། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༧༦ ལོར་མའོ་ཤི་བའི་རྗེས་སུ་ཏེང་ཞའོ་ཕིང་གིས་གོ་སྐབས་དེ་ དམ་བཟུང་བྱས་ཏེ་ཐོན་སྐྱེད་འགན་གཙང་ལེན་པའི་སྲིད་བྱུས་བསྐྱར་སྤེལ་བྱས་ པ་དེས།167

སླར་ཡང་བོད་མཐོ་སྒང་གི་རྩྭ་ཐང་སྔར་ལྷག་ས་སློག་གསར་སྦོལ་

གྱིས་ཞིང་སར་བསྒྱུར་བ་དང་།

བཙན་ཤུགས་ཤིན་ཏུ་ཆེ་བའི་སྒོ་ནས་ས་ཞིང་

འདེབས་ལས་བྱེད་དགོས་པའི་མཇུག་འབྲས་ངན་པ་བསླངས་ཡོད།

ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༩ ལོར་ཝུ་དང་ཁོང་གི་ལས་རོགས་ཚོས་ཉམས་ཞིབ་168

བྱས་པ་ལྟར་ན། འདས་པའི་ལོ་ངོ་ ༡༥ རིང་རྒྱ་ནག་གི་ཞིང་ལས་དཔལ་འབྱོར་ གྱི་གནས་སྟངས་ལ་ཆེས་མྱུར་བའི་འཕོ་འགྱུར་བྱུང་ཡོད་ཅིང་། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༨༠ འགོ་འཛུགས་169

ཀྱི་དུས་སྐབས་ནས་དབུས་གཞུང་ནས་ཞིང་པ་རྣམས་ལ་

འབྲུ་ལྷག་ཐོན་སྐྱེད་རྣམས་ཁྲོམ་རྭའི་ནང་བཙོང་ཆོག་པའི་གུ་ཡངས་སྤྲད་པ་ དེས། ཞིང་པ་རྣམས་ལ་ཞིང་ལས་ཐོན་སྐྱེད་གོང་འཕེལ་གཏོང་བ་དང་ལྗང་ཁུའི་

གསར་བརྗེའི་(Green Revolution) འཕྲུལ་ལས་དང་ལེན་གྱི་བློ་སྟོབས་ བསྐྲུན་པ་དང་། རྒྱུད་བཟང་འདྲེས་སྦྱོར་བྱས་པའི་སོན་བེད་སྤྱོད་བཏང་བ་དང་ མཉམ་དུ་ཤུགས་ཆེ་བའི་རྫས་ལུད་དང་། འབུ་གསོད་བྱེད་ཀྱི་དུག་སོགས་བེད་ སྤྱོད་དང་ལེན་བྱས་ཡོད།

པེ་ཅིང་ནང་རྟེན་གཞི་བྱས་པའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཁོར་

ཡུག་སྲུང་སྐྱོབ་ལས་ཁུངས་ནས་སྙན་ཐོ་སྤེལ་བར། རྒྱ་ནག་ནང་རྫས་ལུད་བེད་

སྤྱོད་ཀྱི་ཚད་གཞི་འཕར་བཞིན་པ་སྟེ་དཔེར་ན། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༠ ལོའ ་ི ཏུན་ས་ཡ་ ༢༥.༩ དེ་ ༡༩༩༤ ལོར་ཏུན་ས་ཡ་ ༣༣.༡ ལ་འཕར་ཡོད་པ་གསལ། རྫས་

79

ལུད་བེད་སྤྱོད་གཞི་རྒྱ་ཆེ་རུ་དང་མང་དུ་འགྲོ་བཞིན་པ་ཡིན་མོད།

ཕན་ནུས་

ལྡན་པའི་སྒོ་ནས་རྫས་ལུད་བེད་སྤྱོད་བཏང་བ་དེ་ནི་བརྒྱ་ཆ་ ༣༠ ཙམ་ཡིན་པ་ བཤད་འདུག170 ཞིང་ས་རྣམས་སླར་ཡང་རྩྭ་ཐང་དུ་བསྒྱུར་ཐབས་བྱེད་པའི་ཕྱི་

ལོ་ ༢༠༠༡ ནས་ ༢༠༠༦ བར་གྱི་དུས་ཡུན་དེས་དུས་སྐབས་171 གཞན་ཞིག་ མཚོན་པར་བྱས་ཡོད།

གོ་ལའི་གནམ་གཤིས་དང་འབྲེལ་བའི་རྒྱ་ནག་གི་རྐང་རྗེས།

རྒྱ་ནག་ནང་གི་ནུས་ཤུགས་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་ཁོར་ཡུག་གི་

དཀའ་ངལ་དེ་ཚོ་གཙོ་ཆེ་རྡོ་སོལ་བེད་སྤྱོད་དང་ཐོན་སྐྱེད་དབང་གིས་བྱུང་བ་

ཡིན། སྤྱིར་བཏང་རྡོ་སོལ་ནང་བོང་ཚད་ཀྱི་ཆ་ནས་མུ་ཟི་བརྒྱ་ཆ་ ༢ ནས་ ༣ བར་ཡོད་ཅིང་། རྡོ་སོལ་ཏུན་གཅིག་མེ་སྲེག་གཏོང་བར་གྲུབ་རྫས་རང་ལྗིད་ཀྱི་

ནག་རྫས་ ༨༠༠༠༠ ཙམ་འཚིགས་བརླག་སུ་འགྲོ་བཞིན་པ་དེས་ཀར་བོན་ འཚོ་རླུང་གཉིས་ལྡན་གྷ་རམ་ ༡༨༠༠ ཐོན་སྐྱེད་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། སྐྱེ་དངོས་འདུས་ ཕུང་གི་ཚད་བརྒལ་བེད་སྤྱོད་ཀྱིས། གྲོང་གསེབ་ས་ཁུལ་དུ་སྐྱེ་ཁམས་ཉམས་ ཆག་སོང་བའི་མཇུག་འབྲས་འཐོན་བཞིན་པ་དང་མཉམ་དུ།

རྡོ་སོལ་གཞི་རྒྱ་

ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་བེད་སྤྱོད་བྱས་པའི་འབྲས་བུར་རླུང་ཁམས་འབག་བཙོག་སུ་ གྱུར་བཞིན་ཡོད།

ཆེས་མྱུར་མགྱོགས་ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་ཡར་རྒྱས་དང་བཟོ་

ལས་ཅན་དུ་བསྒྱུར་བའི་བྱ་བཞག་གིས། ད་དུང་གནས་སྟངས་ཁག་ཉེན་ཚབས་ ཇེ་ཆེར་གཏོང་བཞིན་ཡོད།

རྒྱ་ནག་གིས་ཁོར་ཡུག་སྲུང་སྐྱོབ་དང་གོ་ལའི་

ནུས་ཤུགས་བེད་སྤྱོད་ཀྱི་གནས་སྟངས་ནང་གལ་གནད་ཆེ་བའི་གནས་བབས་ བཟུང་ཡོད་སྟབས།

ཁོར་ཡུག་དང་འཚམ་པའི་ནུས་ཤུགས་བེད་སྤྱོད་ཀྱི་སྣེ་

80

ཁྲིད་བྱ་རྒྱུ་ནི། རྒྱ་ནག་རང་ཉིད་གཅིག་པུ་མིན་པར་ས་ཁུལ་ཡོངས་རྫོགས་ལ་

ཁེ་ཕན་ཡོད་པ་ཞིག་ཡིན།172 རྒྱ་ནག་གཞུང་གིས་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༤ ཚུན་གྱི་དྲོད་ ཁང་རླངས་རྫས་ཇི་ཙམ་གློད་གཏོང་བྱས་མིན་གྱི་ཐོ་གཞུང་ཡིག་ཆ་གཅིག་པུ་ དེ་ཉེ་ལམ་པར་འདེབས་བྱས་ཡོད། འོན་ཀྱང་རྒྱལ་སྤྱིའི་ནུས་ཤུགས་ལས་ཁང་

གིས་སྔོན་དཔག་བྱས་པར་གཞིགས་ན། རྒྱ་ནག་གིས་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༥ ལོར་ གློད་གཏོང་བྱས་པའི་དྲོད་ཁང་རླངས་རྫས་ལས་ཀར་བོན་འཚོ་རླུང་གཉིས་ལྡན་

ཀྱི་འབོར་ཚད་དེ་ཏུན་ས་ཡ་ ༧,༥༢༧ ཟིན་ཡོད་པ་དང་། འདི་ནི་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༠

ལོའ ་ི དྲོད་ཁང་རླངས་རྫས་གློད་གཏོང་གི་ཚད་གཞི་དང་བསྡུར་ན་བརྒྱ་ཆ་ ༡༥༢

འཕར་ཡོད། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༥ ལོའ ་ི དྲོད་ཁང་རླངས་རྫས་གློད་གཏོང་འདིའི་ནང་ ནས་ནག་རྫས་འབར་རླངས་ཀྱིས་བརྒྱ་ཆ་ ༧༨ ཟིན་ཡོད་པ་དང། ན་རླངས་ ཀྱིས་བརྒྱ་ཆ་ ༡༣། ཟེ་རླངས་ཀྱིས་བརྒྱ་ཆ་ ༨ ཟིན་ཡོད། ད་དུང་བཤད་ན། རྒྱ་

ནག་གིས་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༦ ནས་ ༢༠༠༧ བར་གྱི་ཀར་བོན་འཚོ་རླུང་གཉིས་ ལྡན་གློད་གཏོང་གི་ཚད་གཞི་དེ་བརྒྱ་ཆ ༨ ལ་འཕར་ཡོད་པ་དང་། འདིས་ཕྱི་

ལོ་ ༢༠༠༧173 ལོའ ་ི གོ་ལ་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་ཀར་བོན་འཚོ་རླུང་གཉིས་ལྡན་གློད་ ཚད་ཀྱི་གསུམ་ཆ་གཉིས་ཟིན་གྱི་ཡོད་འདུག ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༦ ལོར་ནེ་ཐར་ལན་

ཌའི་ཁོར་ཡུག་ཉམས་ཞིབ་ལས་ཁང་གིས་སྔོན་དཔག་བྱས་པར་174གཞིགས་ ན། རྒྱ་ནག་ནི་ནག་རྫས་གློད་གཏོང་བྱེད་མཁན་རྒྱལ་ཁབ་ཁག་གི་ཐོ་གཞུང་གི་

ཨང་རིམ་དང་པོ་དང་། ཨ་རི་ལས་བརྒྱ་ཆ་ ༨ ཀྱིས་མཐོ་བ་བསླེབས་ཡོད་ཅིང།

ཁྱོན་བསྡོམས་ནག་རྫས་འབར་རླངས་ཏུན་ས་ཡ་ ༦༢༠༠ ཙམ་གློད་ཡོད་པའི་ ཚོད་དཔག་བྱས་ཡོད། ཀར་བོན་འཚོ་རླུང་གཉིས་ལྡན་གློད་གཏོང་གི་རྒྱུ་རྐྱེན་ གཙོ་བོ་དེ་ནི་ཨར་འདམ་བཟོ་སྐྲུན་གྱི་བྱ་བ་དེ་ཡིན། དེས་ཀར་བོན་གློད་གཏོང་

81

ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་བརྒྱ་ཆ་ ༢༠ ཟིན་གྱི་ཡོད།

རྒྱ་ནག་གི ་ ནུས་ཤུགས་ཀྱི ་ དགོ ས ་མཁོ འ ་ི སུམ་ཆ་གཉི ས ་ཀྱི ས ་རྡོ ་

སོལ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་ཅིང་། ད་དུང་རྡོ་སོལ་གྱི་གཏེར་ཁ་འབོར་ཆེན་ཞིག་ འདོན་བཞིན་ཡོད་པའི་ཆ་ནས། རྡོ་སོལ་དེ་དུས་ཡུན་གང་ཙམ་རིང་མུ་མཐུད་ དེ་བུད་རྫས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་གཙོ་བོ་ཞིག་ཏུ་གནས་རྒྱུ་ཡིན་པ་ནི་ཐེ་ཚོམ་མི་

དགོས་པའི་གནད་དོན་ཞིག་རེད། རྒྱ་ནག་གི་ནང་སྤྱི་སྙོམ་བྱས་ན། བདུན་རེར་ རྡོ་སོལ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་གྱི་བཟོ་གྲྭ་གསར་པ་རེ་གསར་འཛུགས་བྱེད་ ཀྱི་ཡོད།

ཆེས་ཉེ་དུས་་རྒྱ་ནག་སྐོར་གྱི་སྙན་ཐོ་175 ཞིག་བཏོན་ཡོད་པ་ལྟར་

བརྒྱ་ཆ་

༧ དེ་ཆུ་ཤུགས་གློག་འདོན་དང་རྡུལ་ཕྲན་ནུས་ཤུགས་ཀྱིས་མཁོ་

ན། རྡོ་སོལ་གྱིས་ནུས་ཤུགས་སྤྱིའི་བརྒྱ་ཆ་ ༧༠ མཁོ་སྤྲོད་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་ དང་། རྡོ་སྣུམ་གྱིས་བརྒྱ་ཆ་ ༢༠། རླངས་རྫས་ཀྱིས་བརྒྱ་ཆ་ ༣། ལྷག་མ་ སྤྲོད་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པ་གསལ་ཡོད། ཨ་རི་དང་བསྡུར་ན། ད་ལྟའི་ཆར་རྒྱ་ནག་

གིས་རྡོ་སོལ་ལྡབ་གཉིས་ཙམ་གྱིས་མང་བ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། འོན་ཀྱང་

ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༧ ལོའ ་ི རྒྱ་ནག་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་ནུས་ཤུགས་དགོས་མཁོ་དེ་ཨ་རི་ དང་བསྡུར་ན་བརྒྱ་ཆ་ ༢༡ གི་དམའ་བ་ཡོད། སྐུ་ཞབས་གོར་ཌོན་(Gordon

Feller)176

གྱིས་བཤད་པ་ལྟར་ན། རྒྱ་ནག་གི་ནུས་ཤུགས་ཀྱི་དགོས་མཁོ་

བརྒྱ་ཆ་ ༧༠ ཙམ་ཞིག་མུ་མཐུད་རྡོ་སོལ་ལ་བརྟེན་བཞིན་ཡོད། ཡར་ཐོན་ རྒྱལ་ཁབ་གཞན་ཁག་ལས་རྡོ་སོལ་བརྒྱ་ཆ་ ༢༢.༥ མང་བ་བེད་སྤྱོད་གཏོང་ བཞིན་ཡོད།

ཁོང་ཚོས་བཟོ་གྲྭའི་འབག་བཙོག་གི་རྫས་བརྒྱ་ཆ་ ༢ ངེས་པར་དུ་ ཉུང་དུ་གཏོང་རྒྱུའི་དམིགས་ཡུལ་བཟུང་ཁུལ་ཡང་། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༦ ལོ་སྟོད་

82

ཀྱི་ཟིན་ཐོའ ་ི ནང་འབག་རྫས་བརྒྱ་ཆ་ ༣ ནས་ ༤ བར་འཕར་ཡོད་པ་གསལ་ སྟོན་བྱས་འདུག འདི་ལྟའི་འབག་བཙོག་གི་རྫས་འཕེལ་ཚད་མཐོ་རུ་འགྲོ་བའི་ རྒྱུ་རྐྱེན་གལ་ཆེ་ཤོས་དེ་ནི། སྟངས་འཛིན་མེད་པའི་དཔལ་འབྱོར་འཕེལ་རྒྱས་

ཆེས་མྱུར་པ་དེ་ཆགས་ཡོད། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༥ ལོའ ་ི ཕྱི་ཟླ་ ༡ ནས་ ༩ བར་རྒྱ་ ནག་གི་བཟོ་ལས་འཕེལ་རྒྱས་དེ་བརྒྱ་ཆ་ ༡༧.༢ འཕར་ཡོད་ཅིང་། ལྕི་བའི་

བཟོ་ལས་བརྒྱ་ཆ་ ༡༨.༢ འཕར་ཡོད། ད་དུང་ཁོང་གིས་གསལ་བཤད་བྱས་ པར། ཁྲོམ་རའི་ནང་རྡོ་སོལ་ལྟ་བུ་གནའ་སྲོལ་གྱི་མི་གཙང་བའི་ནུས་ཤུགས་ རྒྱུ་ཆ་ཁག་འགྲོ་རྒྱུགས་ཀྱི་གོ་སྐབས་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་མུ་མཐུད་གནས་མུས་

ཙམ་མ་ཟད། རྒྱལ་ནང་ཐོན་སྐྱེད་རྩ་འབོར་མཐོ་རུ་གཏོང་བའི་ཆེད་དུ། ཕྱོགས་

མང་པོས་རྒྱ་ཆེ་བའི་ནུས་རྫས་ཐོན་ཁུངས་དང་། འཛུགས་སྐྲུན་ལས་གཞི། བཟོ་ ལས་སོགས་ཀྱི་ནང་མ་འཇོག་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་བྱེད་རྒྱུར་གདམ་ཀ་བྱེད་བཞིན་

ཡོད། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༨ ལོའ ་ི སི་ཁྲོན་ཞིང་ཆེན་ནང་གི་རྒྱ་བོད་ས་མཚམས་སུ་ ས་ཡོམ་གྱི་གནོད་སྐྱོན་ཁག་བསྐྱར་བཟོའ ་ི ཆེད་དུ་འཛམ་གླིང་དངུལ་ཁང་ནས་

ཨ་སྒོར་ས་ཡ་ ༧༡༠ ཡི་དངུལ་བུན་གཡར་ཡོད་ཅིང་།177 དེ་དག་ཨར་ལས་ འཛུགས་སྐྲུན་ལ་ཉེ་བར་མཁོ་བའི་ཨར་འདམ་བཟོ་སྐྲུན་གྱི་ཆེད་རྡོ་སོལ་ཁྱོན་

ཆེ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་རྒྱུར་ངེས་ཤིང་། སྤྱིར་བཏང་ས་ཡོམ་གྱི་གནོད་སྐྱོན་ཤུགས་

ཆེ་ཐེབས་ཡུལ་རྒྱ་ནག་གི་ཞིང་ཆེན་གཉིས་ནང་འཕྲོད་བསྟེན་དང་། ཤེས་ཡོན་ རྨང་གཞིའི་འཛུགས་སྐྲུན་བསྐྱར་གསོའ ་ི ཆེད་དུ་དགོས་དངུལ་མཐུན་སྦྱོར་

བྱེད་པ་ནི་བྱ་བ་བཟང་པོ་ཞིག་ཡིན་རུང་། འོན་ཀྱང་དོན་དངོས་ཀྱི་དཀའ་ངལ་ ནི། རྒྱ་ནག་གི་ནུས་ཤུགས་སྲི་སྤྱོད་ཀྱི་ཚད་གཞི་དེ། ཨ་རི་དང་ཡུ་རོབ་ཀྱི་སྤྱི་ ཚོགས་ལ་བསྡུར་བ་ཡིན་ན་བརྒྱ་ཆ་ ༢༥ ལས་སོན་གྱི་མེད་པ་རེད།178

83

ལྕི ་ བའི ་ བཟོ ་ ལས་ཁག་ལས་གཞན་པའི ་ བཟོ ་ གྲྭ་འབྲི ང ་རི མ ་དང།

ཆུང་ཙག་གི་རིགས་ནི་ཨེ་ཤི་ཡའི་མངའ་ཁུལ་ནང་གསར་ཐོན་འབྱུང་བཞིན་

པའི་བཟོ་ལས་ཀྱི་གཙོ་བོའ ་ི གྲས་ཤིག་ཆགས་ཡོད། ཨེ་ཤི་ཡའི་མངའ་ཁུལ་གྱི་ གནམ་གཤིས་དང་ཁོར་ཡུག 179

ནུས་ཤུགས་སྐོར་གྱི་ཞིབ་འཇུག་ལས་འཆར་

ལྟར་ན། བཟོ་གྲྭ་ཆུང་གྲས་དང་འབྲིང་རིགས་ཀྱི་གྲངས་འབོར་དེ་ཨེ་ཤི་ཡའི་

མངའ་ཁུལ་གྱི་བཟོ་སྐྲུན་ལས་རིགས་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་བརྒྱ་ཆ་ ༨༥ ལས་མང་བ་ ཟིན་གྱི་ཡོད་སྐོར་བཤད་འདུག ནག་རྫས་གློད་གཏོང་བྱེད་པའི་ཚད་གཞི་བྱེ་ བྲག་པའི་ཐོག་བསྡུར་དཔྱད་བྱེད་སྐབས། རྒྱ་ནག་ནང་གི་ལྕགས་རིགས་བཞུ་

སྦྱོར་བཟོ་གྲྭ་དང་སོ་ཕག་གི་བཟོ་གྲྭ་ནས་གློད་གཏོང་བྱེད་པའི་ནག་རྫས་ཀྱིས་

འབོར་ཚད་དེ་ལོ་རེར་ཏུན་ས་ཡ་ ༢༡༣ ལས་བརྒལ་གྱི་ཡོད་པའི་ཚོད་དཔག་ བྱས་ཡོད། མཐའ་དོན་དུ་བྱ་སྤྱོད་འདི་དག་ཡོངས་རྫོགས་ཀྱི་མཇུག་འབྲས་

ཀྱི་ཆ་ནས་བཤད་ན། ཐལ་དུད་སྨུག་པོ་(brown clouds)དང་དྲོད་ཁང་རླངས་ རྫས་ཀྱི་གནོད་སྐྱོན་ཚབས་ཆེ་ཁག་སུ་ལ་ཕོག་རྒྱུ་ཡིན་ནམ།

པ་ལས།

གངས་དང་། འཁྱགས་པ། ས་རྡུལ་སོགས་ཀྱི་ཐོག་ཉམས་ཞིབ་བྱས་

བོད་མཐོ་སྒང་དང་ཧི་མཱ་ལ་ཡའི་རི་རྒྱུད་དུ་མིས་བསྐྲུན་པའི་འབག་

རྫས་༼ཞ་ཉེ་དང་ཀོ་ལྕགས། གཤའ་དཀར། ཟངས། དུག་ཆེན་བ་བླ། ཏི་ཚ། སྐྱེ་ལྡན་ཚྭ་རླངས་ཀྱི་འབུ་སྨན།༽གྱི་འབོར་ཚད་ཧ་ཅང་མང་པོ་ཡོད་པ་ཤེས་ རྟོགས་བྱུང་འདུག

འབག་རྫས་འདི་དག་བོད་མཐོ་སྒང་ཐོག་དགུན་དུས་ཀྱི་

ནུབ་ལྡང་ཆར་རླུང་དང་དབྱར་དུས་ཀྱི་ཤར་ལྡང་ཆར་རླུང་གཉིས་ཀྱིས་འཁྱེར་

འདྲེན་བྱས་པ་ཡིན།180,181,182 རྒྱ་ནག་གི་དུད་སྙིགས་ཀྱིས་དྲོད་ཁང་རླངས་

རྫས་ལས་ཀྱང་གནོད་སྐྱོན་མང་བ་བཟོ་བཞིན་ཡོད་ཀྱང་། ཁོང་ཚོའི་ཧ་ཅང་ཆེ་

84

བའི་བཟོ་སྐྲུན་འཕྲུལ་ཆས་ཀྱི་རིགས་རྣམས་མཚམས་འཇོག་བྱེད་ཐབས་མེད། ད་དུང་ལས་མི་ས་ཡ་མང་པོ་གྲོང་ཁྱེར་ཆེ་ཁག་ནང་ལས་ཀ་འཚོལ་བར་ཡོང་བ་ དེ་དག་ལ།

རྒྱ་ནག་གཞུང་གིས་འདོད་པ་ཚིམས་ངེས་ཀྱི་ལས་ཀ་ས་ཡ་མང་

པོ་གསར་གཏོད་བྱེད་དགོས་ཀྱི་ཡོད། གནས་སྟངས་འདིས་གང་ཞིག་མཚོན་ པ་ནི་དུད་སྙིགས་ཀྱི་ཐལ་དུད་སྨུག་པོ་ཧ་ཅང་ཕོན་ཆེ་རླུང་ཁམས་ནང་ཁྱབ་ཏེ། ཀེལི་ཕོར་ནི་ཡའི་མཚོ་འགྲམ་དུ་འཁྱམས་ཀྱིན་ཡོད་ལ་དེས་ཁོར་ཡུག་ཉམས་ རྒུད་ཀྱི་རྒྱུ་རྐྱེན་ཡང་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད།

ཐོན་ཁུངས་དང་གཏེར་ཁ་བསྔོག་འདོན།

རྒྱ་ནག་རང་ཉི ད ་བཟོ ་ ལས་ཡར་ཐོ ན ་གྱི ་ རྒྱལ་ཁབ་ཅི ག ་ཏུ་བསྒྱུར་

རྒྱུའི་རྨི་ལམ་མམ་འདུན་པ་དང་།

རྨི་ལམ་དེ་རྗེས་འདེད་ཀྱི་ཛ་དྲག་བརྩོན་

སེམས་ཁོ་ནའི་ཁྲོད། ཤེས་བཞིན་ནམ། ཡང་ན། མ་ཤེས་པར་གང་བྱུང་གིས་ བོ ད ་མཐོ ་ སྒང་གི ་ གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རི མ ་དང་རྩྭ་ཐང་མང་པོ ་ ཞི ག ་རྩ་ བརླག་དང་གཏོར་སྐྱོན་བཏང་ཡོད།

རང་བྱུང་གི་རླངས་རྫས་དང་རྡོ་སྣུམ་

རིགས་ཙམ་མིན་པར། ཟངས་དང་། ལྕགས། གསེར། དཀར་གཡའ། ལི་ཐི་

ཡམ། དངུལ། རྡོ་རྗེ་ཕ་ལམ། རྡོ་རྒྱུས། ཐལ་ཚྭ་ལྟ་བུའི་བང་མཛོད་ཧ་ཅང་ཕྱུག་ པོ་ཡོད་པ་རྣམས་བསྔོག་འདོན་གྱི་བྱ་བས་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༥༠ ནས་བཟུང་བོད་མཐོ་ སྒང་གི་གཏེར་འདོན་ལས་མི་རྣམས་ལས་བྲེལ་ངང་གནས་པར་བྱས་ཡོད། ད་

དུང་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༧ ལོའ ་ི རྒྱ་ནག་གི་ས་ཁྲའི་དཔེ་དེབ་ནང་གསལ་བར། ལོ་ངོ་ བདུན་རིང་གི་ས་ཁམས་རིག་པའི་གཏིང་ཟབ་ཉམས་ཞིབ་བརྒྱུད། བོད་མཐོ་ སྒང་ཐོག་ཏུ་ལྕགས་རྡོ་དང་དེ་མིན་ལྕགས་རིགས་གཞན་གྱི་གཏེར་མཛོད་མང་

85

པོ་ཞིག་གསར་རྙེད་བྱུང་ཡོད།183

ཚོད་དཔག་བྱས་དོན་ལྟར་ན། བོད་མཐོ་སྒང་ཐོག་ཏུན་ས་ཡ་ ༣༠ ནས་ ༤༠ བར་གྱི་འབོར་ཚད་ཡོད་པའི་ཟངས་གཏེར་དང་། ཏི་ཚ་ཏུན་ས་

ཡ ༤༠། ལྕགས་རྡོ་ཏུན་ཐེར་འབུམ་མང་པོ་ཡོད་པའི་གཏེར་མཛོད་ཡོད་འདུག ཚན་རིག་པ་རྣམས་ཀྱིས་གཏེར་འདོན་གྱི་བྱ་བས་གཉོད་ཆུང་གི་སྐྱེ་ཁམས་མ་

ལག་ལ་དོ་ཕོག་གཏོང་མི་རུང་བའི་ཉེན་བརྡ་སྔོན་ཚུད་ནས་བཏང་ཡོད་ལ། བོད་ ནང་གི་གཞི་རྒྱ་ཆེ་བའི་ཟངས་གཏེར་བསྔོག་འདོན་གྱི་ལས་གཞི་དེ།

༢༠༡༠ ལོའ ་ི ལོ་མགོར་འགོ་འཛུགས་བྱས་ཡོད་པ་རེད།

ཕྱི་ལོ་

ནུབ་ཕྱོགས་གཏེར་འདོན་མཉམ་ལས་ཀྱིས་གསལ་བསྒྲགས་བྱས་

པ་ལྟར། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༠ ལོར་གཡུ་ལུང་ཟངས་གཏེར་བཞུ་སྦྱངས་བཟོ་གྲྭ་ ནས་བཞུ་སྦྱངས་ཟིན་པའི་ཟངས་དྭངས་མ་ཏུན་ ༢༠,༠༠༠ ཐོན་སྐྱེད་བྱེད་ འདི་ནི་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༨ ལོའ ་ི གི་འབོར་ཚད་ལས་མེད་པའི་ཐོན་འབོར་དང་བསྡུར་ན་ལྡབ་

རྒྱུ་ཡིན་པའི་སྔོན་དཔག་བྱས་ཡོད་ཅིང་།184 ཏུན་ ༢,༠༠༠ བཅུ་མང་དུ་འགྲོ་རྒྱུ་རེད།185

གཡུ་ལུང་ཟངས་ཀྱི་གཏེར་ཁ་དེ་ནི་འཛམ་གླིང་

ནང་གི་ཟངས་ཀྱི་གཏེར་ཁ་ཆེ་ཤོས་ཀྱི་གྲས་དེ་ཡིན་ལ།

ས་ཁྱོན་ལ་སྤྱི་ལེ་གྲུ་

བཞི་མ་ ༡༨༧༠ ཡོད། ཟངས་ཀྱི་གཏེར་ཁ་དེ་ནི་ཨེ་ཤི་ཡའི་ནང་གི་གཏེར་ཁ་ཆེ་ ཤོས་ཨང་གཉིས་པ་དེ་ཡིན་པར་ཡོངས་སུ་གྲགས་ཤིང་། ད་བར་གསལ་རྟོགས་

བྱུང་བ་ལྟར་ན། ཟངས་ཀྱི་གཏེར་རྡོ་ཐོན་འབོར་ཏུན་ས་ཡ་ ༦་༥ ཡོང་ངེས་ཡིན་ པ་དང། ད་དུང་གཏེར་མཛོད་ཏུན་ས་ཡ་ ༡༠ ཐོབ་རེ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། གཏེར་ཁ་ བསྔོག་འདོན་གྱི་བྱ་བ་འདི་ནི་དྲོད་ཁང་རླངས་རྫས་གློད་གཏོང་གི་ཚབས་ཆེའི་

རྒྱུ་རྐྱེན་ཞིག་ཡིན། སྤྱིར་བཏང་ཟངས་གཙང་མ་ཏུན་གཅིག་ཙམ་ཞིག་ཐོན་སྐྱེད་

86

བྱེད་པའི་དོན་དུ་གཏེར་རྡོ་ཏུན་ ༡༢༥ ཙམ་བསྔོག་འབྲུ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད།186 དེས་ ན་ལོ་རེར་ཟངས་དྭངས་མའི་ཐོན་སྐྱོད་ཏུན་ ༢༠,༠༠༠ ལ་སླེབས་པའི་རྗེས་ ཀྱི་གཡུ་ལུང་གཏེར་ཁའི་ས་ཁུལ་དེའི་ཡུལ་ལྗོངས་ཀྱི་བཀོད་པ་ཇི་འདྲ་ཞིག་ཏུ་

འགྱུར་མིན་བསམ་གཞིགས་ཤིག་བྱོས་དང་། ལོ་རེར་ཁྱོན་བསྡོམས་ས་རྡོ་ཏུན་ ས་ཡ་ ༢.༥ བསྔོག་འབྲུ་བྱ་རྒྱུ་ཡིན་ཞིང་། འདིའི་རྐྱེན་པས་ས་གཞིས་ནོན་པའི་ གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ཡོངས་རྫོགས་རྨེག་མེད་དུ་འགྲོ་རྒྱུ་ངེས་པ་རེད། དུས་ཐུང་ནང་གཏེ ར ་ཁ་བསྔོ ག ་འདོ ན ་གྱི ་ བྱ་བས་རང་བྱུང་ཡུལ་ལྗོ ང ས་ཀྱི ་ བཀོད་པར་གཏོར་སྐྱོན་དང་ཆུ་བོ་འབག་བཙོག

ཀྱི་ཚེ་སྲོག་ལ་གནོད་སྐྱོན་བཟོ་རྒྱུ་ཙམ་མིན་པར་།

གཤེར་གནས་སྲོག་ཆགས་

རླུང་ཁམས་ནང་དྲོད་ཁང་

རླངས་རྫས་ཀྱང་མང་པོ་གློད་གཏོང་བྱ་རྒྱུ་ཡིན་པ་རེད།

མུ་ཟི་དང་སྡེབ་པའི་རྫས་སྣ་ཚོགས་ཅན་གྱི་གཏེར་རྡོ་བཙོ་སྦྱང་གི་

སྐབས་སུ་རླུང་ཁམས་ནང་མུ་ཟིའི་རླངས་རྫས་མང་པོ་གློད་གཏོང་གི་མཇུག་

འབྲས་ངན་པ་ཐོན་གྱི་ཡོད། འོ་ན་བོད་ནང་ཟངས་གཏེར་འདོན་པ་དང་། གསོག་

པ། བཞུ་སྦྱངས་བྱེད་པ་བཅས་ཀྱི་གནད་དོན་ཡང་སྙིང་བོད་ནང་ག་རེ་འབྱུང་རྒྱུ་

ཡིན་ནམ་ཞེ་ན། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༥ ལོར་སི་ཊི་ཕེན་དང་ཁོང་གི་ལས་རོགས་ཚོས་ སྙན་ཐོ་བཏོན་པར། ཨུ་རུ་སུའི་ནང་ཨུ་རལ་རི་རྒྱུད་ལྷོ་ཁུལ་དུ་ཡོད་པའི་ཀ་ར་

བྷཤ་(Karabash)ཟངས་གཏེར་བཞུ་སྦྱངས་བྱེད་སའི་གྲོང་བརྡལ་དེར་ལོ་རེར་

མུ་ཟིའི་རླངས་རྫས་ཏུན་སྟོང་ཕྲག་མང་པོ་གློད་གཏོང་བྱས་ཡོད་པ་དང། ཟངས་ གཏེར་བཞུ་སྦྱངས་ཡོ་བྱད་ལས་ཐོན་པའི་ལྕགས་རིགས་གཏེར་རྫས་ཀྱིས་ཕྱུག་

པའི་དུག་གི་གཟེགས་མ། གཏེར་ཁ་རྙིང་པ་ནས་གཏེར་འདོན་བྱེད་སྐབས་ཐོན་

པའི་སྐྱུར་རྫས། གཏེར་སྙིགས་དུག་རྫས་དང་། སའི་ནང་དུ་སིམ་པའི་སྙིགས་

87

གསོ ག ་བརླན་གཤེ ར ་གྱི ་ དུག་ཁུ་སོ ག ས་ཀྱི ས ་གནོ ད ་འཚེ ་ ཧ་ཅང་ཆེ ན ་པོ ་ ཐེབས་ཡོད་པ་བཤད་འདུག

གྲོང་བརྡལ་དེའི་ནང་གནས་སྡོད་བྱེད་མཁན་གྱི་མི་རྣམས་ལ་སྐྱེ་དུས་

ནས་ལྷན་སྐྱེས་སུ་ཡོད་པའི་ནད་རིགས་དང་། དེ་བཞིན་འབྲས་ནད་དང་། དབང་ རྩའི་མ་ལག་ལ་གནོད་སྐྱོན་ཤོར་བ་སོགས་ནད་རིགས་འདྲ་མིན་གྱི་སྐྱོན་ཆ་ཧ་ ཅང་གི་ཚད་མཐོ་པོ་ཡིན་པ་མངོན་ཡོད།

ཡང་ས་གནས་དེའི་ཕྲུ་གུའི་སུམ་ཆ་

གཉིས་ཙམ་ཞིག་ལ་ཞ་ཉེའི་དུག་དང་། དུག་ཆེན་བ་བླ། ཏི་ཚ་སྐྱེས་ཀྱི་དུག་ཤས་ སོགས་ཀྱིས་ནད་མནར་ཕོག་བཞིན་ཡོད་ལ། དང་དབུགས་འབྱིན་བརྔུབས་ཀྱི་ནད་གཞི། བཞིན་ཡོད།

མང་དག་ཅིག་དབུག་འཚངས་

པགས་ནད་སོགས་ཀྱིས་མནར་

གཏེར་རྡོ་བཞུ་སྦྱངས་བཟོ་གྲྭ་ནས་ལྡང་ཡོང་བའི་རླུང་ཕྱོགས་

ཀྱི་སག་ཨེལ་གྷ་ (sak elga) གཙང་ཆུའི་ཉེ་རྒྱུད་ལུང་གཤོང་ནས་གྲོང་ཁྱེར་ གྱི་ལྷོ་ངོས་རི་ཀླུང་བར་གྱི་རྩྭ་དང་རྩི་ཤིང་གི་རིགས་རྣམས་ཕལ་ཆེར་རྩ་ཡལ་ དུ་བཏང་ཟིན་པ་རེད།

དེང་སང་དེ་གར་བཟོ་གྲྭ་ལེགས་བཅོས་བྱས་ཏེ་འབག་

བཙོག་གི་རིགས་གློད་གཏོང་བྱ་རྒྱུ་ཉུང་དུ་གཏོང་རྒྱུ་དང་མུ་ཟིའི་འབར་རླངས་

འགོག་སྲུང་གི་འཆར་གཞི་འགའ་ཞིག་ཡོད་འདུག187 ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༨ ལོར་ ཝིན་སེནྚ་ (Vincent) དང་ཁོང་གི་ལས་རོགས་ཚོས་གནང་པའི་ཉམས་ཞིབ་ ནང་།188 ཟངས་གཏེར་བཞུ་སྦྱངས་ཡོ་བྱད་ལས་བྱུང་བའི་ཏི་ཚ་སྐྱེས་ལྟ་བུའི་ དུག་ཤས་ཅན་གྱི་གཏེར་རྫས་འབོར་ཆེན་གྱིས་གཤེར་གནས་སྲོག་ཆགས་

ཀྱི་གྲངས་འབོར་དང་སྲོག་ཆགས་བྱེ་བྲག་པའི་རིགས་རྒྱུན་སྐྱེ་སྤེལ་རྒྱུ་གཉིས་

ཀར་ཤུགས་རྐྱེན་ཚབས་ཆེན་ཐེབས་བཞིན་ཡོད་པ་ཤེས་རྟོགས་བྱུང་འདུག དེ་བཞིན་ཁོང་ཚོའི་ཞིབ་འཇུག་གིས་གཏེར་ཁ་བསྔོག་འདོན་བྱ་བ་དང་འབྲེལ་

88

ནས་བྱུང་བའི་བཙོག་སླད་གཏེར་རྫས་ཀྱིས་ཆུ་ཀླུང་གི་ཉ་སེར་པོ་ཞིག་གི་གྲང་ འབོ ར ་དང་རི ག ས་རྒྱུན་འཕེལ་རི མ ་འགྱུར་འགྲོས ་གཉི ས ་ཀར་ཤུགས་རྐྱེ ན ་

ཐེབས་ཀྱི་ཡོད་པ་བཤད་ཡོད། ས་ཁུལ་འདི་དག་ཏུ་ཏི་ཚ་སྐྱེས་ཀྱི་འབག་བཙོག་

གི་གནོད་སྐྱོན་ཕོག་བཞིན་པ་མ་ཟད། གཤའ་དཀར་དང་ཏི་ཚའི་དུག་ཤས་ཀྱིས་

ཀྱང་གནོད་སྐྱོན་ཚབས་ཆེན་ཕོག་བཞིནཡོད། ཡང་ཉམས་ཞིབ་གཞན་ཞིག་གི་

ནང། རྒྱལ་མོ་རྔུལ་ཆུའི་ཆུ་ལག་ཅིག་གི་ནང་ཏི་ཚའི་དུག་རྫས་ཤིན་ཏུ་འབོར་ ཆེན་ཞིག་ཕུང་གསོག་བྱས་ཡོད་པ་གསལ་སྟོན་བྱས་འདུག་ཅིང་།

འབྲི་ཆུའི་

ཆུ་ལག་ཅིག་གི་ནང་དུའང་དེ་དང་འབོར་ཚད་མཚུངས་པའི་གཤའ་དཀར་དུག་

རྫས་ཡོད་པ་བཤད་འདུག189 གང་ལྟར་རྫས་ངན་འདི་རིགས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་ གང་ལ་ཐུག་མིན་གསལ་རྟོགས་མེད་ཀྱང་། དང་འབྲེལ་བ་ངེས་ཅན་ཞིག་ཡོད་སྲིད།

གཏེར་ཁ་བསྔོག་འདོན་གྱི་བྱ་བ་

གཏེར་ཁ་བསྔོག་འདོན་འཆར་འགོད་པ་རྣམས་ཀྱིས་གཏེར་རྡོའ ་ི སྒྲིབ་

བྱེད་ས་རྡོ་དང་གད་སྙིགས་སོགས་གཙང་སེལ་གྱི་སྐབས།

གཏེར་འདོན་གྱི་

བྱ་བ་དང་བཞུ་སྦྱངས་ཀྱི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད་ནས་བྱུང་བའི་ཞར་བྱུང་བེད་མེད་ས་

རྡོ་སོགས་ཀྱིས་ཉེ་འཁོར་གྱི་ཁོར་ཡུག་ལ་གནོད་སྐྱོན་ཕོག་རྒྱུའི་ཐད་དོ་སྣང་དེ་ ཙམ་བྱས་མེད། ནའང།

ཁོར་ཡུག་གི་ལྟ་སྟངས་གཅིག་པུའི་ཐོག་ནས་བཤད་པ་ཡིན་

ས་ཆུ་རླུང་གསུམ་འབག་བཙོག་ཉམས་སྐྱོན་དུ་གཏོང་བའི་ལས་དོན་

འདི་དག་གི་འབྲས་བུར། བསྐྱར་བཅོས་དང་ཉམས་གསོ་ཐུབ་ཐབས་མེད་པའི་ ཡུལ་ལྗོངས་ཉམས་ཆག་གི་གནས་སྟངས་འདི་དག་བྱུང་ཞིང་། ཡུལ་ལས་འདས་པའི་གནས་སྟངས་ཤིག་ཡིན།

འདི་ནི་བློ་

ཨ་མདོའ ་ི མཚོ་བྱང་སེམས་

ཉིད་(མན་ཡོན་)ས་ཁུལ་གྱི་ཟངས་ཀྱི་གཏེར་ཁ་ལྟ་བུའི་བོད་མཐོ་སྒང་ཐོག་གི་

89

གཏེར་ཁ་ཡོད་སའི་ས་གནས་ཁག་ཏུ་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༥༠ ནས་བཟུང་གཏེར་རྫས་ བསྔོག་འདོན་བྱས་ཡོད་པ་དང་། རྒྱ་ནག་གིས་ཐོན་ཁུངས་བསྔོག་འདོན་གྱི་

ལས་གཞིའི་ནང་ཟངས་གཏེར་དང་ལྕགས་གཏེར་བསྔོག་འདོན་གྱི་ལས་གཞི་ འདི་དག་གཞི་རྒྱ་ཆེ་ཤོས་དང་གལ་ཆེ་ཤོས་ཀྱི་གྲས་ཡིན།

འདི་གཉིས་ལས་

ནི་ནོར་བུ་སའི་ཀོ་ལྕགས་གཏེར་རྡོའ ་ི གཏེར་ཁ་དེ་ཡིན།

གང་ལྟར་རྒྱ་ནག་

གཞན་ད་དུང་ཧ་ཅང་ཛ་དྲག་ཆེན་པོས་བསྔོག་འདོན་བྱེད་པའི་གཏེར་ཁ་གཅིག་

གི་ཀོ་ལྕགས་གཏེར་རྡོའ ་ི ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་དགོས་མཁོའ་ི བརྒྱ་ཆ་ ༨༠ བོད་ཀྱི་ ས་ཐོག་ནས་འདོན་གྱི་ཡོད།190 བོད་མཐོ་སྒང་ཐོག་གོ་ལ་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་བརྒྱ་ ཆ་ ༨༠ ཟིན་པའི་འབོར་ཚད་ཆེ་ཤོས་ཀྱི་ལི་ཐི་ཡམ་གཏེར་རྫས་དང་།191 ཟངས་ གཏེར་ཀྱང་ཕྱུག་ཤོས་ཀྱི་གྲས་ཡིན་པ་དངོས་འབྲེལ་ཡིན། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༨ ལོའ་ི རྒྱ་ནག་གི་རྫས་སྦྱོར་གསར་གནས་ཞེས་པའི་ བརྙན་དེབ་ནང་192བཤད་པ་ལྟར་ན། ཚ་འདམ་གཤོང་སའི་ལས་གཞིའི་ཐོག་

མ་འཛུགས་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་བྱས་འདུག་ཅིང་།

དེ་དག་ལས་ཕལ་ཆེ་བ་རང་བྱུང་

རླངས་རྫས་དང་གཏེར་ཁ་བསྔོག་འདོན་ལ་དམིགས་ཡོད། གང་ལྟར་ཡང་བློ་ཕམ་ བྱེད་དགོས་པའི་གནས་སྟངས་ཤིག་ནི། གཉོད་ཆུང་གི་ཁོར་ཡུག་ལ་གཏོར་སྐྱོན་

མི་འགྲོ་བའི་ཐོག་ནས་ལས་གཞི་ཇི་ལྟར་ལག་བསྟར་བྱེད་མིན་དང་། འབྲེལ་ཡོད་ གཏེར་འདོན་ལས་མི་དང་ཁུལ་དེར་གནས་སྡོད་ཡུལ་མི་ཚོའི་བདེ་འཇགས་དང་

འཕྲོད་བསྟེན་ཐད། འགན་ལེན་དང་ལམ་སྟོན་ཇི་ལྟར་བྱེད་མིན་གྱི་ཁག་ཐེག་རུང་

བའི་འགྲེལ་བརྗོད་ཁ་གསལ་དེ་འདྲ་ཅི་ཡང་མེད་པ་དེ་རེད། དཔེར་ན། རྒྱ་ནག་གི་ རྫས་སྦྱོར་གསར་དེབ་དེའི་ནང་བཀོད་པར། མཚོ་སྔོན་ཞིང་ཆེན་གྱི་གོར་མོ་ས་

ཁུལ་དུ་ཉེ་ལམ་འགོ་འཛུགས་བྱས་པའི་སེ་བི་རླངས་རྫས་གཏེར་ཁ་ (sebei gas

90

field) ཚ་འདམ་གཤོངས་སའི་ཤར་ཕྱོགས་སུ་ཡོད་པ་དེ་ནས་ལོ་རེར་རང་བྱུང་

རླངས་རྫས་མི་ཊར་ཤོ་གཟུགས་མ་ཐེར་འབུམ་ ༡༠ བསྔོག་འདོན་བྱེད་འཆར་་ ཡོད་འདུག

འདི་ནི་རྒྱ་ནག་གི་རླངས་རྫས་ཀྱི་གཏེར་ཁ་ཆེན་པོ་བཞིའི་གྲས་ཀྱི་

གཅིག་ཡིན་ལ། རྟོག་ཞིབ་ཀྱིས་ཤེས་རྟོགས་བྱུང་བ་ལྟར་ན། ས་ཁུལ་དེར་རླངས་ རྫས་ཀྱི་གཏེར་མཛོད་ཀྱི་འབོར་ཚད་མི་ཊར་ཤོ་གཟུགས་མ་ཐེར་འབུམ་

༣༠༠

ཡིན། ང་ཚོར་གནས་ཚུལ་ཐོབ་གསལ་ལྟར་ན། ལས་གཞི་འདིས་ས་ཁུལ་དེར་

རིང་པོར་མ་ཐོགས་པར་ཐོན་སྐྱེད་ཀྱི་ཁྲོན་པ་ ༩༥༡ འབྲུ་རྒྱུ་ཡིན་པ་དང་། སྤྱི་ལེ་ ༡༥༠༠ ལྷག་གི་རིང་ཚད་ཅན་གྱི་རླངས་རྫས་འདྲེན་པའི་སྦུབས་མདོང་འཛུགས་ སྐྲུན་བྱེད་གཏན་འཁེལ་ཡོད། འདི་ཡང་བོད་མི་གྲོང་གསེབ་པ་རྣམས་ལ་མཚོན་ ན།

ཟངས་གཏེར་བཞུ་སྦྱངས་བཟོ་གྲྭ་ལས་གཞན་པའི་ཉེན་བརྡ་ཞིག་ཡིན་པ་

གསལ་པོ་རེད། ཉེ་ཁུལ་གྲོང་གསེབ་པ་རྣམས་ཀྱིས་འཐུང་ཆུ་འབག་བཙོག་ཤོར་

བའི་དཀའ་ངལ་ལ་གདོང་ལེན་བྱེད་དགོས་པ་ལས་གཞན། ད་དུང་ས་ཁུལ་དེར་

རླངས་རྫས་ཀྱི་ཁྲོན་པ་ཧ་ཅང་མང་པོ་བྲུས་པའི་རྗེས་འབྲས་ངན་པ་ཁག་དང་། དྲོད་ཁང་རླངས་རྫས་གློད་གཏོང་གི་རྗེས་འབྲས་ཁག་ནི། ཁོང་ཚོས་གདོང་ལེན་ བྱེད་དགོས་པའི་དཀའ་ངལ་གྱི་རིམ་པ་གཉིས་པ་དེ་ཆགས་རྒྱུ་རེད།

ཁྲོན་པ་

འབྲུ་རྒྱུའི་ཆེད་ཆེས་ཐོན་གསར་གྱི་འཕྲུལ་ཆས། ཆུ་ཤུགས་ཀྱིས་རྡོ་གས་གཏོར་

གཏོང་ཐབས་ (hydraulic fracturing) བེད་སྤྱོད་གཏོང་བཞིན་ཡོད། ཕྱི་

ལོ་ ༢༠༠༤ ལོ་ནས་ཨ་རིའི་ཁོར་ཡུག་སྲུང་སྐྱོབ་ལས་དོན་ལྷན་ཁང་ནས་འཕྲུལ་ ཆས་འདི་བེད་སྤྱོད་བྱས་པར་ཁོར་ཡུག་ལ་དོ་ཕོག་མི་འགྲོ་བའི་ངོས་འཛིན་བྱས་ ཡོད།193 འོན་ཀྱང་འཕྲུལ་འཁོར་འདི་རིགས་བེད་སྤྱོད་བྱས་པ་ལ་བརྟེན་ནས།

91

ཨ་རི འི ་ ནང་འབན་རྫེ ན ་ (benzene)གཙོ ་ བོ ར ་བྱས་པའི ་ རྫས་རི ག ས་ཀྱི ས ་

འཐུང་ཆུར་བཙོག་སྐྱོན་བཏང་བའི་དོན་རྐྱེན་ཧ་ཅང་མང་པོ་བྱུང་ཡོད་པའི་སྙན་ ཐོ་བཏོན་ཡོད།

ས་དོང་འབྲུ་བའི་སྐབས་ཐོན་པའི་རྫས་སླད་བཙོག་ཆུ་རྣམས་

རྗེས་སུ་གཙང་སེལ་ཆེད་ཁེབ་གཅོད་མེད་པའི་ས་དོང་ནང་ཉར་ཚགས་བྱེད་

ཀྱིན་ཡོད། གལ་ཏེ་གཙང་སེལ་བྱ་རྒྱུ་ཕྱིར་འགྱངས་བྱུང་བའམ་ཡང་ན་སྟངས་ འཛིན་སྤུས་དག་པོ་མ་བྱུང་པ་ཡིན་ན།

ཆུ་དེ་དག་ནང་ཡོད་པའི་གསང་བའི་

དུག་རྫས་ (secret-toxic)ཀྱི་རིགས་རྣམས་ས་འོག་གི ་ཆུ་རི མ ་ནང་འཛུལ་ ཞུགས་ཀྱི་ཉེན་ཁ་ཡོང་སྲིད་པ་ཡིན།

སྐུ་ཞབས་ཐིའོ་ཀོལ་བྷོན་(Theo Colborn)194 གྱིས་བྲིས་པའི་

བདེན་དཔང་ཚིག་ཐོའ ་ི ནང་། ཁྲོན་པ་འབྲུ་བའི་སྐབས་ས་རྡོ་གཅོག་པའི་དོན་དུ་

བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་ཆུ་ལ་འཇམ་སྣུམ་ཞིག་བསྲེ་སྦྱོར་བྱས་ཏེ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ བཞིན་པ་གསལ་སྟོན་བྱས་ཡོད།

ཡིག་ཆ་འདི་ལ་ཚན་རིག་པ་དང་གཞུང་

འབྲེལ་གྱི་ཚན་པ་མང་པོས་ཆ་འཛིན་དང་གོ་བསྟུན་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། སོལ་བེད་སྤྱོད་ཀྱིས་བཏོན་པའི་ནུས་ཤུགས་དང་བསྡུར་ན།

ད་ལྟའི་རྡོ་

རླངས་རྫས་ནི་

དོན་དངོས་འབུད་རྫས་གཙང་མ་ཞིག་ཡིན་སྟབས། དེས་བོད་མཐོ་སྒང་གི་དྲོད་

ཁང་རླངས་རྫས་གློད་གཏོང་གི་ཁྱོན་འབོར་ཉུང་དུ་གཏོང་ཐུབ་ངེས་ཡིན། འོན་ ཀྱང་གཏེར་ཁ་བསྔོག་འདོན་ཟིན་པའི་རྗེས་སུ། ས་འོག་ཆུ་རིམས་བསྐྱར་གསོག་ གི་དོན་དུ་འགྲོ་སོང་སྒོར་ཐེར་འབུམ་མང་པོ་གཏོང་མི་དགོས་པ་ཞིག་ཡོང་རྒྱུར།

སྔོན་ཚུད་ནས་ལས་དོན་གྱི་སྒྲོམ་གཞི་ཡོངས་རྫོགས་ལ་སྟངས་འཛིན་དང་སྣེ་

ཁྲིད་ཡག་པོ་ཞིག་བྱེད་དགོས། དེས་ན་གཏེར་ཁ་བསྔོག་འདོན་སྐབས་འབག་

བཙོག་ཤོར་བའི་ཆུ་ཉར་ཚགས་ཀྱི་ཆེད། དྭང་ལྕགས་ལས་གྲུབ་པའི་ཆུ་མཛོད་

92

བེད་སྤྱོད་དང་།

གཏེར་ཁ་བསྔོག་འདོན་སྐབས་འཐོབ་ངེས་ཀྱི་འཕྲུལ་རིགས་

ལེགས་ཤོས་བེད་སྤྱོད་རྒྱུ། ཁོར་ཡུག་དང་འཚམ་ཞིང་ནུས་ཤུགས་སྲིད་སྤྱོད་ ཐུབ་པའི་འཕྲུལ་རིགས་ཁག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་གལ་ཆེ་བ་བཅས་སོ།།

93

རྒྱབ་གཉེར་ལམ་སྟོན།

གནམ་གཤི ས ་འགྱུར་ལྡོ ག ་གི ་ རྐྱེ ན ་རྩ་དེ ་ མི འི ་ བྱ་སྤྱོ ད ་ཡི ན ་པར་

བཤད་ཡོད།

གལ་ཏེ་མིའི་བྱ་སྤྱོད་དེ་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་ཁག་

ལེན་དཀྲི་ཡུལ་དུ་གྱུར་ཚེ། མིའི་འབད་བརྩོན་གྱིས་གནམ་གཤིས་སྙོམ་གནས་ བསྐྱར་གསོ་ཡང་བྱེད་ཐུབ་རྒྱུ་ཡིན། དམིགས་བསལ་གྱི་ས་བབ་ཆགས་སྟངས་

དང་ས་ཁད་ཧ་ཅང་མཐོ་བའི་ཆ་ནས། བོད་མཐོ་སྒང་ནི་འཛམ་གླིང་གི་ཡུལ་གྲུ་ གཞན་ཕལ་ཆེ་བ་ལས་བོད་ཀྱི་སྐྱེ་ཁམས་མ་ལག་དང་གནམ་གཤིས་ཀྱི་རྒྱུན་

འགྲོས་ལ་འགྱུར་ལྡོག་ཧ་ཅང་མྱུར་པོ་ཞིག་འགྲོ་བཞིན་ཡོད། ཉེ་བའི་ལོ་ངོ་འགའི་ རིང། གཙང་ཆེན་གཅིག་གི་བཞུར་རྒྱུད་དུ་ཆགས་པའི་ཡུལ་གྲུ་རྣམས་ཀྱི་བར་

ཆིངས་ཡིག་དང་འབྲེལ་ལམ་སོགས་མ་བྱུང་བའི་དབང་གིས། གཙང་ཆེན་དེ་ ཚོའི་ཉེ་རྒྱུད་དུ་ཆགས་པའི་ཡུལ་མིའི་གཞིས་གྲོང་མང་པོ་དུས་ནས་དུས་སུ་གློ་ བུར་གྱི་ཆུ་ལོག་དྲག་པོས་རྩ་གཏོར་སོང་བའང་བྱུང་ཡོད།

དང་པོ། རྒྱུ་མཚན་དེ་དག་ལ་བརྟེན་ནས་གནོད་སྐྱོན་ཕོག་བཞིན་པའི་རྒྱལ་ ཁབ་རྣམས་ཀྱིས།

ཕན་ཚུན་དབར་གཙང་ཆུའི་གནད་དོན་ལྟ་བུའི་རྒྱལ་

མཚམས་ལས་བརྒལ་བའི་དོན་འདི་དག་ཐད།

གནས་ཚུལ་གོ་རྟོགས་སྤེལ་

རེས་བྱ་རྒྱུ་ནི་ཤིན་ཏུ་ནས་གལ་ཆེར་གྱུར་ཡོད། རྫ་ཆུ་ལྟ་བུའི་གཙང་ཆེན་ཁག་ ལ་མཉམ་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་རྒྱལ་ཁབ་རྣམས་ཀྱིས་གཙང་ཆུའི་གནད་དོན་ཐོག་

ཕན་ཚུན་ཆིངས་ཡིག་འཇོག་དགོས་ཤིང་། གཤེར་ལྡན་ས་ཁུལ་དང་ཆུའི་ཐོན་ ཁུངས་སུ་གྱུར་པའི་སྐྱེ་ཁམས་མ་ལག་སྲུང་སྐྱོབ་ཀྱི་ལས་དོན་ཁག་སྒོ་ཀུན་ནས་

གོང་སྤེལ་གཏོང་དགོས། ལས་དོན་འདི་རིགས་ནང་རྒྱ་ནག་ཀྱང་མཉམ་ཞུགས་

94

ཡོང་བར་གནོན་ཤུགས་སྤྲོད་དགོས་པ་ཡིན། གཉིས་པ།

ད་དུང་བོད་མཐོ་སྒང་དེ་གཏེར་ཁ་སོགས་ཐོན་ཁུངས་བཤུ་

གཞོག་བྱ་སའི་གནས་སྟངས་ལས་གྲོལ་ཏེ། བསྟི་གནས་ཤིག་ཏུ་བསྒྱུར་ཐུབ་པ་བྱུང་ཚེ།

གི་སྤྱི་ཚོགས་སྤྱི་ལ་ཁེ་ཕན་ཡོང་ངེས་ཡིན།

རྒྱལ་སྤྱིའི་ལྟ་སྲུང་བྱ་ཡུལ་གྱི་

བོད་མི་ཙམ་མ་ཟད་འཛམ་གླིང་

འཛམ་གླིང་ལྷོ་རྩེ་(antarctica)

དེ་རྒྱལ་སྤྱིའི་ལྟ་སྲུང་ས་ཁུལ་དུ་ངོས་འཛིན་བྱས་པར་བརྟེན། དེང་སང་ཉམས་ ཞིབ་པ་ཁག་གིས་ལྷོ་སྣེའི་སྐྱེ་ཁམས་མ་ལག་དང་གནམ་གཤིས་ཀྱི་འགྱུར་ལྡོག་ སྐོར་རྟོག་ཞིབ་ལས་དོན་སྤེལ་བ་དང་ཉམས་ཞིབ་གྲུབ་དོན་གྱི་སྙན་ཐོ་འདོན་

པ་སོགས་བྱེད་ཐུབ་ཀྱི་ཡོད། ང་ཚོས་བོད་ནང་དུ་ཡང་འདི་ལྟར་བྱེད་ཐུབ་ཚེ། ཞིབ་འཇུག་གི་གནད་དོན་རྣམས་རྒྱལ་སྤྱིའི་མི་དམངས་ལ་དངོས་ཡོད་གནས་

སྟངས་ཇི་ཡིན་གྱི་གོ་རྟོགས་སྤེལ་ཐུབ་རྒྱུ་མ་ཟད། གོ་ལའི་ཚ་དྲོད་འཕེལ་ཤུགས་

ལའང་སྟངས་འཛིན་བྱེད་པའི་ནུས་པ་ཐོན་ཐུབ། འབྲི་ཆུ་དང་རྨ་ཆུ་གཉིས་བོད་ ནས་རྒྱ་ནག་ཏུ་བཞུར་གྱི་ཡོད་པའི་ཆ་ནས།

གཙང་ཆེན་འདི་གཉིས་ཀྱི་ཆུ་

མགོའ ་ི ས་ཁུལ་དུ་ཉམས་ཞིབ་གཏིང་ཟབ་བྱས་ཡོད།

ང་ཚོས་གནམ་གཤིས་

འགྱུར་ལྡོག་གིས་གནོད་སྐྱོན་ཕོག་སླ་བའི་གཉོད་ཆུང་རང་བཞིན་གྱི་བོད་ཀྱི་ས་ ཁུལ་གཞན་དག་ཀྱང་གལ་ཆེའི་ཉམས་ཞིབ་བྱ་ཡུལ་དུ་གལ་ཆེ་གལ་ཆུང་གི་

གདམ་ཀ་བྱེད་དགོས། འདི་ལྟར་ཉམས་ཞིབ་བྱ་ཐུབ་པ་ཡིན་ན། གནམ་གཤིས་ འགྱུར་ལྡོག་གི་གནོད་སྐྱོན་ཕོག་ཡུལ་དུ་གྱུར་པའི་མི་རྣམས་ལ་རང་བྱུང་གི་ གནོད་འཚེ་མ་བྱུང་བའི་སྔོན་ནས་གདོང་ལེན་གྱི་གྲ་སྒྲིག་བྱེད་ཐུབ་པའི་ཁེ་ཕན་ ཡོད།

གསུམ་པ།

རྒྱ་ནག་གཞུང་ནས་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༠ ནང་ཚུད་བོད་རིགས་

95

ཞིང་འབྲོག་མང་ཚོགས་བརྒྱ་ཆ་ ༨༠ ཙམ་ཞིག་གཏན་སྡོད་གཞིས་གྲོང་དུ་ གནས་སྤོ་བྱ་རྒྱུའི་འཆར་གཞི་ཡོད་པ་གསལ་བསྒྲགས་བྱས་ཡོད། ཡངས་ཤིང་ རྒྱ་ཆེ་བའི་རྩྭ་ཐང་གི་སྟེང་འབྲོག་པ་དང་འབྲོག་པའི་གནག་ཕྱུགས་རྣམས་མེད་

པར་གྱུར་ཚེ། དེས་བོད་མཐོ་སྒང་རྩྭ་ཐང་སྟེང་གི་གདོད་མའི་རྩྭ་དང་རྩི་ཤིང་གི་ རིགས་རྒྱུད་རྣམས་རྩ་བརླགས་སུ་འགྲོ་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་བྱེད་པ་ཙམ་མིན་པར། ད་

དུང་ཕྱི་རོལ་ནས་གློ་བུར་དུ་ལྷག་པའི་རྩྭ་དང་རྩི་ཤིང་གི་རིགས་རྒྱུད་(Exotic

Species)དུ་གྲགས་པ་རྣམས་ཀྱི་བཙན་འཛུལ་གྱི་དཀའ་ངལ་དང་ཉེན་ཚབས་

ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་ཞིག་ཀྱང་ཡོང་ངེས་ཡིན།

སྐུ་ཞབས་འཇུ་ལི་ཡ་དང་ཁོང་གི་

ལས་རོགས་ཚོས་བོད་ནང་ཚན་རིག་དང་མཐུན་པའི་ཉམས་ཞིབ་བྱས་པ་ལྟར་

ན།

ཚ་དྲོད་འཕེལ་བས་རྩྭ་ཟ་མཁན་མེད་པར་འགོག་སྡོམ་བྱས་པའི་གནས་

སྟངས་དེས། རྩི་ཤིང་གི་རིགས་རྒྱུད་རྣམས་རྩ་བརླགས་སུ་འགྲོ་བའི་མྱུར་ཚད་

དེ་ཆེས་མགྱོགས་སུ་གཏོང་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ཚབས་ཆེ་བ་བྱེད་རྒྱུ་ཡིན་པའི་སྐོར་ བཤད་ཡོད།

རྒྱུ་མཚན་དེ་དག་ལ་བརྟེན་ནས་རྩྭ་དང་རྩི་ཤིང་གི་རིགས་རྒྱུད་

རྣམས་རྩ་བརླགས་སུ་འགྲོ་བའི་མྱུར་ཚད་དལ་དུ་གཏོང་ཆེད། བོད་མཐོ་སྒང་རྩྭ་ ཐང་དང་འབྲེལ་བའི་པེ་ཅིང་གི་སྲིད་བྱུས་དེར་བསྐྱར་དུ་བསམ་གཞིགས་བྱེད་

དགོས། འབྲོག་པ་ཚོར་མཚོན་ན། རྩྭ་ཐང་ཉམས་རྒུད་དུ་འགྲོ་བ་རྒྱུ་མཚན་དུ་ བྱས་ཏེ། རྩྭ་ཐང་ནས་ཕྱིར་འབུད་གཏོང་རྒྱུ་ལས་ལྡོག་ཏེ་རྩྭ་ཐང་སྟེང་མུ་མཐུད་

གནས་རྒྱུ་དེ་རྩྭ་ཐང་ཉམས་རྒུད་ལས་བསྐྱར་གསོ་བྱེད་པའི་གནས་སྟངས་དང་ ཁ་བྲལ་ཐབས་མེད་པ་ཞིག་ཡིན།

བཞི་པ། ལོ་རེའི་ནང་མི་ཁ་ཤས་ཤིག་གིས་འཁྱགས་རོམ་ས་ཁུལ་དུ་ཐེངས་

གཅིག་གཉིས་ཤིག་ཡོང་སྟེ་བརྟག་དཔྱད་དང་ཞིབ་འཇུག་བྱ་ཁུལ་བྱེད་པ་དེས།

96

འཁྱགས་རོམ་ཉམས་རྒུད་ཀྱི་འགྱུར་ལྡོག་ལ་སྟངས་འཛིན་དང་བསྐྱར་བཅོས་ འོས་འཚམ་ཞིག་བྱེད་མི་ཐུབ།

དེར་བརྟེན་འབྲེལ་ཡོད་ཚོགས་འདུ་ཁག་དང་

བགྲོ་གླེང་མང་པོའ ་ི ནང་བསམ་འཆར་བྱུང་བ་ལྟར། ས་གནས་ས་ཐོག་གི་ཡུལ་ མི་ཚོར་ཁོར་ཡུག་སྐོར་གྱི་ཤེས་ཡོན་དང་སྦྱོང་བརྡར་སྤྲོད་དགོས་ཤིང་། གནམ་ གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་གནས་བབས་འོག་ཧ་ཅང་གཉོད་ཆུང་བའི་ས་ཁུལ་ཁག་

ཏུ་ཡུལ་མི་ཚོས་གནས་སྟངས་ལ་ཞིབ་འཇུག་དང་སྟངས་འཛིན་བྱེད་པའི་གོ་

སྐབས་དང་ལས་དོན་གཉེར་དུ་འཇུག་དགོས་པ་ཡིན། དེའི་རྒྱུ་མཚན་ནི། ས་ གནས་ས་ཐོག་གི་ཡུལ་མི་རྣམས་ཉིན་རེ་ཉིན་རེའི་འགྱུར་ལྡོག་དང་དོན་རྐྱེན་

ཁག་དངོས་སུ་མྱོང་མཁན་དང་མཐོང་མཁན་གྱི་མི་སྣ་གཅིག་པུ་དེ་ཆགས་ཡོད་ པ་ཡིན།

ཡུལ་མི་འདི་དག་དངོས་སུ་ལས་དོན་ནང་ཞུགས་ཐུབ་པའི་གནས་

སྐབས་སུ་ཁོང་ཚོར་ཉེར་མཁོའ ་ི སྦྱོང་བརྡར་དང་མཐུན་རྐྱེན་ཁག་མཁོ་སྤྲོད་ བྱེད་དགོས་ཤིང་།

དུས་ནས་དུས་སུ་གོ་རྟོགས་གོང་སྤེལ་དང་དགོས་མཁོའ ་ི

རིགས་རྣམས་ཆད་མེད་ཁ་སྐོང་བྱེད་དགོས། གནས་སྟངས་འདིས་འབྲེལ་ཡོད་ ས་ཁུལ་གྱི་འགྱུར་ལྡོག་རྣམས་གནད་ལ་འཁེལ་ཞིང་རྒྱུན་ཆད་མེད་པར་ཤེས་ རྟོགས་ཐུབ་རྒྱུ་ཙམ་མིན་པར།

ཡུལ་མི་རྣམས་ལ་ལས་ཀའི་གོ་སྐབས་དང་

ཐབས་བྱུས་ལག་རྩལ་གྱི་སྒོ་ནས་ནུས་པ་གོང་སྤེལ་ཡང་ཡོང་ཐུབ།

ལྔ་པ། གནམ་གཤི ས ་འགྱུར་ལྡོ ག ་གི ་ གནས་སྟངས་འདི ས ་སྤྱི ར ་གནམ་ གཤིས་དང་ནམ་དུས་ཚ་གྲང་གཉིས་ཀ་སྔོན་དཔག་མི་ཐུབ་པར་ངེས་གཏན་

མེད་པའི་གནས་སྟངས་ཤིག་ལ་འགྱུར་ཚབས་ཇེ་ཆེར་གཏོང་བཞིན་ཡོད། དེར་ བརྟེན་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དཀའ་སེལ་ཞབས་ཞུའི་རིགས་དང་གོད་ཆག་ཉེན་སྐྱོབ་ཀྱི་ ལས་དོན་ཁག ཚབས་ཆེན་རྐྱེན་ཆགས་ཀྱི་གནོད་སྐྱོན་བཟློག་ཕྱིར་ཉེན་ཚབས་

97

ཡོད་སའི་ཡུལ་ལུང་དང་ཐག་ཉེ་སར་བཀོད་སྒྲིག་བྱེད་དགོས། ལྷོ་ཁ་ས་ཁུལ་དུ་ མྱུར་སྐྱོབ་ཀྱི་རོགས་སྐྱོར་དུས་ཐོག་མ་བྱུང་བའི་དབང་གིས་ཚབས་ཆེན་གྱི་ གྱོང་གུན་ཕོག་པའི་དོན་རྐྱེན་བྱུང་བ་ཧ་ཅང་གསལ་པོ་ཡིན།

བོད་ནང་གི་སྲོག་ཆགས་དང་རྩི་ཤིང་གི་རིགས་སྟོང་ཕྲག་མང་པོ་དང་།

འབོར་ས་ཡ་མང་པོའ ་ི འཚོ་གནས།

མི་

དེ་བཞིན་འབྲེལ་ཡོད་ཁྱིམ་མཚེས་

རྒྱལ་ཁབ་ཁག་གི་འཚོ་བའི་གནས་བབས་སོགས་བོད་ཀྱི་ཆུའི་ཐོན་ཁུངས་

ལ་བརྟེན་ཡོད་ཅིང་།

བོད་ཀྱི་ཆུ་མགོ་ཁག་ཏུ་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་

གི་ཤུགས་རྐྱེན་ངན་པ་དེས།

གཙང་ཆེན་ཁག་གི་བཞུར་རྒྱུད་དུ་འཚོ་སྡོད་

ཀྱིས་གཙང་ཆུ་དེ་དག་ལ་བརྟེན་མཁན་མི་འབོར་ས་ཡ་མང་པོར་དོན་དམ་གྱི་

སེམས་འཚབ་ཆེན་པོ་ཞིག་སློང་བཞིན་ཡོད།

དེར་མ་ཟད། གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གིས་འདྲེན་སྲིད་པའི་ཚབས་ཆེའི་རང་ བྱུང་གོད་ཆག་སྐོར་གྱི་གོ་རྟོགས་སྤེལ་ཕྱིར་གཟབ་སྦྱོང་གི་རིགས་དགོས་ཤིང་།

ཉེན་འགོག་གི་གྲ་སྒྲིག་མང་ཙམ་བྱེད་དགོས། དེ་ལྟར་བྱུང་ཚེ་ཉེན་ཁའི་རིགས་ ཚབས་ཆུང་དུ་གཏོང་ཐུབ་རྒྱུ་དང། ཚབས་ཆེའི་དོན་རྐྱེན་ལ་མིའི་གདོང་ལེན་ བྱེད་སྟངས་ལ་ཡར་རྒྱས་ཡོང་བར་ཕན་ཐོགས་ཡོང་ངེས།

དྲུག་པ།

ད་ལྟའི་དཔལ་འབྱོར་གྱི་ལམ་སྲོལ་ནང་དྲོད་ཁང་རླངས་རྫས་ཉུང་

དུ་གཏོ ང་ཐབས་ཀྱི ་ཁོར་ཡུག་སྲིད་བྱུས་ཤིག་ངེས་པར་དུ་ལག་བསྟར་བྱེ ད ་

དགོས། ད་ལྟའི་རང་དབང་གི་ཁྲོམ་རའི་ནང་དྲོད་ཁང་རླངས་རྫས་གློད་གཏོང་ གི་གནད་དོན་དེ་འབྲེལ་མེད་ཕྱི་རོལ་གྱི་གནད་དོན་ལྟ་བུ་ཞིག་ཏུ་ངོས་འཛིན་

98

བྱེད་ཀྱི་ཡོད་སྟབས། འབྱུང་ཁམས་འབག་བཙོག་ཏུ་བཏང་བའི་སྐྱོན་ཆ་དེ་ཁྲོམ་ རའི་ནང་དངོས་སུ་ཉོ་ཚོང་གི་ལས་དོན་གཉེར་མཁན་ཏེ།

ཤིང་གཅོད་མཁན་

ཞིག་གཅོད་པར་གློད་གཏོང་བྱས་པའི་ནག་རྫས་དེ་དང་།

དེ་འདྲའི་ནག་རྫས་

དང་ཤིང་ཆ་ཉོ་མཁན་ཚོར་དངོས་སུ་མྱོང་ཚོར་ཡོང་གི་མེད། དེ་ཡང་ཤིང་སྡོང་ དེ་དག་སིམ་ཉར་བྱེད་མཁན་གྱི་ཤིང་བཅད་པ་དེས།

ཉེ་འཁོར་གྱི་ཁོར་ཡུག་

ཁྲོད་ཀྱི་རླུང་ཁམས་ནང་ནག་རྫས་འཁྱམས་ཏེ་གནམ་གཤིས་ཀྱི་ཚ་དྲོད་འཕར་ བ་དང་།

གཤིན་ས་དང་ཆུའི་ཚད་གཞི་ཉུང་ཟད་དུ་གཏོང་བའི་ངོ་བོར་སྨིན་པ་

ཡིན། དེ་བས་ན། རང་དབང་ཁྲོམ་རའི་ཚོང་འབྲེལ་གྱི་ནང་དངོས་སུ་འབྲེལ་ བ་མེད་པའི་སྐྱེ་བོ་གཞན་རྣམས་ཀྱིས་དྲོད་ཁང་རླངས་རྫས་གློད་གཏོང་བྱས་

པའི་གྱོང་གུན་དེ་དག་མྱོང་ཀྱིན་ཡོད། རྒྱ་ནག་ལ་ཆ་མཚོན་ན། ལོ་ངོ་མང་པོའ ་ི རིང་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཐོན་སྐྱེད་རྩ་འབོར་གྱི་འཕེལ་རྒྱས་གོང་འཕེལ་གཏོང་བའི་

རང་དབང་ཁྲོམ་རའི་ལམ་ལུགས་དེ་དོན་དམ་གྱི་བེད་སྤྱོད་ཡག་པོ་ཞིག་གཏོང་ དགོས་ན། ཁྲོམ་རའི་ནང་དངོས་སུ་འབྲེལ་བ་མེད་པའི་མི་མང་དཀྱུས་མ་ཚོར། དྲོད་ཁང་རླངས་རྫས་ཀྱི་མཇུག་འབྲས་མྱོང་བའི་གྱོང་གུན་བཏང་སྟེ་དྲང་བདེན་ མིན་པའི་ཁེ་ཕན་སྒྲུབ་མཁན་གྱི་ཐོན་ཁུངས་བཤུ་གཞོག་དངོས་སུ་བྱེད་མཁན་ འདི་དག་ལ་སྟངས་འཛིན་ནན་མོ་བྱེད་དགོས་ཤིང་། མེད་པ་བཟོ་དགོས།

ལམ་ལུགས་ངན་པ་འདི་

རྒྱ་ནག་ནང་ཤིང་ནགས་གཅོད་འབྲེག་དང་རྡོ་སྣུམ་བེད་

སྤྱོད་བྱས་པ་བརྒྱུད་དེ། གློད་གཏོང་བྱས་པའི་ནག་རྫས་ཏུན་རེ་རེའི་ཐོག་ནག་ རྫས་བཅའ་ཁྲལ་བསྡུས་པ་ཡིན་ན།

དེས་མི་མང་དཀྱུས་མ་ཚོས་མྱོང་དགོས་

ཀྱི་གྱོང་གུན་མང་དག་ཅིག་ཤིང་ནགས་གཅོད་འབྲེག་སོགས་ཀྱི་ཚོང་འབྲེལ་ ནང་དངོས་སུ་ཞུགས་མཁན་གྱི་མི་སྣ་ཚོའི་མགོ་ཐོག་ཏུ་འབབ་རྒྱུ་ཡིན་ཅིང།

99

བརྒྱུད་རིམ་འདིའི་ནང་ནས་བོད་མཐོ་སྒང་ཐོག་གཞི་རྒྱ་དང་ཛ་དྲག་ཆེ་བའི་

ཁོར་ཡུག་ཉམས་རྒུད་ཀྱི་རྒྱུ་རྐྱེན་དུ་གྱུར་པའི་གྱ་ཚོམ་གྱི་བྱ་སྤྱོད་མང་དག་ ཅིག་དང་། ཐལ་དྲགས་པའི་ཐོན་ཁུངས་བཤུ་གཞོག་གི་ལས་དོན་མང་པོ་ཞིག་ མེད་པ་བཟོ་ཐུབ།

བཅའ་ཁྲལ་བསྡུས་པ་ལས་བྱུང་བའི་དངུལ་འབོར་རྣམས་

བོད་མཐོ་སྒང་གི་ཁོར་ཡུག་ཉམས་རྒུད་ཀྱི་ཉེན་ཚབས་ཇེ་ཆུང་དུ་གཏོང་རྒྱུ་

དང། གནམ་གཤིས་ཀྱི་འགྱུར་ལྡོག་དང་བསྟུན་ནས་བསྒྲུབ་དགོས་པའི་ལས་

དོན་ཁག་གི་ཆེད་དུ་བཏང་ཆོག་པ་ཡིན། དམིགས་བསལ་རྩྭ་ཐང་ཉམས་གསོ་

དང་ཤིང་ནགས་བསྐྱར་འདེབས་ཀྱི་ལས་དོན་ནང་སྤྱད་ཆོག ས་ཁུལ་ལམ་ཡང་ ན། རྒྱལ་ཡོངས་ཀྱི་ཁྲལ་དང་ཉོ་ཚོང་གི་ལམ་ལུགས་ཞིག་ལ་བརྟེན་ནས་ནུས་

པ་ཐོན་སྲིད། གཏེར་ཁ་འདོན་པ་དང་ཤིང་ནགས་གཅོད་འབྲེག་བྱེད་པ་སོགས་ ཀྱི ས ་ཀར་བོ ན ་གློ ད ་གཏོ ང ་གང་བྱས་པ་དེ ་ ལ་དངོ ས ་ཟོ ག ་གི ་ རི ན ་ཐང་དང་

མཚུངས་པའི་ཁྲལ་འབབ་གཏན་འབེབས་བྱུང་ན། དྲོད་ཁང་རླངས་རྫས་ཇེ་ཉུང་ སོང་བའི་རྐྱེན་གྱིས་དངུལ་གྱི་འགྲོ་གྲོན་ཡང་ཉུང་དུ་འགྲོ་ངེས་ཡིན།

གལ་ཏེ་

རྒྱ་ནག་ནང་ཀར་བོན་གློད་གཏོང་གི་མཐོ་ཚད་ཞིག་གཏན་འབེབས་བྱས་ཏེ། དེ་

ལས་མ་བརྒལ་བའི་ནག་རྫས་གློད་གཏོང་བྱས་པ་ཏུན་རེ་རེ་ལ་གོང་ཚད་གཏན་ འབེབས་ལྟར་སྒྲུབ་འཇལ་དགོས་པ་བཟོ་རྒྱུ་དེ་རེད། དེས་ན་ཁེ་གཉེར་བཟོ་ཚོང་ ལས་ཁུངས་ལྟ་བུ་ཞིག་གིས།

ཉུང་བ་བསྐྲུན་པ་དེ་ཙམ་གྱིས།

ཐོན་སྐྱེད་བརྒྱུད་རིམས་ནང་ནག་རྫས་ཇི་ཙམ་

རང་ཉིད་ལ་དཔལ་འབྱོར་གྱི་ཁེ་ཕན་ཡོང་རྒྱུ་

དང་། ཤིང་སྡོང་གཅོད་འབྲེལ་སོགས་ཇེ་ཉུང་དུ་བཏང་བ་ལས། ཁོར་ཡུག་ལ་ གནོད་ཚབས་ཆེ་བའི་སྤྱོད་ཚུལ་གྱི་མ་མཐའི་ཚད་གཞི་ལས་གཡོལ་ཐུབ་ཙམ་ ཡོང་སྲིད་དོ།།

100

མཐའ་སྡོམ།

བོད་དང་དེ་འབྲེལ་ཁྱིམ་མཚེས་རྒྱལ་ཁབ་ཁག་གི་སྲོག་ཆགས་དང་

རྩི་ཤིང་གི་རིགས་སྟོང་ཕྲག་མང་པོ་དང་། གནས་བབས་སོགས།

མི་འབོར་ས་ཡ་མང་པོའ ་ི འཚོ་བའི་

བོད་ཀྱི་ཆུའི་ཐོན་ཁུངས་དང་བོད་ནས་བྱུང་བའི་ནམ་

དུས་ཀྱི་ཆར་པར་བརྟེན་གྱི་ཡོད།

འོན་ཀྱང་དེ་འདྲའི་གལ་གནད་ཆེ་བའི་བོད་

དེ་ཉེན་ཚབས་ཧ་ཅང་ཆེ་བའི་རྩྭ་ས་བྱེ་འགྱུར་དང་།

གངས་འཁྱགས་བཞུར་

སྟོངས། གངས་ཆར་འབབ་ཞོད་ཀྱི་རྒྱུན་འགྲོས་ལ་འགྱུར་ལྡོག་འགྲོ་བ་སོགས་ གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་དཀའ་ངལ་དང་ཉེན་ཁ་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་ཞིག་གི་ གནས་སུ་ལྷུང་ཡོད།

བོད་ཀྱི་ཆུ་མགོའ ་ི ས་གནས་ཐོག་གནམ་གཤིས་འགྱུར་

ལྡོག་གི་ཤུགས་རྐྱེན་ངན་པ་དེས་གཙང་ཆེན་ཁག་གི་བཞུར་རྒྱུད་དུ་འཚོ་སྡོད་

ཀྱིས། གཙང་ཆུ་ལ་བརྟེན་མཁན་མི་འབོར་ས་ཡ་མང་པོར་དངོས་འབྲེལ་སེམས་ འཚབ་ཆེན་པོ་སྐྱེ་གཞིར་གྱུར་ཡོད།

དེང་སང་འཛམ་གླིང་གི་རྒྱལ་ཁབ་མང་པོ་ཞིག་ཀྱོ་ཏོ་(Kyoto)མཐུན་

གྲོས་ཀྱི་གོ་ས་འཛིན་ཐུབ་པའི་ཡིག་ཆ་ཞིག་འཇོག་རྒྱུར་གྲོས་མོལ་བྱེད་བཞིན་ པ་ཡིན།

ཀྱོ་ཏོ་མཐུན་གྲོས་ནི་གོ་ལ་སྤྱིའི་དཀའ་ངལ་ཞིག་གོ་ལ་གཅིག་གྱུར་

གྱིས་གདོང་ལེན་བྱེད་པའི་ལས་དོན་དང་པོ་དེ་ཡིན་ལ། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༢ ཕྱི་ཟླ་ ༡༢ ཚེས་ ༣༡ ཉིན་དེའི་དུས་ཚིགས་རྫོགས་འགྲོ་རྒྱུ་རེད། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༩ ཕྱི་

ཟླ་ ༡༢ པའི་ཚེས་ ༧ ནས་ ༡༨ བར་ཌེན་མཱརྐ་གི་རྒྱལ་ས་ཁོ་པན་ཧེ་གྷན་དུ་ ཚོགས་པའི་མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་སྒྲོམ་གཞིའི་འོག་གི་གནམ་གཤིས་

101

འགྱུར་ལྡོ ག ་སྐོ ར ་གྱི ་ ཚོ ག ས་ཆེ ན ་དུ་འཛམ་གླི ང ་གི ་ དབུ་ཁྲི ད ་མང་པོ ་ ཞི ག ་

འཛོམས་ཡོད་ཅིང་། ཁོང་ཚོས་ཀྱོ་ཏོ་མཐུན་གྲོས་ད་དུང་མུ་མཐུད་རྩ་འཛིན་བྱ་ རྒྱུའི་དུས་ཚོད་བསྣར་རྒྱུའམ་ཡང་ན། ཁྲིམས་ཀྱི་ནུས་པ་ཅན་གྱི་རྒྱལ་ཚོགས་

ཀྱི་ཆིངས་ཡིག་གསར་པ་ཡང་འཇོག་སྲིད། གང་ལྟར་ཡང། རང་རེའི་བོད་ དེ་རྒྱལ་ཁབ་ཅིག་གི་ངོ་བོར་ངོས་འཛིན་མེད་པར་སོང་།

བོད་མི་རྣམས་ལྷན་

ཚོགས་ཀྱི་བཀའ་བསྡུར་ནང་མཉམ་ཞུགས་བྱ་རྒྱུའི་གོ་སྐབས་མེད། དེར་བརྟེན་ བཟོ་ལས་ཡར་རྒྱས་ཀྱི་མཇུག་འབྲས་ངན་པ།

གོ་ལ་ཧྲིར་པོར་གནོད་པའི་

གནད་དོན་ལ་སེམས་འཚབ་ཇི་ཡོད་འགྲེལ་བརྗོད་བྱ་རྒྱུར་ཚོགས་མི་གཞན་ལ་ བརྟེན་དགོས་པ་ཡིན།

བོད་ཀྱི་འབྲོག་པའི་འཚོ་ཐབས་ལ་མཉམ་འབྲེལ་བྱེད་པ་དང་། རྒྱལ་

ཁབ་དང་ཚོགས་སྡེ་གཞན་གྱིས་དཔལ་འབྱོར་གྱི་མཐུན་རྐྱེན་བསྐྲུན་པ་བརྒྱུད། གལ་ཏེ་བོད་ཀྱི་རྩྭ་ཐང་ཁག་རྒྱུན་གནས་དང་ཡར་རྒྱས་སུ་སོང་ཚེ།

འདི་ཉིད་

གོ་ལ་ཧྲིལ་པོའ ་ི དཀའ་ངལ་སེལ་བའི་ཐབས་ལམ་གྱི་ཆ་ཤས་ཤིག་ཏུ་འགྱུར་

རྒྱུ་ཡིན་ཞིང་། དེ་ཙམ་མ་ཟད། འབྲོག་པ་རྣམས་འབྲོག་པའི་འཚོ་ཐབས་དོར་

དུ་འཇུག་པའི་བྱ་ཐབས་དེ་ལས་ཆེས་བཟང་བའི་གདམ་ཀ་ཞིག་ཡིན། འགྲོ་བ་ མིའི་འཚོ་ཐབས་རྒྱུན་གནས་ཐུབ་རྒྱུ་ཙམ་མིན་པར། རླུང་ཁམས་ནང་འཁྱམས་ པའི་ནག་རྫས་རྣམས་སླར་ཡང་རྩྭ་ཐང་ཁག་གིས་ཉར་གསོག་བྱེད་ཐུབ་པའི་གོ་ སྐབས་ཤིག་ཀྱང་བསྐྲུན་ངེས་ཡིན། བོད་ནང་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་རྗེས་

འབྲས་ངན་པ་ཁག་གིས་སྐྱེ་ཁམས་མ་ལག་བསྐྱར་གསོ་བྱ་ཐབས་ཆེས་དཀའ་

བའི་གནས་སུ་མ་གྱར་སྔོན་དུ། ནགས་ཚལ་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་དགོས་པ་དང་། ད་

དུང་རྩྭ་ཐང་དང་དུས་བསྟུན་ཞིང་ས། དེ་བཞིན་གཤེར་ས་སོགས་བསྐྱར་གསོའ ་ི

102

ཆེད་འབད་བརྩོན་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་ཞིག་མ་བྱེད་ཐབས་མེད་དུ་གྱུར་ཡོད། རྒྱལ་ ཁབ་དང་མི་མང་ཡོངས་རྫོགས་མཉམ་འབྲེལ་གྱིས་ལས་དོན་ཞིག་བསྒྲུབས་ཚེ།

རྩྭ་ས་བྱེ་འགྱུར་གྱི་ཚབས་ཆེའི་ཉེན་ཚབས་དེ་ཡང་སེལ་ཐུབ་པ་ཡོང་སྲིད། དེ་

ལས་གཞན་དུ། ལས་དོན་ལ་ཕྱིར་ཤོལ་གྱིས་འབད་མེད་ལྷག་པ་ཡིན་ན། དེས་ གོ་ལ་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་དཀའ་ངལ་ཁག་ཉེན་ཚབས་ཆེ་རུ་གཏོང་ངེས་ཡིན། རྩྭ་ ཐང་ཁག་ཉམས་རྒུད་ཀྱིས་ས་རྒོད་དུ་གྱུར་ཕྱིན། གལ་ཏེ་བསྐྱར་གསོ་ཐུབ་རྒྱུའི་

གནས་སྐབས་ཤིག་ཡོད་དབང་དུ་བཏང་ཡང་དུས་རབས་འགའ་ཤས་འགོར་

སྲིད་པ་ཡིན། ད་ལྟ་འགྲོ་བཞིན་པའི་བོད་མཐོ་སྒང་གི་གཞི་རྒྱ་ཆེ་བའི་རྩྭ་ཐང་གི་ ཉམས་རྒུད་འདི་ནི། ཅིག་མིན་པར།

བོད་མི་གཅིག་པོའ ་ི འཚོ་ཐབས་ལ་འཕྲད་པའི་གོད་ཆག་

འདི་ནི་གོ་ལ་སྤྱིའི་ནག་རྫས་ཉར་སྲུང་དང་བསྡུ་ལེན་གྱི་ནུས་

པར་འཕྲད་པའི་གོད་ཆག་ཚབས་ཆེན་ཞིག་ཡིན།། ༎

"བོད་མཐོ་སྒང་གི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་དང་འབྲེལ་བའི་གནས་སྟངས་

ཀྱི་གོ་རྟོགས་མེད་པ་དང་བསམ་གཞིགས་བྱ་རྒྱུ་མ་བྱུང་བ་ཡིན་ན། གོ་ལའི་

གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་སྐོར་གྱི་ང་ཚོའི་གོ་རྟོགས་དེ་ཆ་མ་ཚང་བ་ཞིག་ཏུ་

འགྱུར་རྒྱུ་རེད།" རླུང་ཁམས་ཚན་རིག་པ་ཝི་ར་ཝིར་བྷདྲན་རཱ་མཱ་ན་ཐན་ (Veerabhadran Ramanathan) གྱིས།

103

195

དཔྱད་གཞིའི་ཁུངས།

1 Jane Q., China: The third pole: Climate change is coming fast and furious to the Tibetan plateau, naturenews, Published online July 23, 2008 2 Walter Immerzeel, Jetse Stoorvogel and John Antle, Can Payments for ecosystem services secure the water tower of Tibet? Agricultural systems 96 (2008) 52-63 3 Clifford Coonan, Global warming: Tibet’s lofty glaciers melt away, The Independent, 17 November, 2006, http://www.independent.co.uk/ environment/climate-change/global-warming-tibets-lofty-glaciers-melt-away424651.html 4 Barnett, T.P., Adam, J.C., Lettenmaier, D.P., 2005. Potential impacts of a warming climate on water availability in snow-dominated regions. Nature 438, 303–309.

5 Jane Qiu, China: The third pole: Climate change is coming fast and furious to the Tibetan plateau, naturenews, Published online July 23, 2008 6 Barnett, T.P., Adam, J.C., Lettenmaier, D.P., 2005. Potential impacts of a warming climate on water availability in snow-dominated regions. Nature 438, 303–309.

7 WWF China, ‘Melting-glaciers-on-the-Tibetan-Plateau’, http://www.panda.org/wwf_news/features/?108360/Melting-glaciers-on-theTibetan-Plateau 8 Environment and Development Desk, ‘TIBET, A Human Development and Environment Report’ (2008), EDD, DIIR, Central Tibetan Administration, Dharamsala, HP, India, ISBN 81-86627-68-5v 9 Walter Immerzeel, Historical trends and future predictions of climate variability in the Brahmaputra basin, Int. J. Climatol. 28: 243–254 (2008), Published online 29 May 2007 in Wiley InterScience, DOI: 10.1002/joc.1528 10 Environment and Development Desk, ‘TIBET, A Human Development and Environment Report’ (2008), EDD, DIIR, Central Tibetan Administration, Dharamsala, HP, India, ISBN 81-86627-68-5 11 Ibid 12 WWF China, ‘Melting-glaciers-on-the-Tibetan-Plateau’, http://www.panda.org/wwf_news/features/?108360/Melting-glaciers-on-theTibetan-Plateau 13 Wang Genxu, Li Yuanshou, Wang Yibo, Wu Qingbo, Effects of permafrost thawing on vegetation and soil carbon pool losses on the Qinghai–Tibet Plateau, China, Geoderma 143 (2008) 143–152 14 Jane Qiu, China: The third pole: Climate change is coming fast and furious to the Tibetan plateau, naturenews, Published online July 23, 2008 15 Jin, H. J., Shuxun Li, Guodong Cheng, Wang Shaoling, Xin Li, Permafrost and climatic change in China, Global and Planetary Change 26 (2000) 387–404 16 Jin, H. J., X. L. Chang, and S. L. Wang (2007), Evolution of permafrost on the Qinghai-Xizang (Tibet) Plateau since the end of the late Pleistocene, J. Geophys. Res., 112, F02S09, doi:10.1029/2006JF000521 17 Meixue Yang, Shaoling Wang, Tandong Yao, Xiaohua Gou, Anxin Lu & Xuejun Guo, Desertification and its relationship with permafrost degradation in QinghaiXizang (Tibet) plateau, Cold Regions Science and Technology 39 (2004) 47– 53 18 Edward A. G. Schuur, James Bockheim, Josep G. Canadell, EugeniE Euskirchen, Christopher B. Field, Sergey V. Goryachkin, Stefan Hagemann, Peter Kuhry, Peter M.

104

Lafleur, Hanna Lee, Galina Mazhitova, Frederick E. Nelson, Annette Rinke, Vladimir E. Romanovsky, Nikolay Shiklomanov, Charles Tarnocai, Sergey Venevsky, Jason G. Vogel, and Sergei A. Zimov, Vulnerability of Permafrost Carbon to Climate Change: Implications for the Global Carbon Cycle, BioScience • September 2008 / Vol. 58 No. 8, pp. 701- 714 19 Wang Genxu, Li Yuanshou, Wang Yibo, Wu Qingbo, Effects of permafrost thawing on vegetation and soil carbon pool losses on the Qinghai–Tibet Plateau, China, Geoderma 143 (2008) 143–152 20 Ding Yongjian, Lui Shiyin, Xie Chanwei, Zhang Yong, Wang Jian, Yellow River at Risk, An Assessment of the Impacts of Climate Change on the Yellow River Source Region, Greenpeace, 2005 21 Huakun Zhou,Xinquan Zhao,Yanhong Tang, Song Gu and Li Zhou, Alpine grassland degradation and its control in the source region of the Yangtze and Yellow Rivers, China Grassland Science 51 (2005) 191–203 22 Guodong Cheng and Tonghua Wu, Responses of permafrost to climate change and their environmental significance, Qinghai-Tibet Plateau, Journal of Geophysical Research, Vol. 112, 2007 23 Jane Qiu, China: The third pole: Climate change is coming fast and furious to the Tibetan plateau, naturenews, Published online July 23, 2008 24Evelyne Yohe and Laurie J. Schmidt, Riding the permafrost express, National Snow and Ice Data Center DAAC, http://nasadaacs.eos.nasa.gov/articles/2005/2005_permafrost.html 25 Environment and Development Desk, ‘TIBET, A Human Development and Environment Report’ (2008), EDD, DIIR, Central Tibetan Administration, Dharamsala, HP, India, ISBN 81-86627-68-5 26 Yuanhe Yang, Jingyun Fang, Yanhong Tang, Chengjun Ji, Chengyang, Zheng, Jinsheng He and Biao Zhu, Storage, patterns and controls of soil organic carbon in the Tibetan grasslands, Global Change Biology (2008) 14, 1592–1599, doi: 10.1111/ j.1365-2486.2008.01591.x 27 Jin, H. J., Shuxun Li, Guodong Cheng, Wang Shaoling and Xin Li, Permafrost and climatic change in China, Global and Planetary Change 26 (2000) 387–404 28 Ibid 29 Wang Genxu, Li Yuanshou, Wang Yibo, Wu Qingbo, Effects of permafrost thawing on vegetation and soil carbon pool losses on the Qinghai–Tibet Plateau, China, Geoderma 143 (2008) 143–152 30 Jiangwen Fan & Huaping Zhong &Warwick Harris & Guirui Yu & Shaoqiang Wang & Zhongmin Hu & Yanzhen Yue, Carbon storage in the grasslands of China based on field measurements of above- and below-ground biomass, Climatic Change (2008) 86:375–396 31 China daily, China’s vital wetlands shrinking due to climate change, http://www.chinadaily.com.cn/china/2007-07/17/content_5437231.htm 32 Jin, H. J., WU Jie, CHENG Guodong, Nakano Tomoko and SUN Guangyou, Methane emissions from wetlands on the Qinghai-Tibet Plateau, Chinese Science Bulletin Vol .44 No. 24 December 1999 33 Jin, H. J., Shuxun Li, Guodong Cheng, Wang Shaoling and Xin Li, Permafrost and climatic change in China, Global and Planetary Change 26 (2000) 387– 404 34 Ding, W. X., Cai, Z. C and Dexuan Wang, Preliminary budget of methane emissions from natural wetlands in China, Atmospheric Environment 38 (2004) 751–759

105

35 Ding, W. X. and Cai, Z. C. 2007. Methane emission from natural wetlands in China: Summary of years 1995–2004 studies. Pedosphere.

17 (4): 475–486 36 Wetland in Tibet Absorb 78,800 tons of Carbon Dioxide Every Year, China Climate Change Info-net, February 14, 2006, http://www.ccchina.gov.cn/en/NewsInfo.asp?NewsId=4349 37 Zhang Fawei, Liu Anhua, Li Yingnian, Zhao Liang, Wang Qinxue and Du Mingyuan, CO2 flux in alpine wetland ecosystem on the Qinghai-Tibetan Plateau, China, Acta Ecologica Sinica, 2008, 28(2), 453-462 38 Wetland in Tibet Absorb 78,800 tons of Carbon Dioxide Every Year, China Climate Change Info-net, February 14, 2006, http://www.ccchina.gov.cn/en/NewsInfo.asp?NewsId=4349 39 Ding, W. X. and Cai, Z. C. 2007. Methane emission from natural wetlands in China: Summary of years 1995–2004 studies. Pedosphere.

17 (4): 475–486 40 Jin, H. J., WU Jie, CHENG Guodong, Nakano To moko and SUN Guangyou, Methane emissions from wetlands on the Qinghai-Tibet Plateau, Chinese Science Bulletin Vol .44 No. 24 December 1999 41 Ding, W. X. and Cai, Z. C. 2007. Methane emission from natural wetlands in China: Summary of years 1995–2004 studies. Pedosphere.

17 (4): 475–486.

42 Ding, W. X., Cai, Z. C and Dexuan Wang, Preliminary budget of methane emissions from natural wetlands in China, Atmospheric Environment 38 (2004) 751–759 43 Sudip Mitra, Reiner Wassmann and Paul L. G. Vlek, An appraisal of global wetland area and its organic carbon stock, CURRENT SCIENCE, VOL. 88, NO. 1, 10 JANUARY 2005, pp. 25– 35 44 Ding, W. X. and Cai, Z. C. 2007. Methane emission from natural wetlands in China: Summary of years 1995–2004 studies. Pedosphere. 17(4): 475–486 45 Ding, W. X., Cai, Z. C and Dexuan Wang, Preliminary budget of methane emissions from natural wetlands in China, Atmospheric Environment 38 (2004) 751–759 46 Jane Qiu, China: The third pole: Climate change is coming fast and furious to the Tibetan plateau, naturenews, Published online July 23, 2008 47 Guodong Cheng and Tonghua Wu, Responses of permafrost to climate change and their environmental significance, Qinghai-Tibet Plateau, Journal of Geophysical Research, Vol. 112, 2007 48Lin Zhao, Chien-Lu Ping, Daqing Yang, Guodong Cheng, Yongjian Ding and Shiyin Liu, Changes of climate and seasonally frozen ground over the past 30 years in Qinghai–Xizang (Tibetan) Plateau, China, Global and Planetary Change 43 (2004) 19–31 49 Yihui Ding, Ying Sun, Zunya Wang, Yuxiang Zhu and Yafang Song, Inter-decadal variation of the summer precipitation in China and its association with decreasing Asian summer monsoon, Part II: Possible causes, Int. J. Climatology.

(2009), DOI: 10.1002/joc 50 DUAN Anmin, WU Guoxiong and and LIANG Xiaoyun, Influence of the Tibetan Plateau on the Summer Climate Patterns over Asia in the IAP/LASG SAMIL Model, Advances in Atmospheric Sciences, Vol. 25, No. 4, 2008, 518–528 51 Y. F. Qian*, Y. Q. Zheng, Y. Zhang and M. Q. Miao, Response of China’s summer monsoon climate to snow anomaly over the Tibetan Plateau, Int. J. Climatol. 23:

106

593–613 (2003); 52 Lin Zhao, Chien-Lu Ping, Daqing Yang, Guodong Cheng, Yongjian Ding and Shiyin Liu, Changes of climate and seasonally frozen ground over the past 30 years in Qinghai–Xizang (Tibetan) Plateau, China, Global and Planetary Change 43 (2004) 19–31 53 Edward A. G. Schuur, James Bockheim, Josep G. Canadell, EugeniE Euskirchen, Christopher B. Field, Sergey V. Goryachkin, Stefan Hagemann, Peter Kuhry, Peter M. Lafleur, Hanna Lee, Galina Mazhitova, Frederick E. Nelson, Annette Rinke, Vladimir E. Romanovsky, Nikolay Shiklomanov, Charles Tarnocai, Sergey Venevsky, Jason G. Vogel, and Sergei A. Zimov, Vulnerability of Permafrost Carbon to Climate Change: Implications for the Global Carbon Cycle, BioScience • September 2008 / Vol. 58 No. 8, pp. 701- 714 54 Ibid 55 Jin, H. J., WU Jie, CHENG Guodong, Nakano Tomoko and SUN Guangyou, Methane emissions from wetlands on the Qinghai-Tibet Plateau, Chinese Science Bulletin Vol .44 No. 24 December 1999 56 Jin, H. J., Shuxun Li, Guodong Cheng, Wang Shaoling and Xin Li, Permafrost and climatic change in China, Global and Planetary Change 26: (2000) 387– 404 57 Zhang Fawei, Liu Anhua, Li Yingnian, Zhao Liang, Wang Qinxue and Du Mingyuan, CO2 flux in alpine wetland ecosystem on the Qinghai-Tibetan Plateau, China, Acta Ecologica Sinica, 2008, 28(2), 453-462.

58 Feng An and Amanda Sauer, IEA/UNEP Workshop on Automobile CO2 Reduction and Fuel Economy Improvement Policies, 13 October, 2004, Shanghai, China, (Accessed Feb,2009) http://www.autoproject.org.cn/english/new_advance_en/Pew.pdf 59 Wang Genxu, Li Yuanshou, Wang Yibo, Wu Qingbo, Effects of permafrost thawing on vegetation and soil carbon pool losses on the Qinghai–Tibet Plateau, China, Geoderma 143 (2008) 143–152 60 Julia Klein, TRIN-GYI-PHO-NYA: Tibet’s Environment & Development Digest, Tibet Justice Center, January, 2005, Vol. 2, No. 6 61 Lin Erda, Xu Yinlong, WU Shaohong, Ju Hui, MA Shiming, China’s National Climate Change Assessment Report, 2007 62 Lin Zhao, Chien-Lu Ping, Daqing Yang, Guodong Cheng, Yongjian Ding and Shiyin Liu, Changes of climate and seasonally frozen ground over the past 30 years in Qinghai–Xizang (Tibetan) Plateau, China, Global and Planetary Change 43 (2004) 19–31 63 Wang Jiaquan, “Roof of the World” Testifies Early Global Warming, Worldwatch Institute, June 21, 2007 64Jin, H. J., Shuxun Li, Guodong Cheng, Wang Shaoling and Xin Li, Permafrost and climatic change in China, Global and Planetary Change 26: (2000) 387– 404 65 China’s National Climate Change Programme, National Development and Reform Commission, People’s Republic of China, Printed in June 2007 66 Phil Mckenna, Tibet is warming at twice global average, NewScientistEnvironment, July 24, 2007.

67 www.msnweather.com 68 Manfred Domros and Peng Gongbing, “The observation period covers the recent meteoro-logical standard period from 1950-1980, either completely or partly for a

107

number of years with available data”: From The Climate of China (Berlin, Heidelberg, New York: Springer-Verlag, 1988) 69 Walter Immerzeel, Jetse Stoorvogel and John Antle, Can Payments for ecosystem services secure the water tower of Tibet? Agricultural systems 96 (2008) pp 52-63.

70 Xinhua News Agency, Ngari prefecture in Tibet sees more abnormal weather phenomena in 2007, January 11, 2008 71 Xinhua News Agency, Relief Rushed to Snowstorm Victims in Tibet, May 1, 2002 72 Oxfam,First situation report: snowstorms in Qinghai and Tibet of the Peoples Republic of China, Hong Kong, January 9, 1998 73 Koji Fujita, Takeshi Ohta and Yutaka Ageta, Characteristics and climatic sensitivities of runoff from a cold-type glacier on the Tibetan Plateau, Hydrological Processes, 21, 2882–2891 (2007) 74 Natalie M. Kehrwald, Lonnie G. Thompson, Yao Tandong, Ellen MosleyThompson, Ulrich Schotterer, Vasily Alfimov, Ju¨rg Beer, Jost Eikenberg, and Mary E. Davis (2008) Mass loss on Himalayan glacier endangers water resources, Geophysical Research Letters, Vol. 35 75 Jane Qiu,China: The third pole: Climate change is coming fast and furious to the Tibetan plateau, naturenews, Published online July 23, 2008 76 Gou Xiaohua, Chen Fahu, Yang Meixue, Jacoby Gordon, Peng Jianfeng and Zhang Yongxiang A comparison of tree-ring records and glacier variations over the past 700 years, northeastern Tibetan Plateau, Annals of Glaciology, Volume 43, Number 1, September 2006 , pp. 86-90 77 Ibid 78 Clifford Coonan, Global warming: Tibet’s lofty glaciers melt away, The Independent, 17 November, 2006, http://www.independent.co.uk/environment/climate-change/global-warming-tibetsloftyglaciers-melt-away-424651.html 79 Kishan Khoday, Climate Change and the Right to Development. Himalayan Glacial Melting and the Future of Development on the Tibetan Plateau, UNDP, May 7, 2007 80 Regional Glacial Lake Outburst Floods (GLOFs) Risk Reduction in the Himalayas Initiative, UNDP, May 2008, http://pamirtimes.files.wordpress.com/2008/06/ monthly_update-may_08.doc 81 Yanjun Shang, Zhifa Yang, Lihui Li, Daan Liu, Qiulin Liao and Yangchun Wang, A super-large landslide in Tibet in 2000: background, occurrence, disaster, and origin, Geomorphology, Volume 54, Issues 3-4, 5 September 2003, Pages 225243 82 MA Dongtao, TU Jianjun, CUI Peng, and LU Ruren, Approach to mountain hazards in Tibet, China, Chengdu Institute of Mountain Hazards and Environment, Chinese Academy of Sciences & Ministry of Water Conservancy, Sichuan (2004) 83 Yang, X. Zhang, Y. Zhang, W. Yan, Y. Wang, Z. Ding, M. Chu, D, Climate Change in Mt. Qomolangma Region since 1971, www.tibetmagazine.net/en 84 Howard W. French, A Melting Glacier in Tibet Serves as an Example and a Warming, The New York Times, November 9, 2004 85 Jane Qiu, China: The third pole: Climate change is coming fast and furious to the Tibetan plateau, naturenews, Published online July 23, 2008 86 International Center for Integrated Mountain Development (ICIMOD, 2009) http://www.climatechallengeindia.org/Download-document/224-Climate-changeinthe-Himalayas

108

87 Pradeep M Kool, Melting of Himalayan Glaciers, ICIMOD(Adapted version) 88 MA Dongtao, TU Jianjun, CUI Peng, and LU Ruren, Approach to mountain hazards in Tibet, China, Chengdu Institute of Mountain Hazards and Environment, Chinese Academy of Sciences & Ministry of Water Conservancy, Sichuan (2004) 89 Wu Lizong, Che Tao, Jin Rui, Li Xin (CAREERI), Gong Tongliang, Xie Yuhong (BHT), Tang Guon, Liu Yingmei (Northwest University), Pradeep Kumar Mool, Samjwal Ratna Bajracharya, Kiran Shakya, Gauri Shankar Dangol (ICIMOD), Poiqu (Bhote-Sun Koshi) and Rongxer (Tama Koshi) Basins, Tibet Autonomous Region, PR China. Inventory of Glaciers and Glacial Lakes and the Identification of Potential Glacial Lake Outburst Floods (GLOFs) Affected by Global Warming in the Mountains of Himalayan Region. ICIMOD, CAREERI, BHT, Lanzhou, Gansu, China (2004) 90 Ibid 91 Ding Yongjian, Liu Shiyin, Xie Changwei, Zhang Yong, Wang Jian, Yellow River at Risk, An Assessment of the Impacts of Climate Change on the Yellow River Source Region, Greenpeace, 2005 92 Ibid 93 Guodong Cheng and Tonghua Wu, Responses of permafrost to climate change and their environmental significance, Qinghai-Tibet Plateau, Journal of Geophysical Research, Vol. 112, 2007 94 NAN Zhuotong, LI Shuxun & CHENG Guodong, Prediction of permafrost distribution on the Qinghai-Tibet Plateau in the next 50 and 100 years, State Key Laboratory of Frozen Soil Engineering, Cold and Arid Regions Environmental and Engineering Research Institute, Chinese Academy of Sciences, Lanzhou, China, 2003 95 Meixue Yang, Shaoling Wang, Tandong Yao, Xiaohua Gou, Anxin Lu & Xuejun Guo, Desertification and its relationship with permafrost degradation in QinghaiXizang (Tibet) plateau, Cold Regions Science and Technology 39 (2004) 47– 53 96 Hui-jun Jin, Qi-hao Yu, Shao-ling Wang and Lan-zhi Lü, Changes in permafrost environments along the Qinghai–Tibet engineering corridor induced by anthropogenic activities and climate warming, Cold Regions Science and Technology 53 (2008) 317–333 97Jin, H. J., Shuxun Li, Guodong Cheng, Wang Shaoling and Xin Li, Permafrost and climatic change in China, Global and Planetary Change 26: (2000) 387– 404 98 Evelyne Yohe and Laurie J. Schmidt, Riding the permafrost express, National Snow and Ice Data Center DAAC, http://nasadaacs.eos.nasa.gov/articles/ 2005/2005_permafrost.html 99 Huakun Zhou,Xinquan Zhao,Yanhong Tang, Song Gu and Li Zhou, Alpine grassland degradation and its control in the source region of the Yangtze and Yellow Rivers, China Grassland Science 51 (2005) 191–203 100 Guodong Cheng and Tonghua Wu, Responses of permafrost to climate change and their environmental significance, Qinghai-Tibet Plateau, Journal of Geophysical Research, Vol. 112, 2007 101 Jane Qiu, China: The third pole: Climate change is coming fast and furious to the Tibetan plateau, naturenews, Published online July 23, 2008 102 Guodong Cheng and Tonghua Wu, Responses of permafrost to climate change and their environmental significance, Qinghai-Tibet Plateau, Journal of Geophysical Research, Vol. 112, 2007 103 Jin, H. J., WU Jie, CHENG Guodong, Nakano Tomoko and SUN Guangyou, Methane emissions from wetlands on the Qinghai-Tibet Plateau, Chinese Science

109

Bulletin Vol .44 No. 24 December 1999 104 Hui-jun Jin, Qi-hao Yu, Shao-ling Wang and Lan-zhi Lü, Changes in permafrost environments along the Qinghai–Tibet engineering corridor induced by anthropogenic activities and climate warming, Cold Regions Science and Technology 53 (2008) 317–333 105 Ibid 106 Ding Yongjian, Liu Shiyin, Xie Changwei, Zhang Yong, Wang Jian. Yellow River at Risk, An Assessment of the Impacts of Climate Change on the Yellow River Source Region, Greenpeace, 2005 107 Guodong Cheng and Tonghua Wu, Responses of permafrost to climate change and their environmental significance, Qinghai-Tibet Plateau, Journal of Geophysical Research, Vol. 112, 2007 108 Ibid 109 Nan Zhuotong, Li Shuxun & Cheng Guodong, Prediction of permafrost distribution on the Qinghai-Tibet Plateau in the next 50 and 100 years, Cold and Arid Regions Environmental and Engineering Research Institute, Chinese Academy of Sciences, Lanzhou 730000, China, 2003 110 Nico van Wageninggen, Sa Wenjun, The Living Plateau Changing lives of herders in Qinghai, ICIMOD, 2001 111 Jiahua Zhang,, Fengmei Yao, Lingyun Zheng and Limin Yang Evaluation of Grassland Dynamics in the Northern-Tibet Plateau of China Using Remote Sensing and Climate Data (2007), http://www.mdpi.org/sensors/papers/ s7123312.pdf 112 Yong Liang Sun, Xiaoyan Li, Lianyou Liu, Heye Xu and Dengshan Zhang, Climate change and sandy land development in Qinghai Lake Watershed, China, Front. Environ. Sci. Engin. China 2008, 2(3): 340–348, DOI 10.1007/ s11783-008-0045-5 113 Xiao-Yan Li, He-Ye Xu, Yong-Liang Sun, Deng-Shan Zhang and ZhiPeng Yang, Lake-Level Change and Water Balance Analysis at Lake Qinghai, West China during Recent Decades,Water Resource Management (2007) 21:1505– 1516.

114 Craig Simons, Amid Fears Of Global Warming, China Weighs Profits and Pollution, Cox News Service Washington Bureau, April 8, 2007 http:// www.coxwashington.com/hp/content/reporters/stories/2007/04/08/ BC_CHINA_WARMING08_COX.html 115 Song Shutao, Climate change sucks water from China’s two longest rivers, Xinhua News Agency, July 15, 2007; http://news.xinhuanet.com/english/2007-07/15/content_6377992.htm 116 Kishan Khoday, Climate Change and the Right to Development. Himalayan Glacial Melting and the Future of Development on the Tibetan Plateau, UNDP, May 7, 2007 117 Wong, CM, Williams, CE, Pittock, J, Collier, U and P Schelle, World’s top 10 rivers at risk, WWF International, Gland, Switzerland, March 2007 118 Riaz Ahmad Khan, Advisor to Ministry of Water and Power, Doubling Water Financing and Results, Conference on ADB’s Water Financing Program 2006-2010, September 26, 2006 119 Wong, CM, Williams, CE, Pittock, J, Collier, U and P Schelle, World’s top 10 rivers at risk, WWF International. Gland, Switzerland, March 2007 120 Ibid 121 Marszalek Jessica, World’s dams are ‘contributing to global warming’, http://

110

www.news.com.au/story/0,23599,22360233-2,00.html (accessed September 4, 2008) 122 Zhang Tingting,China to integrate biodiversity and climate change, March 7, 2008, http://www.china.org.cn/environment/news/2008-03/07/ content_11878359.htm (accessed September 4, 2008) 123 Julia A. Klein, John Harte and Xin-Quan Zhao, Decline in Medicinal and Forage Species with Warming is Mediated by Plant Traits on the Tibetan Plateau, June 20,2008 124 Julia A. Klein, John Harte and Xin-Quan Zhao, Experimental warming, not grazing, decreases rangeland quality on the Tibetan plateau, Ecological Applications, 17 (2), 2007 125 Hongyan Xie, Why Tibetan poppies have the blues, Science Wise, Vol. 2, March\April 2008 http://sciencewise.anu.edu.au/issues/ ScienceWise_Vol5_No2.pdf (accessed September 4, 2008) 126 Claudia Delpero, Melting glaciers on the Tibetan Plateau, July 10, 2007, WWF http://www.panda.org/news_facts/newsroom/features/ index.cfm?uNewsID=108360 127 Snow disaster kills 5,500 Tibetan Gazelles, http://www.china.org.cn/environment/news/2008-03/15/content_12678376.htm 128 Snowstorms kill nine, trap hundreds in Tibet , Nov 1, 2008 http://www.earthtimes. org/articles/show/239602,snowstorms-kill-nine-traphundreds-in-tibet.html 129 Y. Feng, Q. Lu, T. Tokola, H. Liu and X. Wang, Assessment of grassland degradation in Guinan county, Qinghai province, China, in the past 30 years, Land Degradation & Development. (2008), DOI: 10.1002/ldr 130 UNDP. 2002. China Human Development Report: Making Green Development, Oxford University Press, 2002 131 Maureen Fan, For China’s Nomads, Relocation Proves a Mixed Blessing More Opportunities, But Loss of Control, Washington Post Foreign Service, September 20, 2008 132 Katherine Morton, Climate Change on the Tibetan Plateau: A New Security Challenge, Woodrow Wilson Center, Washington DC, February 12th, 2009 http:// www.wilsoncenter.org/ondemand/ index.cfm?fuseaction=Media. play&mediaid=A98B9EA0-B257-1FBB-7079F3FB8A24667F 133 Amartya Sen, Development as Freedom, (2000) 134 Huakun Zhou,Xinquan Zhao,Yanhong Tang, Song Gu and Li Zhou, Alpine grassland degradation and its control in the source region of the Yangtze and Yellow Rivers, China Grassland Science 51 (2005) 191–203 135 Meixue Yang, Shaoling Wang, Tandong Yao, Xiaohua Gou, Anxin Lu & Xuejun Guo, Desertification and its relationship with permafrost degradation in QinghaiXizang (Tibet) plateau, Cold Regions Science and Technology 39 (2004) 47– 53 136 P. Yan, G. R. Dong, Z.Z. Su and D.S Zhang, Desertification problems in the Yangtze River source area, China, Land Degradation & Development. 15: 177– 182 (2004) 137 Julia A. Klein, John Harte and Xin-Quan Zhao, Experimental warming causes large and rapid species loss, dampened by simulated grazing, on the Tibetan Plateau, Ecology Letter, (2004) 7: 1170-1179 138 P. Yan, G. R. Dong, Z.Z. Su and D.S Zhang, Desertification problems in the Yangtze River source area, China, Land Degradation & Development. 15: 177– 182 (2004) 139 Kishan Khoday, Climate Change and the Right to Development. Himalayan

111

Glacial Melting and the Future of Development on the Tibetan Plateau, UNDP, May 7, 2007 140 Meixue Yang, Shaoling Wang, Tandong Yao, Xiaohua Gou, Anxin Lu & Xuejun Guo, Desertification and its relationship with permafrost degradation in QinghaiXizang (Tibet) plateau, Cold Regions Science and Technology 39 (2004) 47– 53 141 Eric deCarbonnel, the geopolitics of food scarcity, February 13, 2009 142 Ibid 143 Ibid 144 Ibid 145 ‘Impoverishing Tibetans’, TCHRD Publications, 2000 http://www.tchrd.org/publications/topical_reports/impoverishing_tibetans-2000/ index.html 146 Zhang Kejia, Zhang Kejia, 20 August, 2007 http://english.biodiv.gov.cn/zyxw/200708/t20070820_108138.htm 147 Tibetan shepherds welcome climate change, by Richard Spencer at the Karo-la Pass in Tibet, Telegraph, 16 Feb 2007 148 In a personal interview with Dr. Tej Partap on 31 May 2008 at his office in CSK Agriculture University, Palampur, Himachal Pradesh 149 In a personal interview with Tashi Tsering at the DIIR Studio, CTA, Dharamsala, Himachal Pradesh 150 Lauren Sacks and Cynthia Rosenzweig, Climate Change and Food Security, available at http://www.climate.org/2002/topics/agricul/index.shtml 151 Junguo Liua, Hong Yanga, The impacts of climate change on seasonal crop irrigation requirement of wheat in China, Accessed at http://wwc2008.msem.univmontp2. fr/resource/authors/abs434_article.pdf 152 Zhou Jinxing, Yang Jun, Peng Gong, Constructing a green railway on the Tibet Plateau: Evaluating the effectiveness of mitigation measures, Transportation Research Part D 13 (2008) 369–376 153 Hui-jun Jin, Qi-hao Yu, Shao-ling Wang and Lan-zhi Lü, Changes in permafrost environments along the Qinghai–Tibet engineering corridor induced by anthropogenic activities and climate warming, Cold Regions Science and Technology 53 (2008) 317–333 154 Ibid 155 Tingjun Zhang, T. Harry W. Baker, Guo-Dong Cheng and Qingbai Wu, The Qinghai–Tibet Railroad: A milestone project and its environmental impact, Cold Regions Science and Technology 53 (2008) 229–240 156 Jin H. J., WU Jie, CHENG Guodong, Nakano Tomoko and SUN Guangyou, Methane emissions from wetlands on the Qinghai-Tibet Plateau, Chinese Science Bulletin Vol .44 No. 24 December 1999 157 Baolai Wang and Hugh M. French, Implications of Frost Heave for Patterned Ground, Tibet Plateau, Arctic and Alpine Research, Vol. 27, No. 4, 1995, pp. 337344 158 Tingjun Zhang, T. Harry W. Baker, Guo-Dong Cheng and Qingbai Wu, The Qinghai–Tibet Railroad: A milestone project and its environmental impact, Cold Regions Science and Technology 53 (2008) 229–240 159 Environment and Development Desk, ‘TIBET, A Human Development and Environment Report’ (2008), EDD, DIIR, Central Tibetan Administration, Dharamsala, HP, India, ISBN 81-86627-68-5v

112

160 Y. Feng, Q. Lu, T. Tokola, H. Liu and X. Wang, Assessment of grassland degradation in Guinan county, Qinghai province, China, in the past 30 years, Land Degradation & Development. (2008), DOI: 10.1002/ldr 161 Hui-jun Jin, Qi-hao Yu, Shao-ling Wang and Lan-zhi Lü, Changes in permafrost environments along the Qinghai–Tibet engineering corridor induced by anthropogenic activities and climate warming, Cold Regions Science and Technology 53 (2008) 317–333 162 Jin, H. J., Shuxun Li, Guodong Cheng, Wang Shaoling and Xin Li, Permafrost and climatic change in China, Global and Planetary Change 26: (2000) 387– 404 163 Ma wei, Nui Fujun, Akagawa Satishi and Jin Dewu, Slope instability phenomena in permafrost regions of Qinghai-Tibetan Plateau, China, Landslides (2006) 3:260264 164 Wu, Douglas. 2000. China’s Quiet Property Rights Revolution. Cato Policy Report, vol. 22 (6).

165 Environment and Development Desk, ‘TIBET, A Human Development and Environment Report’ (2008), EDD, DIIR, Central Tibetan Administration, Dharamsala, HP, India, ISBN 81-86627-68-5v 166 Environment and Development Desk, ‘TIBET, A Human Development and Environment Report’ (2008), EDD, DIIR, Central Tibetan Administration, Dharamsala, HP, India, ISBN 81-86627-68-5v 167 Y. Feng, Q. Lu, T. Tokola, H. Liu and X. Wang, Assessment of grassland degradation in Guinan county, Qinghai province, China, in the past 30 years, Land Degradation & Development. (2008), DOI: 10.1002/ldr 168 Wu, C., C. Maurer, Y. Wang, S. Xue and D.L. Davis. 1999. Water Pollution and Human Health in China. Environmental Health Perspectives, vol. 107 (4): 251256.

169 Wu, Douglas. 2000. China’s Quiet Property Rights Revolution. Cato Policy Report, vol. 22 (6).

170 Wu, C., C. Maurer, Y. Wang, S. Xue and D.L. Davis. 1999. Water Pollution and Human Health in China. Environmental Health Perspectives, vol. 107 (4): 251256.

171 Y. Feng, Q. Lu, T. Tokola, H. Liu and X. Wang, Assessment of grassland degradation in Guinan county, Qinghai province, China, in the past 30 years, Land Degradation & Development. (2008), DOI: 10.1002/ldr 172 Energy, Environment and Climate Change Issues: China, A study by the Asian Regional Research Programme in Energy, Environment and Climate (ARRPEEC), 2000177CRS Report RL34659, China’s Greenhouse Gas Emissionsand Mitigation Policies, Jane A. Leggett, Jeffrey Logan and Anna Mackey, September 10, 2008 173 See CRS Report RL34659 ‘China’s Greenhouse Gas Emissions and Mitigation Policies’ by Jane A. Leggett, Anna Mackey & Jeffrey Logan, September 10, 2008 174 Netherland Environmental Assessment Agency (MNP), China now no. 1 in CO2 emissions; USA in second position, http://www.mnp.nl/en/dossiers/Climatechange/moreinfo/Chinanowno1inCO2emissionsUSAinsecondposition.html 175 See CRS Report RL34659 ‘China’s Greenhouse Gas Emissions and Mitigation Policies’ by Jane A. Leggett, Anna Mackey & Jeffrey Logan, September 10, 2008 176 Gordon Feller, China’s Energy Demand, May 19th, 2007 http://ecoworld.com/features/2007/05/19/chinas-energy-demand/ 177 http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/7888041.stm 178 Gordon Feller, China’s Energy Demand, May 19th, 2007

113

http://ecoworld.com/features/2007/05/19/chinas-energy-demand/ 179 Technologies for Mitigation of Greenhouse Gas Emissions: Barriers and Promotional Approaches, China, Asian Regional Research Programme in Energy, Environment and Climate (ARRPEEC), ISBN 974-8257-00-2 180 Cong, Z.Y., Kang, S.C., Liu, X.D., Wang, G.F., 2007. Elemental composition of aerosol in the Nam Co region, Tibetan Plateau, during summer monsoon season.

Atmospheric Environment 41, pp. 1180 -1187.

181 Balerna, A., Bernieri, E., Pecci, M., Polesello, S., Smiraglia, C., Valsecchi, S., 2003. Chemical and radio-chemical composition of fresh snow samples from northern slopes of Himalayas (Cho Oyu range, Tibet). Atmospheric Environment 37, pp.

1573-1581.

182 Xiao, C.D., Kang, S.C., Qin, D.H., Yao, T.D., Ren, J.W., 2002. Transport of atmospheric impurities over the QinghaieXizang (Tibetan) Plateau as shown by snow chemistry. Journal of Asian Earth Sciences 20, pp. 231-239.

183 Organization of Asia-Pacific News Agencies , 14 February 2007, http://www.oananews.org/ 184 Yulong copper mine: In Jomda (Ch: Jiangda) County, Chamdo (Ch: Qamdo) Prefecture, “TAR” 185 China Tibet Information Center, Tibet smelter at Yulong Copper Mine, 31, January 2009, http://eng.tibet.cn/news/today/200810/t20081017_433139.htm 186 UNEP/GRID-Arendal, Vital graphics,Waste from Consumption and Production A threat to natural resources, http://www.grida.no/publications/vg/waste/page/ 2858.aspx 187 Stephen J. Brooks, Valery Udachin and Ben J. Williamson, Impact of copper smelting on lakes in the southern Ural Mountains, Russia, inferred from chironomids, Journal of Paleolimnol (2005) 33: 229–241 188 Vincent Bourret, Patrice Couture , Peter G.C. Campbell ,and Louis Bernatchez, Evolutionary ecotoxicology of wild yellow perch (Perca flavescens) populations chronically exposed to a polymetallic gradient, Aquatic Toxicology 86 (2008) 76–90 189 Xiang Huang, Mika Sillanpaa, Bu Duo and Egil T. Gjessing, Water quality in the Tibetan Plateau: Metal contents of four selected rivers, Environmental Pollution 156 (2008), pp. 270-277.

190 Environment and Development Desk, ‘TIBET, A Human Development and Environment Report’ (2008), EDD, DIIR, Central Tibetan Administration, Dharamsala, HP, India, ISBN 81-86627-68-5 191 The Economic Influences-Benefits of the Qinghai-Tibet Railway, http://www.china. org.cn/english/features/Tibet/173746.htm(accessed 30 Jan,09) 192 China Chemical Reporter - an English magazine, http://www.ccr.com.cn/ 193 United States Environment Protection Agency (USEPA), Evaluation of Impacts to Underground Sources of Drinking Water by Hydraulic Fracturing of Coalbed Methane Reservoirs, EPA 816-R-04-003, June 2004 194 TEDX, The Endocrine Disruption Exchange, Written testimony of Theo Colborn, PhD, President of TEDX, Paonia, Colorado before the House Committee on Oversight and Government Reform, hearing on The Applicability of Federal Requirements to Protect Public Health and the Environment from Oil and Gas Development, October 31, 2007.

195 Jane Qiu,China: The third pole: Climate change is coming fast and furious to the Tibetan plateau, naturenews, Published online July 23, 2008

114

ཀར་བོན་དབྱེ་འཇོག་བྱེད་པོ། ཀར་བོན་དབྱེ་འཇོག་བྱེད་པོ།

ཐ་སྙད་ཤན་སྦྱར། ཀ།

carbon sequester net sequester of carbon

ཀར་བོན་འགྱུར་ལྡོག

carbon flux

ཀར་བོན་འཚོ་རླུང་གཉིས་ལྡན། ནག་རྫས་འབར་ རླངས། ཀར་བོན་རྐང་རྗེས།

carbon dioxide carbon footprint

ཀར་བོན་སིམ་འཇོག

carbon Sink

ཀར་བོན། ནག་རྫས།

carbon

ཀོ་ལྕགས།

chromium

ཁོར་ཡུག་ཡུལ་སྤོ།

ecological migrant

ཁོར་ཡུག་དང་འཚམས་པའི་འཕྲུལ་རིག།

environmentally sound technologies

གངས་འཚུབ་ཀྱི་རྐྱེན་ཆག

snowstorm disaster

གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ།

permafrost

གཉོད་ཆུང་སྐྱེ་ལྡན་ཀར་བོན། / ནག་རྫས།

light fraction organic carbon (LFOC)

གཏན་འཁྱགས་རྗེས་མཐུན་པ།

quasi-stable permafrost

གཏེར་སྙིགས་ཀྱི་དུག་ཆུ།

leachates from waste dump

གཏེར་སྙིགས་དུག་ཆུའི་ཆུ་རག

tailing dam

གནམ་གཤིས་ཀྱི་མཇུག་འབྲས།

climate feedback

གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་སྐོར་གྱི་སྲིད་གཞུང་ནང་ ཁུལ་གྲོས་མོལ་ལྷན་ཚོགས། གནོད་ཚབས་ཆེ་བའི་རྫས་ལུད།

intergovernmental panel on climate change

གནམ་གཤིས་མ་ལག་ཕན་ཚུན་གྱི་འབྲེལ་བ།

གཙང་ཆུའི་གནས་སྟངས། གཙང་པོའ ་ི འགྲམ་ཐང་།

གཙང་བའི་ཐོན་སྐྱེད་ལག་ལེན། གཞིས་ཆགས་གཏན་སྡོད། གཤའ་དཀར།

གཤེར་གནས་སྐྱེ་དངོས། གཤེར་བྱེད།

interconnectivity of the climate system

hazardous chemical fertilizer river hydrology flood plain implementing cleaner production permanent settlement nickel aquatic species aquifer

115

གཤེར་ས་བྲི་ཟད། གཤེར་ས།

གསང་བའི་དུག་རྫས།

གཏན་སྡོད་བསྒྱུར་ཐབས།

གོ་ལའི་ཚ་དྲོད་འཕར་བའི་ནུས་པ།

གྲང་དུས་ཀྱི་རླུང་གི་སྤྱི་སྙོམ་ཚ་དྲོད། གྲང་དུས་ཀྱི་སྤྱི་སྙོམ་དྲོད་ཚད། ཆར་ཆུའི་སིམ་འཛུལ། ཆུ་ཁ་བྲི་ཆག

ཆུ་རྒྱུན་ཞུར་ལམ་གཉེར་སྲུང་། ཆུ་ཤུགས་ཀྱི་གས་གཏོར།

ཇེ་དྲག་ཇེ་ཞན་གྱི་ཉམས་རྒུད་རང་བཞིན་གྱི་དྲོད་ ཚད་ཆག་བྲི། ཉ་ཀླུ་མོ་རྣ་རིང་། ཏི་ཚ་སྐྱེས། ཏི་ཚ།

ཐལ་ཆེའི་གནམ་གཤིས་གནས་སྟངས། ཐལ་ཚ།

ཐོན་ཁུངས་་གཉེར་སྲུང་།

ཐོན་ཁུངས་དང་གཏེར་ཁ་བསྔོག་འདོན། ཐོན་སྐྱེད་འགན་གཙང་། དཀར་གཡའ།

དབང་རྩ་དབུས་མའི་མ་ལག་གི་ནད་གཞི། དབེན་པའི་མཚོ་གླིང་། དུ་དྲེག

དུད་རླངས་ཕྱིར་འབུད་བྱེད་མཁན། དུས་མིན་གྱི།

དོ་ཕོག་སྐྱེན་པའི་སྐྱེ་ཁམས་མ་ལག དྲག་རླུང་ཤུགས་ཚད་ཀྱི་རླུང༌།

དྲོད་ཁང་རླངས་རྫས་གློད་གཏོང་། དྲོད་ཁང་རླངས་རྫས། ན་རླངས།

ནམ་དུས་རྗེས་འབྲེལ་གྱི་འཁྱགས་ས།

contraction of wetland wetland secret-toxic sedentarisation global warming potential mean cold season air temperature mean cold season average temperature infiltration of precipitation receding waterline watershed conservation hydraulic fracturing retrogressive thermal slumping dolphin cadmium zinc extreme weather phenomena potash resource conservation resource extraction and mining household responsibility magnesium central nervous system disorder island refuge soot net emitter non-sequential fragile ecosystem gale force wind emission of GHGs greenhouse gases (GHGs) methane seasonally frozen ground

116

ནུབ་ལྡང་རླུང་རྒྱུན།

westerly Jet Stream

ནུས་ཤུགས་འབྲེལ་ཡོད་་ཁོར་ཡུག་གི་གནད་དོན།

energy related environment issues

ནུས་ཤུགས་འཛད་སྤྱོད།

energy consumption

ནུས་ཤུགས་སྲི་སྤྱོད་ཐུབ་པའི།

energy efficient

བ་བླ།

arsenic

ཕན་ཚུན་འབྲེལ་བ་ཅན་གྱི་སྐྱེ་ཁམས་ཀྱི་འགྱུར་ལྡོག interconnected ecological changes ཕྱིའི་སྲོག་ཆགས་དང་རྩི་ཤིང་རིགས་གསར་འཇུག introduction of invasive alien species བཞུ་སྦྱངས་བཟོ་གྲྭ

smelting plant

བཟོ་ལས་ཆུང་འབྲིང་།

small and medium industry

བཟོ་ལས་ཡར་ཐོན་གྱི་རྒྱལ་ཁབ།

industrialized nation

བསྟུན་འདྲིས། འཕྲོད་འདྲིས།

adaptation

བུ་ཡུག

blizzard

བོག་ས་ནག་པོ།

peatland

བྱང་པེ་སི་ཕིག

north pacific

བྱེ་ཐང་དུ་འགྱུར་བ།

desertification

གྲོང་ཁྱེར་དུ་བསྒྱུར་ཐབས།

urbanization

མོན་སུན་ཆར་དུས།

monsoon

མཉམ་སྦྲེ ལ ་རྒྱལ་ཚོ ག ས་ཀྱི ་ འཛུགས་སྐྲུན་ལས་ UNDP གཞི་ཚོགས་པ། མཚོ་སྟེང་གི་དྲག་རླུང་འཁོར་བསྐྱོ​ོད། surface cyclonic circulation མཚོའི་རླུང་རྒོད། typhoon མིེས་བྱས་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན།

anthropogenic factors

མུ་ཟི་འཚོ་རླུང་གཉིས་ལྟན།

ཚ་ཡུལ་གྱི་རྩ་ཐང་། ཚ་ཡུལ།

sulphur dioxide (SO2) tropical savannah tropic

ཚྭ་མེད་ཆུའི་གཤེར་ས། ཆུ་གསོས་པའི་གཤེར་ས། ཚྭ་མེད་ཆུའི་འདམ་རྭ། ཆུ་གསོས་པའི་འདམ་རྭ། ཚྭ་འདམ།

ཚྭ་ཚུའི་འདམ་ར།

ཞི་བདེའི་ལྗང་ཕྲུག

ཟ་ཆའི་བདེ་འཇགས། ཟ་ཆའི་འགན་སྲུང་། ཟུང་ལྡན་སྤོས་ཆུ། བེན་ཛིན། འཁྱགས་པའི་གཡོག་རིམ། འཁྱགས་རོམ་གྱི་མཚོ།

fresh water wetland freshwater marsh salt marsh Greenpeace food security benzene (C6F6) ice sheet glacial lakes

117

འཁྱགས་ས་སོབ་པའི་ནམ་དུས།

thaw season

འགྲོ་བ་མིའི་གྱ་ཚོམ་གྱི་གནོད་འཚེ།

irrational human disturbance

འཐོབ་བསླ་བའི་འཕྲུལ་ཆས་ལེགས་ཤོས།

best available technology (BAT)

འཕེལ་རིམ་ལ་ཕན་གནོད།

evolutionary impacts

ཡར་རྒྱས་ཀྱི་རྒྱུད་རིམ་གཙང་མ།

clean development mechanism (CDM)

འབྱུང་ཁམས་དང་འཚམ་པའི་ནུས་ཤུགས་སྲི་སྤྱོད་ energy efficient and environmenཐུབ་པའི་འཕྲུལ་རིགས། མཐུན་གསུམ་འཕྲུལ་རིཌ། tally sound technology(E3ST) འཛད་མེད་ནུས་ཤུགས་སྐྱེ་སྲིང་། harnessing renewable energy འོད་ཀྱི་སྦྱོར་སྡེབ། photosynthesis རང་བྱུང་རླངས་རྫས།

natural gas

རང་འབྱུང་སྟངས་འཛིན།

natural check

རིགས་རྒྱུན་གྱི་གྲུབ་སྟངས་།

genetic makeup

རྒྱལ་ནང་ཐོན་སྐྱེད་རྩ་འབོར།

gross domestic production (GDP)

རྒྱལ་སྤྱིའི་རི་རྒྱུད་ཡར་རྒྱས་མཉམ་འདུས་ལྟེ་ གནས་ཁང་། རྒྱུན་གནས་ཐུབ་པ།

international centre for integrated mountain development (ICIMOD) sustainable

རྡོ་རྒྱུས།

asbestos

རྡོ་སོལ་གཙང་བསལ་འཕྲུལ་རིག

clean coal technology

རྡོ་སོལ་སྤྱོད་པའི་བཟོ་གྲྭ།

coal fired plant

རྣམ་དུས་རྗེས་འབྲེལ་གྱི་ས་འཁྱགས།

seasonally frozen Soil

རྣམ་འགྱུར་སྐྱེན་པའི་ཆགས་རིམ།

active layer

རྩྭ་ཁ་ཐལ་སྤྱོད།

overgrazing

རྩྭ་ཐང་། རྩྭ་ཁ།

rangeland

རླུང་ཁམས་ཀྱི་ནག་རྫས། ཀར་བོན།

atmospheric carbon

རླུང་གི་སྤྱི་སྙོམ་དྲོད་ཚད།

mean air temperature

རླུང་རྒྱུན།

jet stream

ལི་ཐི་ཡམ།

lithium

ལྕགས་ཀྱི་གཏེར་རྡོ། ལྕགས་རྡོ།

iron ore

ལོ་རེའི་ས་སྟེང་གི་སྤྱི་སྙོམ་ཚ་དྲོད།

mean annual ground surface temperature

ལྕགས་མ་ཡིན་པའི་ལྕགས་རིགས།

non-ferrous metal

ལྕགས་རིགས་ཀྱིས་ཕྱུག་པའི་རྡུལ་གྱི་གཟེགས་མ། ལྡོག་འཁོར་དྲག་རླུང་འཁོར་བསྐྱོད།

fall-out of metal-rich particulates anti cyclonic circulation

118

ལྷན་སྐྱེས་ཀྱི་ནད་རིགས།

congenital defect

ཤིང་གི་ལོ་རིས།

tree-ring width chronology

ས་གཞིའི་ཕྱི་ངོས་ཀྱི་ཉི་དྲོད་ལྡོག་འཕྲོའ ་ི ནུས་ཚད།

surface albedo

ས་ཐོག་གི་གཞི་རྩའི་ཐོན་སྐྱེད་རྩ་འབོར།

above ground net primary production

ས་བརྐོ་རྡོ་སློག་གི་གནོད་འཚེ།

surface disturbances

ས་མཐོའ ་ི ཡུལ་བཀོད།

alpine landscape

ས་ཞག

top soil

ས་འོག་གི་རྣམ་འགྱུར་སྐྱེན་པའི་རིམ་པ།

subsoil active layer

ས་འོག་ཆུ་རིམ།

water table

ས་སྐྱེས་རྡོ་སྐྱེས་ཀྱི་གཅན་གཟན།

indigenous predator

ས་སྐྱེས་རྡོ་སྐྱེས་རྩི་ཤིང་གི་རིགས།

native plant species

སའི་ཁ་རིམས།

shallow soil depth

སྐམ་ས་དང་རྒྱ་མཚོའི་གནོན་ཤུགས།

land-ocean pressure gradient

སྐྱུར་རྫས་ཡུར་འདྲེན།

acid drainage

སྐྱེ་ཁམས་མ་ལག

ecosystem

སྐྱེ་ཁམས་རྗེས་འབྲེལ་གུན་གསབ།

eco-payment

སྐྱེ་ཁམས་ས་ཁུལ།

eco-region

སྐྱེ་དངོས་འབུད་རྫས།

bio fuel

སྐྱེ་དངོས་ཕྲ་ཕུང་རྙིང་རུལ།

microbial decomposition of organic matter

སྐྱེ་དངོས་སྣ་འཛོམས།

biodiversity

སྐྱེ་ལྡན་ནག་རྫས། ཀར་བོན།

organic carbon

སྐྱེ་ལྡན་ཚ་རླངས་ཀྱི་འབུ་དུག

organochlorine pesticides

སྐྱེ་ལྡན་འདུས་ཕུང་།

biomass

སྐྱེ་ལྡན་རྙིང་རུལ།

organic matter decomposition

སྒོ་ཟོག

domestic herd

སྔོ་རྩྭའི་ཁེབ་གཡོག

vegetative cover/mat

སྲན་སྟོབས་ཞན་པའི་ཕན་གནོད་འབྲེལ་ཡུལ།

vulnerable recipient

སྟེང་སའི་སྐྱེ་ལྡན་ཀར་བོན། ནག་རྫས། སྤྱི་ཁང་།

སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་རྒྱུ་དངོས།

soil organic carbon (SOC) collectivization socio-economic asset

ཨ་རིའི་མཁའ་སྐྱོད་རིག་རྩལ་དང་འཛིན་སྐྱོང་ཁང་།

NASA

119

ཐ་སྙད་ཤན་སྦྱར། ཁ

above ground net primary production acid drainage active layer adaptation alpine landscape anthropogenic factors anti cyclonic circulation aquatic species aquifer arsenic asbestos atmospheric carbon benzene (C6F6)

best available technology (BAT) bio fuel biodiversity biomass blizzard cadmium carbon carbon dioxide carbon flux carbon footprint carbon sequester carbon sink central nervous system disorder chromium clean coal technology

ས་ཐོག་གི་གཞི་རྩའི་ཐོན་སྐྱེད་རྩ་འབོར། སྐྱུར་རྫས་ཡུར་འདྲེན།

རྣམ་འགྱུར་སྐྱེན་པའི་ཆགས་རིམ། བསྟུན་འདྲིས། འཕྲོད་འདྲིས། ས་མཐོའ ་ི ཡུལ་བཀོད།

མིེས་བྱས་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན།

ལྡོག་འཁོར་དྲག་རླུང་འཁོར་བསྐྱོད། གཤེར་གནས་སྐྱེ་དངོས། གཤེར་བྱེད། བ་བླ།

རྡོ་རྒྱུས།

རླུང་ཁམས་ཀྱི་ནག་རྫས། / ཀར་བོན།

ཟུང་ལྡན་སྤོས་ཆུ། བེན་ཛིན།

འཐོབ་བསླ་བའི་འཕྲུལ་ཆས་ལེགས་ཤོས། སྐྱེ་དངོས་འབུད་རྫས།

སྐྱེ་དངོས་སྣ་འཛོམས། སྐྱེ་ལྡན་འདུས་ཕུང་། བུ་ཡུག

ཏི་ཚ་སྐྱེས།

ཀར་བོན། ནག་རྫས།

ཀར་བོན་འཚོ་རླུང་གཉིས་ལྡན། ནག་རྫས་འབར་ རླངས། ཀར་བོན་འགྱུར་ལྡོག ཀར་བོན་རྐང་རྗེས།

ཀར་བོན་དབྱེ་འཇོག་བྱེད་པོ། ཀར་བོན་སིམ་འཇོག

དབང་རྩ་དབུས་མའི་མ་ལག་གི་ནད་གཞི། ཀོ་ལྕགས།

རྡོ་སོལ་གཙང་བསལ་འཕྲུལ་རིག

clean development mechanism (CDM) ཡར་རྒྱས་ཀྱི་རྒྱུད་རིམ་གཙང་མ།

120

climate feedback coal fired plant collectivization congenital defect contraction of wetland desertification dolphin domestic herd ecological migrant eco-payment eco-region ecosystem emission of GHGs energy consumption energy efficient and environmentally sound technology(E3ST) energy efficient energy related environment issues environmentally sound technologies evolutionary impacts extreme weather phenomena fall-out of metal-rich particulates flood plain food security fragile ecosystem fresh water wetland freshwater marsh gale force wind genetic makeup glacial lakes global warming potential greenhouse gases (GHGs)

གནམ་གཤིས་ཀྱི་མཇུག་འབྲས། རྡོ་སོལ་སྤྱོད་པའི་བཟོ་གྲྭ། སྤྱི་ཁང་།

ལྷན་སྐྱེས་ཀྱི་ནད་རིགས། གཤེར་ས་བྲི་ཟད།

བྱེ་ཐང་དུ་འགྱུར་བ། ཉ་ཀླུ་མོ་རྣ་རིང་། སྒོ་ཟོག

ཁོར་ཡུག་ཡུལ་སྤོ།

སྐྱེ་ཁམས་རྗེས་འབྲེལ་གུན་གསབ། སྐྱེ་ཁམས་ས་ཁུལ། སྐྱེ་ཁམས་མ་ལག

དྲོད་ཁང་རླངས་རྫས་གློད་གཏོང་། ནུས་ཤུགས་འཛད་སྤྱོད།

འབྱུང་ཁམས་དང་འཚམ་པའི་ནུས་ཤུགས་སྲི་སྤྱོད་ ཐུབ་པའི་འཕྲུལ་རིགས། མཐུན་གསུམ་འཕྲུལ་རིཌ། ནུས་ཤུགས་སྲི་སྤྱོད་ཐུབ་པའི། ནུས་ཤུགས་འབྲེལ་ཡོད་་ཁོར་ཡུག་གི་གནད་དོན། ཁོར་ཡུག་དང་འཚམས་པའི་འཕྲུལ་རིག། འཕེལ་རིམ་ལ་ཕན་གནོད།

ཐལ་ཆེའི་གནམ་གཤིས་གནས་སྟངས།

ལྕགས་རིགས་ཀྱིས་ཕྱུག་པའི་རྡུལ་གྱི་གཟེགས་མ། གཙང་པོའ ་ི འགྲམ་ཐང་།

ཟ་ཆའི་བདེ་འཇགས། ཟ་ཆའི་འགན་སྲུང་། དོ་ཕོག་སྐྱེན་པའི་སྐྱེ་ཁམས་མ་ལག

ཚྭ་མེད་ཆུའི་གཤེར་ས། ཆུ་གསོས་པའི་གཤེར་ས། ཚྭ་མེད་ཆུའི་འདམ་རྭ། ཆུ་གསོས་པའི་འདམ་རྭ། དྲག་རླུང་ཤུགས་ཚད་ཀྱི་རླུང༌། རིགས་རྒྱུན་གྱི་གྲུབ་སྟངས་། འཁྱགས་རོམ་གྱི་མཚོ།

གོ་ལའི་ཚ་དྲོད་འཕར་བའི་ནུས་པ། དྲོད་ཁང་རླངས་རྫས།

121

Greenpeace gross domestic production (GDP)

ཞི་བདེའི་ལྗང་ཕྲུག

རྒྱལ་ནང་ཐོན་སྐྱེད་རྩ་འབོར།

འཛད་མེད་ནུས་ཤུགས་སྐྱེ་སྲིང་།

harnessing renewable energy

གནོད་ཚབས་ཆེ་བའི་རྫས་ལུད།

hazardous chemical fertilizer

ཐོན་སྐྱེད་འགན་གཙང་།

household responsibility

ཆུ་ཤུགས་ཀྱི་གས་གཏོར།

hydraulic fracturing

འཁྱགས་པའི་གཡོག་རིམ།

ice sheet

གཙང་བའི་ཐོན་སྐྱེད་ལག་ལེན།

implementing cleaner production

ས་སྐྱེས་རྡོ་སྐྱེས་ཀྱི་གཅན་གཟན།

indigenous predator

བཟོ་ལས་ཡར་ཐོན་གྱི་རྒྱལ་ཁབ།

industrialized nation infiltration of precipitation interconnected ecological changes

ཆར་ཆུའི་སིམ་འཛུལ།

ཕན་ཚུན་འབྲེལ་བ་ཅན་གྱི་སྐྱེ་ཁམས་ཀྱི་འགྱུར་ལྡོག གནམ་གཤིས་མ་ལག་ཕན་ཚུན་གྱི་འབྲེལ་བ།

interconnectivity of the climate system

གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་སྐོར་གྱི་སྲིད་གཞུང་ནང་ ཁུལ་གྲོས་མོལ་ལྷན་ཚོགས། international centre for integrated རྒྱལ་སྤྱིའི་རི་རྒྱུད་ཡར་རྒྱས་མཉམ་འདུས་ལྟེ་ mountain development (ICIMOD) གནས་ཁང་། introduction of invasive alien species ཕྱིའི་སྲོག་ཆགས་དང་རྩི་ཤིང་རིགས་གསར་འཇུག ལྕགས་ཀྱི་གཏེར་རྡོ། ལྕགས་རྡོ། iron ore intergovernmental panel on climate change

འགྲོ་བ་མིའི་གྱ་ཚོམ་གྱི་གནོད་འཚེ།

irrational human disturbance

དབེན་པའི་མཚོ་གླིང་།

island refuge

རླུང་རྒྱུན།

jet stream

སྐམ་ས་དང་རྒྱ་མཚོའི་གནོན་ཤུགས།

land-ocean pressure gradient

གཏེར་སྙིགས་ཀྱི་དུག་ཆུ།

leachates from waste dump

གཉོད་ཆུང་སྐྱེ་ལྡན་ཀར་བོན། / ནག་རྫས།

light fraction organic carbon (LFOC)

ལི་ཐི་ཡམ།

lithium

དཀར་གཡའ།

magnesium mean air temperature mean annual ground surface temperature mean cold season air temperature

རླུང་གི་སྤྱི་སྙོམ་དྲོད་ཚད།

ལོ་རེའི་ས་སྟེང་གི་སྤྱི་སྙོམ་ཚ་དྲོད།

གྲང་དུས་ཀྱི་རླུང་གི་སྤྱི་སྙོམ་ཚ་དྲོད།

mean cold season average temperature གྲང་དུས་ཀྱི་ཆ་སྙོམ་དྲོད་ཚད།

122

methane microbial decomposition of organic matter monsoon NASA native plant species natural check natural gas net emitter net sequester of carbon nickel non-ferrous metal non-sequential north pacific organic carbon organic matter decomposition organochlorine pesticides overgrazing peatland permafrost permanent settlement photosynthesis potash quasi-stable permafrost rangeland receding waterline resource conservation resource extraction and mining retrogressive thermal slumping river hydrology salt marsh seasonally frozen ground

ན་རླངས།

སྐྱེ་དངོས་ཕྲ་ཕུང་རྙིང་རུལ། མོན་སུན་ཆར་དུས།

ཨ་རིའི་མཁའ་སྐྱོད་རིག་རྩལ་འཛིན་སྐྱོང་ཁང་། ས་སྐྱེས་རྡོ་སྐྱེས་རྩི་ཤིང་གི་རིགས། རང་འབྱུང་སྟངས་འཛིན། རང་བྱུང་རླངས་རྫས།

དུད་རླངས་ཕྱིར་འབུད་བྱེད་མཁན། ཀར་བོན་དབྱེ་འཇོག་བྱེད་པོ། གཤའ་དཀར།

ལྕགས་མ་ཡིན་པའི་ལྕགས་རིགས། དུས་མིན་གྱི།

བྱང་པེ་སི་ཕིག

སྐྱེ་ལྡན་ནག་རྫས། / ཀར་བོན། སྐྱེ་ལྡན་རྙིང་རུལ།

སྐྱེ་ལྡན་ཚ་རླངས་ཀྱི་འབུ་དུག རྩྭ་ཁ་ཐལ་སྤྱོད།

བོག་ས་ནག་པོ།

གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ། གཞིས་ཆགས་གཏན་སྡོད། འོད་ཀྱི་སྦྱོར་སྡེབ། ཐལ་ཚ།

གཏན་འཁྱགས་རྗེས་མཐུན་པ། རྩྭ་ཐང་། རྩྭ་ཁ། ཆུ་ཁ་བྲི་ཆག

ཐོན་ཁུངས་་གཉེར་སྲུང་།

ཐོན་ཁུངས་དང་གཏེར་ཁ་བསྔོག་འདོན།

ཇེ་དྲག་ཇེ་ཞན་གྱི་ཉམས་རྒུད་རང་བཞིན་གྱི་དྲོད་ ཚད་ཆག་བྲི། གཙང་ཆུའི་གནས་སྟངས། ཚྭ་འདམ།

ཚྭ་ཚུའི་འདམ་ར།

ནམ་དུས་རྗེས་འབྲེལ་གྱི་འཁྱགས་ས།

123

seasonally frozen Soil secret-toxic sedentarisation shallow soil depth small and medium industry smelting plant snowstorm disaster socio-economic asset soil organic carbon (SOC) soot subsoil active layer sulphur dioxide (SO2) surface albedo surface cyclonic circulation surface disturbances sustainable tailing dam thaw season top soil tree-ring width chronology tropic tropical savannah typhoon UNDP urbanization vegetative cover/mat vulnerable recipient water table watershed conservation westerly Jet Stream wetland zinc

རྣམ་དུས་རྗེས་འབྲེལ་གྱི་ས་འཁྱགས། གསང་བའི་དུག་རྫས།

གཏན་སྡོད་བསྒྱུར་ཐབས། སའི་ཁ་རིམ།

བཟོ་ལས་ཆུང་འབྲིང་། བཞུ་སྦྱངས་བཟོ་གྲྭ

གངས་འཚུབ་ཀྱི་རྐྱེན་ཆག

སྤྱི་ཚོགས་དཔལ་འབྱོར་གྱི་རྒྱུ་དངོས། སྟེང་སའི་སྐྱེ་ལྡན་ཀར་བོན། དུ་དྲེག

ས་འོག་གི་རྣམ་འགྱུར་སྐྱེན་པའི་རིམ་པ།

མུ་ཟི་འཚོ་རླུང་གཉིས་ལྡན།

ས་གཞིའི་ཕྱི་ངོས་ཀྱི་ཉི་དྲོད་ལྡོག་འཕྲོའ ་ི ནུས་ཚད། མཚོ་སྟེང་གི་དྲག་རླུང་འཁོར་བསྐྱོ​ོད། ས་བརྐོ་རྡོ་སློག་གི་གནོད་འཚེ། རྒྱུན་གནས་ཐུབ་པ།

གཏེར་སྙིགས་དུག་ཆུའི་ཆུ་རག

འཁྱགས་ས་སོབ་པའི་ནམ་དུས། ས་ཞག

ཤིང་གི་ལོ་རིས། ཚ་ཡུལ།

ཚ་ཡུལ་གྱི་རྩ་ཐང་། མཚོའི་རླུང་རྒོད།

མཉམ་སྦྲེ ལ ་རྒྱལ་ཚོ ག ས་ཀྱི ་ འཛུགས་སྐྲུན་ལས་ གཞི་ཚོགས་པ། གྲོང་ཁྱེར་དུ་བསྒྱུར་ཐབས། སྔོ་རྩའི་ཁེབ་གཡོག

སྲན་སྟོབས་ཞན་པའི་ཕན་གནོད་འབྲེལ་ཡུལ། ས་འོག་ཆུ་རིམ།

ཆུ་རྒྱུན་ཞུར་ལམ་གཉེར་སྲུང་། ནུབ་ལྡང་རླུང་རྒྱུན།

གཤེར་ས། འདམ་རྭ། ཏི་ཚ།

124

བོད་ནང་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་དང་། ཁོར་ཡུག་གནས་སྟངས་ངོ་སྤྲོད་ཀྱི་ བརྙན་པར་ཁག་ཅིག

ཧི་མཱ་ལ་ཡའི་རི་རྒྱུད།

རྫ་ཆུ། མཐུན་འགྱུར་གནང་མཁན། Saigon Charlie

125

བོད་མཐོ་སྒང་གི་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ། མཐུན་འགྱུར་གནང་མཁན། ཚེ་རིང་དབང་ རྒྱལ་ཤར་བ།

རྩེ་ཁོག་རྩྭ་ཐང་། མཐུན་འགྱུར་གནང་མཁན། བློ་བཟང་།

126

ལྷ་ཀླུ་འདམ་རྭ། གཤེར་ས། མཐུན་འགྱུར་གནང་མཁན། Emily Yeh

བོད་མཐོ་སྒང་གི་འབུར་དབྱིབས། མཐུན་འགྱུར་གནང་མཁན། NASA

127

བོད་མཐོ་སྒང་དུ་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ཉམས་ཚུལ།

བོད་ཀྱི་རྒྱལ་ས་ལྷ་སའི་ཆ་སྙོམ་ཚ་དྲོད་ ༡༩༥༠ ནས ༡༩༨༠ བར་དང་ ༢༠༠༨ ལོ།

128

བོད་མཐོ་སྒང་གི་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ལ་སོབ་བཞུགས་པའི་གནོད་སྐྱོན།

ཨམ་མྱེས་རྨ་ཆེན་གྱི་ཧ་ལོང་འཁྱགས་རོམ་གྱི་ ༡༩༨༥ དང་ ༢༠༠༧ སོ་སོའ ་ི པར། མཐུན་ འགྱུར་གནང་མཁན། John Novis, Greenpeace

129

༡༩༩༦ ནས་ ༢༠༠༡ བར་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་གྱི་ཚ་དྲོད་འཕར་སྟངས། ཁུངས་ Guodong Cheng and Tonghua Wu

མཚོ་སྔོན་པོ་བྲི་བའི་རྣམ་པ། མཐུན་འགྱུར་གནང་མཁན། NASA ༡༩༩༤

130

ལོ་རེར་རྨ་ཆུ་སྐམ་པའི་ཉིན་གྲངས། ཁུངས། Lester Brown & Eric Zusman

གངས་ཏེ་སིའི་ཉེ་འདབས་ཀྱི་རྩ་ཐང་བྱེ་སར་འགྱུར་བའི་སྣང་ཚུལ།

131

John Novis, Greenpeace

གངས་རི་ཇོ་མོ་གླང་མའི་བྱང་འདབས་ཀྱི་རོང་སྦུག་འཁྱགས་རོམ་གྱི་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༦༨ དང་༢༠༠༧ ལོ་སོ་སོར་བརྒྱབ་པའི་པར། མཐུན་འགྱུར་གནང་མཁན།

132

སྒྱུར་བ་པོའ ་ི གཏམ།

སྔ་དྲོ ་ ཚགས་པར་ཞི ག ་ལག་ཏུ་བླངས་ན་དྲག་སྤྱོ ད ་པའི ་ བསད་རྨས་དང་འབྱུང་

འཁྲུགས་ཀྱི་གཏོར་བརླག་གི་གནས་ཚུལ་མི་སྡུག་པ་ཞེ་ཅིག་གིས་ཚགས་ཤོག་གི་ རྒྱབ་མདུན་ཡོངས་རྫོགས་ཁེངས་ཡོད་པ་མཐོང་ནུས་ལ།

དྲྭ་རྒྱ་དང་རླུང་འཕྲིན་

སོགས་ལ་རྣ་བ་གཏད་ན་དཔལ་འབྱོར་དང་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་འགལ་བ་དང་རྙོག་འཛིངས་ སྐོར་གྱི་ལབ་གླེང་རྐྱང་པའི་འུར་སྒྲ་གོ་ནུས།

དེ་དག་ལས་ཀྱང་གནམ་གཤིས་

འགྱུར་ལྡོག་གི་མཇུག་འབྲས་ནི་མངོན་མཚན་དང་ཉེན་ཚབས་ཇེ་ཆེར་འགྲོ་བཞིན་ པའི་འཇིག་རྟེན་གྱི་འཕོ་འགྱུར་གྲས་ཤིག་ཡིན་ལ།

འགྱུར་ལྡོག་འདིའི་འོག་གི་རང་

རེའི་གནས་བབ་ནི་རླུང་ཁྲོད་ཀྱི་མར་མེ་ཞིག་དང་གཉིས་སུ་མེད།

ང་ཚོའི་འཚོ་

གནས་འདི་ལྟའི་ངེས་བརྟན་མེད་པའི་གནས་སྟངས་ནང་ལྷུང་དུ་འཇུག་མཁན་ང་ཚོ་ རང་ཉིད་དེ། དགྲ་འདྲེ་བྱུར་གསུམ་གང་ལ་ཡང་ལེ་ཁག་དཀྲི་ས་ལྷག་མེད།

མི་ཟེར་བའི་སེམས་ཅན་འདིར་འཇིག་རྟེན་ཐོག་བཟང་ངན་ཇི་ཡིན་གྱི་ལྟ་སྟངས་མི་ འདྲ་བ་མང་དུ་ཡོད་པ་འདྲ།

མིའི་རང་བཞིན་བཟང་པོར་སྨྲ་བ་རྣམས་ཀྱིས་རང་རང་

གི ་ ས་ནས་སྒྲུབ་བྱེ ད ་ཀྱི ་ གཏན་ཚི ག ས་སྲ་མོ ་ རྡོ ་ འདྲ་བ་རེ ་ འཁྱེ ར ་འོ ང ་གི ན ་འདུག་

ལ། རང་བཞིན་ངན་པར་སྨྲ་བ་རྣམས་ཀྱིས་ཀྱང་ཤེས་བྱེད་ཐོག་འདྲ་བ་རེ་འགོད་ཀྱིན་ འདུག

འགལ་བ་འདི་གཉིས་ཀྱི་སོ་མཚམས་ནས་འགྲེངས་ཏེ་ཕྱོགས་སུ་མ་ལྷུང་

བའི་ཤེས་རབ་ཀྱིས་རྟོག་པའི་ཚེ། མིའི་རང་བཞིན་གྱི་སྟེང་ན་གཙང་ཆ་ལས་བཙོག་ ཆ་མང་ཞིང་དཀར་ཆ་ལས་ནག་ཆ་མང་བར་མཐོང་།

དེ་ཡང་ཆོས་ལུགས་པའི་ལྟ་

སྟངས་དང་འཇིག་རྟེན་མི་ཆོས་ཀྱི་ལྟ་སྟངས་གང་གི་དབང་དུ་བཏང་ཡང་གནམ་འོག་

འདི་ན་རང་བྱུང་ཁམས་ཀྱི་སྐྱེ་ཁམས་མ་ལག་གི་སྒྲོམ་གཞི་འཐོར་གཞིག་ཏུ་གཏོང་

བའི་ངན་སྤྱོད་ལས་ཚབས་ཆེ་བའི་སྡིག་ཉེས་ཤིག་སུས་ཀྱང་མི་འདོད། དེ་ལྟ་ན་སྡིག་ ཉེས་འདི་འཛེམ་མེད་དུ་གསོག་མཁན་ནི་མི་ཟེར་བའི་སེམས་ཅན་འདི་ཉིད་དེ།

133

མི་

ཟེར་བའི་སེམས་ཅན་འདིས་རང་བྱུང་གི་ཁྲིམས་ལུགས་ལ་བརྩི་མེད་ཀྱིས་སྐྱེ་ཁམས་ མ་ལག་གི་སྒྲོམ་གཞི་ལས་ཕྱི་རོལ་དུ་ཐོན་ཏེ།

འཇིག་རྟེན་འདིའི་ཐོག་གི་སྲོག་ལྡན་

དང་སྲོག་མེད་ཀྱི་དངོས་པོ་ཡོངས་རྫོགས་ལ་དབང་བསྒྱུར་དང་སྟངས་འཛིན་བྱས་ཤིང་། མཐའ་མེད་པའི་རྔམ་སེམས་ཤིག་གིས་འཇིག་རྟེན་འདིའི་གཅེས་པ་ཡོད་ཚད་ལ་མཆེ་ གཙིགས་སྡེར་བགྲད་ཀྱིས་བཤུ་གཞོག་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། བཞིན་གྱི་བགྲོད་པ་དང་།

འཇིག་རྟེན་ཁམས་ཀྱི་རང་

སྐྱེ་ཁམས་མ་ལག་ནང་ཕན་ཚུན་གྱི་སྙོམ་གནས་ལ་དོ་ཕོག་

དང་རྡོག་རོལ་གཏོང་རྐྱང་བྱས་པའི་མཇུག་འབྲས་སུ། ཆོས་ལུགས་པས་མི་ཁོག་ཅིང་ ཚན་རིག་པས་གླགས་མི་རྙེད་པའི་སྲོག་ལྡན་སྟོང་ཕྲག་གི་ཚེ་སྲོག་དང་བདེ་འཇགས་ འཇོམས་ཤིང་།

རང་བྱུང་མཛེས་སྡུག་གི་བཀོད་པ་ཡོངས་རྫོགས་གཞིག་རལ་དུ་

གཏོང་བའི་འབྱུང་འཁྲུགས་ཀྱི་ཆོམ་རྐུན་འཇིགས་སུ་རུང་བ་འདི་ཚོ་འཇིག་རྟེན་འདི​ིའི་ ཐོག་བག་ཡངས་ཀྱི་རྒྱུ་འགྲུལ་བྱེད་པའི་གནས་སྐབས་འདི་བྱུང་བ་རེད།

མིའི་ངན་

སྤྱོད་ཀྱིས་སྣོད་བཅུད་ཀྱི་འཇིག་རྟེན་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཇི་ལྟར་ཐེབ་བཞིན་པའི་ཚུལ་དཔེ་ དེབ་འདིས་དངོས་བརྒྱུད་ཅི་རིགས་ཀྱི་ལམ་ནས་ར་སྤྲོད་གསལ་པོར་བྱེད་ཀྱིན་འདུག

དེ་རིང་ངས་མི་ཟེར་བའི་སེམས་ཅན་འདིའི་སྡོད་ཚུགས་མེད་པའི་བྱ་སྤྱོད་དང་འབྲེལ་

ཏེ་གཞིག་རལ་དུ་འགྲོ་བཞིན་པའི་རང་བྱུང་ཁམས་ཀྱི་མཛེས་སྡུག་གི་བཀོད་པ་དང་།

འབྱུང་འཁྲུགས་ཀྱི་གཤེད་མའི་ལག་འོག་ན་གདུང་ཚོར་འགག་མེད་དུ་མྱོང་བཞིན་ པའི་ཉམ་ཆུང་སེམས་ཅན་ཐེར་འབུམ་མང་པོའ ་ི མདུན་སར།

རང་ཉིད་མི་ཟེར་བའི་

སེམས་ཅན་འདིའི་རིགས་གྲལ་དུ་འཚངས་ཏེ་དངོས་ཤུགས་བརྒྱུད་གསུམ་ནས་ཁྱེད་

ཅག་ལ་རང་བྱུང་དུ་ཐོབ་པའི་མཛེས་སྡུག་གི་བཀོད་པ་དང་འཚོ་གནས་ཀྱི་རང་དབང་ སོགས་ལ་དོ་ཕོག་དང་རྡོག་རོལ་བཏང་བའི་བྱས་ཉེས་ལ་གནོང་འགྱོད་དྲག་པོས་ སྡིག་བཤགས་དང་སྡོམ་སེམས་གང་ཐུབ་བཟུང་བཞིན་ཡོད་ལ།

ད་ལན་ཁོར་ཡུག་

སྐོར་གྱི་དཔེ་དེབ་འདི་ཡང་ཁྱེད་ཅག་ལ་རང་བྱུང་དུ་ཐོབ་པའི་དཔལ་ཡོན་དང་འཚོ་

གནས་ཀྱི་རང་དབང་སོགས་ལ་བརྩི་བཀུར་དང་གུས་བརྩི་མཚོན་ཕྱིར་བོད་བསྒྱུར་

134

ཞུས་ཁུལ་ཡིན།

བགྲང་བྱ་མི་ཉུང་བ་ཞིག་གི་ཡར་སྔོན་དུ།

གནག་ཕྱུགས་ཀྱི་ལྷས་ར་དང་ལོ་ཏོག་གི་

ཞིང་རའི་ནང་ཁ་གླུ་དབྱངས་དང་མི་འབྲལ་ཞིང་། ལག་མར་ཕྱུར་དང་དཀར་མོ་ནས་

འབྲུའི་སྙེ་མ་དང་འབྲལ་མྱོང་གི་སྒྲོས་མེད་པའི་ངའི་ཕ་ཡུལ་༼ལྷོ་ཁ་ལྷུན་རྩེ་རྫོང་། བྱར་ཞོལ་གསར།༽དེ་ནས། དེང་སང་འབྲོག་ཐང་གི་རྩྭ་སྐམ། ཞིང་ཐང་གི་ལྗང་པ་

འགྱེལ། གངས་དཀར་གྱི་ཞྭ་ཕུད། གཙང་ཆུའི་སྐེ་རགས་ཆད་བཞིན་པའི་བྱུང་བ་མི་ སྡུག་པ་རྐྱང་རྐྱང་གོ་ཡོང་གིན་འདུག་ལ། བྱུང་རབས་ནང་འབྲོག་ཐང་གི་རྩྭ་སྐམ་ནས་ ཀླུང་རྩྭ་འབྲོག་སར་དབོར་དགོས་པའི་དཔེ་མེད་ཀྱང་། དེང་སང་ཞིང་ཁའི་མུ་ཚིགས་ ཀྱི་སྔོ་རྩྭ་སྐམ་པོ་འབྲོག་ཁུལ་དུ་དབོར་དགོས་པའི་དུས་ངན་ཤར་འདུག གནའ་སྔ་མོ་ཝུ་དཀར་གྱི་ཟེགས་མའི་རྔུལ་ཆུ་མཁའ་ལ་འཐོར་ཞིང་།

རྦ་རླབས་ཀྱི་

ངར་སྒྲ་དྲག་པོ་ཕྱོགས་སུ་སྒྲོག་གིན་མཐའ་ཡི་རྒྱ་མཚོ་ཆེན་པོར་བྲེལ་སྟབས་སུ་རྒྱུག་

པའི་ངའི་ཕ་ཡུལ་གྱི་གཙང་ཆུ་སྔོན་མོ་དེ། དེང་སང་ངེས་བརྟན་མེད་པའི་འགྱུར་ལྡོག་

ཚབས་ཆེན་ཞིག་གི་ནང་ལྷུང་ཡོད་པ་སྟེ། སྐབས་རེ་གློག་དམར་འཁྱུག་ཅིང་དྲག་ཆར་ འབབ་པའི་ཁོར་ཡུག་འཇིགས་སུ་རུང་བ་ཞིག་གི་འདབ་རོལ་ནས།

མི་སྡུག་ཁམ་

ནག་གི་རང་མདོག་བཟུང་སྟེ། ས་རྡོ་དང་ཤིང་དུམ། ཉ་རོ་དང་སྦལ་རོའ ་ི ཕུང་པོ་སྨྲོས་ ཅི།

ཆུ་རྒྱུད་དུ་ཆགས་པའི་མུ་མེད་ཞིང་ཐང་ཡངས་པོའ ་ི སྟེང་གི་མགོ་ལྕོག་སྔོ་ལྡེམ་

ལྡེམ་དུ་གཡོ་བའི་ལྗང་པ་གཞོན་ནུའི་ཚོགས་རྣམས་ཀྱང་རྦ་རླབས་དྲག་པོའ ་ི ལྟེབ་

སུལ་དུ་བསྡུས་ནས་རྔམ་སྟབས་ཀྱིས་འཁྱེར་འགྲོ་ལ༼ཉིས་སྟོང་ལོར་ངའི་ཕ་ཡུལ་

དུ་སྔོན་མེད་ཀྱི་ཆུ་ལོག་ཆེན་པོ་ཞིག་བརྒྱབས་ཏེ་ཆུ་རྒྱུད་ས་ཁུལ་གྱི་ཞིང་ས་ལེགས་ ཤོས་ཀྱི་རིགས་ཡོངས་རྫོགས་གྲམ་པར་བཏང་ནས་དེང་སང་སྟོན་ཐོག་འདེབས་ལས་

མི་རུང་བའི་བྱེ་སའི་གྲམ་ཐང་ཞིག་ཏུ་གྱུར་འདུག་ལ། མི་ཤུགས་མེད་པའི་དུད་ཁྱིམ་ ཁག་ཅིག་ལ་རང་བྱུང་གི་གནོད་འཚེ་འདིས་ཤུགས་རྐྱེན་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་ཐེབས་འདུག མི་ཤུགས་ཡོད་མཁན་གྱི་རིགས་རྣམས་དཔྱིད་དབྱར་གྱི་དུས་ཚིགས་སུ་དབྱར་རྩ་

135

དགུན་འབུ་བརྐོ་བ་དང་ཚོང་ལས་བྱེད་པ་སོགས་ཀྱིས་ལོ་རེའི་འཚོ་བ་ཁ་གསོ་ཐུབ་ པའི་གོ་སྐབས་ཅུང་ཞིག་ཡོད་པ་འདྲ་ཡང་།

ན་ནིང་གི་ཐན་པ་དེས་དབྱར་རྩ་དགུན་

འབུའི་ཐོན་ཁུངས་ལ་བརྡབ་གསིག་ཐེབས་པའི་ཐོག

གནའ་སྔ་མོའ ་ི ལོ་རྒྱུས་ནང་

ཟེར་སྒྲོས་ཙམ་ཡང་མེད་པའི་ཀླུང་རྩྭ་འབྲོག་ཁུལ་དུ་དབོར་དགོས་པའི་སྐྱོ་གནས་འདི་ བྱུང་འདུག༽།

སྐབས་རེ་སྟོབས་དང་ནུས་ཤུགས་ཡོངས་སུ་ཟད་དེ་ཆུ་འཁོར་གྱི་

རྩམ་པ་འཐག་པའི་རྡོ་ལེབ་སྲབ་མོ་དེ་ཡང་བསྐོར་མི་ཐུབ་པའི་ཚད་དུ་ལྷུང་གིན་འདུག་

ཟེར། གཙང་ཆུའི་མགོ་ཁུངས་ས་ཁུལ་གྱི་ན་སྤང་གི་དཀྱིལ་དང་རྩྭ་ཐང་གི་འདབ་རོལ་

ན་དྭངས་ཁྲུམ་ཁྲུམ་དུ་ཤག་སྒྲ་དང་བཅས་བཞུར་བཞིན་པའི་དྭངས་བསིལ་ཆབ་ཀྱི་ འབབ་རྒྱུན་དེང་སང་སྐམ་ཆད་དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་སྐོར་ཤོད་ཀྱི་འདུག

གང་ལྟར་ངའི་ཕ་ཡུལ་གྱི་ཞིང་འབྲོག་མང་ཚོགས་རྣམས་རང་རང་གི་འཚོ་གནས་ཀྱི་

རྨང་གཞི་ཁོ་རང་ལ་དོ་ཕོག་འགྲོ་བའི་འགྱུར་ལྡོག་མི་སྡུག་པ་ཞིག་གི་གཞན་དབང་ ནང་ལྷུང་འདུག འགྱུར་ལྡོག་འདི་ཚོ་ངའི་ཕ་ཡུལ་གྱི་ཡུལ་མི་གཅིག་པུའི་མགོ་ཐོག་ཏུ་

བརྒྱབས་པའི་ཐོག་མ་ཡིན་ཏེ། འདི་ནི་བོད་མཐོ་སྒང་གི་འཇིག་རྟེན་ན་འཚོ་བའི་རྩམ་ གཟན་པ་སྤྱིའི་མགོ་ཐོག་ན་ལྷུང་པའི་ཐོག་མདའ་ངར་མ་ཞིག་ཡིན་ལ། རྒྱ་ཆེ་ས་ནས་ བཤད་ན་བོད་མཐོ་སྒང་གི་སྐྱེ་ཁམས་མ་ལག་ལ་བལྟོས་ནས་འཚོ་བ་རོལ་བའི་འཛམ་

གླིང་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་མི་འབོར་ཐེར་འབུམ་ཁ་ཤས་ཀྱི་མགོ་ཐོག་ན་ལྷུང་བའི་གོད་ཆག་ ཅིག་ཡིན།

དེང་སང་བོད་མཐོ་སྒང་དེ་གངས་དཀར་གྱི་ཞྭ་ཕུད། རྩི་ཤིང་གི་གོས་

བྲལ། གཙང་ཆུའི་ཁྲག་རྒྱུན་སྐམ། འཁྱགས་རོམ་གྱི་རུས་པ་བཞུར།

སྤང་རྩྭའི་བ་

ཚ་བ་རྒྱས་ཏེ་ཟུངས་ཟད་ཀྱི་ནད་པ་ཉམ་ཐག་ཅིག་ཏུ་འགྱུར་གྱིན་འདུག

ལོ་ངོ་སྟོང་

སྤུ་ཚིགས། ན་འདམ་གྱི་ཤ་སྐམ། གཏེར་རིགས་ཀྱི་ཟུངས་ཤུགས་ཟད། ལུས་ལ་ ཕྲག་མང་པོའ ་ི རིང་རང་རེའི་ཁྱིམ་གཞི་སྲུང་མཁན་རྔོམ་བརྗིད་ཆེ་བའི་གངས་རིའི་

བཙན་རྫོང་འདི་ཚོ་ད་ཆ་བྲག་རིའི་བཙན་རྫོང་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་གྱིན་འདུག་ལ། གནའ་ སྔ་མོ་གངས་རིའི་ར་བས་བསྐོར་བའི་ཞིང་ཁམས་དེ་དུས་དེང་སང་བྲག་རིའི་ར་བས་

136

བསྐོར་བའི་སྐྱ་མདོག་གི་འཇིག་རྟེན་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་བཞིན་ཡོད། འོ་ན། མི་རིང་བའི་ དུས་ཤིག་ན།

འདི་ནས་བྱང་ཤར་མཚམས་ཤེད་ན། །རྩྭ་ཆུ་ཤིང་སོགས་མེད་པ་

ཡི། །ལུང་མང་བརྒལ་བའི་ཕ་རོལ་ན། །བྱང་ཐང་དམར་པོ་སྐྱོ་ཕྱེད་པ། །བྱང་ལམ་

དམར་པོ་གྱ་མ་གྱུ། །བྱང་རི་དམར་པོ་རྔམས་ཤིང་འཇིགས། །གཅན་གཟན་མང་པོ་ འདུར་རྒྱུག་བྱེད། །འདྲེ་བྱ་སྣ་ཚོགས་སྐད་ངན་སྒྲོག །གནམ་ལྕགས་སེར་ཆེན་ཤ་ར་ ར། །དུང་གི་བུ་ཡུག་ཁྱིལ་ལི་ལི། །ཞེས་པ་ལྟ་བུའི་ཡུལ་ལུང་འཇིགས་སུ་རུང་བ་ ཞིག་ཏུ་འགྱུར་རྒྱུ་ཡིན་ནམ།

གོ་ལའི་སྤྱིའི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་ཤུགས་རྐྱེན་དང་། ལྷག་དོན་འདས་པའི་ ལོ་ངོ་ལྔ་བཅུའི་རིང་གི་རྒྱ་གཞུང་གི་ནོར་འཁྲུལ་ཚབས་ཆེ་ལྡན་པའི་སྲིད་བྱུས་ཀྱིས་

རྩ་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་བྱས་པ་ལས་བོད་དེ་དེང་སང་ཁོར་ཡུག་ཉམས་རྒུད་ཀྱི་གནས་སྟངས་ འདི་ལྟའི་ཛ་དྲག་པོ་ཞིག་གི་ནང་ལྷུང་ཡོད་པ་རེད།

གཏེར་ཁ་སྔོག་འདོན་གྱིས་

མཚོན་པའི་ཁོར་ཡུག་ཉམས་རྒུད་ཀྱི་རྒྱུ་རྐྱེན་དུ་གྱུར་པའི་རྒྱུ་གཞུང་གི་སྲིད་བྱུས་ ཁག་བོད་ནང་འགོག་རྐྱེན་ཅི་ཡང་མེད་པར་སྤེལ་ཐུབ་པའི་གོ་སྐབས་གཅིག་ནི་བོད་

ནང་གི་ཞིང་འབྲོག་མང་ཚོགས་ཚོར་ཁོར་ཡུག་སྐོར་གྱི་གོ་རྟོགས་ཚད་དམའ་པོ་ཞིག་ ལས་མེད་པ་འདིར་ཐུག་ཡོད།

འོན་ཀྱང་དེང་སང་གཏེར་ཁ་སྔོག་འདོན་གྱི་ལས་

རིགས་མང་དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད།

གང་ལྟར་ང་ཚོ་ཕྱི་ཕྱོགས་སུ་སྡོད་མཁན་ཚོས་གོ་

གཞི་དང་གཏེར་རིགས་བཞུ་སྦྱང་གི་བཟོ་གྲྭ་ཁག་ལ་ངོ་རྒོལ་བྱེད་པའི་གནས་ཚུལ་དེ་ སྐབས་གང་ཡོད་བཙལ་ཏེ་བོད་བཞུགས་གཞིས་ལུས་པ་རྣམས་ལ་ཁོར་ཡུག་སྐོར་

གྱི་གོ་རྟོགས་དང་ཤེས་ཡོན་གང་ཐུབ་ཀྱིས་སྤེལ་རྒྱུའི་ལས་དོན་བསྒྲུབ་དགོས་ཀྱིན་ འདུག

དེང་སང་རྒྱལ་སྤྱིའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་གལ་ཆེའི་གླེང་སྟེགས་ཕལ་ཆེར་གནམ་གཤིས་ འགྱུར་ལྡོག་སོགས་ཁོར་ཡུག་སྐོར་གྱི་གནད་དོན་གླེང་སའི་སྡིངས་ཆར་གྱུར་ཡོད་ སྟབས།

ང་ཚོས་ཀྱང་བོད་ས་མཐོའ ་ི སྐྱེ་ཁམས་མ་ལག་གི་གལ་ཆེའི་གནས་བབ་

137

དང་དེའི་འཇིགས་ཉེན་གྱི་རང་བཞིན་སོགས་གླེང་སློང་གིས་བོད་འདི་ཁོར་ཡུག་གི་ ཉམས་རྒུད་ལས་སྐྱོབ་ཐབས་བྱེད་པ་དང་མཉམ།

རྩ་དོན་དང་འབྲེལ་བའི་ཆབ་སྲིད་

ཀྱི་གནད་དོན་ཐོག་ཏུའང་ཁོར་ཡུག་གི་སྐད་ཆ་འདི་འཁྱེར་ཤེས་པ་བྱེད་དགོས་ཀྱིན་ འདུག

རིག་གནས་ཀྱི་གལ་ཆེའི་དགོས་མཁོ་དང་ཁེ་ཕན་གླེང་ནས་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་

ལས་དོན་སྒྲུབ་པའི་གོ་སྐབས་བྱུང་ཡོད་ཅིང་། རླབས་ཆེན་ཐོན་ཡོད།

དེས་རྩ་དོན་ཐད་ཕན་འབྲས་ཀྱང་

དེ་བས་ཀྱང་བོད་ས་མཐོའ ་ི ཁོར་ཡུག་གི་གནས་བབ་འདི་ནི་

རིག་གནས་ཀྱི་དགོས་མཁོ་ལས་ཀྱང་གལ་ཆེ་བ་སྟེ།

འཛམ་གླིང་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་

མི་འབོར་གྱི་བརྒྱ་ཆ་ ༤༧ ཙམ་ཞིག་གི་གྲོད་ཁོག་གི་བདེ་འཇགས་བོད་ས་མཐོའ ་ི སྐྱེ་ ཁམས་མ་ལག་ལ་ལྟོས་ཡོད་པ་རེད། གྲོད་ཁོག་གི་གནད་དོན་ནི་གནད་དོན་ཡོངས་ རྫོགས་ཀྱི་ཨང་དང་པོ་དེ་མ་ཡིན་ནམ།

དཔེ་དེབ་འདི་བོད་བསྒྱུར་ཞུ་སྐབས་དབྱིན་ཡིག་གི་ཚིག་འགྲོས་ལ་བསྟུན་རྒྱུ་གཙོ་ བོར་མ་བྱས་པར་གང་ཐུབ་ཀྱིས་གོ་བདེ་ཡོང་བའི་ཐབས་ཤེས་གཙོ་བོར་ཞུས་ཡོད།

བོད་དབྱིན་ཤན་སྦྱར་གྱི་ཚིག་མཛོད་ཁག་ཏུ་མ་གསལ་བའི་མིང་བརྡ་གསར་པའི་ རིགས་ལ་སྐད་དོད་བོད་བརྡ་གསར་པ་རེ་བཟོས་ཁུལ་ལགས་མོད།

མཁྱེན་ལྡན་

རྣམས་ཀྱིས་ཡང་དག་མིན་གྱི་དཔྱད་ཞིབ་ངེས་པར་དུ་གནང་རྒྱུའི་རེ་བ་ཞུ་བཞིན་

ཡོད། དབྱིན་ཡིག་གི་ Celsius ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་ཀྱི་དོད་དུ་བོད་སྐད་ནང་༼སེལ་ ཤེས།༽ཞེས་བཟོས་ཡོད། འདི་ནི་སྒྲ་གདངས་དང་གོ་དོན་གཉིས་ཆར་ནས་མ་སྐད་ དང་ཧ་ཅང་མཐུན་པོ་ཡོད་པའི་བརྡ་ཆད་ཅིག་ཏུ་བསམས་ཤིང་།

དེ་དང་འབྲེལ་

ནས་ Fahrenheit ཞེས་པའི་སྐད་དོད་ལ་༼ཚ་ཤས།༽ཞེས་བཟོས་ན་འོས་འཚམ་

ཡོད་མེད་དཔྱད་གཞི་ཙམ་དུ་ད་ལན་གྱི་གོ་སྐབས་འདི་བརྒྱུད་ནས་བསམ་འཆར་ཞུ་ བཞིན་ཡོད།

ཀློག་པ་པོ་རྣམ་པ་ལགས། དཔེ་དེབ་འདི་ནི་བོད་མཐོ་སྒང་གི་ཁོར་ཡུག་ཉམས་རྒུད་

ཀྱི་གནས་སྟངས་ལ་སེམས་འཕྲལ་དང་འགན་འཁུར་གྱི་ཚོར་བ་ཤུགས་དྲག་ཅིག་གི་

138

ཀུན་སློང་དང་འབྲེལ་ནས་གཞུང་ཆེན་ལ་ཐོས་བསམ་བྱེད་པའི་ཞོར་འཕྲོས་སུ་བོད་ བསྒྱུར་ཞུས་པ་ཞིག་ལས།

མ་སྐད་དང་བུ་སྐད་གཉིས་ཀར་བྱང་ཆུབ་པའི་ཤེས་

ཞུས་པ་ཞིག་མིན་སྟབས།

དོན་དག་ཡོངས་རྫོགས་ནོར་འཁྲུལ་མེད་པར་བོད་སྐད་

ཡོན་རྨང་གཞིར་ཡོད་པའི་ཐོག་ནས་དམིགས་བསལ་དུས་ཚོད་བཏོན་ཏེ་བོད་བསྒྱུར་

དུ་ཕབ་བསྒྱུར་ཐུབ་ཡོད་པའི་གདེང་སྤོབས་གཏན་ནས་མེད་ཕྱིར། དབྱིན་ཡིག་ཐོག་ གི་མ་ཕྱི་ལའང་ཐུགས་སྣང་ངེས་པར་དུ་སྣང་རོགས་ཞུ་རྒྱུ་དང་། ད་དུང་སྐད་གཉིས་ སྨྲ་བའི་མཁྱེན་ལྡན་གཞན་གྱིས་འགྱུར་ནོར་གྱི་རིགས་ལ་ཐེར་འདོན་དང་འབྲེལ་ནས་ སྐྱར་སྒྱུར་གྱི་བགྱི་བ་དང་ལེན་གནང་རྒྱུའི་རེ་བ་སྙིང་ཐག་པ་ནས་ཞུ་བཞིན་ཡོད།

ནང་དོན་གྱི་རིགས་མང་དག་ཅིག་དང་ལྷག་དོན་ཁོར་ཡུག་སྐོར་གྱི་ཆེད་སྤྱོད་བརྡ་

ཆད་ཁག་ཅིག་ལ་འགྲེལ་བཤད་ཀྱི་རོགས་ཕན་གནང་མཁན་ཕྱི་དྲིལ་ཁོར་ཡུག་སྡེ་ ཚན་གྱི་འགན་འཛིན་བསྟན་འཛིན་ནོར་བུ་ལགས་དང་འབྲེལ་ཡོད་ལས་བྱེད་པ་ཁག་ ཅིག་ལའང་ཐུགས་རྗེ་ཆེ་ཞུ་བ་དང་མཉམ།

བོད་འགྱུར་མར་དག་བཅོས་ཀྱི་རོགས་

ཕན་གནང་མཁན་སཱ་རཱ་བོད་ཀྱི་མཐོ་རིམ་སློབ་གཉེར་ཁང་གི་བརྡ་སྤྲོད་སློབ་དཔོན་ རྒན་ངག་དབང་རྡོ་རྗེ་ལགས་ལའང་ཐུགས་རྗེ་ཆེ་ཞུ་བཞིན་ཡོད། མཐའ་དོན་དཔེ་དེབ་ འདིའི་ནང་གསལ་བའི་ཁོར་ཡུག་ཉམས་རྒུད་སྐོར་གྱི་གནས་ཚུལ་དང་།

དེ་བཞིན་

ཁོར་ཡུག་ཉམས་རྒུད་ལས་ཇི་ལྟར་སྐྱོབ་ཐབས་བྱེད་པའི་ལམ་སྟོན་ཁག་འབྲེལ་ཡོད་ མི་ཉུང་བ་ཞིག་གིས་མཁྱེན་རྟོགས་ཀྱིས།

འཇིག་རྟེན་སྤྱི་དང་བྱེ་བྲག་རང་རེའི་བོད་

ས་མཐོའ ་ི ཁོར་ཡུག་ཛ་དྲག་ཉམས་རྒུད་ཀྱི་གནས་སྟངས་ལས་མྱུར་སྐྱོབ་བྱེད་པའི་ ལས་དོན་སྒོ་གང་ས་ནས་སྤེལ་གནང་ཡོང་བའི་རེ་བ་བཅོས་མིན་བཅས། རིགས་ལམ་ སློབ་གཉེར་ཁང་གི་འཇིགས་མེད་བློ་གྲོས་དང་བསྟན་འཛིན་བཟང་པོ་གཉིས་ཀྱིས།

139