Agmena by Linotype GmbH

Agmenaâ&#x201E;˘Pro A new Linotype Originals typeface family in OpenType format Designed by Jovica VeljoviÄ&#x2021;

Agmena possesses a sublimity and subtlety hard to find in typefaces published in recent years. It shows that rare synthesis of calculated strategy, controlled accident, and honest expression that only comes with complete mastery. The proportions here are exquisite, and the slight hardness and diversity of details give the impression of letters that were first cut in metal. The regular and book weights have many contemporary features, but wear a patina of maturity that makes them seem like they’ve been around for centuries. At times, the bold weights are reminiscent of the playful Galliard Black, with its clever distribution of planar shapes and characteristic ink traps. On top of it all, Agmena Regular contains my favorite lowercase ‘a’ of the year. Jovica Veljović took his time designing Agmena, using it often in his own demanding practice and repeatedly effecting adjustments in form and fit before making it available to the public. In the design of typefaces, I can’t think of a better way to guarantee a superior result and the best possible functionality. Agmena comes from decades of experience combined with an intuitive, extra-rational process, and stands as a sublime statement exuding the richness and complexity of a fine wine. Let the masses drink their soda! This typeface is for experienced designers accustomed to working above the ordinary. Mark Jamra is a type designer, graphic designer and Associate Professor at Maine College of Art in Portland, Maine. He has designed and produced typefaces for 30 years and is the founder of TypeCulture, a digital type foundry and academic resource. Mark also creates short documentary videos and collaborates regularly with Alice Design Communication, a multidisciplinary design studio.

2 Agmena

!!!•??? abcdefghijklmnopqrstuvwxyz

ABCDEFGHIJKLM abcdefghijklmnopqrstuvwxyz

NOPQRSTUVWXYZ abcdefghijklmnopqrstuvwxyz

Α Β ΓΔ Ε Ζ Η Θ Ι Κ Λ Μ αβγδεζηθικλμνξοπρστυφφχψω

ΝΞΟΠΡΣΤΥΦΧΨΩ 0123456789 0123456789

А Б В ГД Е Ж З И Й К Л М абвгдежзийклмнопрстуфхцчшщъыьэюя

НОПРСТУФХЦЧ

абвггдежзийклмноппрсттуфхцчшщъыьэюя

ШЩЪЫЬЭЮЯ ••••…????

4 Agmena

Johannes W�c��r�e, dem K��ner �uter Schri�t�n un� schöne� Bü�h�� er��i�h�� g��d�e� J�vic� Veljović

Agmena 5

Renaissance Antiqua

optimised over years

Cyrillic and Greek

6 Agmena

The Antiqua Agmena typeface, created by Jovica Veljović, has been designed to be the perfect book font. This typeface makes skilful use of proportion, form and spacing in the way that a practiced story-teller varies the timbre of his voice and deftly inserts longer pauses to bring his tale alive. You can read more about this fascinating typeface below. Agmena™ has no historical precursor; it was designed from scratch by Jovica Veljović with the aim to create a new book typeface. Althoughit generally has certain similarities with the group of Renaissance Old Style / Garalde typefaces, it is not directly derived from any of these. Clear and open forms, large counters and a relatively generous x-height ensure that Agmena is a highly legible design – even in small point sizes. The slightly tapering serifs and their curved connections to letter stems soften the rigidity of the typeface, bringing Agmena to life. This informal quality is further enhanced by numerous tiny variations to the letter shapes. For example, there are slight differences to the terminals of the “b”, the “d” and the “h” and minor dissimilarities in the forms and lengths of serifs of many of the letters. The tittles over the “i” and “j” and those of the German umlauts are almost circular, while the diamond shape that is more characteristic of a calligraphic script is used for the punctuation marks. Although many of these variations are only apparent on closer inspection, they are enough to give Agmena the feeling of a hand-made typeface. It is in the larger point sizes that this feature of Agmena comes particularly into play, and individual characters gain an almost sculptural quality. The italic variants of Agmena are true cursive typefaces, with various swash letters and additional ligatures enhance their calligraphic character. The narrower and more dynamically formed lower-case letters have a wider range of contrast in terms of line thickness, and the variations in their terminals give the impression of having been formed with a quill. The lowercase “a” takes a closed form, and the “f ” has a descender. The italic capitals, on the other hand, have been consciously conceived as a stabilising element, even though the way they have been inclined does not produce a mechanical effect. This visual convergence with the upright characters actually means that it is possible to use letters from both styles in combination. Agmena is available in four weights: Book, Regular, Semibold and Bold, each with a matching italic variant. Veljović designed the Book and Regular not only to provide an optical balance between various point sizes, such as those used for text and footnotes, but also to take account of different paper forms: Regular for lined paper and Book for publishing paper. Agmena comes with a comprehensive range of characters. All variants include small caps and various numeral sets with oldstyle and lining figures for setting proportional text and table columns. Thanks to its pan-European language support, Agmena can be used to set texts not only in languages that use the Latin alphabet, but also in Greek and languages that use Cyrillic characters. The standard set of ligatures has been extended to include special combinations for setting Greek and Serbian. In addition, Agmena includes some initial letters, alternative glyphs and ornaments. Agmena is a poetic text font with forms and spacing that have been optimised over years of work to provide a typeface that is ideal for setting books. But its letters also cut a good figure in the larger font sizes thanks to their individual, vibrant and, in some cases, sculptural effects. Its robust forms are not merely suited to a printed environment, but are also at home on computer screens, as web fonts.

Set in REGULAR 10/12 pt

Die Antiqua Agmena von Jovica Veljović ist als perfekte Buchschrift konzipiert. Die Schrift spielt gekonnt mit Proportionen, Formen und Zwischenräumen, ähnlich einem guten Erzähler, der zur Untermalung seiner Geschichte die Tonhöhe variiert und geschickt längere Pausen setzt. Lernen Sie die spannende Schrift im Folgenden genauer kennen. Agmena™ hat kein historisches Vorbild und wurde von Jovica Veljović mit dem Ziel vor Augen entworfen, eine neue Buchschrift zu schaffen. Ihre Gestaltung basiert zwar auf der Renaissance-Antiqua, lässt sich aber nicht einer bestimmten Schrift dieser Gruppe zuordnen. Klare und offene Formen, große Punzen und eine relativ große x-Höhe sorgen dafür, dass die Buchstaben der Agmena auch in kleinen Schriftgraden bestens zu lesen sind. Leicht gekehlte, mit einer Rundung an den Stamm anschließende Serifen nehmen Härte aus der Schrift und geben der Agmena einen lebendigen Charakter. Unterstützt wird diese nonformale Ausstrahlung durch zahlreiche kleine Variationen in den Buchstabenformen. So zeigen zum Beispiel „b“, „d“ und „h“ leicht unterschiedliche Strichansätze, wie auch die Serifen zwischen zahlreichen Buchstaben in Form und Länge leicht variieren. Die Punkte über „i“, „j“ und den deutschen Umlauten sind nahezu als Kreis ausgeführt, während bei den Satzzeichen dagegen die für eine Federschrift typische Rautenform zum Einsatz kommt. Auch wenn viele dieser Variationen nur bei genauem Hinsehen zu erkennen sind, reichen sie doch aus, um der Agmena den Touch einer handgemachten Schrift zu verleihen. Gerade in großen Schriftgraden kann sie diesen Charakter gut ausspielen; hier bekommen einzelne Buchstaben eine fast skulpturale Ausstrahlung. Die Italic-Schnitte der Agmena sind als echte Kursive ausgeführt. Diverse Zierbuchstaben und zusätzliche Ligaturen komplettieren den Schreibschrift-Charakter der Kursiven. Die schmaler und deutlich schwungvoller gestalteten Kleinbuchstaben weisen einen höheren Kontrast in der Strichstärke auf und erinnern nicht zuletzt dank der geänderten Linienabschlüsse an eine mit der Feder geschriebene Handschrift. Das gemeine „a“ wechselt in die geschlossene Form und das „f “ bekommt eine Unterlänge. Die kursiven Versalien sind dagegen bewusst als Ruhepol gestaltet, ohne dabei nur mechanisch schräggestellt zu wirken. Diese optische Annäherung an die aufrechten Schnitte macht es sogar möglich, Buchstaben beider Stile zu kombinieren. Agmena liegt in den vier Strichstärken Book, Regular, Semibold und Bold – alle mit passender Italic – vor. Veljović sieht die Anwendung der Book und Regular nicht nur im optischen Ausgleich zwischen verschiedenen Schriftgrößen, zum Beispiel zwischen Fließtext und Fußnoten; die zwei Schnitte eignen sich auch, die Eigenschaften unterschiedlicher Papiersorten auszugleichen: Regular für gestrichene und Book für Werkdruckpapiere. Die Zeichenausstattung der Agmena lässt keine Wünsche offen. Alle Schnitte verfügen über Kapitälchen und verschiedene Ziffernsätze, die mit Versal- und Mediävalziffern für den proportionalen und Tabellensatz zugerichtet sind. Der pan-europäische Sprachausbau deckt nicht nur eine Vielzahl von Sprachen ab, die auf dem lateinischen Alphabet beruhen, sondern Agmena enthält auch kyrillische und griechische Buchstaben. Die Standardligaturen werden durch besondere Buchstabenkombinationen für Griechisch und Serbisch ergänzt. Außerdem bietet Agmena einige Initialformen, alternative Buchstaben und Ornamente an. Agmena ist eine poetische Textschrift, deren Formen und Abstände über Jahre für den Buchsatz optimiert wurden. Aber auch in großen Schriftgraden machen ihre individuellen, lebendigen und teilweise skulpturalen Buchstaben eine gute Figur. Ihre soliden Formen eignen sich darüberhinaus nicht nur für den Druck, sondern können auch den schwierigen Bedingen auf dem Bildschirm widerstehen. Hier können Sie Agmena als Webfont zum Beispiel problemlos für Ihre Internetseiten nutzen.

S e t i n ITA L I C 1 0 / 1 2 p t

Ausstrahlung

Textschrift

Agmena 7

φοβάσαι

πηγαιμός

8 Agmena

L’Antiqua Agmena de Jovica Veljović est conçue comme une police manuaire parfaite. La police joue avec les proportions, les formes et les espaces, à la manière d’un bon conteur, qui varie la tonalité et utilise les pauses pour souligner son histoire. Découvrez ci-après plus de détails sur cette police passionnante. Agmena™ ne dispose pas d’un modèle historique et a été conçue par Jovica Veljović dans l’objectif de créer une nouvelle police manuaire. Bien que sa conception repose sur l’Antiqua Renaissance, elle ne peut pas être affectée à une police spécifique de ce groupe. Des formes claires et ouvertes, de grands blancs et une hauteur d’x assez importante assurent une lecture parfaite des lettres de l’Agmenta, même dans les corps de petite taille. Des empattements avec un angle léger, rejoignant le fût avec un arrondi, enlèvent la dureté à la police et confèrent à l’Agmena un caractère vivant. Ce charme non formel est renforcé par une multitude de petites variations des formes des lettres. Ainsi, les « b », « d » et « h » possèdent des départs de traits légèrement différents, de même que les empattements, dont la forme et la longueur varient un peu sur les différentes lettres. Les points des « i », « j » et des voyelles infléchies allemandes prennent presque la forme d’un cercle, tandis que la ponctuation présente la forme de losange typique de la calligraphie à la plume. Même si la majeure partie de ces variations ne sont décelables que de très près, elles suffisent néanmoins pour conférer à l’Agmena l’aspect d’une police calligraphiée. Surtout dans les corps de grande taille, elle tire profit de cette caractéristique. Les différentes lettres obtiennent ainsi un charme presque sculptural. Les italiques de l’Agmena se présentent sous forme de vraies lettres cursives. Diverses lettres ornées et des ligatures supplémentaires complètent l’aspect police manuscrite des cursives. Les minuscules plus fines et clairement plus dynamiques présentent un contraste plus important sur le plan de l’épaisseur du trait et rappellent une écriture calligraphiée, notamment en raison des fins de lignes modifiées. Le « a » courant adopte la forme fermée et le « f » obtient un jambage inférieur. Les majuscules en italiques sont conçues consciemment comme pôles calmes, sans tout autant paraître uniquement inclinées mécaniquement. Ce rapprochement visuel aux fontes droites permet même de combiner les lettres des deux styles. L’Agmena est disponible dans les quatre corps Book, Regular, Semibold et Bold, toutes dotées de versions italiques correspondantes. Veljović ne considère l’application des Book et Regular pas seulement comme un équilibre visuel entre différents corps, par ex. entre les textes courants et les notes de pied de page ; les deux fontes se prêtent aussi pour compenser les caractéristiques de différents types de papiers : Regular pour les papiers couchés et Book pour les papiers de labeur. L’équipement des caractères de l’Agmena satisfait à tous les souhaits. Toutes les fontes disposent de petites capitales et de différents jeux de chiffres, adaptés par des chiffres capitaux et elzéviriens pour la composition proportionnelle et en forme de table La structure paneuropéenne d’Agmena ne couvre pas seulement un grand nombre de langues reposant sur l’alphabet latin, mais comprend aussi des caractères cyrilliques et grecs. Les entrelacements standards sont complétés par des combinaisons de lettres spéciales pour le grec et el serbe. De plus, l’Agmena offre quelques formes d’initiales, des lettres alternatives et des ornements. L’Agmena est une police de texte poétique, dont les formes et écartements ont été optimisées pendant de nombreuses années pour la composition de libres. Mais aussi dans les corps de grande taille, ses lettres individuelles, vivantes et en partie sculpturales font plutôt bonne figure. Ses formes solides se prêtent non seulement à l’impression, mais résistent aussi aux conditions difficiles des écrans informatiques. Ici, vous pourrez par ex. utiliser l’Agmena aisément comme police Web pour vos sites Internet.

S e t i n ITA L I C 1 0 / 1 2 p t

La antiqua Agmena de Jovica Veljović está concebida como una fuente de texto perfecta. Juega magistralmente con proporciones, formas y espacios intermedios, de forma análoga a un buen narrador que sabe cómo entonar y cuándo hacer pausas más largas para resaltar su historia. Descubra a continuación esta apasionante fuente. Agmena™ no tiene antecedentes históricos. Jovica Veljović la creó con el fin de conseguir una nueva fuente de texto a todas luces. Su diseño se basa en las antiquas renacentistas, pero no corresponde estrictamente a ninguna fuente de este grupo. Sus formas claras y abiertas, grandes aperturas y altura x relativamente grande hacen que los caracteres de Agmena sean muy legibles incluso en tamaños pequeños. Las gracias ligeramente curvadas que se conectan a la raíz con una redondez se consolidan en la fuente y confieren una personalidad vivaz a Agmena. Esta proyección informal se ve reforzada por las numerosas variacioncillas de las formas de los caracteres. Por ejemplo, las letras “b”, “d” y “h”, presentan uniones ligeramente distintas, al igual que las gracias entre los numerosos caracteres que varían en forma y longitud. Los puntos sobre las letras “i”, “j” y la diéresis son casi un círculo, mientras que los signos de puntuación tienen la típica forma romboide de la escritura a pluma. Aunque muchas de estas variaciones solo las reconoce un ojo audaz, en conjunto dan a Agmena un toque de fuente hecha a mano. Sobre todo en los tamaños grandes se muestra su personalidad, ya que cada carácter adquiere una dimensión casi escultural. Los pesos en cursiva de Agmena son cursivas verdaderas. Distintos caracteres adornados y ligaduras adicionales completan la personalidad tipográfica de las cursivas. Las minúsculas más estrechas y, claramente, más impresionantes demuestran mayor contraste en el espesor de trazo y recuerdan a la escritura a pluma, en especial gracias a sus cierres lineales modificados. La “a” se convierte a una forma cerrada y la “f ” tiene descendente. Por su parte, las mayúsculas en cursiva son un oasis sin tener un aspecto inclinado mecánico. El enfoque óptico de los pesos rectos hace que sea posible combinar caracteres de ambos estilos. Agmena está disponible en cuatro grosores de trazo: Book, Regular, Semibold y Bold, todos con cursiva a juego. Veljović contempla el uso de Book y Regular como algo más que el equilibrio óptico de distintos trazos, por ejemplo, entre texto corrido y notas al pie. Ambos pesos permiten equilibrar las características de los diferentes tipos de papel: Regular para papel rayado y Book para impresión de libros. El equipamiento de caracteres de Agmena cumple todos los deseos. Todos los pesos tienen versalitas y distintos conjuntos de números, con cifras elzevirianas y capitales para composición proporcional y tabular. La estructura lingüística paneuropea no solo cubre una variedad de idiomas del alfabeto latino, sino que Agmena contiene también caracteres cirílicos y griegos. Las ligaduras estándar se completan para el griego y el serbio con combinaciones especiales de caracteres. Además, Agmena ofrece algunas formas iniciales, caracteres alternativos y ornamentos. Agmena es una fuente de texto poética con formas y distancias optimizadas a lo largo de los años para la composición de libros. No obstante, incluso en tamaños grandes, estos caracteres individuales, dinámicos y parcialmente esculturales quedan bien. Sus formas sólidas no son solo apropiadas para la impresión, sino que pueden soportar las duras exigencias de la pantalla. Agmena se puede usar perfectamente como fuente digital en páginas web.

Set in REGULAR 10/12 pt

Книгопечатания

Agmena 9

Agmena Book Agmena Book Italic Agmena Regular Agmena Italic Agmena Semi Bold Agmena Semi Bold Italic Agmena Bold Agmena Bold Italic

παραχωρη�ί

παραχωρη�ί 10 Agmena

S e t i n B o o k ITA L I C 9 / 1 1 PT + 5 U NIT S L E A D E D

S e t i n IT A L I C 9 / 1 1 PT 0 U NIT S L E A D E D

In every period there have been better or worse types employed in better or worse ways. The better types employed in better ways have been used by the educated printer acquainted with standards and history, directed by taste and a sense of the fitness of things, and facing the industrial conditions and the needs of his time. Such men have made of printing an art. The poorer types and methods have been employed by printers ignorant of standards and caring alone for commercial success. To these, printing has been simply a trade. The typography of a nation has been good or bad, as one or other of these classes had the supremacy. And today any intelligent printer can educate his taste, so to choose types for his work and so to use them, that he will help printing to be an art rather than a trade. There is not, as the sentimentalist would have us think, a specially devilish spirit now abroad that prevents good work from being done. The old times were not so very good, nor was human nature then so different, nor is the modern spirit particularly

•A B C D E F G H as ct er fa fb ffb fh fi ffi ff fj ffj fk fl ffl fr ft fu gj gy is ll sp st tr tt ty us a d e f h k m n r t u v w z • • • • • • • • • • •• • • I J K L M N O P Q R αθ αι αθε γα γγ γε γη γι γν γω δε δη δι θε θη θι θκ θο θω θυ κι λλ μα πο ση στ συ σχ τη τι τν τυ χα χν χο χω •S T U V W X Y Z In every period there have been better or worse types employed in better or worse ways. The better types employed in better ways have been used by the educated printer acquainted with standards and history, directed by taste and a sense of the fitness of things, and facing the industrial conditions and the needs of his time. Such men have made of printing an art. The poorer types and methods have been employed by printers ignorant of standards and caring alone for commercial success. To these, printing has been simply a trade. The typography of a nation has been good or bad, as one or other S e t i n B o o k IT A L I C 1 8 / 2 2 PT

Agmena 11

ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUV W XYZ abcdefghijklmnopqrstuvwxyz • abcdefghijklmnopqrstuvwxyz abcdefghijklmnopqrstuvwxyz 0123456789 0123456789 0123456789 0123456789 0123456789 ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZR ÀÁÂÃÄÅÆĀĂĄÇĆĈĊČĎÈÉÊËÌÍÎÏÐÑÒÓÔÕÖØÙÚÛÜÝÞĐĒĔĖĘĚĜĞĠĢĦĨĪĪĬĮİĲĴĶĹĻĽĿŁŃŅŇŊŌ ŌŎŎŐŐŒŔŖŘŜŞŠŢŤŤhŦŨŪŬŮŰŲŴŶŸŹŻŽƏƟƷǇǈǊǍǏǑǓǕǗǙǛǱǺǼǾȘȚȚhȲ // ÀÁÂÃÄÅÆǼĀĂĄǺÇĆĈĊČĎÐĐÈÉÊËĒĔĖĘĚĜĞĠĢĦÌÍÎÏĨĪĪĬĮİĲĴĶĹĻĽĿŁ Ń Ņ Ň Ñ Ŋ Ò Ó Ô Õ Ö Ø Ō Ŏ Ő Œ Ù Ú Û Ü Ý Þ Ŕ Ŗ Ř Ŝ Ş Š Ţ Ť Ť h Ŧ Ũ Ū Ŭ Ů Ű Ų Ŵ Ŷ Ÿ Ź Ż Ž Ș Ț Țh Ȳ ßßQŔŖŘ 0123456789$¢¥£€ abcdeèfghijklmⁿopqrstuvwxyz 0123456789$¢¥£ 0123456789$¢ 0123456789$¢¥£ <=>¬×+±÷√∞∫≈≠≤≥◊✓ !!"##$$$%%%&&&&'((((()))))*+,,,,------.....//0000000:;=??@@ŽDzDžD��[[[\]]]^_`` addeeefffgj gy hh is ll mnrsp st tr tt ty tus u v w z {{|||}}~ ¡¡¡¢¢££££¤¤¥¥¥¥¦§¨¨©ªª««® ¯¯°´´µ¶¶·¸¸º»»¼½¾¿¿¿ ÆÆÐÐØØÞÞÞssàáâãäåæèéêêëëëððñøùúûüýýþþÿÿāāăăąąćĉċčĎĎďďďďĐďĐĐđđēēēĕĕĕėėėęę ęěěěĝĝğğġġģģĥĥĥĥĦĦĦħħħħĩīĭįİİııĲĲĳĳĵĵķķķķĸĺĺļļľľŀŀłłńńņņňňŉŉŉŋōŏőœŕŕŗŗřřśŝşšţŤŤhŤŤťťŧŧũũū ūŭůůűųŵŵŷŷÿźźżżžžſſbſhſiſſiſkſlſſlſſſƏƏƒƒƒƒƒƟƟƷǇǇǈǈǉǊǊǋǋǌǌǍǍǎǏǏǐǑǑǒǓǓǔǕǕǖǗǗǘǙǙǚǛǛǜ ǱǲǳǳǺǺǺǻǼǼǼǽǾǾǾǿȁȃȅȇȉȋȍȏȓȕȗȘȘȘșȚȚhțțȲȲȲȳȳȷȷȷɵʒʒˆˆˇˇˉ˘˘˙˙˚˚˛˛˜˝˝̦̦̑ʹ͵;΄ ΑΒΓΔΕΖΗΘΙΚΛΜΝΞΟΠΡΣΤΥΦΧΨΩ ΆΈΉΊΌΎΏΪΫ ΑΒΓΔΕΖΗΘΙΚΛΜΝΞΟΠΡΣΤΥΦΧΨΩ ΆΈΉΊΌΎΏΪΫΐΰ αβγδεζηθθικκλμνξοπρσςτίυφχψω ΄΅ΆΆ·ΈΈΉΉΊΊΌΌΎΎΏΏΐΐΑΑΒΒΓΓΔΔΕΕΖΖΗΗΘΘΙΙΚΚΛΛΜΜΝΝΞΞΟΟΠΠΡΡΣΣΤΤΥΥΦΦΧΧΨΨΩΩΪΪΫΫάάιάθάθά θεάθέέήίΰΰααθαιαίαϊαΐαθέβγγαγγγεγηγιγνγωγάγέγήγίγϊγΐγώδδεδηδιδέδήδίδϊδΐεζηθθθεθηθιθκθοθωθυθέθήθίθϊθ ΐθόθύθϋσϋθώικκκικίκϊκΐλλλμμαμάνξοπποπόρςσσηστσυσχσήσύσϋσΰττητιτντυτήτίτϊτΐτύτϋτΰυφχχαχνχοχωχάχό χώψωϊϋόύώϟЀЁЁЂЂЃЃЄЄЅЅІІЇЇЈЈЉЉЉЉЊЊЋЋЌЌЍЍЎЎЏЏААББВВГГДДДДЕЕЖЖЗЗИИЙЙККЛЛЛЛММННОО ППРРССТТУУФФХХЦЦЧЧШШЩЩЪЪЫЫЬЬЭЭЮЮЯЯаабвгддееежжзииййкллмнопппрсттттуффхцчш шщъыьэюяѐёђѓєѕіїјљљњћћќѝўџѢѢѣѲѲѳѴѴѵҐґҒҒғҖҖҗҚҚқҢҢңҮҮүҰҰұҲҲҳҶҶҷҺҺһӀӀӏӘӘәӢӢӣӨөӯẀẀẀẁẁ ẂẂẂẃẃẄẄẅẅỲ ЀЁЂЃЄЅІЇЈЉЉЊЋЌЍЎЏАБВГДДЕЖЗИЙКЛЛМНОПРСТУФХЦЧШЩЪЫЬЭЮЯѢѲѴҐҒҖҚҢҮҰҲҶҺӀӏӘ ӢӨ ỲỲỳ‑––—— ―‘’‚“”„†‡••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••․‥ ‰‰‰‹‹››‽⁄⁰⁴⁵⁶⁷⁸⁹⁺⁻⁼⁽⁾ⁿ₀₁₂₃₄₅₆₇₈₉₍₎₡₡₣₣₤₤₧₧₨₨€€€€€€℅ℓ№™Ω℮⅓⅔⅛⅜⅝⅞←→∂∆∏∑−−∕∙Ⓟ◉�fffiflffi ffl��fbffb�fhfjffj��ſbſh��ſlſſlſſ�

12 Agmena

Complete glyph set

ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ&ÆŒÐŁÞJŊØ abcdefghijklmnopqrstuvwxyzþðłđĸŋø ſ æ œ ß fi fl ĳ ff ffi ffl   ffj tt fj fb fh fk ffb f t ch ck ct ﬆ gj ABCDEFGHIJ KLMNOPQRSTUVWXYZ&ÆŒÞĦŦÐŁ ssŊ ÁÂÄÀÅÃǺĀĂĄǼÇĆĈĊČĎÉÊËÈĚĒĔĖĘĜĞĠĢ ĤĦÍÎÏÌĨĪĬĮİĲĴJĴĶ ĹĻĽĿ ŃŅŇ ÑÓÔÖÒÕŌŎŐǾŔŖŘ ŠŚŜŞȘŢȚŤŦÚÛÜÙŨŪŬŮŰŲẀẂẄŴÝŸŶỲ ŽŹŻ áâäàåãāăąǻǽçćĉċčďđéêëèēĕėęěĝğġģ ĥħíîïìĩīĭįĳĵķĺļľŀ ñńņňŉ óôöòõō ŏőǿŕŗřšśŝşșţțťŧúûüùũūŭůűųẁẃẅŵýÿŷ ỳžźżÁĂÂÄ ÀĀĄÅÃ ĆČÇĈĊĎĐÉ ĔĚÊËĖÈĒĘĞĜĢĠ ĤĦÍĬÎÏiÌĪĮĨ ĴĶĹĽĻĿ ŃŇŅÑ ÓŎÔÖÒŐŌ Õ ŔŖŘŚŠŞŜȘŤŢŦÚŬÛÜÙŰŪŲŮŨẂŴẄẀÝŶŸỲ ŹŽŻabcdeèfghijklmⁿopqrstuvwxyz ǊǇ�ǱDzdzǄǅǆǇǈǉǊǋǌ℅‽ Numbers and currency

12345678900 1234567890 12345678900 1234567890 1234567890 $¢£¥ƒ₡ €₤₧₣$€£ƒ¥₧₣₡₤¤##℮%‰%‰½¼¾⅛⅜⅝⅞⅓⅔/ 123⁰⁴⁵⁶⁷⁸⁹.,$¢-⁽⁾⁺⁻⁼0123456789.,$¢-()0123456789.,$¢-()₀₁₂₃₄₅₆₇₈₉.,$¢-₍₎₊₋₌ Punctuation, symbols and ornaments

+<=>^~|¬±÷¦−×≤≥≈≠∞√ℓ˚Ω∂∆∏∑πµ◊*†‡@§¶•©™®.,:;·… !?¡¿¡¿!?¡¿"‘'“«» ‹›‚„”()[]{}()[]\//- –—_←→••••◉••••••✓`´ˆ˜¯˘˙¨˚¸˝˛ˇ •••••

Agmena 13

Testamentum

Printer can educate his taste

Bücher fehlen in keinem Haus

Ελβετικής Σχολής άρχισαν

sentimentalist

Сабране песме Матије Бећковића

DIE BREMER PRESSE

седефом и ћилибаром

ТИПОГРАФСКЕ ЖЕЉЕ In every period there have been better or worse types

calligraphie à la plume 14 Agmena

S e t i n B o o k 9 / 1 0 PT

S e t i n R E G U L A R 9 / 1 0 PT

S e t i n B o o k 9 , 5 / 1 1 PT

S e t i n R E G U L A R 9 , 5 / 1 1 PT

S e t i n B o o k 1 0 / 1 1 , 5 PT

S e t i n R E G U L A R 1 0 / 1 1 , 5 PT

In every period there have been better or worse types employed In every period there have been better or worse types employe d in better or worse ways. The better types employed in better ways in better or worse ways. The better types employed in better w ays have been used by the educated printer acquainted with stand ardshave been used by the educated printer acquainted with stand ards and history, directed by taste and a sense of the fitness of things, and history, directed by taste and a sense of the fitness of thing s, and facing the industrial conditions and the needs of his time. and facing the industrial conditions and the needs of his time. Such Such men have made of printing an art. The poorer types and men have made of printing an art. The poorer types and meth ods methods have been employed by printers ignorant of standards have been employed by printers ignorant of standards and car ing and caring alone for commercial success. To these, printing has alone for commercial success. To these, printing has been simp ly a been simply a trade. The typography of a nation has been goo d ortrade. The typography of a nation has been good or bad, as on e or bad, as one or other of these classes had the supremacy. And todayother of these classes had the supremacy. And today any intell igen any intelligent printer can educate his taste, so to choose types printer can educate his taste, so to choose types for his work a nd for his work and so to use them, that he will help printing to be so to use them, that he will help printing to be an art rather th an an art rather than a trade. There is not, as the sentimentalist wo- a trade. There is not, as the sentimentalist would have us think , a

S e t i n B o o k 1 0 / 1 2 , 5 PT

S e t i n R E G U L A R 1 0 / 1 2 , 5 PT

16 Agmena

The first version of Agmena Italic. The characters are to light and narrow. To compare with the final version of Agmena see page ?????

• La Sophonisba. Vicenza, Tolomei Gianicolo, Mai 1529. Bemerkenswert is die von allen Bibliographen hervorgehobene elegante Typographie in cancellaresca corsiva, die Trissino selbst von Lodovico Arrighi herstellen ließ und dem Drucker zur Verfügung stellte. Entsprechend seinen linguistischen Forderungen finden sich auch zwei neu eingefürte Buchstaben aus dem griechischen Alphabet, epsilon [ε] und omega [ω], die neben den lateinischen Zeichen helfen sollen, ein offenes beziehungsweise geschlossenes [e] und [o] zu unterscheiden.

Agmena 17

The Devil’s Thoughts. By Samuel Taylor Coleridge. Kelly/Winterton Press, New York, 1989. Typography and hand printing by Jerry Kelly, for an edition of sixty copies. Set in Civilité typeface, designed by Hermann Zapf. 12.75 × 8.5 inches. Jerry Kelly is today one of the finest calligraphers, typographers and printers in the United States of America. As a designer of books and other print materials he produces work for many museums and institutions, including The Library of America, The Morgan Library, Columbia University, Rochester Institute of Technology, and The Grolier Club. The most beutiful typefce produced in the twentieth century is Diotima, designed by Gudrun Zapf von Hesse. Based on her masterful calligraphy this poetic typeface was cut by the Stempel Foundry, Frankfurt, in 1953. 1. Hanser-Pressendruck. Carl Hanser Verlag, Munchen 1966. • Mit acht Radierungen von Bruno Cassinari. Diotima Antiqua. Typografie Hermann Zapf, der auch zeichnete Titelzeile und Überschriften. Satz und Druck: Eggebrecht Presse Mainz. 18 Agmena

Agmena 19

Henri Friedlaender’s Hadassah Hebrew typeface.

Bram de Does

Henri Friedlaender. Die Entstehung meiner Hadassah-Hebräisch. Dritte Veröffentlichung einer von Kurt Christians und Richard von Sichowsky herausgegebene Folge von Aufsätzen über Büchgestaltung, Illustration und Schrift. Hamburg 1967. Typografie Richard von Sichowsky.

Paul Hefting’s Een Zwierige Eenvoud is a favourite among collectors. It is a study of Van Krimpen’s stamp designs, illustrated with actual stamps tipped in by the author from his own collection. In a film about Bram’s work made in 2003 Gerard Unger described this book as ‘like a jewel’. The title means roughly ‘simplicity with flair’, which sums up Bram’s work as well as Van Krimpen’s.

20 Agmena

Agmena 21

Matija Bećković, ПОТПИС (The Signature). Jovica Veljović Press, Hamburg, Beograd 1995. Typography and calligraphy by Jovica Veljović, for an edition of 225 copies. Set in Adobe Sava® Pro typeface, designed by Jovica Veljović.

22 Agmena

Books desigend by Jovica Veljović using Agmena first version and Adobe Sava® Pro typefaces.

S.AURELII AUGUSTINI. DE CIVITATE DEI. (The City of God ). • Bremer Presse, Munich 1925. Wiegand’s small, clear roman type, set very tightly, is used here with great impact, matching the power of Saint Augustine’s words. The specifics of type, inking, presswork, and paper are close to perfection.

Agmena 23

24 Agmena

Agmena 25

26 Agmena

In every period there have been better or worse types employed in better or worse ways. The better types employed in better ways have been used by the educated printer acquainted with standards and history, directed by taste and a sense of the fitness of things, and facing the industrial conditions and the needs of his time. Such men have made of printing an art. The poorer types and methods have been employed by printers ignorant of standards and caring alone for commercial success. To these, printing has been simply a trade.â&#x20AC;&#x2030;The typography of a nation has been good or bad, as one or other of these classes had the supremacy. And today any intelligent printer can educate his taste, so to choose types for his work and so to use them, that he will help printing to be an art rather than a trade. There is not, as the sentimentalist would have us think, a specially devilish spirit now abroad that prevents good work from being done. The old times were not so very good, nor was human nature then so different, nor is the modern spirit particularly devilish. But it was, and is, hard to hold to a principle.â&#x20AC;&#x2030;The principles of the men of those times (since they require nothing whatever of us) seem 17

S L I G H T LY R E D U C E D S I Z E

S e t i n R E G U L A R 5 / 7 p t + 1 5 U NIT S L E A D E D

Agmena 27

ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ abcdefghijklmnopqrstuvwxyz abcdefghijklmnopqrstuvwxyz 0123456789 & 0123456789 ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ abcdefghijklmnopqrstuvwxyz abcdefghijklmnopqrstuvwxyz 0123456789 & 0123456789 ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ abcdefghijklmnopqrstuvwxyz abcdefghijklmnopqrstuvwxyz 0123456789 & 0123456789 ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ abcdefghijklmnopqrstuvwxyz abcdefghijklmnopqrstuvwxyz 0123456789 & 0123456789

28 Agmena

Agmena 29

30 Agmena

Првом верзијом Агмене, у импресуму под именом Аминта, су одштампане Сабране песме Матије Бећковића у девет књига, у издању Матице српске 2003. године. Типографија Јовица Вељовић.

• The first test version of Agmena. Thomas Tranströmer, Einunddreißig Gedichte. Mit zwanzig Bilder von Christian Goldberg Edition Goldberg Stade 2002. [Schrift Amintas]. Auflage von 250 numerierten und vom Kunstler signierten Exemplaren. Typografie JovicaVeljović top: The fist version of Agmena in Cyrillic 2005.

Agmena 31

Hozschnitte Brian Fitzgibbon Woodcuts. Mit einem Auszug aus dem Roman »Der Einzelgänger« |Sean O’Faolain| With an excerpt from ‘Bird Alone’. Typography, typeseting and hand printing by Richard Scheffler, for an edition of eighty copies. Brian Fitzgibbon is an Irish artist who has been living in Germany for the last 38 years. His area of work is woodcut printmaking, Painted Relief woodcarving, and painting. He exhibits regularly in the ‘Galerie Rose’ in Hamburg as well as numerous other venues in Germany and Ireland. He divides his time between his home in Franconia/Bavaria in South Germany and Hamburg. More details under www.fitzgibbon.de

32 Agmena

• ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUV WXYZ abcdefghijklmnopqrstuvwxyz • bdfghjklpqy abcdefghijklmnopqrstuvwxyz 0123456789 & 0123456789 •• ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUV WXYZ abcdefghijklmnopqrstuvwxyz • bdfghjklpqy abcdefghijklmnopqrstuvwxyz 0123456789 & 0123456789 • ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUV WXYZ abcdefghijklmnopqrstuvwxyz abcdefghijklmnopqrstuvwxyz 0123456789 & 0123456789 •• ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUV WXYZ abcdefghijklmnopqrstuvwxyz abcdefghijklmnopqrstuvwxyz 0123456789 & 0123456789 ••

Agmena 33

Ein Buch, das man liebt, darf man nicht leihen, sondern muß es besitzen. • Friedrich Nietzsche [Књигу коју волимо не смемо позајмљивати, већ је морамо поседовати.]

Neunzehnjährige Johannes Tzschichhold, (später nannte er sich Jan Tschichold) hat der Titel gestochen. Die sechs Illustrationen radierte Klaus Richter. Den Buchdruck besorgten Poeschel & Trepte, Leipzig, in der Winckelmann-Antiqua, den Kupferdruck besorgte Carl Sabo, Berlin. Einmalige Auflage von 400 numerierten Exemplaren, davon 1–150 auf handgeschöpftem Zanders-Bütten, jede Radierung vom Künstler signiert. Nr. 151–400 wurden einmalig signiert. ••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• Деветнаестогодишњи Јоханес Чичхолд (касније променио име у Јан Чихолд) урезао је наслов у бакрну плочу. Шест бакрописа Клауса Рихтера и наслов одштампао Карл Сабо у Берлину. У штампарији Пешел и Трепте, Лајпциг, писмом Винкелман-антиква одштампано је оловним слогом 400 примерака, од тога 150 на ручно направљеном Цандерс-битен папиру. Клаус Рихтер потписао све бакрописе на примерима од 1–150, а од броја 151–400 потписан је само један.

34 Agmena

S e t i n R E G U L A R 8 / 1 0 p t + 8 U NIT S L E A D E D

Original Size

Agmena 35

ÜBER DAS SAMMELN G eorg K u r t S cha u er

Jeder, dessen geistige Bedürfnisse nicht lediglich von der Verstandesseite her befriedigt werden, wünscht ein ihm liebes Buch in der ihm selbst und dem Werk gemäßesten Form zu besitzen. Rudolf Alexander Schröder 1913 (Aus dem Gründungsaufruf der Bremer Presse.)

och heute ist es so: Bücher fehlen in keinem Haus. Wie sie da stehen, hinter Blumenvasen und gerahmten Photos, auf kleinen Wandbrettern gestapelt, im Dunkel ältlicher Bücherschränke – daraus ist das Verhältnis zu ihren Eignern abzulesen. Die Art der Aufbewarung ist aufschlußreicher, als es die Titel sind. Sie zeigt uns, ob Leser oder ob Zeitungsleser das Haus bewohnen. Der Umgang mit dem Alltagslesestoff verdirbt sehr oft das rechte Lesen, er treibt die Bücher in die Ecken und entlegenen Regale, wo sie dann langsam versteinern. Man sollte meinen, daß die jungen Menschen in der Schule zum Bücherlesen angehalten werden und die erlernte Kunst ins Elterhaus tragen, wo sich diese auch später immer wieder entzünden kann. Nur in Ausnahmefällen stimmt diese Annahme. Die Schule hat es mit Lesestoff zu tun, nicht mit Büchern. Sie kennt das Buch als lebendiges, wirkendes Wesen nicht, denn ihre Behältnisse des Lesestoffes sind abgenutzt und zerstempelt; sie gehen, absichtlich wertlos gemacht und auffallend eingekleidet wie Sträflinge von Hand zu Hand; sie gehören niemanden, und niemand darf sie lieben. Die Lehrbücher sind fast alle häßlich. Es ist begreiflich, daß sich der Schüler leicht von ihnen trennt, wenn er die Klasse wechselt oder die Schule verläßt. Freundschaft zu einem Buch und zu den Büchern überhaupt fängt an wie eine Liebschaft, nämlich durch eine unverhoffte Begegnung, eine Berührung, einen Blickwechsel, dem ein inniges Beisammensein folgt. Die Kinder lesen sich die Backen glühend. Die jungen Mädchen vergessen ganz, wie sie aussehen. Der rechte Leser, gerät er nur an etwas Gutes, wird selbst gut wie ein Beglückter. Besonders dauerhaft wird die Freundschaft mit Büchern, wenn die Partner durch ein Erlebnis verbunden sind, durch eine gemeinsam durchlittene Gefahr oder durch eine Beseligung, deren Anlaß oder Zeuge da Buch gewesen ist. Dem Freund oder der Geliebten schenkt man ein Buch, als wäre es ein Blumenstrauß. Aber meistens wird den Blumen heute nur eine allgemeine, ästhetische Bedeutung zugesprochen, wohingegen mit dem Buchgeschenk fast immer etwas Besonderes gesagt werden kann. Solche Bedeutsamkeit und die seelische Gemeinsamkeit sind für Bücherfreundschaften entscheidend, nicht etwa der literarische Wert oder die Kostspieligkeit der Buchgestaltung. Ein Reclamheft wird ebenso geliebt wie eine zierliche Cicero-Ausgabe des Aldus Manutius, ein Märchen von Hauff ebenso wie das Gilgamesch-Epos. Der Bücherfreund urteilt subjektiv. Er hält sich an das, was er braucht und was ihn beglückt. Er wählt nach Neigung und nach den Besonderheiten seiner Situation. Sobald der Bücherfreund, reicher geworden an Buchbeziehungen und Buchbesitz, anfängt, bestimmte Kauf- und Leseziele anzupeilen, verliert er seine Unbefangenheit. Aus dem Bücherfreund wird ein Sammler. Freundschaft und Sachbeteiligung schließen einander nicht

36 Agmena

aus. Viele Sammler haben als Bücherfreunde begonnen und bleiben es heimlich, aus Treue zu ihren Jugenderlebnissen. Mit Freude begrüßt auch der Sammler seine Funde und Käufe. Aber es gibt zwei Arten von Freude. Die eine Art beruht auf dem Glück der Begegnung, die andere triumphiert und genießt den Erfolg. Gewöhnlich werden die Auswüchse des Sammeltriebes, die kuriosen oder gar manischen und kriminellen Exzesse der Büchernarren, belächelt oder bestaunt. Man sieht darin ein Übermaß an Zuneigung oder ein Kavaliersdelikt. Vielleicht ist das ein wenig zu duldsam. Beinahe jeder Sammler hat kleine oder ärgere Anfälle von Neid oder Gier, die nicht ganz ungefährlich sind. Nur wenn sich eine Art Spielerstoizismus einstellt, bleibt die Menschlichkeit des Sammlers intakt und angenehm für die Umwelt. Er wird auch selbst nicht glücklich, wenn es ihm nicht gelingt, die Lust am Vielen, am Wertvollsten und an der Vollständigkeit einzudämmen. Um Erfolge zu haben, bedarf es des Motors der Leidenschaft. Um genießen zu können, ist es notwendig, diesen wenigstens zeitweilig auszuschalten. Das gelingt am ehesten, wenn man sich klarmacht, daß im Einen das Ganze, im Wenigen die Fülle und im bedeutenden Einzelstück ein ganzer Lebensbezirk sichtbar werden kann. Es ist nicht leicht, aber dennoch möglich, als Sammler seelisch im Gleichgewicht zu bleiben. Es ist auch nicht leicht für ihn, Maß und Qualität zu respektieren. Das Streben nach der Vollzähligkeit – ein häufiges Sammlerziel – macht auch vor dem Minderwertigen nicht halt – ja, es darf grundsätzlich nichts unbeachtet lassen. Aber allzu leicht wird das Mindere für kostbar angesehen, weil es bisher in der eigenen Sammlung gefehlt hat. Der Sammler kennt und würdigt die geschichtliche wie auch die künstlerische Qualität, aber er beschränkt sich keineswegs auf das innerlich oder gestalterisch Wertvolle, wenn er sich einmal in den Kopf gesetzt hat, möglichst viele oder gar alle Erscheinungen seines Sammelgebietes zu erlangen. Der Preis einer Sache kann ebenso gut von der Form wie auch von der historischen Bedeutung herkommen. Eine Tabakdose mag unscheinbar sein, wird aber sogleich sammlerisch wertvoll, wenn sie, sagen wir, von Klopstock oder Schiller benutzt worden ist. Viele Sammler beginnen damit, nur das Wertvollste zu erwerben. Auf diese Weise sind köstliche Gemäldesammlungen entstanden. Vollständigkeit verbietet sich in solchem Fall allein schon durch den Mangel an Raum. Der Vollzähligkeitswahn ist gebannt, rückt aber gefährlich näher, wenn sich der Sammler auch auf Graphik verlegt. Büchersammlungen wachsen besonders gern ins Uferlose. Nicht jeder ist so diszipliniert wie jener Pharmakologe in Prag – was mag aus seiner Bibliothek geworden sein? –, der seine Sammlung nie über 5000 Bände hinauswachsen ließ. Er war der Ansicht, kein einzelner Mensch könne mehr als diese Anzahl überblicken, lesen und pflegen. Durch Verschenken, Verkaufen und Neukauf machte er seine Bücherei immer dichter und paßte sie ziemlich genau den kleinen Wandlungen seiner Bedürfnisse an. Sammeln um des Besitzes willen ist sinnlos. Theoretisch ist jegliches Sammeln denkbar, und es gibt fast nichts, was nicht gesammelt wird. Bei den Büchersammlern zeigt sich das Obere – die Suche nach dem Wertvollsten – wie auch das Untere: der Drang nach Vollzähligkeit. Dies Letzte wird damit gerechtfertigt, daß ein Thema, zum Beispiel

Q Q

Agmena 37

das Lebensbild eines Dichters oder Staatsmannes, nur dann gründlich behandelt werde, wenn auch Kleinigkeiten in die Sammlung kommen; das Unbedeutende könne sich als etwas nur scheinbar Geringfügiges erweisen. Man neigt dazu, solche oft recht mühseligen Vervollständigungen öffentlichen Stellen zuzuweisen. Aber es ist nicht von der Hand zu weisen, daß mancher Amateur ein spezialistischer Kenner geworden ist. Der Sammler ist nicht nur ein Privatmann und Liebhaber. Er spürt mehr oder weniger auch eine Verantwortung gegenüber der Öffentlichkeit seines Fachbereiches. Mindestens ist er darauf aus, seine Kenntnisse zu verbessern. Künstlerische Qualitäten haben für ihn nur akzidentielle Bedeutung. In grundsätzlicher Hinsicht ist sein Tun von Gestaltungsfragen unabhängig. Kuriosität, Seltenheit und geschichtliche Bedeutung sind die höheren Werte, die sich auch im Preis auf dem Markt ausdrücken. Die meisten Sammlungen enthalten aber Gegenstände, die bis zur Vollkommenheit und in originaler Weise angemessen gestaltet sind. Solche Dinge nennt man schön. Viele alte und einige neue Bücher verdienen diese Bezeichnung, und die Besitzer solcher Drucke heißen Bibliophile. Ihr liebhaberisches Tun, die Bibliophilie, ist eine Abart des Sammlertums. Bibliophile sind solche Sammler, die bewußt den Einklang von Form und Gehalt im Schreib- und Druckwerk aller Zeiten, zugleich auch in der zugehörigen Bildgraphik, suchen, pflegen und verehren. Auf das Gleichgewicht von Gehalt und Gestalt kommt es in diesem speziellen Sammelbereich an. Nur allzu oft wird Kunstwerk mit Kuriositätswert verwechselt. Für die Bewertung alter Druckwerke und Einbände gibt es weithin gültige Wertmaßstäbe, keineswegs aber für die angeblich oder wahrhaft bibliophilen Erscheinungen unseres Jahrhunderts. Mögen sich die Sinne und Wertvorstellungen der Bibliophilen unserer Zeit schärfen und festigen! Wir wissen wohl, daß die Harmonie von bedeutendem Inhalt und hoher Form, bereichert um Dauerhaftigkeit und Originalität, das Kriterium für den bibliophilen Druck unserer Gegenwart ist. Handeln alle oder auch nur die meisten Käufer und Auftraggeber nach diesem Prinzip? Erhebt sich die Frage, wer uns wohl in der ersten Hälfte unseres Jahrhunderts die Ideale der Bibliophilie vorgelebt hat, so ist kein besserer Name zu nennen als Karl Wolfskehl (1869 bis 1948), der gewaltige Mann mit der zarten, wissenden Seele. Wer immer sich dem Sammeln zuwendet oder zugewandt hat, sollte die Aufsätze über den Umgang mit Büchern und anderen Sammler-Liebhabereien lesen, die im letzten Viertel des zweiten Bandes seiner Gesammelten Werke (1961) stehen. »Heilige Narretei« steht über diesen Studien, Plaudereien und Verherrlichungen. Wolfskehl hat – um seine Worte zu gebrauchen – das Aufpeitschende, Atemraubende des Sammeins gespürt. Aber nirgends kommt er in den Verdacht, nur des Erfolges wegen zu jagen. Die Lust am Speicherkram, die ständige Bereitschaft für das Wunder der Entdeckung, das Vergnügen an der Kuriosität, an der Meerschaum-Zigarrenspitze wie am alten Messinggerümpel von der Münchner Dult – das alles ist für ihn Daseinsfülle, Farbigkeit und Würze des dionysischen Lebens, das ihn glücklich gemacht hat.

38 Agmena

б.�. д.д. л.л. љ.љ. Д.Д. Л.Л. Љ.Љ. ж.ж. л.л. љ.љ.

Прва ћирилична верзија Агмене, која је у књизи Матије Бећковића, Унук Алексе Маринкова плаче над Црном Гором, издање Јовице Вељовића 2005, у импресуму наведена под именом Аминта.

Agmena 39

Die Schauer vergangener Existenz, die am alten Buch wie am alten Gewandfetzen hafteten, waren für ihn etwas wirkend und berauschend Gegenwärtiges. Er haßte unaufgeschnittene, unbenutzte Drucke. Aus den Gebrauchsspuren an alten Bibeln erhoben sich in seiner Vorstellung leibhaftig die Betenden und Seufzenden entlegener Jahrhunderte, und aus den Eintragungen der Hauspostille wurden ihm Zuversicht und Zeugungs-kraft, schmerzliches Bescheiden und das Beharren in der Ordnung gegenwärtig. Wolfskehls Bibliophilie war gelebtes Leben, das seine Kraft aus dem Überlieferten, dem Wort und dem Bild, sog. Das alte Buch war ihm, wie mir scheint, wichtiger als das zeitgenössische. Für die Gewalt seines Verlangens waren die sporadisch hervortretenden Herrlichkeiten seiner Lebensjahrzehnte zu wenig zahlreich, verglichen mit den unermeßlichen Bücherschätzen der vergangenen Jahrhunderte. In diese Wunderwelt der Vergangenheit bahnte ihm ein immenses Wissen die Wege. Er steigerte es nicht um der Erkenntnis willen. Es setzte sich bei ihm unmittelbar in Daseinsgenuß um. Er meinte, der Bibliophile brauche viel Wissen, damit sich seine Lust (er selbst sagt Wollust) am Buch forme und verfeinere. Sosehr es die Gehalte sind, um derentwillen er sich ins Buch vertieft, so selbstverständlich sind ihm die gemäße Form und die edelsten Stoffe zu deren Verkörperung. Zur Bibliophilie gelangt seiner Ansicht nach nur der, dem das Buch nicht bloß als Träger eines Inhalts wichtig ist. Das Buch als Gegenstand ist für Wolfskehl ja ein geradezu lebendiges Wesen, das glänzt und ausstrahlt, schaut und spricht. Hinter dem Ekstatischen seiner Sprechweise, unter dem unwiederholbaren, nur ihm gemäßen Rauschhaften seines Rufes »Bücher, Bücher, Bücher, Bücher« waltete eine bewundernswerte Ordnung, eine geistige Disziplin, die Gefahr und Bedrohung wohl zu erkennen wußte und daraus die Weisung für den Bibliophilen ableitete. Das Buchgut der Nation zu sichten und zu sichern – das schien ihm in den politischen Notzeiten, die sein Alter verdunkelten, die oberste Aufgabe der Bibliophilie zu sein. Ist unser Tag viel heller? Gibt es heute Aufgaben, die wichtiger sind? •

40 Agmena

S e t i n B o o k 1 0 , 5 / 1 2 PT

Biblia graeca. – Novum Iesu Christi domini nostri Testamentum. Additis summis rerum & sententiarum … Mit Holzschnitt-Druckermarke auf dem Titel sowie zahlr. Holzschitt-Initialen und -Vignetten. Genf, J. Crespin, Februar 1553. Zeitgenöss. Schweinslederband über Holzdeckeln mit reicher Blind- und Rollenprägung sowie 2 Messing-Schließbeschlägen, VDeckel mit Monogramm »A. S. C« und Datum »1560«. 8vo. 796 S., 2 Bll. Gilmont I, 35f. – Darlow/Moule 4626. – Adams B 1664. – BM STC, French Books Suppl. S. 15. – Erste Ausgabe des griechischen Testamentes bei Crespin, ein Nachdruck der berühmten Stephanus-Ausgabe von 1551. “The first Greek Testament issued by Jean Crispin, the French printer of Geneva, who published many editions of the Scriptures in various languages, including the second quarto English Geneva Bible of 1570”. [Darlow/Moule] – Am Anfang und am Ende wasserrandig, Schnitt mit Tintenspuren, Titel im Unterrand mit unschön durchgestrichenem Besitzeintrag, Vorsatz mit alten Besitzvermerken, RDeckel gesprungen. Insgesamt noch gutes Exemplar dieses schönen Druckes in einem reich geprägten Holzdeckeleinband. Fine Greek printing with woodcut printer’s device on title and many woodcut initials and borders. Contemporary pigskin over wooden boards with 2 brass fittings, richly blind-androllstamped, frontboard with monogram “A. S. C.” anddate “1560”. – Waterstaining at beginning and end, edge with ink traces, title in lower margin with crossed out entry, endpapers with old ownership inscriptions, rear board cracked. In general still a good copy in a fine contemporary binding.

S e t i n R e gular 9 , 5 / 1 1 , 5 PT

R E G U L A R & IT A L I C 8 / 1 0 PT + 2 u n i t s

Agmena 41

Γ ρα μ μ ατοσ ε ι ρ ές κ α ι π ολ ι τ ι σ μ ι κ ή ταυτότ η τα

Δημοσιευτηκε στην ειδικη εκδοση με τιτλο “Ελληνικη τυπογραφια” του “Marketing Week” | 20 0 0

ί προσδιορίζει την τυπογραφική ταυτότητα μιας γλώσσας; Οι περισσότεροι παράγοντες που συνεισφέρουν στην εικόνα που έχουμε για την έντυπη παραγωγή, υλικοί (διαστάσεις και αναλογίες αντεικειμένων, ποιότητα χαρτιού, τεχνολογία και τεχνική εκτύπωσης, βιβλιοδεσία) και γραφικοί (εικαστικές αναπαραστάσεις, σύμβολα και εικονογραφήματα, χρήση του χρώματος, κ.ο.κ.) μεταβάλλονται με σχετικά ταχύ ρυθμό, ειδικά αν περιορίσουμε την οπτική μας στον εικοστό αιώνα. Από την άλλη, υπάρχει κι ένας παράγοντας που δρα ως «σιωπηλός παρονομαστής» σε κάθε σχεδόν αντικείμενο έντυπης και ηλεκτρονικής επικοινωνίας: το σχέδιο και η στοιχειοθεσία των γραμματοσειρών. Πριν προχωρήσω, είναι σημαντικό να διευκρινήσω δύο σημεία. Πρώτον, στον προσδιορισμό της ελληνικής τυπογραφικής ταυτότητας συνεισφέρουν ακόμα –σε σημαντικό βαθμό– τα ελληνικά κείμενα που παράγονται έξω από τα σύνορα της Ελλάδας: από τις κατά τόπους ελληνικές κοινότητες, τους πολυπληθείς ακαδημαϊκούς που μελετούν το σύνολο της ελληνικής γραμματείας, και τους εκδότες δίγλωσσων θρησκευτικών κειμένων (η αγορά των οπoίων, σε παγκόσμιο επίπεδο, είναι σημαντική). Δεύτερον, η τυπογραφική παραγωγή δεν περιορίζεται πια στα έντυπα κείμενα, αλλά περιλαμβάνει και τα κείμενα που εμφανίζονται μόνο ή και σε οθόνες υπολογιστών. Τέτοια κείμενα βρίσκουμε σε ιστοσελίδες, CD-ROMs, δικτυακά συστήματα, (π.χ. intranets) και σε κάθε ανταλλαγή πληροφοριών μέσω οθόνης –από την τηλεόραση μέχρι τα μηχανήματα ανάληψης μετρητών και τα κινητά τηλέφωνα. Η βαρύτητα του ρόλου των γραμματοσειρών γίνεται πιο εμφανής εάν αναλογιστούμε ότι ο συντριπτικός όγκος των πληροφοριών που μας παρέχονται και παράγουμε, αλλά

42 Agmena

και με τις οποίες αλληλεπιδρούμε ή ερχόμαστε σε ακούσια επαφή, βρίσκονται σε κειμενική παρά καθαρά γραφική μορφή. Όσο μάλιστα πιο περίπλοκες είναι οι πληροφορίες που θέλουμε να μεταφέρουμε, τόσο μεγαλύτερη είναι και η συχνότητα χρήσης πολύπλοκων κειμενικών μορφών (συνήθως κάποιος συνδυασμός ρέοντος κειμένου, πινάκων, και καταστάσεων, συχνά δε μαζί με γραφικά στοιχεία). Τα εκτενή ασυνεχή κείμενα (hypertext) που γνωρίζουν έκρηξη με το Διαδύκτιο είναι μόνο η πιο εμφανής πτυχή ενός ραγδιαία αναπτυσσόμενου προτύπου επικοινωνίας. Συνεπώς, οι γραμματοσειρές που χρησιμοποιούνται για όλες αυτές τις πολυσχιδείς μορφές επικοινωνίας κατέχουν πρωταρχική θέση στο σχηματισμό της τυπογραφικής ταυτότητας μιας γλώσσας. Ειδικά στην περίπτωση της ελληνικής, η εξέλιξη του σχεδίου των γραμματοσειρών έχει διαγράφει μια πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία, όπου αναμιγνύονται τόσο το εσωτερικό πολιτικό και κοινωνικό περιβάλλον, όσο και η ευρύτερη σχέση της ελληνικής κοινωνίας με τη Δύση. Ο εικοστός αιώνας βρήκε την Ελλάδα να εισάγει τα περισσότερα από τα ουσιαστικά τυπογραφικά πρότυπα, και κύρια τις γραμματοσειρές, από τις ευρωπαϊκές χώρες. Ο συντριπτικός όγκος των ελληνικών εντύπων ιστορικά τυπωνόταν με κάποια παραλλαγή των «απλών» που είχαν τις ρίζες τους στα στοιχεία του Didot, και πιο πίσω στα αναγεννησιακά χειρόγραφα των Βυζαντινών μεταναστών στην Ιταλική χερσόνησο. Τα ελληνικά στοιχειοχυτήρια απλά αναπαρήγαγαν ή τροποποιούσαν τις γραμματοσειρές για κείμενο της Lanston Monotype και της Mergenthaler Linotype, περιορίζοντας τις σχεδιαστικές αναζητήσεις τους στις γραμματοσειρές τίτλων ή διαφημιστικών καταχωρήσεων, που από τη φύση τους ήταν καταδικασμένες

στη λήθη. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα «απλά», τα οποία οικοιοποιήθηκαν από τα πρώτα κιόλας χρόνια οι εταιρείες μηχανικής στοιχειοθεσίας, απαντώνται σε ένα σημαντικό ποσοστό της έντυπης παραγωγής στις μέρες μας, και ιδιαίτερα στη λογοτεχνία. Οι δεκαετίες του 50 και 60 είδαν την άνθηση του International Style –της λεγόμενης «ελβετικής» σχολής σχεδιασμού. Τα πιο γνωστά γεννήματά της στο χώρο των γραμματοσειρών είναι η Neue Haas Helvetica και η Univers, ξεκάθαροι αντιπρόσωποι της τάσης για ορθολογικοποίηση και κανονικοποίηση των γραμματομορφών. Εκείνον όμως τον καιρό η Ελλάδα βρισκόταν σχεδιαστικά τρεις δεκαετίες πίσω: η Monotype λανσάριζε την οικογένεια των Times, που είχαν πρωτοσχεδιαστεί το 1932, και έχει τις ρίζες της στα εντελώς διαφορετικά πρότυπα του Ολλανδικού 16ου αιώνα. Τα ελληνικά Times ενσωμάτωσαν αυτή την ασυνέπεια επιρροών στο σχεδιασμό τους, διαπράττοντας το πρώτο από τα πολλά βήματα στην πορεία του εκφυλισμού του ελληνικού τυπογραφικού αλφάβητου. Τα sans serifs της Ελβετικής Σχολής άρχισαν να φτάνουν στην Ελλάδα στις αρχές της δεκαετίας του 70. Για πολλούς κύκλους η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από την έντονη τάση της Ελλάδας να αποκτήσει όλα τα σημεία μιας Δυτικής κουλτούρας, συχνά απορρίπτοντας την ελληνική παράδοση (κάτι που θα συνεχιστεί με ένταση καθόλη τη διάρκεια και της επόμενης δεκαετίας). Οι –ξένοι πάντα– σχεδιαστές είχαν λοιπόν ξεκάθαρες εντολές: «θέλουμε ελληνικές γραμματοσειρές που να μοιάζουν με τις λατινικές». Το αποτέλεσμα, που τυραννάει την ελληνική τυπογραφική παραγωγή μέχρι τις μέρες μας, φαίνεται όχι τόσο στην Helvetica και την Optima (η πρώτη έκδοση των οποίων ήταν πολύ πιο προσεγμένη από τις επόμενες) όσο στις σχεδιαστικές παραλείψεις και ακροβασίες της Baskerville, της Century Schoolbook, και της Souvenir. Δυστυχώς στο υπόλοιπο της δεκαετίας του 70 και το πρώτο μισό της δεκαετίας του 80 η κατάσταση δε βελτιώθηκε. Πολλές γραμματοσειρές μεταφέρονταν από το μέταλλο σε μια σειρά ολόκληρη από φωτοστοιχειοθετικές τεχνολογίες, και από αυτές σε διάφορα ψηφιακά πρότυπα·

και, όπως και με τις λατινικές γραμματοσειρές, ελάχιστες ήταν οι περιπτώσεις που κάθε μετατροπή δεν αλλοίωνε και κάποιο χαρακτηριστικό, κατά κανόνα προς το χειρότερο. Η τάση αυτή για προσαρμογή υπαρχόντων γραμματομορφών σε νέες τεχνολογίες και από το λατινικό στο ελληνικό αλφάβητο έλαβε νέες διαστάσεις από το 1984–85, με δραματικές συνέπειες για τις ελληνικές γραμματοσειρές. Τρεις σημαντικοί παράγοντες συνεισέφεραν σε αυτή την εξέλιξη. Πρώτον, η υιοθέτηση, από το 1982, του μονοτονικού συστήματος, που μείωσε σημαντικά το επίπεδο γνώσεων για τη γλώσσα που έπρεπε κάποιος να έχει πριν ασχοληθεί με εφαρμογές του ελληνικού αλφάβητου –μια εξέλιξη που εξυπηρετούσε ιδιαίτερα τους εκδότες εφημερίδων και περιοδικών. Δεύτερον, η διάθεση στην αγορά το Γενάρη του 1984 του πρώτου Macintosh, και λίγο αργότερα των πρώτων προγραμμάτων που επέτρεπαν τη μετατροπή γραμματοσειρών χωρίς να απαιτούνται γνώσεις προγραμματισμού. Και τρίτον, η σταδιακή προαγωγή των προτύπων κωδικοποίησης γραμματοσειρών σε 8-bits ISO 8859-7, Win 1253, και MacOS Greek. Αυτά τα πρότυπα συνδυάζουν στο ίδιο αρχείο τους βασικούς λατινικούς χαρακτήρες με τους ελληνικούς, επιτρέποντας σε κάθε επιτήδειο, αντί να δημιουργεί νέες ελληνικές γραμματομορφές, να «δανείζεται» τμήματα ή και αυτούσιους λατινικούς χαρακτήρες προκειμένου να ξεπετάξει σε λίγες μέρες ό,τι κανονικά απαιτεί βδομάδες και μήνες για να ολοκληρωθεί. Στα παραπάνω θα πρέπει να προσθέσουμε και δύο εγχώριους παράγοντες: από τη μία, το γενικότερο κλίμα αδιαφορίας ως προς τα διεθνή πρότυπα (τόσο νομικά, όσο και σωστής επιχειρηματικής συμπεριφοράς) και την ιδιαίτερα ελληνική τάση για γρήγορο χρήμα και την – ξεπερασμένη πια, πιστεύω– νοοτροπία του «τί ξέρει ο Ευρωπαίος/Αμερικάνος, εμείς να κάνουμε τη δουλειά μας» που μεσουρανούσε σε πολλούς κύκλους μέχρι και τις αρχές της περασμένης δεκαετίας. Από την άλλη, τηνέκρηξη του περιοδικού τύπου και γενικότερα της έντυπης παραγωγής κάθε είδους που έθρεψε πλήθος σχολών γραφιστικής και έναν ολόκληρο κλάδο service bureaus. Εκείνα τα χρόνια είδαμε στο βωμό της ταχείας επαγγελματικής

Agmena 43

κατάρτισης και της φτηνής παραγωγής να θυσιάζεται τόσο το βάθος και η ουσία της εκπαίδευσης, όσο και η προσδοκία και η ικανότητα για ποιότητα στο αποτέλεσμα. Η περασμένη δεκαετία είδε κάποια βελτίωση σε αρκετούς τομείς. Πολλοί «αεριτζήδες» μετακινήθηκαν σε περισσότερο υποσχόμενες δραστηριότητες (αρχικά στα πολυμέσα, πρόσφατα στο σχεδιασμό για το Διαδύκτιο), αφήνοντας τους επαγγελματίες –με την σοβαρή έννοια του όρου– στο προσκήνιο. Αρκετοί πελάτες των σχετικών κλάδων έχουν αρχίσει να αναγνωρίζουν την πολυσχιδία της έντυπης παραγωγής και να αναζητούν την ποιοτική εργασία. Οι σχετικές εκδόσεις αυξάνουν, υπάρχει διάλογος σε ζητήματα εκπαίδευσης και πρακτικής στο χώρο, και κάποιες ενδείξεις μια στροφής προς ουσιαστικότερες βάσεις στην εκπαίδευση και κατάρτιση στο χώρο (αν και συχνά αναρωτιέμαι: πόσες σχολές γραφιστικής και επικοινωνίας είναι συνδρομητές στο ΥΦΕΝ;). Ακόμα, και είναι πολύ σημαντικό αυτό, υπάρχει μια σαφής αφύπνιση επαγγελματιών και πελατών σε ζητήματα νομικής τάξης και ευθυγράμμισης με τον υπόλοιπο κόσμο. Παρόλα αυτά, πολλές γραμματοσειρές που κυκλοφορούν στην αγορά εξακολουθούν να παραβαίνουν εθνικές και διεθνείς συμβάσεις για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας και της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Επιπλέον, πληρώνοντας την ελλιπή εκπαίδευση και κατάρτιση των τελευταίων δύο δεκαετιών, οι περισσότερες ελληνικές γραμματοσειρές που κυκλοφορούν ακόμα καταδεικνύουν την άγνοια για βασικά χαρακτηριστικά των ελληνικών γραμματομορφών, το σωστό σχεδιασμό γραμματοσειρών, και τη σωστή στοιχειοθεσία. Στο μεταξύ όμως, όσον καιρό η Ελλάδα προσπαθεί να αρθεί στο τυπογραφικό επίπεδο που αρμόζει σε μια αναπτυγμένη κοινωνία και οικονομία, από το 1993 (πάνω-κάτω από την εποχή των browsers δεύτερης γενιάς) έχει αλλάξει ραγδαία το σκηνικό της δραστηριοποίησης των επιχειρήσεων. Πολύ πριν γίνει έννοια-μόδα στο επιχειρηματικό πεδίο, η περιώνυμη «παγκοσμιοποίηση» πραγματοποιείται στο πεδίο των υπολογιστών από το 1988, και κύρια από το 1991 μετην ίδρυση του Unicode

44 Agmena

Consortium (τα μέλη του Συμφώνου είναι ένα who-iswho των σημαντικών επιχειρήσεων στο χώρο: Adobe, Apple, Compaq, Microsoft, HP, IBM, NCR, Novell, Oracle, Unisys, SAP, Silicon Graphics, Sun, Xerox, κ.ο.κ.) Με λίγα λόγια, το πρότυπο Unicode, που είναι ουσιαστικά ταυτόσημο με το ISO 10646, καθορίζει την εννιαία κωδικοποίηση τυπογραφικών χαρακτήρων για κάθε σύστημα γραφής που χρησιμοποιείται σήμερα ανά τον κοσμο· στη σημερινή τρίτη έκδοσή του οι καταχωρημένοι χαρακτήρες ξεπερνούν τις 50.000. Αυτό επιτρέπει την υπέρβαση διαφορών σε πλατφόρμες, πρότυπα κωδικοποίησης γραμματοσειρών και αρχείων, και διαφορετικών συμβάσεων για καταχώριση και αναγνώριση δεδομένων ανάμεσα σε λειτουργικά συστήματα και εφαρμογές, ανεξάρτητα από το γλωσσικό περιβάλλον στο οποίο γίνεται η επεξεργασία του αρχείου. Πρόκειται δηλαδή για μια ουσιαστική κίνηση προς μια ανοιχτή, απρόσκοπτη και κύρια αξιόπιστη ανταλλαγή πληροφοριών σε παγκόσμιο επίπεδο. Γιατί είναι αυτό τόσο σημαντικό; Οποιοσδήποτε πρωτοετής φοιτητής οικονομικών επιστημών μπορεί να βεβαιώσει ότι ο κύριος άξονας ανάπτυξης της οικονομίας και κοινωνίας σε παγκόσμιο επίπεδο στη μεταβιομηχανική εποχή είναι η ανταλλαγή και αξιοποίηση πληροφοριών. Η σημασία όμως της αξιοπιστίας στη ηλεκτρονική μεταφορά δεδομένων γίνεται πιο κατανοητή αν αναλογιστούμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των πληροφοριών που οι διάφορες επιχειρήσεις και οργανισμοί, αλλά και οι ιδιώτες, ανταλλάσσουν είναι σε κάποια κειμενική μορφή (ρέον κείμενο, πίνακες, καταστάσεις, βάσεις δεδομένων, και κάθε είδους λογισμικό). Τα προβλήματα ανάμεσα στις δυτικές χώρες που χρησιμοποιούν το λατινικό αλφάβητο, και σε δεύτερο επίπεδο το κυριλλικό και ελληνικό, είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου. Οι οικονομίες της Άπω Ανατολής αποτελούν ένα ιδιαίτερα δυναμικό πεδίο, ενώ η Κίνα είναι ήδη σε τροχιά για μια «ελεγχόμενη» μεταβιομηχανική οικονομία. Παράλληλα, η Ινδία ανατέλλει αργά αλλά σταθερά ως πυρήνας ανάπτυξης στην υψηλή τεχνολογία. Επιπλέον, σε αντίθεση με τις ήδη εξοπλισμένες (και σε κάποιο βαθμό βε-

βαρυμένες) από υψηλή τεχνολογία δυτικές οικονομίες, οι νέες αγορές της Ινδίας, της Κίνας, της Ρωσίας, και πολλών μικρότερων κρατών προσφέρουν μια σχεδόν απύθμενη αγορά νέων ολόκληρων συστημάτων, που θα επιτρέψει σε όσους διαβούν το κατώφλι τους να αυξήσουν τον κύκλο των εργασιών τους πέρα από κάθε σημερινό επίπεδο. Ο σχεδιασμός όμως γραμματοσειρών που να καλύπτουν όλο το φάσμα του Unicode δεν είναι ούτε εφικτός, αλλά ούτε και σύμφωνος με τους στόχους τρου Συμφώνου. Αντίθετα, οι διάφορες επιχειρήσεις που εξελίσσουν λειτουργικά συστήματα και τις γραμματοσειρές που τα συνοδεύουν (κατά κύριο λόγο οι Adobe, Apple, Microsoft, και Monotype) έχουν καθορίσει κάποια υπο-τμήματα του Unicode που καλύπτουν συγκεκριμένες αγορές. Ένα από τα πιο αναπτυγμένα τμήματα είναι αυτό που καλύπτει το διευρυμένο λατινικό αλφάβητο (δηλαδή για όλες τις γλώσσες που το χρησιμοποιούν στον ευρύτερο ευρωπαϊκό χώρο), το κυριλλικό, και το μονοτονικό ελληνικό. (Για παράδειγμα, οι γραμματοσειρές στις τελευταίες εκδόσεις των Windows και Windows ΝΤ ακολουθούν το αντίστοιχο πρότυπο WGL4). Εδώ και περίπου δύο χρόνια όλο και περισσότερες πολυεθνικές επιχειρήσεις εξελίσσουν γραμματοσειρές που περιλαμβάνουν και ελληνικούς χαρακτήρες. Βέβαια, οι σχεδιαστές που εργάζονται σε αυτές τις επιχειρήσεις δεν διαβάζουν ελληνικά, ούτε έχουν γνώση της ελληνικής τυπογραφικής ιστορίας. Ανακύπτει, συνεπώς, το σημαντικό ερώτημα του κατά πόσον το σχέδιο κάποιας νέας γραμματοσειράς σέβεται την τυπογραφική ιστορία μιας γλώσσας και επεκτείνει σε σωστές βάσεις την τυπογραφική της μορφολογία. Με άλλα λόγια, είναι ένα σχέδιο πολιτισμικά συνεπές και αμιγές, ανοίγοντας νέες σχεδιαστικές οδούς με εμπεριστατωμένη άποψη; Ή μήπως αναμιγνύει χωρίς γνώση δάνεια και δυνάμει φθοροποιά στοιχεία; (Κάτι για το οποίο πολλοί έλληνες σχεδιαστές είναι δυστυχώς ένοχοι.) Σε γενικές γραμμές οι μη-έλληνες σχεδιαστές τα καταφέρνουν αρκετά καλά: από τη μια πλευρά, η άγνοια επιβάλλει την προσοχή· από την άλλη, η γενική τάση είναι να αναζητούν και τη γνώμη κάποιου έλληνα ειδικού.

S e t i n B o o k 1 0 , 5 / 1 5 PT

Τα περισσότερα από αυτά τα προγράμματα έχουν αρχίσει να παρουσιάζουν κορεσμό όσον αφορά τις ελληνικές γραμματοσειρές, καθώς οι κύριες επιχειρήσεις του χώρου ρίχνουν το βάρος τους στα CJK (Chinese, Japanese, Korean) και στα πολλαπλά και πολύπλοκα ινδικά συστήματα γραφής. Μένει όμως στο επόμενο επίπεδο ενδιαφερομένων, τις επιχειρήσεις που χρησιμοποιούν ή εκπονούν νέες ελληνικές γραμματοσειρές (π.χ. ως βάση για μια εταιρική ταυτότητα) να εξασφαλίζουν ότι αυτές είναι καταρχήν νομικά «καθαρές», και ότι αντιπροσωπεύουν επάξια την ελληνική τυπογραφική ταυτότητα σε διεθνές επίπεδο. Η σημασία της νομικής επάρκειας μια γραμματοσειράς είναι προφανής (και σχετικά εύκολο να εξασφαλιστεί). Η πολιτισμική επάρκεια όμως είναι εξίσου σημαντική, ειδικά σε ένα πλαίσιο πολιτιστικών και επιχειρηματικών δραστηριοτήτων όπου διάφορες κουλτούρες ανταγωνίζονται –από τη μια στο πεδίο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο, απότην άλλη σε μια επικοινωνιακή πραγματικότητα που δε γνωρίζει σύνορα. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, το έντυπο και ηλεκτρονικό «πρόσωπο» ενός πολιτισμού αποκτά βαθύτερη σημασία. Η εδραίωση μιας ανεξάρτητης, αμιγούς, και ολοκληρωμένης τυπογραφικής ταυτότητας ξεκινά από τις σωστά και υπεύθυνα σχεδιασμένες γραμματοσειρές. Gerry Leonidas

• Since 2001 Gerry Leonidas has been the Programme Director for the MA Typeface Design, University of Reading, responsible for planning and delivery of a significant proportion of the teaching hours. The course is considered a reference for practice-based teaching in an academic environment, and through the output of its students and graduates, is contributing considerably to the transformation of a domain of practice into a field of study.

Agmena 45

Ιθακη

Ithaka

K. Π. Καβάφης

Constantine Petrou Cavafy

Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη,

When you start on the way to Ithaca,

Να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος. Πολλά τα καλοκαιρινά πρωιά να είναι που με τι ευχαρίστησι, με τι χαρά θα μπαίνεις σε λιμένας πρωτοειδωμένους· να σταματήσεις σ’ εμπορεία Φοινικικά, και τες καλές πραγμάτειες ν’ αποκτήσεις, σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κ’ έβενους, και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής, όσο μπορείς πιο άφθονα ηδονικά μυρωδικά· σε πόλεις Aιγυπτιακές πολλές να πας, να μάθεις και να μάθεις απ’ τους σπουδασμένους.

Wish that the way be long, that on many summer mornings, with great pleasure, great delight, you enter harbours for the first time seen; that you stop at Phoenician marts, and procure the goodly merchandise, mother-of-pearl and corals, amber and ebony, and sensual perfumes of all kinds, plenty of sensual perfumes especially; to wend your way to many Egyptian cities, to learn and yet to learn from the wise.

Πάντα στον νου σου νάχεις την Ιθάκη. Το φθάσιμον εκεί είν’ ο προορισμός σου. Aλλά μη βιάζεις το ταξείδι διόλου. Καλλίτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει· και γέρος πια ν’ αράξεις στο νησί, πλούσιος με όσα κέρδισες στον δρόμο, μη προσδοκώντας πλούτη να σε δώσει η Ιθάκη.

Ever keep Ithaca in your mind, your return thither is your goal. But do not hasten at all your voyage, better that it last for many years; And full of years at lenght you anchor at your isle rich with all that you gained on the way; do not expect Ithaca to give you riches.

Η Ιθάκη σ’ έδωσε τ’ ωραίο ταξείδι. Χωρίς αυτήν δεν θάβγαινες στον δρόμο. Άλλα δεν έχει να σε δώσει πια.

Ithaca gave you your fair voyage. Without her you would not have ventured on the way. But she has no more to give you.

Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε. Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα, ήδη θα το κατάλαβες η Ιθάκες τι σημαίνουν.

And if you find Ithaca a poor place, she has not mocked you. You have become so wise, so full of experience that you should understand already what these Ithacas mean.

να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος, γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις. Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας, τον θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι, τέτοια στον δρόμο σου ποτέ σου δεν θα βρεις, αν μέν’ η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει. Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας, τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις, αν δεν τους κουβανείς μες στην ψυχή σου, αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου.

wish that the way be long, full of adventure, full of knowledge. The Laestrygones and the Cyclopes and angry Poseidon, do not fear: such, on your way, you shall never meet if your thoughts are lofty, if a noble emotion touch your mind, your body. The Laestrygones and the Cyclopes and angry Poseidon you shall not meet if you carry them not in your soul, if your soul sets them not up before you.

[Translated by George Valassopoulo. The Criterion 2/8, July 1924]

46 Agmena

Set in REGULAR 10/13 pt

Ithaka

Итака

Када се спремиш према Итаци да пођеш,

Brichst du auf gen Ithaka,

треба да зажелиш да путовање буде дуго, пустоловина пуно, пуно сазнања. Лестригонаца, затим Киклопа, разљућеног се Посејдона не бој, на такве никад нећеш наићи докле год ти је мисао отмена, докле год се фина осећања дотичу твога духа, твога тела. Лестригонце, затим Киклопе, Посејдона дивљег нећеш срести уколико их у својој души не скриваш и уколико их твоја душа не стави пред тебе.

wünsch dir eine lange Fahrt, voller Abenteuer und Erkenntnisse. Die Lästrygonen und Zyklopen, den zornigen Poseidon fürchte nicht, solcherlei wirst du auf deiner Fahrt nie finden, wenn dein Denken hochgespannt, wenn edle Regung deinen Geist und Körper anrührt. Den Lästrygonen und Zyklopen, dem wütenden Poseidon wirst du nicht begegnen, falls du sie nicht in deiner Seele mit dir trägst, falls deine Seele sie nicht vor dir aufbaut.

Треба да зажелиш да путовање буде дуго. И много летњих јутара да буде када ћеш – с којом ли радости, са захвалношћу! – ући у луке, први пут виђене, да застанеш пред трговинама феничким и да се снабдеш прекрасним стварима: седефом и коралом, ћилибаром, слоновачом, и тешким мирисима сваке врсте, колико год више можеш раскошних тешких мириса; у египатске градове многе да пођеш, да учиш и да учиш од мудраца.

Wünsch dir eine lange Fahrt. Der Sommermorgen möchten viele sein, da du, mit welcher Freude und Zufriedenheit! In nie zuvor gesehene Häfen einfährst; Halte ein bei Handelsplätzen der Phönizier Und erwirb die schönen Waren, Perlmutter und Korallen, Bernstein, Ebenholz Und erregende Essenzen aller Art, so reichlich du vermagst, erregende Essenzen, besuche viele Städte in Ägypten, damit du von den Eingeweihten lernst und wieder lernst.

А на уму увек да ти Итака буде. Да тамо стигнеш, предодређено је теби. Али уопште немој да убрзаваш путовање. Боље нека године многе траје и на острво да већ као старац стигнеш, обогаћен оним што си уз пут стекао, не очекујући да ти Итака пружи богатство.

Immer halte Ithaka im Sinn. Dort anzukommen ist dir vorbestimmt. Doch beeile nur nicht deine Reise. Besser ist, sie dauere viele Jahre; Und alt geworden lege auf der Insel an, reich an dem, was du auf deiner Fahrt gewannst, und hoffe nicht, dass Ithaka dir Reichtum gäbe.

Итака ти је дала дивно путовање. Да нема ње, не би ни пошао на пут. Али нема ништа више да ти да.

Ithaka gab dir die schöne Reise. Du wärest ohne es nicht auf die Fahrt gegangen. Nun hat es dir nicht mehr zu geben.

И ако је затекнеш сиромашну, Итака те није преварила. Тако си мудар постао, с толиким искуством, па ћеш разумети већ шта то Итаке значе.

Auch wenn es sich dir ärmlich zeigt, Ithaka betrog dich nicht. So weise, wie du wurdest, in solchem Maße erfahren, wirst du ohnedies verstanden haben, was die Ithakas bedeuten.

[Превели Иван и Ксенија Марицки Гађански, »Рад« Београд]

Set in Book 10/13 pt

[Übertragung Helmut von den Steinen Suhrkamp 1953]

Agmena 47

Small Caps

Како је наследио овај свети манастир пречасни отац наш и ктитор господин Симеон и о животу његову, какав би пред Богом и људима.

Оче, благослови! Г Л А В А П Р В А. Regular weight Book weight

All fonts have accented characters for Western and Eastern European languages.There are also diacritics to mark the long falling tone in Serbo-Croatian such as here marked.

Der Text ist in Book Schnitt gesetzt 11pt, die Fußnoten in Regular 7,5pt. Mindestens 2 Punkte Unterschied gewährleisten Farbausgleich, was zu empfehlen ist.

Регуларни текст је сложен књижним резом величине 11 тачака, фусноте нормалним резом величине 7,5/8 тачака. Најмање две типо тачке разлике у величини писма су неопходне да би се у оваквим комбинацијама оптички уравнотежила »боја« текста.

Укратко о Стефану Немањи као владаоцу. Рад на вери, похвала. Зидање манастир�.

Овај наш свети манастир, као што знате, како је ово место било пусто, беше ловиште зверова. И, дошав у лов, господин наш и самодржац, владалац све српске земље, Стефан Немања, ловљаше овде, и свиде му се да овде, у овом пустом крају, сагради овај манастир на покој и умножење чина калуђерског. Јер нека је знано свима нама и другим, да Бог који управља људе на боље, не хотећи људске погибли, постави овога преблаженог, у истину, господина нам и оца за самодржнога господина, да влада свом српском земљом, названа Стефан Немања. И, пошто обнови очеву дедовину1 и боље је утврди божјом помоћу и својом мудрошћу, даном му од Бога, и, пошто подиже пропалу своју дедовину, придоби од приморске земљу Зету2 с градовима, а од Рабна3 Пилота оба,4 а од грчке земље Патково,5 Хвосно6 све и Подримље,7 Кострац,8 Дршковину,9 Ситницу, Лаб и Липљан,10 Дубочицу,11 Реке,12 Ушку13 и Поморавље,14 Загрлату,15 Левче, Белицу.16 Све то мудрошћу и трудом својим задоби, што је било пропало насиљем од његове дедовине, и што му је припадало од српске земље. И с помоћу божјом његова је држава уживала мир и тишину са свих стран�. Јер је, у истину, он био диван и страшан свима који су живели около њега, јер је држава његова била за 37 година сачувана у целости и ни од кога повређена. Јер како да га назовем? Господарем или још више учитељем? Јер утврди и уразуми срца свих, и научи нас како треба као правоверни Хришћани да држимо веру према Богу. Прво на себи показа благоверје, а по том и друге научи. Цркве освети, манастире сазида, светитеље у сласт слушајући, јереје штујући, према монасима имајући велику смерност и љубав, онима који су без наде беше нада, убогима заступник, сиротнима хранилац, наге у дом свој уводећи и одевајући, сироте нахрани, удовице оправда, слепима, и хромим, и немоћним, и глухим, и немим, у истину, мати би, и, просто рећи, све своје имање у зајам издаде. 1 Очева дедовина – Рашка, већи део данашње Старе Србије. ||2 Зета – већи део данашње Црне Горе, особито око реке Зете. ||3 Рабно – Арбанија. ||4 Оба Пилота, горњи и доњи, у сев. Арбанији, на путу из Призрена у Скадар. ||5 Патково – данањи ђаковички крај. ||6 Хвосно – данас Метохија, око Пећи. ||7 Подримље – призренски крај. ||8 Кострац – у пећском крају. || 9 Дршковина – недалеко од Костраца. ||10 Ситница, Лаб и Липљан – Косово око река Ситнице и Лаба са градом Липљаном. ||11 Дубочица (Голубочица) – крај око Лесковца на Морави. ||12 Реке – крај око Алексинца. ||13 Ушка – на исток од Дубочице, око Нишаве или Власине. ||14 Поморавље – крајеви око Ј. Мораве. ||15 Загрлата – око Ђуниса у крушевачком округу. ||16 Левче, Белица – у моравском округу с леве стране В Мораве –, данашњи Левач и Темнић и око реке Белице. Сви ови подаци по Ст. Новаковићу, Годишњица I.

48 Agmena

S e t i n B o o k 1 1 / 1 2 , 5 p t | | S I D E NOTE S 6 , 5 / 7 , 5 PT + 1 6 U NIT S L E A D E D

J’ai le souci de me mettre à l’unisson de la natur�, bien plus que de la copier. A toute acquisition répond une perte équivalent�. C’est la loi des compensations. Ecrire n’est pas décrire. Peindre n’est pas dépeindre. Ge o r gGe e soBrrgaqu e s Ber aqu e

Italic and Book Italic have additional glyphs for Latin only, with long ascenders and descenders, for “Poetry” setting. See example page 51.

S e t i n B o o k i t al i c 3 6 / 4 0 p t

Agmena 49

• Paradise Lost •

10 4

Multitudes like thy self and thence he call’d Mother of human Race: what could I doe, But follow strait, invisibly thus led? Till I espi’d thee, fair indeed and tall, Under a Platan, yet methought less faire, Less winning soft, less amiablie milde, Then that smooth watry image; bach I turnd, Thou following cryd’st aloud. Return fair Eve, Whom fli’st thou? whom thou fli’st, of him thou art, His flesh, his bone; to give thee being I lent Out of my side to thee, neerest my heart Substantial Life, to have thee by my side Henceforth an individual solace dear; Part of my Soul I seek thee, and thee claim My other half: with that thy gentle hand Seisd mine, I yeilded, and from that time see How beauty is excelld by manly grace And wisdom, which alone is truly fair. So spake our general Mother, and with eyes Of conjugal attraction unreprov’d, And meek surrender, half imbracing leand On our first Father, half her swelling Breast Naked met his under the flowing Gold Of her loose tresses hid: he in delight Both of her Beauty and submissive Charms Smil’d with superior Love, as Jupiter On Juno smiles, when he impregns the Clouds That shed May Flowers; and press’d her Matron lip With kisses pure: aside the Devil turnd For envie, yet with jealous leer maligne Ey’d them askance, and to himself thus plaind.

50 Agmena

S e t i n i t al i c 1 5 / 1 8 p t

[ V II ]

Vino proleća, praznik je za srce

po kome već jutrom padala je slana, za srce kom su se otvorile oči što u prošlost stoje vazdan okrenute, kad rujnim cvetom procveta obmana, kad vidik opet oko njega planе ko onome ko je još na visu, kad puknu pred njim puteva bele ruže, kad otvore se u klancu poljane, a srcem svojim sav život povežе, kao duga planinska daleke strane. Vino proleća, čudno je za onog kom svetluca u srcu misao seda, i bol u sećanju kome oštro seva, ko počinje s tugom da pripoveda zamišljen ko utihnula brana, da se radostima prvih ptica poda, u šiblje misli rumenih da zaraste kao u vrbe mlada nadošla voda.

S e t i n B o o k i tal i c 1 5 / 2 1 PT | INITI A L : V E L J O V I C S C R IPT L I G H T

Agmena 51

Живадинкa Милoдајкић Ve rspro ch e n und v e r l o b t z u e i ne m Bünd ni s für s L e b e n Об е ћа ни и в е р ен и – за јед но за чи та в ж и в о т

Johannes Friedrich Zamper H aus R adman Milut o vac an der L indens trasse Palmson tag 20 1 3

52 Agmena

S e t i n A G M EN A R E G U L A R S M A L L C A P S A N D V E L J O V I C S C R IPT R E G U L A R

D r a g i c a k a r a b atako v i ć - č u k a r a n o v i ć // B e r l i n u s r c u m o m i d ru g e p r i č e

ćnosti popravke. To je bio kraj putovanju. Posle kratkotrajnog ucenjivanja radnik Šlep službe je odvezao auto u servis. Dok su čekali Kalabu da dođe svojim kolima po njih i stvari, Milijana je nepomično sedela na travi zagledana u daljinu. Ništa od te divne letnje slike nije želela da vidi. Nije odgovarala na pitanja. Lomila je slamku nezainteresovana za sve oko sebe. – Moj Zoki! – Jedino je to jasno i glasno izgovorila, zatim je usne polako pomerala, nešto kao pri bajanju, u sebi izgovarajući tajne ili želje koje niko nikada neće saznati. – Moj Zoki, – opet se čulo njoj drago ime, ovoga puta sa dubokim uzdahom. – Moj Zokara, …, Zokica, Z�kac moj! Zatim je zavladala duga tišina puna neizvesnosti. Odnekud se širio miris jagoda. – Prvi letnji dani su još uvek grubi, teški i nepodnošljivi, treba se navići na neartikulisanu žegu. Miris jagoda je jedino lepo što je činilo podnošljivom situaciju u kojoj su se iznenada našli. Milijana se trgla i naglo okrenula, zatim se opet vratila u nepomičan položaj u kome je već neko vreme bila. Gledala je u jedan naviljak sena, koji je ličio na ruševinu. U tom naviljku ona je prepoznala sebe, i u svakoj osušenoj travci jasno je videla svoju sudbinu. A onda je iznenada prasnula u smeh setivši se svih ludosti koje je u mladosti činila u senu, jedra, luda i mlada, opijena ljubavlju. Setila se i reči: ›gicanje‹, ›čora‹, ›palocija‹. Te reči su za trenutak potpuno promenile njeno raspoloženje. Mladost joj se vratila u mislima, miris sena i jagoda, njegovi znojavi mišići, koji su lomili i nju i seno i čitavu obližnju šumu, sve se to vratilo i nadošlo kao prolećna bujica kada dolazi iz Čungule i ruši pred sobom. Sve je bilo povaljano kao mlada trava posle poplave, samo je ona stajala uspravna i bela, uvijena oko njega slično mladoj puzavici s prozirnim listovima. »Da je išlo kako treba, ja bih večeras bila u Berlinu. Moj Zoki je spremio crno vino ›Barolo‹, ispekao jagnjeće butkice s Novog Zelanda i čeka me.« On sada uzalud čeka, sve se odlaže u nedogled. – Kultivator, razvučena plastična creva u bašti … Ah! – Pomisao na to vraća je u depresiju, javljaju se ponovo bolovi u leđima, nema volje ni za čim. Šta će reći komšinici kad dođe na kafu, da se putovanje odlaže zbog kvara na automobilu?! Ili da izmisli kako joj se kćerka i zet Acko protive odlasku u Berlin. Sve se iznenada promenilo i stalo, a samo pre sat vremena motor je brujao a ona glasno pevala: – »Ćao seljačine, nama više j…čine, ode Milijana za Italijana.« 71

S e t i n B OOK 1 1 / 1 3 , 5 PT

Agmena 53

AM WALDWASSER

•

Wenn von unserem wunderschönen Lande ob der Enns die Rede ist, und man die Herrlichkeiten preist, in welche es gleichsam wie ein Juwel gefaßt ist, so hat man gewöhnlich jene Gebirgslandschaften vor Augen, in denen der Fels luftblau emporstrebt, die grünen Wässer rauschen und der dunkle Blick der Seen liegt: wer sie einmal gekannt und geliebt hat, der denkt mit Freuden an sie zurück, und ihr heiteres Bild mit dem duftigen Dämmern und dem funkelnden Glänzen steht in der Heiterkeit seiner Seele – aber es gibt auch andere, unbedeutendere, gleichsam schwermütig schöne Teile, die abgelegen sind, die den Besucher nicht rufen, ihn selten sehen und, wenn er kömmt, ihm gerne weisen, was im Umkreise ihrer Besitzungen liegt: wer sie einmal gekannt und geliebt hat, der denkt mit süßer Trauer an sie zurück wie an ein bescheidenes, liebes Weib, das ihm gestorben ist, das nie gefordert, nie geheischt und ihm alles gegeben hat. Es sind jetzt viele, viele Jahre, daß der Verfasser dieser Zeilen, der jetzt ein Mann ist, auf einem jener Scheidepunkte stand, wo das Auge beide Teile, die heiteren, herrlichen Gebirgslandschaften und jene einfacheren, unbedeutenderen Gegenden unseres Vaterlandes mit einem Male überschauen kann. Er war damals ein Jüngling mit stürmendem Herzen und voll fliegender Hoffnungen. Jetzt sind die Wünsche in das Geleise des Möglichen zurückgekehrt und wagen da noch nicht an die äußeren und ferneren Grenzen zu langen: damals gab es gar keine Grenzen, und von dem Fernen und Unerreichbaren wurde nur bedauert, daß es nicht noch ferner und noch unerreichbarer ist. Er hatte sein Herz an ein Mädchen geheftet, das nichts besaß, keine sogenannte Bildung, keine folgerechte Entwicklung, als nur ihre schönen Augen, die an das Fabelhafte reichende Güte und das ahnungslose, vertrauende Herz. Er wollte sie an sich heben, an das Herz drücken und auf den Armen durch alle gefahrvolle Welt der Zukunft tragen. Er stand auf dem Scheidepunkte und sah zurück in jene unbedeutenderen Teile, wo ihre Gestalt wandelte, woher er eben gekommen, wo er so lange neben ihr gewesen, und von wo er auf lange, auf unbestimmt lange scheiden mußte. Es liegt ein vereinsamter Ort auf der Höhe der Scheidelinie mit einer kleinen, vereinsamten Kirche. Der Ort ist kühl,

54 Agmena

S e t i n B OOK 1 2 / 1 4 PT

Но, рассказывая о часто встречающемся малодушии преступников перед наказание, я должен прибавить, что, напротив, некоторые из них изумляют наблюдателя необыкновенным бесстрашием. Я помню несколько примеров отваги, доходившей до какой-то бесчувственности, и примеры эти были не совсем редки. Особенно помню я мою встречу с одним страшным преступником. В один летний день распространился в арестантских палатах слух, что вечером будут наказывать знаменитого разбойника Орлова, из беглых солдат, и после наказания приведут в палаты. Больные арестанты в ожидании Орлова утверждали, что накажут его жестоко. Все были в некотором волнении, и, признаюсь, я тоже ожидал появления знаменитого разбойника с крайним любопытством. Давно уже я слышал о нем чудеса. Это был злодей, каких мало, резавший хладнокровно стариков и детей, — человек с страшной силой воли и с гордым сознанием своей силы. Он повинился во многих убийствах и был приговорен к наказанию палками, сквозь строй. Привели его уже вечером. В палате уже стало темно, и зажгли свечи. Орлов был почти без чувств, страшно бледный, с густыми, всклокоченными, черными как смоль волосами. Спина его вспухла и была кроваво-синего цвета. Всю ночь ухаживали за ним арестанты, переменяли ему воду, переворачивали его с боку на бок, давали лекарство, точно они ухаживали за кровным родным, за каким-нибудь своим благодетелем. На другой же день он очнулся вполне и прошелся раза два по палате! Это меня изумило: он прибыл в госпиталь слишком слабый и измученный. Он прошел зараз целую половину всего предназначенного ему числа палок. Доктор остановил экзекуцию только тогда, когда заметил, что дальнейшее продолжение наказания грозило преступнику неминуемой смертью. Кроме того, Орлов был малого роста и слабого сложения, и к тому же истощен долгим содержанием под судом. Кому случалось встречать когда-нибудь подсудимых арестантов, тот, вероятно, надолго запомнил их изможденные, худые и бледные лица, лихорадочные взгляды. Несмотря на то, Орлов быстро поправлялся. Очевидно, внутренняя, душевная его энергия сильно помогала натуре. Действительно, это

S e t i n B OOK 1 4 / 1 8 PT

Agmena 55

56 Agmena

S e t i n B OOK IT A L I C 1 4 / 1 8 PT

10 Diodorus Siculus lib. 2.

30 Remonstrance of the State of the Kingdom, Dec.15. 1641.

( 120 )

When in that meeting every Error gain’d Redresses sooner granted, than Complain’d: Not all those frank Concessions or Amends Did suit the then too Powerfull Faction’s ends: No Acts of Grace at present would Content, Nor Promise of Triennial Parl’ament, Till by a formal Law the King had past This Session should at Your pleasure last. So having got the Bitt, and that ’twas known No power could dissolve You but Your own, Your gracelesse Junto make such use of this, As once was practis’d by Semiramis; Who striving by a subtile Sute to prove The largenesse of her Husbands Trust and Love, Did from the much abused King obtain That for three dayes She might sole Empresse reign: Before which time expir’d, the bloody Wife Depriv’d her Lord both of his Crown and Life. There needs no Comment when your deeds apply The Demonstration of her Treachery. Which to effect, by Absolon’s foul wile You of the Peoples Heart your Prince beguile; Urging what Eases they might reap by it Did you their Legislative Judges sit. How did you fawn upon, and Court the Rout, Whose Clamour carry’d your whole Plot about? How did you thank Seditious men that came To bring Petitions which your selves did frame? And lest they wanted Hands to set them on, You lead the way by throwing the first stone. For in that Libel after Midnight born, Wherewith your Faction labour’d till the Morn, That famous Lye, you a Remonstrance name; Were not Reproaches your malitious aim? Was not the King’s dishonour your intent, By Slanders to traduce his Government?

14 Husbands 1649: Husband 1664.

S e t i n B OOK 1 3 / 1 4 , 5 PT

Agmena 57

A Wicked Fib

CHAPTER IV Containing a necessary Apology for the Author; and a childish incident, which perhaps requires an Apology likewise BEFORE I proceed farther, I shall beg leave to obviate some misconstructions into which the zeal of some few readers may lead them; for I would not willingly give offence to any, especially to men who are warm in the cause of virtue or religion. I hope, therefore, no man will, by the grossest misunderstanding or perversion of my meaning, misrepresent me, as endeavouring to any ridicule on the greatest perfections of human nature; and which do, indeed, alone purify and ennoble the heart of man, and raise him above the brute creation. This, reader, I will venture to say (and by how much the better man you are yourself, by so much the more will you be inclined to believe me), that I would rather have buried the sentiments of these two persons in eternal oblivion, than have done any injury to either of these glorious causes. On the contrary, it is with a view to their service, that I have taken upon me to record the lives and actions of two of their false and pretended champions. A treacherous friend is the most dangerous enemy; and I will say boldly, that both religion and virtue have received more real discredit from hypocrites, than the wittiest profligates or infidels could ever cast upon them: nay, farther, as these two, in their purity, are rightly called the bands of civil society, and are indeed the greatest of blessings; so when poisoned and corrupted with fraud, pretence, and affectation, they have become the worst of civil curses, and have enabled men to perpetrate the most cruel mischiefs to their own species. Indeed, I doubt not but this ridicule will in general be allowed: my chief apprehension is, as many true and just sentiments often came from die mouths of these persons, lest the whole should be taken together, and I should be conceived to ridicule all alike. Now the reader will be pleased to consider, that, as neither of these men were fools, they could not be supposed to have holden none but wrong principles, and to have uttered nothing but absurdities; what injus-

58 Agmena

S e t i n B OOK 1 2 / 1 3 , 5 PT

Da, Bosna je zemlja mržnje. To je Bosna. I po čudnom kontrastu, koji u stvari i nije tako čudan, i možda bi se pažljivom analizom dao lako objasniti, može se isto tako kazati da je malo zemalja u kojima ima toliko tvrde vere, uzvišene čvrstine karaktera, toliko nežnosti i ljubavnog žara, toliko dubine osećanja, privrženosti i nepokolebljive odanosti, toliko žeđi za pravdom. Ali ispod svega toga kriju se u neporoznim dubinama olujne mržnje, čitavi uragani sapetih, zbijenih mržnji koje sazrevaju i čekaju svoj čas. Između vaših ljubavi i vaše mržnje odnos je isti kao između vaših visokih planina i hiljadu puta većih i težih nevidljivih geoloških naslaga na kojima one počivaju. I tako, vi ste osuđeni da živite na dubokim slojevima eksploziva koji se s vremena na vreme pali upravo iskrama tih vaših ljubavi i vaše ognjene i svirepe osećajnosti. Možda je vaša najveća nesreća baš u tome što i ne slutite koliko mržnje ima u vašim ljubavima i zanosima, tradicijama i pobožnostima. I kao što tle na kom živimo prelazi, pod uticajem atmosferske vlage i toplote, u naša tela i daje im boju i izgled, i određuje karakter i pravac našem načinu života i našim postupcima tako isto silna, podzemna i nevidljiva mržnja na kojoj živi bosanski čovek ulazi neprimetno i zaobilazno u sve njegove, i najbolje postupke. Poroci rađaju svuda na svetu mržnju, jer troše a ne stvaraju, ruše a ne grade, ali u zemljama kao što je Bosna i vrline govore i deluju često mržnjom. Kod vas asketi ne izvlače ljubav iz svoje askeze, nego mržnju na sladostrasnike; trezvenjaci mrze one koji piju, a u pijanicama se javlja ubilačka mržnja na ceo svet. Oni koji veruju i vole smrtno mrze one koji ne veruju ili one koji drugačije veruju i drugo vole. I, na žalost, često se glavni deo njihove vere i njihove ljubavi troši u toj mržnji. (Najviše zlih i mračnih lica može čovek sresti oko bogomolja, manastira i tekija.) Oni koji tlače i eksploatišu ekonomski slabije, unose u to još i mržnju, koja tu eksploataciju čini stostruko težom i 271

S e t i n B o o k 1 0 / 1 4 PT + 6 U NIT S L E A D E D

Agmena 59

Ђаци из виших разреда дошли су први на ред. Професор, дебео риђ човек, брзих покрета и оштре речи, стављао је своје примедбе, препоручивао једне књиге, одговарао од читања других. Дечака jе бунио његов суви и подругљиви начин говора о тако великим и свечаним стварима, али он је сваког тренутка заборављао на професора и на ђаке и само гледао књиге, поређане иза стакла, и маштао о свему што може да буде написано и насликано у тим књигама, и већ сада осећао као бол то што мора да се одлучи само за једну књигу и њу да затражи. Мислио је каква би то срећа била, и како би одмах с њега пао тај болни терет, кад се не би морао одлучивати и кад би могао да мирно и слободно прегледа сва три ормана и да разгледа све књиге и листа по њима. Шта је једна књига, па и најлепша, кад човек зна да постоје толике стотине и хиљаде других књига? Бар тричетири кад би могао да добије па да не стрепи, док чита једну од њих, да ћe за који сат доћи до краја и да неће имати шта да чита. Овако, сваког уторника једну књигу, па и то само од оних које су за његов разред, које професор одобри, и то joш под условом да ни из једног предмета не добије лошу оцену. Све условљено, ограничено, тесно и оскудно. А ипак постоје у свету библиотеке, постоје толике књиге и постоје људи који их слободно читају. И он не жели много, четири-пет књига о разним путовањима по разним крајевима света. Само да може ону коју чита да наслони на оне три или четири које ћe читати доцније, и да понекад погледа истовремено у две књиге, само да поглед баци. He зна зашто, али чини му се да би то било остварење његове највеће жеље. – Јеси ли ти дошао да спаваш овде или да узмеш књигу? 27

60 Agmena

S e t i n B OOK 1 1 / 1 3 PT

Я потому задавал себе такие вопросы, что долгое вреня жил за границею и за границею же прожил весь период возникновения и развития начавшегося на Руси возбуждения; я знал об этом движении из газет, притом на чужой стороне значение русского движения принимало для меня поистине громадное значение по своей, почти невозможной на бехом свете, жажде – жертвовать собою чужому несчастью, которую так необычайно своевольно обнаружил русский человек. Устраивающийся по-еврспейски Пешт, то есть город, обставляющий свои дома, свои улицы не только сеем необходимым или удобным, но и роскошным, грихотливым, поминутно должен был напоминать мне о народе, явно стремящемся к такому неудобству, какова смерть, – народе, находящем »свое удовольствие« в жертве, в трудах и бедствиях войны за чужое, но правое дело; Глеб Иванович Успенский ПИСЬМА ИЗ СЕРБИИ Verstand und Kopf geht es wie dem Magen. Wenn man ihn überfüllt, so wird Widerwille und Ekel daraus. Widerwille des Kopfes aber schadet dem Magen mehr als der Hunger. Und wie einer Speise braucht, so braucht er auch Bücher. Nur muß man sich nach dem Bedürfnis des Leibes richten. In allen Dingen ist dem einen ein Ding schädlich, dem anderen nützlich. Der weise Mann will in allen Dingen Maß haben. Etwas übertreiben, ist immer schädlich, Mäßigkeit ist immer gut. Zwingt dich die Not zur Auslese deines unmäßigen Bücherhaufens, so findest du den rechten Weg: Die besten lies, unnütze laß fahren, und halte dich an Terenz, der da sagt: »Ubertreibe nichts«! Στα παραπάνω θα πρέπει να προσθέσουμε και δύο εγχώριους παράγοντες: από τη μία, το γενικότερο κλίμα αδιαφορίας ως προς τα διεθνή πρότυπα (τόσο νομικά, όσο και σωστής επιχειρηματικής συμπεριφοράς) και την ιδιαίτερα ελληνική τάση για γρήγορο χρήμα και την –ξεπερασμένη πια, πιστεύω– νοοτροπία του «τί ξέρει ο Ευρωπαίος/Αμερικάνος, εμείς να κάνουμε τη δουλειά μας» που μεσουρανούσε σε πολλούς κύκλους μέχρι και τις αρχές της περασμένης δεκαετίας. Από την άλλη, τηνέκρηξη του περιοδικού τύπου και γενικότερα της έντυπης παραγωγής κάθε είδους που έθρεψε πλήθος σχολών γραφιστικής και έναν ολόκληρο κλάδο service bureaus. Εκείνα τα χρόνια είδαμε στο βωμό της ταχείας επαγγελματικής κατάρτισης και της φτηνής παραγωγής να θυσιάζεται τόσο το βάθος και η ουσία της εκπαίδευσης, όσο και η προσδοκία και η ικανότητα για ποιότητα στο αποτέλεσμα. Agmena 61

Der weise Mann will in allen Dingen Maß haben. Etwas übertreiben, ist immer schädlich, Mäßigkeit ist immer gut. Zwingt dich die Not zur Auslese deines unmäßigen Bücherhaufens, so findest du den rechten Weg: Die besten lies, unnütze laß fahren, und halte dich an Terenz, der da sagt: »Ubertreibe nichts«! Στα παραπάνω θα πρέπει να προσθέσουμε και δύο εγχώριους παράγοντες: από τη μία, το γενικότερο κλίμα αδιαφορίας ως προς τα διεθνή πρότυπα (τόσο νομικά, όσο και σωστής επιχειρηματικής συμπεριφοράς) και την ιδιαίτερα ελληνική τάση για γρήγορο χρήμα και την –ξεπερασμένη πια, πιστεύω– νοοτροπία του «τί ξέρει ο Ευρωπαίος/Αμερικάνος, εμείς να κάνουμε τη δουλειά μας» που μεσουρανούσε σε πολλούς κύκλους μέχρι και τις αρχές της περασμένης δεκαετίας. Я потому задавал себе такие вопросы, что долгое вреня жил за границею и за границею же прожил весь период возникновения и развития начавшегося на Руси возбуждения; я знал об этом движении из газет, притом на чужой стороне значение русского движения принимало для меня поистине громадное значение по своей, почти невозможной на бехом свете, жажде – жертвовать собою чужому несчастью, которую так необычайно своевольно обнаружил русский 62 Agmena

Colophon Specimen book concept, typography and production by Jovica Veljović. Photography by Tillmann Engel. Special thanks to Florian Wittig for the production of Agmena Pro, to Barbara Seidel for writing introductory text, Allan Halley, Bernhard Hofmacher and Otmar Hoefer for reading and correcting the Texts. Many thanks to Gerry Leonidas for kind permison to use his Greek text and valuable sugestions and corrections of Intoductory English text of Agmena. Additional thanks to Predrag Ristanović and Saša Rebić. Cyrillic, Greek and Latin texts Page 11 Page 36

“Printing Types, Their History, Forms, and Use”, by Daniel Berkeley Updike, Volume II, 247, Harvard University Press, Second Edition 1937. »Über das Sammeln« von Georg Kurt Schauer. Aus dem Buch: Von den Herbergen des Geistes, Scherpe Verlag Krefeld. Herausgegeben von Kurt Londenberg, Copyright by Scherpe Verlag Krefeld 1976.

Page 42 Γραμματοσειρές και πολιτισμική ταυτότητα by Gerry Leonidas, 2000. Page 46 “Ithaka”, by Constantine Petrou Cavafy. Page 48 »Stare srpske biografije«, preveo i objasnio Milivoje Bašić, Srpska Književna zadruga, Beograd 1924. Page 50 “Paradise Lost”, by John Milton, Published by The Nonesuch Press. Page 51

»Vino proleća«, Desanka Maksimović. Sabrane pesme, Knjiga treća, Nolit Beograd, 1985.

Page 53

»Berlin u srcu mom i druge priče« Dragica Karabataković- Čukaranović. Privatno izdanje.

Page 54

»Der Waldgänger« von Adalbert Stifter, Sammlung Birkhäuser Band 2, Basel, 1944.

Page 55

»Записки из мертвога дома«, Федор Михайлович Достоевский.

Page 66 “Henry King’s Poems”, Edited by John Sparrow, Published by The Nonesuch Press. Page 58 “The History of Tom Jones”, by Henry Fielding, Published by George G. Harrap & Co., Ltd. Page 59

»Писмо из 1920. године«, Иво Андрић, Сабрана дела, Просвета Београд, 1981.

Page 60

»Књига«, Иво Андрић, Сабрана дела, Просвета Београд, 1981.

Printing This specimen book was printed in an edition of 1000 copies at Publikum Beograd, Serbia in April 2013. The text papers are Fedrigoni Symbol Tatami Ivory 115 g/m2, Alster Werkdruck bleulichweiß 120 g/m2, and Cover Lessebo Design Smooth Ivory 240 g/m2 both from Geese-Papiere, Hamburg. Legal information ITC Esprit, ITC New Esprit, ITC Gamma and ITC Veljovic are trademarks of International Typeface Corporation registered in the U.S. Patent and Trademark Office and which may be registered in certain other jurisdictions. Linotype, Diotima, Libelle and Veljovic Script, are trademarks of Linotype GmbH and may be registered in certain jurisdictions. Adobe, Ex Ponto, Silentium and Sava are registered trademarks of Adobe Systems Incorporated which may be registered in certain jurisdictions. OpenType is a registered trademark of Microsoft Corporation. © Copyright 2013 by Monotype. All rights reserved. Printed in Serbia

Agmena 63

Jovica Veljović [Vel-yo-vich] born in Serbia, has been designing typefaces for URW, International Typeface Corporation, Adobe Systems and Linotype GmbH since 1980. Jovica Veljović is Professor for Type Design and Typography at Hamburg University of Applied Sciences, Departement Design. He has won several awards for his calligraphy and typeface designs, including the Charles Peignot Award from Association Typographique Internationale, “Karl Schneider Preis”, City of Hamburg and several TDC2 awards from the Type Directors Club.

Typefaces: itc Veljovic®, 1984 itc Esprit®, 1985 itc Gamma®, 1986 Ex Ponto® mm, 1995 Silentium® pro, 2000 Sava™ pro, 2003 Libelle™ pro, 2009 Veljovic Script™ pro, 2009 itc New Esprit™ pro, 2010 Agmena™ pro, 2012 For Large Use: Web / Applications / Mobile / Digital Display

For horizontal measurements of: 150px / 40mm / 1.5 inches wide or longer

For horizontal measurements of: 32mm / 1.25 inches wide or longer

RGB:

R 45 G 41 B 38

HTML: 202926 PMS:

Black C

CMYK: C 63 M 62 Y 59 K 94

1 Color: Black = 90

For Large Use: Web / Applications / Mobile / Digital Display