Η Παιδική Χαρά και η Πόλη

Η Παιδική Χαρά και η Πόλη

ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Οκτώβριος 2011

Φοιτήτρια: Ηρώ Καλογεροπούλου Επιβλέποντες: Παναγιώτης Τουρνικιώτης

Αριάδνη Βοζάνη

2

Ευχαριστώ τους καθηγητές μου Παναγιώτη Τουρνικιώτη και Αριάδνη Βοζάνη

3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Περιεχόμενα 4 Εισαγωγή

8

Α ΜΕΡΟΣ: Το παιχνίδι των παιδιών στην πόλη

Ορισμοί του παιχνιδιού

11

13

Το παιχνίδι και το παιδί:

Ιστορική επισκόπηση

13

Ο εκτενής 19ος αιώνας

15

Η παιδική χαρά

17

Τα δημόσια πάρκα του 19ου αιώνα

18

Αθλητισμός και Παιδικοί Κήποι

20

Κοινωνική μεταρρύθμιση-Θεσμοποίηση του παιχνιδιού

22

Β ΜΕΡΟΣ: Μεταπολεμική εξέλιξη

Γενικό πλαίσιο

29

Η θέση του παιχνιδιού

31

Οι χώροι παιχνιδιού

33

Ι. Ένταξη σε υπάρχοντα ιστό

35

Στο εσωτερικό του οικοδομικού τετραγώνου

Σε αστικά κενα

Playstreets Junk/Adventure Playgrounds

Πάρκα παιχνιδιού [Playparks]

II. Ένταξη σε νέα αστικά συγκροτήματα

36 40 42 50 54 59

Γ ΜΕΡΟΣ: Η περίπτωση της Αθήνας

4

Γενικό πλαίσιο

69

Θεσμικό πλαίσιο

70

Οι παιδικές χαρές της Αθήνας

72

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Δ ΜΕΡΟΣ: Η παιδική χαρά στη σύγχρονη πόλη

Παιδικότητα, παιδική ηλικία, παιχνίδι

79

Χώροι παιχνιδιού

81

Παραδοσιακές παιδικές χαρές

82

Σύγχρονες παιδικές χαρές

84

Junk/Adventure playgrounds

88

Παιδική χαρά και Φύση

90

Συμπερασματικά

92

Παράρτημα Βιβλιογραφία

95 107

5

6

7

Εισαγωγή Ο 20ος αιώνας χαρακτηρίστηκε ως ο «Αιώνας του Παιδιού». Στην ταραγμένη ιστορία του ανήκει το Παγκόσμιο Έτος του Παιδιού (UNICEF), το 1979, καθώς και η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Παιδιού από τη UNICEF. Σε αυτήν ορίζεται ως αναφαίρετο το δικαίωμα του παιδιού στην ψυχαγωγία και τις δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου, την ίση και πλήρη συμμετοχή του παιδιού στην πολιτιστική και καλλιτεχνική ζωή, καθώς και η υποχρέωση των Συμβαλλόμενων Κρατών στην εξασφάλιση αυτών των δικαιωμάτων (UNICEF Άρθρο 31). Η παιδική χαρά αποτελεί την άμεσα συνδεδεμένη με το παιδικό παιχνίδι χωρική έκφραση αυτού του δικαιώματος στις πόλεις. Μπορεί να οριστεί ως «ένας δημόσιος κατά κανόνα χώρος με κούνιες, τσουλήθρες κλπ., υπαίθριος, προοριζόμενος για την ψυχαγωγία και την απασχόλησης των παιδιών, που συναντάται κατά κανόνα σε στάσεις αναψυχής στις γειτονιές, σε πλατείες, αλλά και σε εμπορικά καταστήματα»1. Ο παιδότοπος πλέον νομικά ορίζεται ως «ο οριοθετημένος μη κοινόχρηστος χώρος, στεγασμένος ή υπαίθριος, στον οποίο παρέχεται αποκλειστικά ψυχαγωγία, σε νήπια και παιδιά μέχρι δέκα ετών παρουσία συνοδών, υπό την επίβλεψη προσωπικού»2 και διαχωρίζεται από τις δημόσιες εγκαταστάσεις παιχνιδιού, όπως παιδικές χαρές, αυλές σχολίων, νηπιαγωγείων κτλ. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι ο επικρατών όρος για τους δημόσιους χώρους παιχνιδιού «παιδική χαρά» δεν εμπεριέχει κανένα χωρικό προσδιορισμό, παρά αποτελεί έκφραση μια συναισθηματικής κατάστασης, που μάλιστα αφορά σε μια συγκεκριμένη ηλικιακή ομάδα του πληθυσμού. Ο όρος «παιδότοπος» από την άλλη εκφράζει το χωρικό δράσης αποκλειστικά αυτής της πληθυσμιακής ομάδας. Κανένας όρος από τους δύο δεν περιέχει το παιχνίδι. Αντίθετα, τόσο στην αγγλική όσο και στη γερμανική οι αντίστοιχες λέξεις playground (play=παιχνίδι, ground=έδαφος, έκταση, περιοχή αλλά και φόντο3) και Spielplatz (Spiel=παιχνίδι και Platz=τόπος, χώρος, θέση, πλατεία4) αποτελούν κυριολεκτικό ορισμό αυτών χώρων παιχνιδιού. Ο ηλικιακός προσδιορισμός εκλείπει και στις δύο περιπτώσεις, υποδηλώνοντας την οικουμενικότητα τόσο της δράσης του παιχνιδιού όσο και του χώρου που το περιβάλλει, φιλοξενεί, υποκινεί ή υποβοηθά. Η ανάγκη και η σημασία του παιχνιδιού στη ζωή και την ανάπτυξη των παιδιών –και όχι μόνο- έχει επισημανθεί και αναλυθεί ήδη από την αρχαιότητα. Η δημιουργία και ο σχεδιασμός ωστόσο εξειδικευμένων χώρων για τη δραστηριότητα αυτή είναι ένα φαινόμενο, που γεννιέται μαζί με τη δυτική μητρόπολη όπως αυτή διαμορφώθηκε το 19ο αιώνα και τη συνοδεύει έκτοτε ως αναπόσπαστο στοιχείο του ιστού της. Η παιδική χαρά είναι ένας χώρος αφιερωμένος στην κατεξοχήν ενασχόληση των παιδιών, το παιχνίδι. Αποτέλεσε την προσφερόμενη εναλλακτική στους κινδύνους των δρόμων της πόλης, το προστατευμένο μέρος για το παιδικό παιχνίδι υπό την επίβλεψη της μητέρας ή του παιδαγωγού-φύλακα, άλλη μια χρήση στο λειτουργικό χάρτη του πολεοδόμου, αλλά και συστατικό του οράματος 1 The Free Dictionary. 2011. [Ηλεκτρονικό] Farlex Inc, 2011. [Παραπομπή: 20 Μάιος 2011.] http:// el.thefreedictionary.com/. ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ. ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ-Η Ελεύθερη Εγκυκλοπαίδεια. Παιδική Χαρά. [Ηλεκτρονικό] MediaWiki. [Παραπομπή: 8 Ιούνιος 2011.] http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%B1%CE%B9%CE%B4%CE%B9%CE%BA%CE%A E_%CF%87%CE%B1%CF%81%CE%AC. 2 Ελλ. Δημοκρατία- Υπουργείο Εσωτερικών, Γεν. Δ/νση Τοπ. Αυτ/σης, Δ/νση Οργ. & Λειτ. ΟΤΑ, Αθήνα, 27/11/2007, Εγκύκλιος 72: Κοινή Υπουργική απόφαση (36873/2007 Β’ 1364) για τη λειτουργία των παιδότοπων 3 D.N. Stavropoulos, Oxford Learner’s Pocket Dictionary: English-Greek Greek-English Edition. Oxford, 1991: Oxford University Press.

4 ΤΣΟΥΚΑΝΑΣ, Αλέξανδρος Α. 1961. Νέον Γερμανο-Ελληνικόν Λεξικόν. Αθήνα : Εκδόσεις Κακουλίδη, 1961

8

αρχιτεκτόνων και πολεοδόμων για την ανάκτηση και ανασύσταση του δημόσιου χώρου της αστικής γειτονιάς, όσο και αντικείμενο κριτικής και τελικής απόρριψης. Το σίγουρο είναι πως η παιδική χαρά σε μια κοινότητα είναι τόσο δεδομένη όσο και το δημαρχείο και η εκκλησία, ενώ η μορφή της είναι κατά κανόνα εξίσου αναγνωρίσιμη, καθώς είτε βρίσκεται σε κάποια κωμόπολη της επαρχίας είτε στο κέντρο της Αθήνας, αποτελείται από τα ίδια βασικά στοιχεία: μια τσουλήθρα, κούνιες, τραμπάλες. Η διάλεξη αυτή εξετάζει την ιστορική προέλευση της παιδικής χαράς, ως ενός κατεξοχήν αστικού φαινομένου, και επιχειρεί να εντοπίσει το ρόλο της αλλά και τα όριά της στη σύγχρονη πόλη.

9

Α ΜΕΡΟΣ Το Παιχνίδι των Παιδιών στην Πόλη

10

Ορισμοί του Παιχνιδιού

Το παιχνίδι έχει κεντρικό ρόλο στη ζωή των ανθρώπων όλων των πολιτισμών και ιστορικών περιόδων (ΧΟΥΖΙΝΓΚΑ, 2010). Οι ορισμοί του ποικίλουν όσο ποικίλουν οι προσεγγίσεις, οι χρονικές στιγμές που αυτοί διατυπώνονται και ο σκοπός για τον οποίο απαιτείται ο ορισμός. Κατά το Χουιζίνγκα το παιχνίδι είναι «μια ελεύθερη δραστηριότητα, η οποία παραμένει απολύτως συνειδητά έξω από το «συνήθη» βίο, ως «μη σοβαρή», αλλά συγχρόνως απορροφά έντονα και απόλυτα τον παίκτη. […] δε συνδέεται με κανένα υλικό συμφέρον και […] κανένα κέρδος δεν μπορεί να αποκτηθεί» μέσω αυτής. Επιπλέον «κινείται μέσα στα δικά της όρια χρόνου και χώρου σύμφωνα με κανόνες και κατά εύτακτο τρόπο». Ο Χουιζίνγκα διακρίνει δύο βασικές όψεις της λειτουργίας του παιχνιδιού: τον αγώνα, για να κερδηθεί κάτι, και την παράσταση, που απεικονίζει/αναπαριστά κάτι. Στο παιχνίδι του παιδιού έχει κυρίαρχο ρόλο η παράσταση, μέσω της οποίας γνωρίζει τις πτυχές της ζωής, αλλά και εξερευνά ερωτήματα σχετικά με τον κόσμο που το περιβάλλει (ΧΟΥΖΙΝΓΚΑ, 2010 σσ. 28,29,164). Βασιζόμενος στο έργο του Χουιζίνγκα, ο Caillois επεκτείνει την έρευνα πάνω στο παιχνίδι. Ορίζει το παιχνίδι ως μια «συνθήκη καθαρής σπατάλης: σπατάλης χρόνου, ενέργειας, επινοητικότητας, ικανότητας, και συχνά και χρημάτων», μια ασχολία «ελεύθερη και οικειοθελής, […] που λαμβάνει χώρα σε αγνό χώρο, προστατευμένο και απομονωμένο από την υπόλοιπη ζωή», που «παύει να υπάρχει μόλις πάρει το χαρακτήρα υποχρέωσης ή ενταχθεί σε μια παραγωγική σκοπιμότητα». Είναι μια δραστηριότητα δυναμική, κατά τη διάρκεια της οποίας εφευρίσκεται και διαμορφώνεται η συνέχειά της και η κατάληξή της, και στην οποία κυρίαρχο ρόλο έχει η φαντασία (CAILLOIS, 2001).

11

12

Το Παιχνίδι και το Παιδί

Iστορική επισκόπηση Το παιχνίδι έχει κεντρικό ρόλο στον πολιτισμό και τη σκέψη, σε σχέση κατά κύριο λόγο με τη συμπεριφορά και την ανάπτυξη των παιδιών. Είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τη γνώση και τη μάθηση, την επιτυχή ένταξη στην κοινωνική ζωή, τους ρόλους που τη ρυθμίζουν και τις συνθήκες που την αποτελούν, την προετοιμασία για την ενήλικη ζωή (ΚΑΙΣΑΡΗ, 2005 σ.

53). Από νωρίς αναγνωρίστηκαν οι σχέσεις αυτές του παιχνιδιού με τη ζωή των ανθρώπων και ειδικότερα των παιδιών, και ιδίως η σημασία του για τη σωστή κι ισορροπημένη τους ανάπτυξη. Στην αρχαιότητα, το παιχνίδι αποτελούσε βασικό και αναπόσπαστο στοιχείο της μάθησης. Η παιδική ηλικία αναγνωριζόταν ως ξεχωριστή φάση στη ζωή του ανθρώπου και χωριζόταν σε αναπτυξιακά στάδια, στα οποία προσαρμόζονταν οι διδακτικές και παιδαγωγικές μέθοδοι. Ο Πλάτων όριζε το παιχνίδι ως βασική ασχολία των παιδιών ως τα έξι τους χρόνια και απαραίτητη δραστηριότητα για την ανάπτυξη τόσο του πνεύματος όσο και του σώματος (FROST, 2010). Κεντρικής σημασίας στους κλασικούς χρόνους είναι ο αριστοτελικός «ελεύθερος χρόνος», η «σχόλη», στη διάρκεια της οποίας ο πολίτης μπορούσε να αφιερωθεί στη φιλοσοφική σκέψη και την ψυχαγωγία, και το παιδί στο δημιουργικό παιχνίδι. Όπως αναγνωρίζει και ο Χουιζίνγκα, το παιχνίδι διέπνεε όλη την κοινωνική ζωή κατά τους κλασικούς χρόνους όσο και τους ρωμαϊκούς, με οργανωμένα παιχνίδια από τη νηπιακή ως την ενήλικη ζωή, πολλά από τα οποία επιβιώνουν μέχρι σήμερα (FROST, 2010; ΧΟΥΖΙΝΓΚΑ, 2010). Οι αντιλήψεις τόσο για την εκπαίδευση όσο και το παιχνίδι μεταβάλλονται σημαντικά κατά το Μεσαίωνα. Σύμφωνα με τον Αριές, η παιδική ηλικία αποτελεί μια κοινωνική κατασκευή αρκετά νέα στην ανθρώπινη ιστορία, καθώς ως το 12o αιώνα, τα παιδιά συμμετείχαν απόλυτα στην παραγωγική και κοινωνική ζωή των ενηλίκων από τη στιγμή που δεν είχαν πια ανάγκη τη φροντίδα της μητέρας ή της νταντάς. Σύμφωνα πάλι με άλλους ιστορικούς, η παιδική ηλικία αναγνωριζόταν ως μια ιδιαίτερη και ξεχωριστή περίοδος της ζωής του αν-

Αρχαιότητα

Μεσαίωνας

„Die Kinderspiele“, Bruegel, 1560.

Pieter

Πηγή: (HAHN, 2008)

13

θρώπου κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους, ενώ επισημαίνεται η ιδιαίτερη μεταχείριση και μέριμνα για τα παιδιά στις αριστοκρατικές και πιο εύπορες τάξεις (FROST, 2010; ΜΗΤΟΥΛΑΣ, 2005). Η συμμετοχή πάντως στις δραστηριότητες των ενηλίκων ξεκινούσε από τα επτά χρόνια. Παρά τις αντιξοότητες, ωστόσο, το παιχνίδι είχε δεσπόζουσα θέση στην καθημερινότητα των παιδιών. Ήταν αναπόσπαστο κομμάτι της και εκδηλωνόταν στη δουλειά, στα διαλείμματά της, στα προαύλια των εκκλησιών και τις πλατείες. Σημαντικό μέρος του παιχνιδιού ήταν εξάλλου η μίμηση και μέσω αυτής συμμετοχή στην κοινωνική και εργασιακή ζωή των μεγάλων. Η ζωγραφική των Κάτω Χωρών έχει αποτυπώσει αυτήν τη συνύπαρξη και τον πλούτο της αστικής ζωής της περιόδου, καθώς και την αδιάλειπτη παρουσία των παιδιών σε αυτήν (FROST, 2010; MUMFORD, 1961).

Αναγέννηση

1.„Kinderspiele“ από το δημοσιευμένο το 1658 „Orbis sensulium pictus“, Johan Amos Comenius. Πηγή: (RIMBACH, 2010).

Διαφωτισμός

14

Η αναβίωση του κλασικού ιδεώδους κατά την Αναγέννηση επανέφερε το ενδιαφέρον για τη μελέτη του παιχνιδιού των παιδιών και την αναγνώριση της σημασίας του για την υγιή σωματική ανάπτυξή, τη διαδικασία της μάθησης, την καλλιέργεια του πνεύματος και της προσωπικότητας. Η μελέτη των κλασικών έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη στροφή αυτή, και εντάσσεται στον ευρύτερο ανθρωποκεντρικό προσανατολισμό της περιόδου, οδηγώντας σε μεταρρυθμίσεις σε θρησκευτικό, πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο. Από πολλούς μελετητές του παιχνιδιού, θεμελιωτής της έννοιας του «χώρου παιχνιδιού» θεωρείται ο διανοητής Johan Amos Comenius (1592-1670), ο οποίος υποστήριξε με πάθος το δικαίωμα των παιδιών στο παιχνίδι και την ανεμελιά. Στο δημοσίευμά του “Orbis sensulium pictus” εικονογραφεί το παιχνίδι των παιδιών σε έναν κήπο. Στη σκέψη του Comenius ως “Spielplatz”, δηλαδή «χώρος παιχνιδιού», οριζόταν οποιοσδήποτε τόπος στον οποίο συντελούνταν το παιδικό παιχνίδι, παρά μια συγκεκριμένη μορφή χωρικής οργάνωσης. Αξίζει ωστόσο να σημειωθούν δύο βασικά συστατικά του οργανωμένου παιχνιδιού που εντοπίζονται σε αυτήν την εικονογράφιση και συνιστούν μια σημαντική στροφή στην αντίληψη για το παιδικό παιχνίδι: ο χώρος παιχνιδιού είναι περιφραγμένος -σαφώς οριοθετημένος- ενώ το παιχνίδι επιβλέπει ένας ενήλικας. Τις ιδέες της περιόδου θα αναπτύξουν διανοητές του Διαφωτισμού, όπως ο Jean-Jacques Rousseau (1712-1772). Στο έργο-ορόσημο του 18ου αιώνα Αιμίλιος, επανεισήγαγε την έννοια και τη σημασία του ελεύθερου χρόνου, του ελεύθερου και «άσκοπου» παιχνιδιού, της έντονης σωματικής δραστηριότητας και της επαφής με τη φύση, για την ανάπτυξη τόσο υγιούς και δυνατού σώματος, όσο δυνατού και υγιούς νου. Το παιχνίδι, η μάθηση και η εργασία, αποτελούν ενότητα στη σκέψη του Rousseau. Η άσκηση όλων των αισθήσεων, η εμπειρική γνώση και η ελευθερία στην εξερεύνηση οδηγούν στη σωστή ανάπτυξη του ατόμου. Το έργο του Rousseau καταδικάστηκε από τους συγχρόνους του για τον «αθεϊσμό» του και την παραμέληση της θρησκευτικής αγωγής, αποτελεί ωστόσο μια επιτομή στην φιλοσοφική σκέψη και την παιδαγωγική. Μια γενιά αργότερα ο Johan Pestalozzi (1746-1827) εμπνευσμένος από το Rousseau, ίδρυσε σχολείο στο οποίο εφήρμοσε τις ιδέες του. Υπήρξε πρωτοπόρος στην υπεράσπιση του καθολικού δικαιώματος στη μόρφωση και τη γνώση ανεξαρτήτως τάξης και οικονομικής ευχέρειας, της κατάργησης της σκληρής και απάνθρωπης τιμωρίας ως μεθόδου διδασκαλίας, της έμφασης στη γνώση μέσω της επαφής και της παρατήρησης της φύσης και του κόσμου. Παιδαγωγοί όπως οι Dewey, Montessori και Piaget επηρεάστηκαν σημαντικά από τις αντιλήψεις των διανοητών αυτών για τη σημασία του παιχνιδιού και της εμπειρικής γνώσης (FROST, 2010).

Ο εκτενήσ 19ος αιώνασ

Οι ιδέες του Διαφωτισμού υπήρξαν καθοριστικές για τη μεταστροφή των αντιλήψεων για την παιδική ηλικία στο 19ο αιώνα. Η τέχνη του Ρομαντισμού εξήρε την αθωότητα και την ομορφιά των παιδιών, καθώς και τον καθαρό και δημιουργικό ψυχισμό τους, στοιχεία που έπρεπε να αναγνωριστούν και να προφυλαχτούν από τον διεφθαρμένο και επικίνδυνο κόσμο των ενηλίκων, ενώ παιδαγωγοί που προαναφέρθηκαν επηρέασαν σημαντικά τις αντιλήψεις για τη σωστή ανατροφή των παιδιών, για την οικογένεια και το ρόλο των ενηλίκων στη ζωή των παιδιών. Στο 19ο αιώνα έχουν την αφετηρία τους δομές και θεσμοί που διατηρούνται ως σήμερα, και περιλαμβάνουν την εκπαίδευση αλλά και το παιχνίδι των παιδιών. Ο «εκτενής δέκατος ένατος αιώνας» (HOBSBAWM, 2010) αποτέλεσε μια περίοδος ανακατατάξεων και μεταβολών σε όλα τα επίπεδα της ζωής των πόλεων. Η έκρηξη της βιομηχανικής επανάστασης και η ακόλουθη εκβιομηχάνιση και έντονη αστικοποίηση των δυτικών πόλεων μετέβαλλε ριζικά τόσο της μορφή τους όσο και την πληθυσμιακή τους σύνθεση, την οργάνωση και τις λειτουργίες τους. Η αύξηση του αστικού πληθυσμού οφειλόταν τόσο στην μετανάστευση –εσωτερική και προς τα τέλη του αιώνα εξωτερική, με τεράστια κύματα προς τις ΗΠΑ- όσο και στη θεαματική μείωση της παιδικής θνησιμότητας στα τέλη του αιώνα (Encyclopedia of Modern Europe, 2006).

2. The Hulsenbeck Children, 1806. Πίνακας του Philipp Otto Runge. Ο ρομαντικός ζωγράφος αποτυπώνει την παιδική τρυφερότητα και ζωντάνια. Πηγή: (Encyclopedia of Modern Europe, 2006)

Οι νέες παιδαγωγικές αντιλήψεις καθώς και οι ψυχολογικές και αναπτυξιακές θεωρίες, που είχαν τις βάσεις τους στη σκέψη και τα ιδανικά του Διαφωτισμού, σε συνδυασμό με τις μεταβολές στις παραγωγικές και έμφυλες σχέσεις της αστικής τάξης, έδιναν έμφαση στη φροντίδα των παιδιών και την εκπαίδευσή τους από ικανούς και έμπιστους ενήλικες, κατά κανόνα γυναίκες. Οι ιδέες αυτές διαδόθηκαν ή επιβλήθηκαν και στα φτωχότερα κοινωνικά στρώματα, όπου το νέο αυτό οικογενειακό μοντέλο ήταν ωστόσο σχεδόν αδύνατο να υιοθετηθεί, καθώς τόσο η γυναικεία εργασία όσο και η παιδική ήταν ευρέως διαδεδομένη. Οι συνθήκες εργασίας ήταν εξαιρετικά σκληρές και ήδη από τα 1830 στην Αγγλία και ως το 1860 και στην Πρωσία και τη Γαλλία επιβλήθηκαν έννομα περιορισμοί και έλεγχοι στην ηλικία των εργαζομένων στα εργοστάσια, με αύξηση της ηλικίας εργασίας από τα εννέα χρόνια στα δώδεκα (Encyclopedia of Modern Europe, 2006). Σημαντική για τις αλλαγές στις αντιλήψεις και τις πρακτικές που αφορούσαν στα παιδιά και τις γυναίκες υπήρξαν οι δράσεις και οι διεκδικήσεις του φεμινιστικού κινήματος και των μεταρρυθμιστικών κινημάτων της περιόδου, που διεκδικούσαν πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές. Η αυξανόμενη παραβατικότητα, η έκθεση στη βρωμιά και τις ασθένειες, η κακή διατροφή και η εργασία σε σκληρές συνθήκες ήταν κίνδυνοι που απειλούσαν τα παιδιά των πόλεων, ειδικά των φτωχών κοινωνικών στρωμάτων. Τα μεταρρυθμιστικά κινήματα συνέταξαν προγράμματα πρόνοιας, που περιελάμβαναν την περίθαλψη και την φροντίδα ανήλικων και ορφανών, νομοθετικές ρυθμίσεις για την παιδική εργασία, την υποχρεωτική εκπαίδευση, καθώς και προγράμματα άσκησης και δημιουργικής απασχόλησης των παιδιών (Encyclopedia of Modern Europe, 2006; FROST, 2010). Βασική μέριμνα αποτέλεσε η απομάκρυνση των

3. The Children of the Factory (Τα παιδιά του Εργοστασίου). Χαρακτικό, Γαλλία, 1842. Οι απεικονίσεις των σκληρών συνθηκών εργασίας των παιδιών συνέβαλαν στην ενίσχυση των κινημάτων για την κατάργηση της παιδικής εργασίας. Πηγή: (Encyclopedia of Modern Europe, 2006)

15

παιδιών από τους επικίνδυνους δρόμους των πόλεων, αλλά και η διαπαιδαγώγηση και ορθή ανατροφή τους μακριά από τους «αμόρφωτους γονείς» (HAHN, 2008). Συμπερασματικά μπορούμε να επισημάνουμε ότι στην αυγή της σύγχρονης εποχής η στροφή στις αντιλήψεις για την παιδική ηλικία και την ανατροφή των παιδιών επέφερε μια ριζική και ουσιαστική αλλαγή στη ζωή τους: η ανατροφή των παιδιών και η κοινωνικοποίηση τους θεωρούνται ολοένα και περισσότερο κύρια ευθύνη των θεσμών του κράτους και των επίσημων φορέων του, παρά του οικογενειακού και άμεσου κοινωνικού περιβάλλοντος. Η καθημερινότητα του παιδιού αποτελεί πλέον αντικείμενο οργάνωσης, με την πρόοδο της ψυχολογίας και των σχετικών επιστημών, συστηματοποιείται και κατευθύνεται μέσω των προγραμμάτων σπουδών στα σχολεία αλλά και της οργάνωσης χώρων με σαφή θέση και όρια μέσα στον αστικό ιστό για την αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου των παιδιών.

4. “A Beggar on the Path“, πίνακας του Edward Thompson Davis, 1856.

Hamburgkunsthalle, Αμβούργο, Γερμανία/ Bridgeman Art Library. Μια συναισθηματικη ωστόσο ρεαλιστική απεικόνιση της φτώχειας στη Βρετανία. Εικόνες σαν και αυτήν γνωρίζουν ευρεία κυκλοφορία καθώς αναπτύσσονται τα μεταρρυθμιστικά κινήματα. Πηγή: (Encyclopedia Modern Europe, 2006)

16

of

Η Παιδικη Χαρα

Το ενδιαφέρον για το παιδί και την ανάπτυξή του υπάρχει καθώς το παιδί αποτελεί την πρώτη ύλη για το μελλοντικό ενήλικα (ΜΗΤΟΥΛΑΣ, 2005). Η δαρβινική θεωρία ανανέωσε το ενδιαφέρον για την ανάπτυξη του ανθρώπου και δη αυτήν του παιδιού και έστρεψε το ενδιαφέρον στους εξωτερικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες που συμβάλλουν στην εξέλιξή του. Ο συναισθηματικός κόσμος, το σώμα και η διάνοια του παιδιού δεν αποτελούν ξεχωριστές και ιεραρχήσιμες πτυχές του αλλά συνιστούν ένα όλον που πρέπει να αναπτυχθεί και να εξελιχθεί ισότιμα. Οι αλλαγές αυτές στην προσέγγιση της ανατροφής των παιδιών συνέβαλαν καθοριστικά στη διαμόρφωση των πολιτικών πρόνοιας και εκπαίδευσης των παιδιών στις πόλεις. Ο δημόσιος χώρος παιχνιδιού προέκυψε στις πόλεις σταδιακά, μέσα από την εξέλιξη δημόσιων χώρων αναψυχής για το ευρύ κοινό. Υπό την πίεση των έντονων κοινωνικών προβλημάτων αλλά και των διεκδικήσεων των διαφόρων μεταρρυθμιστικών κινημάτων, όπως του φεμινιστικού, οι πολιτικές ηγεσίες στο γύρισμα του αιώνα εισήγαγαν συγκεκριμένες πολιτικές για τα παιδιά των πόλεων και τη δημιουργία χώρων για τη φροντίδα, την υγιή τους ανάπτυξη και το παιχνίδι.

5. Παιδική Χαρά στο Central Park της Νέας Υόρκης, 1871. Πηγή: (KOSLOVSKY, 2006)

17

Τα Δημόσια Πάρκα του 19ου αιώνα

Τα οξυνόμενα προβλήματα των βιομηχανικών πόλεων -προβλήματα υγιεινής, μεγάλες πυκνότητες κατοίκησης, παραβατικότητα- οδήγησαν σε σημαντικές μεταβολές στο δεύτερο μισό του αιώνα τόσο στη δομή όσο και τη μορφή τους. Εκτός των έργων υποδομής όπως η ηλεκτροδότηση και η κατασκευή αποχετευτικών και υδρευτικών συστημάτων, που συνέβαλλαν στην εξυγίανση των πόλεων, οι μεγάλες πολεοδομικές παρεμβάσεις στα βιομηχανικά κέντρα της Ευρώπης περιελάμβαναν και τη διάνοιξη μεγάλων λεωφόρων και την κατασκευή πλατειών και μεγάλων δημόσιων πάρκων, ανοιχτών στους πολίτες για αναψυχή, ξεκούραση, αθλητισμό, αλλά και γιορτές και άλλες κοινωνικές δραστηριότητες (ΚΑΡΥΔΗΣ, 2006; Encyclopedia of Modern Europe, 2006). Τα πάρκα αυτά προσέφεραν στα χαμηλά κοινωνικά στρώματα την επαφή με το φυσικό στοιχείο, ευκαιρίες αναψυχής, τη φυγή από τη σκληρή καθημερινότητα, καθώς και ένα περιβάλλον που ενίσχυε την υγεία και συνεπώς την παραγωγικότητά τους. Αποτέλεσαν τους «πνεύμονες της πόλης», στα λόγια του Camillo Sitte, που εξυγίαναν τον αέρα και την ατμόσφαιρα των βιομηχανικών πόλεων (MUMFORD, 1961). Για τα ανώτερα στρώματα ήταν ένας περίπατος στη φύση, μέσα στην πόλη, μια ευκαιρία επίδειξης υλικής και χρονικής αφθονίας, όσο και μοχλός κίνησης του κεφαλαίου στην αγορά ακινήτων των αναπλασμένων περιοχών. Στις παρεμβάσεις αυτές ξεχωρίζουν τα Volksparks, τα «πάρκα του λαού», στη Γερμανία, μια πρωτότυπη συμβολή στο σχεδιασμό των δημόσιων πάρκων. Χαρακτηρίζονται από απλότητα και λειτουργικότητα στο σχεδιασμό και τον εξοπλισμό, και προορίζονταν για τα εργατικά στρώματα, προσφέροντας ένα χώρο πρασίνου, αναψυχής, διασκέδασης, διοργάνωσης υπαίθριων αγορών και πανηγυριών, όσο και διαμαρτυρίας και πολιτικών δράσεων των εργατών (Encyclopedia of Modern Europe, 2006). Σε αυτά ενσωματώνονται και χώροι παιχνιδιού, αρχικά ως άδειοι ελεύθεροι χώροι πρασίνου με παγκάκια γύρω για την επίβλεψη των παιδιών από τους ενήλικες που τα συνόδευαν.

6. Παιδική χαρά σε περιοχή πρασίνου στην ακτή Karthäuser στο Erfurt. (Αρχείο της πόλης του Erfurt, Αρχείο Σχεδίων, ανυπόγραφο, απόσπασμα) Πρόκειται για μια απλή τετράγωνη έκταση στρωμένη με χαλίκι, με περιμετρική φύτευση και μόνο εξοπλισμό παγκάκια για τους επιβλέποντες ενήλικες, προορισμένη αποκλειστικά για το παιδικό παιχνίδι. Πηγή: (RIMBACH, 2010)

18

7 „Oeffentl. Spielplatz in Schandau a./Elbe“ «Παιδική Χαρά στο Shandau στην περιοχή του Έλβα» Κατά το σχεδιαστή Max Bertram, η ελεύθερη έκταση στο κέντρο του πάρκου είναι ιδανική για το παιδικό παιχνίδι. Η περιμετρική φύτευση προστατεύει αλλά και απομονώνει το χώρο. Πηγή: (RIMBACH, 2010)

8. Αναμνηστική Schillerpark

κάρτα.

„Planschwiese“,

Βερολίνο, περί τα 1920. Πισίνα για πλατσούρισμα μέσα σε πάρκο της πόλης. Πηγή: (RIMBACH, 2010)

9. „Mariendorf: Partie vom Kinder-Spielplatz“. Ιστορική αναμνηστική κάρτα γύρω στα 1900 (Landesarchive Berlin). Εκτός από την επιγραφή «Όψη της Παιδκής Χαράς» [Partie vom KinderSpielplatz] τίποτα δεν υποδηλώνει ότι πρόκειται για χώρο παιχνιδιού για παιδιά. Πρόκεται για τμήμα ενός πάρκου αναψυχής με καλλωπιστικά φυτά και περιπάτους. Πηγή: (RIMBACH, 2010)

19

Αθλητισμός και Παιδικοί κήποι

Η συστηματική μελέτη των παιδιών και του παιχνιδιού τους και η οργανωμένη ένταξή του στην καθημερινότητά τους έχει τις ρίζες της στη Γερμανία με παιδαγωγούς όπως ο Fröbel και ο F. L. Jahn , τα έργα των οποίων επηρέασαν καθοριστικά τις κατευθύνσεις των σχετικών θεωριών και της δημιουργίας και εξέλιξης των χώρων παιχνιδιού. Αθλητισμός

Ο F. L. Jahn συνέταξε ένα σύστημα γυμναστικών ασκήσεων το 1810, το οποίο οδήγησε στη δημιουργία γυμναστικών οργάνων που εγκαταστάθηκαν σε δημόσιους χώρους. Η γυμναστική και η σωματική άσκηση θεωρήθηκε απαραίτητη για την υγεία τόσο του σώματος όσο και του πνεύματος, αλλά και των ηθών, και γρήγορα επιδιώχθηκε η διάδοσή της στον αστικό πληθυσμό (HAHN, 2008). Η εμφάνιση του «γυμναστικού κινήματος» συμβάδισε με τους Γαλλογερμανικούς πολέμους αλλά και τον αυξανόμενο εθνικισμό που αναπτύχθηκε στην Ευρώπη το 19ο αιώνα. Τα γυμναστικά προγράμματα και οι αθλητικές διοργανώσεις διαμόρφωναν ένα κοινό σύστημα σωματικών ασκήσεων που ακολουθούσε η εθνική κοινότητα. Επιπλέον, το υγιές σώμα ήταν απαραίτητος φορέας του υγιούς πνεύματος. Τα μεγάλα αστικά πάρκα που προαναφέρθηκαν, εξοπλίστηκαν με αθλητικές εγκαταστάσεις ενώ εμφανίστηκαν και οι πρώτοι γυμναστικοί σύλλογοι. Το γερμανικής καταγωγής ρεύμα εξαπλώθηκε και σε άλλες χώρες της Ευρώπης και την Αμερική, επηρεάζοντας καθοριστικά τη σύνταξη των εθνικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων, ενώ συντέλεσε και στην καθιέρωση σχετικών εγκαταστάσεων στους δημόσιους χώρους αναψυχής ως και σήμερα.

Παιδικός Κήπος

Η επιρροή του Γερμανού παιδαγωγού Friedrich Fröbel(1782-1852), την ίδια περίοδο, υπήρξε εξίσου καθοριστική για την εξέλιξη των χώρων παιχνιδιού και αναψυχής. Ήταν ο εμπνευστής του Kindergarten, του «κήπου για παιδιά» και ο πρώτος που εισήγαγε τον όρο «παιδική χαρά» [Spielplatz] στο έργο του «Die Menschenerziehung», το 1826 (FROST, 2010; Neuer Thüringer Fröbelverein). Στο έργο αυτό περιγράφεται για πρώτη φορά η δομή και η κατασκευή ενός επιβλεπόμενου χώρου για το παιχνίδι των παιδιών, όπου βασικό χαρακτηριστικό είναι η μίμηση των «φυσικών» χώρων παιχνιδιού των παιδιών. Οι ιδέες του και η εφαρμογή τους στα εκπαιδευτήρια και τους παιδικούς κήπους του βασίζονταν στους προκατόχους του στη μελέτη της παιδικής συμπεριφοράς και ανατροφής Rousseau και Pestalozzi, αλλά κυρίως στην ίδια παρατήρηση των παιδιών, των χώρων παιχνιδιού τους και του τρόπου ανάπτυξής τους. Συνέταξε έτσι μια εκπαιδευτική πρακτική που ακολουθούσε στάδια, με βάση τις παρατηρήσεις του. Η επαφή με τη φύση και η ζωή έξω, τόσο σημαντικές για τα παιδιά, έπρεπε κατά το Fröbel να ενισχύονται και να αποτε-

20

λούν κατευθυντήρια αρχή μαζί με το παιχνίδι για οποιαδήποτε διαδικασία μάθησης και υγιούς ανάπτυξης. Το παιχνίδι, η εξερεύνηση, η φυσική δραστηριότητα αποτελούσαν για τον Fröbel όχι μόνο απλά εργαλεία για τη διδασκαλία, αλλά βασικά συστατικά της, καθώς και στοιχεία της πολιτισμικής και κοινωνικής προόδου (FROST, 2010). Το έργο του Fröbel και των Γερμανών γυμναστών υπήρξε καθοριστικό για την διάδοση και υιοθέτηση του «παιδικού κήπου για παιχνίδι» στην Ευρώπη και την Αμερική. Επιπλέον συνέβαλε στη διαμόρφωση δύο διαφορετικών προσεγγίσεων στην αντίληψη για το παιδικό παιχνίδι και το σχεδιασμό για αυτό: η κλασική αναπτυξιακή προσέγγιση αντιμετωπίζει το παιδί με επιστημονικό και βιολογικό τρόπο, δίδοντας έμφαση στην καθοδήγηση και τον έλεγχο του τρόπου που αναπτύσσεται σωματικά και πνευματικά, βασιζόμενη σε μια συστηματοποιημένη πρακτική διδασκαλίας. Η ρομαντική προσέγγιση δίνει έμφαση στην ελευθερία και τη δυναμική ανάπτυξη του παιδιού, χωρίς να περιορίζεται από τα αναπτυξιακά στάδια, και ενθαρρύνει την εμπειρική και αυθόρμητη μάθηση (HENDRICKS, 2001). Κοινό στοιχείο ωστόσο παραμένει η ιδέα της ανάγκης διασφάλισης του δικαιώματος στο παιχνίδι και τη σωματική δραστηριότητα όσο και της ορθολογικής και συστηματικής οργάνωσης αυτών των δραστηριοτήτων.

Αριστερά προς δεξιά: 10, 11: Ασκήσεις Σουηδικής Γυμναστικής. Πηγή: (HENDEY, 1915) Παράλληλα με το γερμανικό γυμναστικό κίνημα αναπτύσεται και διαδίδεται αντίστοιχο ρεύμα στη Σουηδία, το οποίο δεν περιλαμβάνει όργανα γυμναστικής, παρά αποτελείται από ασκήσεις του σώματος.

12: Η πρώτη αθλητική εγκατάσταση του Friedrich Wilhelm Jahn Erster στην Hasenheide στο Βερολίνο. Jahn-Museum. Πηγή: (HAHN, 2008) 13:Ο πρώτος «Παιδικός Κήπος» [Kindergarten] στο Blankenburg. FriedrichFröbel Gesellschaft. Πηγή: (HAHN, 2008) 14: Μια από τις πρώτες παιδικές χαρές της Αμερικής, 1908. Πηγή: (FROST, 2010). Πρόκειται επί της ουσίας για υπαίθρια γυμναστήρια -“outdoor gymnasia“- στα πρότυπα των γερμανικών εγκαταστάσεων στα δημόσια πάρκα.

15: Όργανα γυμναστικής στο πάρκο Seurassaari του Ελσίνκι. Φωτογραφία της συγγραφέως.

21

Κοινωνική Μεταρρύθμιση Θεσμοποίηση του Παιχνιδιού “Play organizers argued that the moral and social lessons implicit in these games [the street games] were lost if left to the vagaries and “anarchy” of the street. In short, they felt that children’s play was too important to be left to children.”

CAVALLO, Dominick. 1981. Muscles and Morals-Organized Playgrounds and Urban Reform, 1880-1920, σ. 25)

15, 16, 17. Φωτογραφίες από το περιοδικό Playground, 1914 της PAA. Οι φωτογραφίες φέρουν ως τίτλο το ρητορικό ερώτημα �Where shall they play?� . Κάτω από κάθε φωτογραφία οι λεζάντες περιγράφουν τους κινδύνους και τις αντιξοότητες με τις οποίες έρχονται αντιμέτωπα τα

22

Η κατασκευή παιδικών χαρών για μεγάλο διάστημα παρέμενε έργο μεμονωμένων προσπαθειών σε τοπικό κοινοτικό επίπεδο ή αποτέλεσα φιλανθρωπιών και πρωτοβουλιών παιδαγωγών, όπως οι προαναφερθέντες. Σε επίπεδο κεντρικής πολιτικής, η καταστολή προηγήθηκε της μέριμνας και της φροντίδας για τα παιδιά των φτωχών κυρίως κοινωνικών στρωμάτων. Τόσο στις πόλεις της Αμερικής όσο και της Ευρώπης η αντίδραση στα οξυνόμενα προβλήματα και την παραβατικότητα της νεολαίας εκδηλώθηκε αρχικά με τη μορφή απαγορευτικών νόμων, όπως η απαγόρευση παιδικών κήπων στην Πρωσία στο διάστημα 1851-1861, καθώς και η αποτροπή του παιχνιδιού στους δρόμους με ποινικές διώξεις στην Αμερική, μετατρέποντας πολλές φορές την ίδια την αποφυγή της σύλληψης σε παιχνίδι (HAHN, 2008; FROST, 2010). Εικόνα από παιδιά στο δικαστήριο και παίζοντας μπάλα στο δρόμο. Προς τα τέλη του 19ου αιώνα θα διαμορφωθούν προγράμματα με διαφορετικό προσανατολισμό για την αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων, καθώς επικρατούν νέες αντιλήψεις για την παιδικότητα και την αποτελεσματικότητα διαφορετικών παιδαγωγικών προσεγγίσεων για την ανατροφή των παιδιών. Η δημιουργία χώρων για το παιδικό παιχνίδι εντάχθηκε συστηματικά στην κεντρική μεταρ-

ρυθμιστική πολιτική της αναμόρφωσης των βιομηχανικών πόλεων στο γύρισμα του αιώνα. Η μελέτη της παιδικής ανάπτυξης και οι εξελικτικές και ψυχολογικές θεωρίες για τη σχέση της παιδικής ηλικίας με την ανάπτυξη και διαμόρφωση του ενήλικα, επηρέασαν τόσο τη μορφή των χώρων παιχνιδιού, όσο και την εκπαίδευση των παιδαγωγών που καλούνταν να επιβλέπουν και να κατευθύνουν το παιδικό παιχνίδι. Το βασικό συμπέρασμα των θεωριών αυτών υπήρξε ότι η κοινωνική συμπεριφορά και ένταξη στην κοινωνική ζωή μπορούσαν να διαμορφωθούν στους νέους μέσα από δραστηριότητες φυσικής άσκησης και παιχνιδιού (CAVALLO, 1981). Οι χώροι παιχνιδιού προσέλκυαν τα παιδιά μακριά από τους κινδύνους των δρόμων της πόλης σε ένα ευχάριστο και ελεγχόμενο περιβάλλον, όπου μέσα από το παιχνίδι μπορούσαν να διαμορφωθούν οι ηθικές αξίες και η κοινωνική τους συμπεριφορά. Η νεολαία ήταν αυτή που υπέφερε περισσότερο από την πυκνότητα κατοίκησης και δόμησης των βιομηχανικών πόλεων, ήταν εκτεθειμένη στους κινδύνους και τη βρωμιά των δρόμων, την κυκλοφορία των οχημάτων και την επιρροή των παραβατικών στοιχείων (FROST, 2010). Η «άναρχη» ζωή στους δρόμους θεωρούνταν ότι ενίσχυε τον ατομισμό και την ανηθικότητα ως κυρίαρχες δυνάμεις επιβίωσης, ενώ δεν επέτρεπε στα παιδιά να δράσουν και να αναπτυχθούν με βάση τις ανάγκες της ηλικίας τους. Οι ομαδικές δραστηριότητες και το παιχνίδι που προσαρμοζόταν στο αναπτυξιακό στάδιο του παιδιού θα οδηγούσαν στη διαμόρφωση της ορθής κοινωνικής συμπεριφοράς και την ανάπτυξη των προσωπικών δυνατοτήτων του κάθε παιδιού, αλλά προς όφελος του συνολικού καλού (CAVALLO, 1981). Έτσι, περί τα 1900, στις χώρες της Κεντρικής και Βόρειας Ευρώπης και στην Αμερική ιδρύθηκαν επιτροπές και επίσημοι κυβερνητικοί φορείς για την οργάνωση, την προώθηση και την κατασκευή παιδικών χαρών. To 1886 άνοιξε στο κοινό ο πρώτος «κήπος άμμου» [san garden] στη Βοστώνη, προοριζόμενος για νήπια 5 έως 10 ετών. Το 1891 ιδρύθηκε στη Γερμανία η Κεντρική Επιτροπή για την Προώθηση του Λαϊκού και Παιδικού Παιχνιδιού (Zentralausschuss zur Förderung der Volks- und Jugendspiele, Central Committee for the Advancement of Folk and Child Play) με σκοπό την ένταξη του παιχνιδιού στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Η επιτροπή αυτή συνέταξε το 1909 ένα εγχειρίδιο για την ένταξη των νέων διδακτικών πρακτικών στα σχολικά προγράμματα γυμναστικής συμπεριλαμβάνοντας πλέον και τα κορίτσια στις αθλητικές δραστηριότητες. Οι παιδικές χαρές εντάχθηκαν και στο σχεδιασμό των Volksparks, αρχικά με τη μορφή ελεύθερων εκτάσεων, με καθίσματα γύρω για την επίβλεψη από τους ενήλικες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το πάρκο του Αμβούργου [Hamburger Stadtpark], η κατασκευή του

παιδιά στις φτωχογειτονιές των αμερικανικών μητροπόλεων (συνανστροφή με μπεκρήδες και τζογαδόρους, παιχνίδι στις χωματερές, βρωμιά, παραβατικότητα). Σημαντικός παράγοντας στην «ανακάλυψη» αυτής της πραγματικότητας υπήρξε το βιβλίο του συνιδρητή της Playground Association of American, Jacob Riis, "How the Other Half Lives: Studies Among the Tenements of New York", 1890, μια από τις πρώτες περιπτώσεις φωτορεπορτάζ. Η επικέντρωση στις ιδιαίτερες συνθήκες των παιδιών καταδεικνύει ωστόσο και την πλευρά εκείνη των στικών μεταρρυθμιστικών κινημάτων και των θεσμών που τελικά εγκαθίδρυσαν, που μετέφερε το ζήτημα της φτώχειας και του αποκλεισμού στο απατηλά ουδέτερο πεδίο μιας συγκεκριμένης ηλικιακής μερίδας του πληθυσμού, προσπερνώντας εντελώς τις ταξικές διαστάσεις αυτών των συνθηκών.

23

οποίου ξεκίνησε στα 1912 και ολοκληρώθηκε μετά τον πόλεμο. Στην έκταση των 180 στρεμμάτων του διαμορφώθηκαν μεταξύ άλλων, χώροι αθλητισμού, λιβάδια για παιχνίδι [Spielwiesen], τεχνητές λίμνες και πισίνες, υπαίθριο θέατρο, καθώς και πέντε παιδικές χαρές [Spielplätze]. Γίνεται φανερό πως ο χώρος αυτός έχει εγγραφεί στη συλλογική συνείδηση (HAHN, 2008) και από το γεγονός πως χωροθετούνται πλέον παιδικές χαρές και μέσα στον ιστό της πόλης, στη διάρκεια του μεσοπολέμου.

18. Παιδιά σε μια παιδική χαρά της Νέας Υόρκης, περί τα 1908. (Library of Congress) Πηγή: (CAVALLO, 1981) Το παιχνίδι είναι απόλυτα οργανωμένο και έχει σαφείς στόχους ενίσχυσης της φυσικής κατάστασης και των κινητικών δεξιοτήτων, όπως η ισορροπία.

19. Καθιστικά για μικρά παιδιά στο Hamburger Stadtpark [Πάρκο της Πόλης του Αμβούργου] περί τα 1920. Πηγή: (ΗΑΗΝ, 2008)

Στην Αμερική, το 1904 ιδρύθηκε το Τμήμα Δημόσιας Αναψυχής της Αμερικανικής Ένωσης Πολιτών (Department of Public Recreation of the American Civic Union), ενώ το 1906 ιδρύθηκε η Εταιρία Παιδικών Χαρών της Αμερικής (Playground Association of America , PAA), που προώθησε δυναμικά το θεσμό των παιδικών χαρών και μέσω της ετήσιας έκδοσης του περιοδικού The Playground (FROST, 2010). Η PAA συνέβαλε καθοριστικά στην οργάνωση και διάδοση του ‘κινήματος για το παιχνίδι’ στις πόλεις της χώρας. Ως την ίδρυσή της, οι παιδικές χαρές αποτελούσαν πρωτοβουλίες φιλανθρωπιών ή δημιουργούνταν από την κοινότητα και περιλάμβαναν κατά κανόνα έναν αμμόλακο και μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα ενίοτε μια μεταλλική κατασκευή για γυμναστικές ασκήσεις. Με την οργανωτική πρόοδο του κινήματος οι παιδικές χαρές απέκτησαν σιγά σιγά μια τυποποίηση λειτουργιών. Κατά κανόνα οι χώροι παιχνιδιού χωροθετούνταν σε κενά των οικοδομικών τετραγώνων και περικλείονταν στις τρεις πλευρές από μεσοτοιχίες, ενώ στην τέταρτη πλευρά συνόρευαν με έναν πολυσύχναστο και πολύβουο δρόμο. Η μεγαλύτερη έκταση καταλαμβάνονταν από γήπεδα για κάποιο ομαδικό άθλημα όπως ποδόσφαιρο, και ο υπολειπόμενος χώρος εξοπλίζονταν με παιχνίδια για μικρότερα παιδιά, όπως τραμπάλες , για την άσκηση «ισορροπίας και υπευθυνότητας», λάκκους με άμμο και κούνιες (CAVALLO, 1981 σ. 27). Ο δημόσιος χώρος, ως οργανικό κομμάτι του αστικού ιστού και της καθημερινότητας της πόλης, συνδέεται παράλληλα και με την αναψυχή και τον ελεύθερο χρόνο του αστικού πληθυσμού και εξοπλίζεται ανάλογα. Σε εμπορικές εκθέσεις στις ΗΠΑ και τη Βρετανία παρουσιάζονταν εξοπλισμοί δημόσιων χώρων αναψυχής καθώς και παιδικών χαρών. Οι τελευταίες ενσωματώνονται σε δημόσιες πλατείες όσο και πάρκα -όπως αναφέρθηκε στην περίπτωση των Volksparks- ενώ άρχισαν να τυποποιούνται σταδιακά και τα στοιχεία αυτών των εγκαταστάσεων (RIMBACH, 2010). Η συστηματοποίηση σύντομα πέρασε και στον ορισμό προδιαγραφών αναφορικά με τη χωροθέτηση και την οργάνωση σε ευρύτερη κλίμακα σε σχέση με μεγέθη όπως η πυκνότητα κατοίκησης και η πληθυσμιακή συγκέντρωση των γειτονιών (FROST, 2010).

Σημαντικός παράγοντας για τη διάδοση των παιδικών χαρών και των εγκαταστάσεων αθλητισμού υπήρξε και ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, καθώς η ανάγκη για ικανούς και αξιόμαχους στρατιώτες αποτέλεσε ισχυρό μοχλό για την παροχή υπαίθριων χώρων άσκησης και παιχνιδιού στα φτωχά αστικά στρώματα (HENDRICKS, 2001). Συγχρόνως, κεντρικό παρέμενε το ζήτημα της απομάκρυνσης των παιδιών από τους δρόμους. Η παιδική χαρά αποτελούσε το τεχνητό αντίβαρο στη γοητεία της ζωής του δρόμου και της γειτονιάς, αλλά και το τμήμα αυτό του δη20. Τμήμα παιδικής χαράς της πλατείας Gustav- μόσιου χώρου που καλούνταν να διαμορφώσει τη συνείδηση της κοινόAdolf-Platz (σήμερα Mierendorffplatz) στο τητας για τη σύγχρονη πόλη στο νεαρό πληθυσμό της. Συγχρόνως, απαCharlottenburg, περί τα 1913. ντούσε στην ανάγκη μιας ορθολογικής και γραφειοκρατικής οργάνωσης Πηγή: (RIMBACH, 2010) και αντίληψης της σύγχρονης εποχής για την οργάνωση και τυποποίηση των λειτουργιών και δραστηριοτήτων της πόλης μηχανής.

24

Ο Μεσοπόλεμος σημαδεύεται από σημαντικές αλλαγές, οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές. Στην Αμερική, μετά το 1920, φορέας της οργάνωσης και κατεύθυνσης του παιχνιδιού έγινε ο θεσμός του δημόσιου σχολείου. Η μεταβολή αυτή στην αντιμετώπιση του ζητήματος του ελεύθερου χρόνου των παιδιών είχε τις ρίζες της σε μεγάλο βαθμό στην οικονομική κρίση που κορυφώθηκε στα τέλη της δεκαετίας και επέβαλε τη διαφορετική διαχείριση του δημόσιου χρήματος. Στη διάρκεια του οικονομικού κραχ το παιδικό παιχνίδι λάμβανε χώρα στο σχολικό προαύλιο και τους δρόμους, που αποδίδονταν ειδικά για το παιδικό παιχνίδι [playstreets]. Οι οικονομικές συνθήκες άρχισαν να μεταβάλλονται μετά το 1933 και την πολιτική του New Deal, αλλάζοντας και τις δυνατότητες για επενδύσεις στις πόλεις. Οι πολιτισμικές αλλαγές που σημειώθηκαν αυτήν την περίοδο, και ως το τέλος του πολέμου το 1945, έθεσαν τις βάσεις για τις νέες αντιλήψεις για το παιδί, το παιδικό παιχνίδι, όσο και τις παιδικές χαρές (FROST, 2010; CAVALLO, 1981). Η εξέλιξη των χώρων παιχνιδιού στις ΗΠΑ μεταπολεμικά είναι στενά συνδεδεμένη με την ιδιωτική πρωτοβουλία, καθώς και την εμπορική δραστηριότητα και τυποποίηση του εξοπλισμού. Ήδη, άλλωστε, από τη σύσταση των σχετικών φορέων εκδηλώθηκε αύξηση στη διάθεση σχετικών προϊόντων και παιδικών παιχνιδιών, στα πλαίσια μάλιστα μιας βιομηχανίας αυτοματοποιούμενης και μαζικοποιούμενης. Επιπλέον, βασικό χαρακτηριστικό της προσέγγισης στο παιχνίδι αποτελεί η μέριμνα για την ασφάλεια των παιδιών κατά το παιχνίδι, δεδομένο που επηρέασε και επηρεάζει ουσιαστικά το σχεδιασμό και φαίνεται να επιτείνεται και με τη θέσπιση κανονισμών για την προσβασιμότητα των δημόσιων χώρων. Η τάση αυτή διαφέρει από τις ευρωπαϊκές προσεγγίσεις και χωρικές οργανώσεις παιχνιδιού στις οποίες εμπεριέχονται ως και σήμερα το ρίσκο και ο ελεγχόμενος κίνδυνος.

21. Παιχνίδι στο δρόμο. Πηγή: (FROST, 2010)

22. Αθλοπαιδιές σε σχολικό προαύλιο.Πηγή: (Playground, 1914) Οι οργανωμένοι και θεσμοθετημένοι χώροι έρχονται να υποκαταστήσουν τα ανεξέλεγκτα σοκάκια των φωτογειτονιών.

23. Μια από τις πρώτες παιδικές χαρές στην Αμερική με το χαρακτηριστικό εξοπλισμό της εποχής από κοιλοδοκούς. 1900. Πηγή: (FROST, 2010)

25

Στην Ευρώπη, η πρωτοπορία των πρώτων είκοσι χρόνων του 20ου αιώνα ανακόπτεται πρώτα από την οικονομική κατάρρευση του 1929 και έπειτα από την άνοδο των φασιστικών καθεστώτων που οδήγησε και στον όλεθρο του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου. Στη Γερμανία, το ναζιστικό καθεστώς αφαίρεσε από το δημόσιο χώρο τα συστατικά του στοιχεία, περιορίζοντας την ελεύθερη πρόσβαση σε πολλές ομάδες πολιτών. Οι παιδικές χαρές, τα πάρκα και τα αθλητικά γήπεδα, όταν δεν εγκαταλείφθηκαν εντελώς, έγιναν φορείς των ιδεωδών του φυλετικού διαχωρισμού. Η κατασκευή παιδικών χαρών ανήκε πλέον στην αρμοδιότητα των δήμων και την ευχέρεια ιδιωτών. Η παράδοση των Volksparks διαλύθηκε, ενώ ο σχεδιασμός των εθνικοσοσιαλιστών προσανατολιζόταν στη μνημειακή εξύμνηση του καθεστώτος παρά στη μέριμνα για την παροχή κοινόχρηστων χώρων για τους πολίτες. Οι παραγόμενοι χώροι αποτελούνταν αφενός από την «κανονική» παιδική χαρά με τον οικείο εξοπλισμό, αφετέρου από το συμβολικό περιεχόμενο του καθεστώτος. Στους χώρους τους αναπαράγονταν τόσο οι φυλετικοί όσο και οι έμφυλοι διαχωρισμοί της ιδεολογίας του εθνικοσοσιαλισμού (RIMBACH, 2010). Εικόνες

24. Η παιδική χαρά της Wilhelm-SiegfriedStiftung, Erfurt, περί τα 1941. Είναι σαφής ο φυλετικός διαχωρισμός όσο και η οργάνωση των δραστηριοτήτων. Στην εικόνα 25 εικονίζεται παγκάκι της παιδικής χαράς που προορίζεται «μόνο για Άρειους» [Nur für Arier]. Πηγή: (RIMBACH, 2010)

26, 27. Junk Playground, Emdrup, Copenhagen, 1943. Πηγή: (BENGTSSON, 1970)

26

Η οικονομική δυσπραγία οδήγησε ωστόσο και σε νέες μορφές διαχείρισης του δημόσιου χώρου. Μια νέα μορφή παιδικής χαράς εμφανίζεται στη Δανία με εμπνευστή τον αρχιτέκτονα τοπίου Carl Theodor Sørensen(1893-1979) το 1931. Παρατηρώντας το παιδικό παιχνίδι στην πόλη, διαπίστωσε το μεγάλο ενδιαφέρον και την προτίμηση των παιδιών για τις οικοδομές και τα άδεια οικόπεδα, καθώς και τις χωματερές. Ο Sørensen πρότεινε τη δημιουργία ενός περιβάλλοντος όπου τα παιδιά θα μπορούσαν να επιδοθούν σε δραστηριότητες υπό άλλες συνθήκες απαγορευμένες, ενώ με την κατάλληλη καθοδήγηση από παιδαγωγούς θα μεταμόρφωναν το χώρο δημιουργώντας, αλλά και καταστρέφοντας. Η πρώτη εφαρμογή ενός τέτοιου εγχειρήματος, της “junk/waste playground”, έγινε το 1943 στο Empdrup της Δανίας, εν μέσω της ναζιστικής κατοχής. Η μορφή αυτή της οργάνωσης του παιδικού παιχνιδιού ακολουθήθηκε με ενθουσιασμό σε πολλές χώρες της Ευρώπης στα χρόνια μετά τον πόλεμο. Στη Μ. Βρετανία, η Lady Allen of Hurtwood συνέβαλε σημαντικά στη διάδοσή της, ενώ εισήγαγε και τη μέριμνα για το παιχνίδι των παιδιών με νοητική υστέρηση ή αναπηρίες. Στη Σουηδία διαδόθηκε μια εξέλιξη ή παραλλαγή αυτής της προσέγγισης, με τη διαμόρφωση φυσικών τοπίων για το ελεύθερο παιχνίδι και την εξερεύνηση.

27

B ΜΕΡΟΣ Μεταπολεμική εξέλιξη

28

Γενικο Πλαισιο Το τέλος του πολέμου έφερε τις περισσότερες ευρωπαϊκές πόλεις αντιμέτωπες με τεράστιες καταστροφές, που σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως το Rotterdam και το Βερολίνο, έφταναν την ισοπέδωση ολόκληρων περιοχών. Οι καταστροφές αυτές επέφεραν μια σειρά πολεοδομικών παρεμβάσεων, αμέσως μετά τον πόλεμο, αλλάζοντας ριζικά σε πολλές περιπτώσεις τον πολεοδομικό ιστό. Παράλληλα, η τεράστια δημογραφική αύξηση στις υπάρχουσες πόλεις όσο και η ραγδαία συρροή του αγροτικού πληθυσμού στα αστικά κέντρα οδήγησε σε μεγάλες επεκτάσεις των υπαρχόντων αστικών πυρήνων, καθώς και τη δημιουργία εξ ολοκλήρου νέων πόλεων σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες. Οι πολεοδομικές πρακτικές των πρώτων δεκαετιών (μετά το 1945 και έως τις αρχές του 1980) χαρακτηρίζονται από την υιοθέτηση ή/και διατήρηση των μεσοπολεμικών αντιλήψεων της γενικής συγκρότησης του χώρου (ΚΑΡΥΔΗΣ, 2006). Βασικά χαρακτηριστικά αυτής της πρακτικής αποτελούν το σύστημα της ελεύθερης διάταξης των κτιρίων στο χώρο, η πριμοδότηση του μεγάλου ύψους, ο λειτουργικός διαχωρισμός της κατοικίας, της κυκλοφορίας και των χώρων παραγωγής και αναψυχής, καθώς και ο επαναπροσδιορισμός της κυκλοφοριακής δομής των πόλεων με σαφή τη διευκόλυνση και ενίσχυση της χρήσης του αυτοκινήτου. Στους παλιούς πυρήνες των πόλεων λαμβάνουν χώρα εκτεταμένες αναπλάσεις, με βασικό άξονα την εξυπηρέτηση του αυτοκινήτου. Ωστόσο, οι ίδιες αυτές πρακτικές εξασφάλισαν στις σύγχρονες πόλεις ένα ισχυρό δίκτυο λειτουργιών κοινωνικής υποδομής και πρόνοιας. Τα προγράμματα αναπλάσεων όσο και επεκτάσεων περιελάμβαναν πλήθος λειτουργιών όπως νηπιαγωγεία, σχολεία, νοσοκομεία, αθλητικά κέντρα κτλ. Οι γενικές αυτές αρχές, όπως είναι φυσικό, διαφοροποιούνται λιγότερο ή και περισσότερο σε κάθε χώρα, ακόμη και σε κάθε πόλη, ανάλογα με τις ιδιαίτερες επικρατούσες συνθήκες που τη χαρακτηρίζουν, τις ιδιαίτερες ιστορικές καταβολές, τις οικονομικές και πολιτικές πρακτικές, αλλά και το πολιτισμικό πλαίσιο. Αντίστοιχα, ποικίλες είναι οι εκάστοτε αντιδράσεις και οι αντιμετωπίσεις των επιπτώσεων που εμφανίζονται. Η κριτική στις πολεοδομικές αυτές πρακτικές και το μονοδιάστατο αστικό χώρο τον οποίο παρήγαγαν, στην αποξένωση και την σημασιολογική του φτώχεια, αλλά και στην αναίρεση, ακόμα και την κατάργηση συστατικών των πόλεων όπως η πυκνότητα, η ανάμειξη χρήσεων, ανθρώπων, πολιτισμών, εμφανίστηκε πολύ νωρίς. Ήδη στα μέσα της δεκαετίας του 1960 φωνές όπως αυτή της Jane Jacobs επεσήμαναν την απονέκρωση της ζωής της γειτονιάς, την καταναγκαστική φύση του σύγχρονου αστικού τοπίου, την αποξενωτική επίδραση των μεγάλων υψών, της διασποράς και των αχανών, ασαφούς χρήσης ελεύθερων χώρων που διερρήγνυαν τη συνέχεια και τη συνοχή του ιστού (JACOBS, 1961). Η επαναφορά της μικρής κλίμακας, η ανασύσταση του οικοδομικού τετραγώνου ως πρωταρχικό στοιχείο άρθρωσης του αστικού χώρου, του αστικού μετώπου, της πολυλειτουργικής γειτονιάς ως ουσιαστικού στοιχείου ανάπτυξης και ανάπλασης, ο επαναπροσδιορισμός εν τέλει των συστατικών της σύγχρονης μητρόπολης, αποτελούν πλέον κυρίαρχα ζητήματα στις αρχές του 1980 και αρθρώνονται ως κυρίαρχες προσεγγίσεις και κατευθυντήριες γραμμές με τη «Χάρτα της Νέας Πολεοδομίας» στα 1998 (ΚΑΡΥΔΗΣ, 2006; CNU, 2001). Την αυγή του 21ου αιώνα σημαδεύει πλήθος αλλαγών, ανακατατάξεων, όσο και αντιθέσεων. Η ραγδαία αστικοποίηση, με την πλειοψηφία του παγκόσμιου πληθυσμού πια να ζει σε αστικά περιβάλλοντα, συμβαδίζει με την αναζήτηση νέων λύσεων στα πολεοδομικά ζητήματα, που δεν είναι πάντα απαλλαγμένες από τη νοσταλγία ενός χαμένου παρελθόντος. Η μεγάλη κινητικότητα και επικοινωνία που καθιστά εφικτή η παγκοσμιοποίηση, συνοδεύεται και από την αύξηση του φόβου του άλλου, από την ένταση των ανισοτήτων, την αναζήτηση της ασφάλειας, του διαχωρισμού, της περιχαράκωσης. Οι αντιφάσεις της σύγχρονης αστικής συνθήκης εγγράφονται εντονότατα στο δημόσιο χώρο και κατ’ επέκταση στους χώρους παιχνιδιού.

29

30

Η Θέση του Παιχνιδιού

Η νεωτερικότητα συνέλαβε το παιχνίδι ως μια βιολογικά ορμώμενη και ουσιώδη εκδήλωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς, γενεσιουργό δύναμη αλλά ταυτόχρονα και έκφραση του ανθρώπινου πολιτισμού (κατά το Χουιζίνγκα), με πρωταρχικά στοιχεία την ελευθερία, τον αυθορμητισμό και την επιδίωξη της χαράς και της ευχαρίστησης. Μέσω του παιχνιδιού ο άνθρωπος, και δη το παιδί, κατακτά και αναπτύσσει την αυτονομία και την ατομικότητά του. Την ίδια στιγμή, ωστόσο, το παιχνίδι αποτέλεσε αντικείμενο ορθολογικής οργάνωσης, συστηματοποίησης και καθοδήγησης, προς την επίτευξη συγκεκριμένων κοινωνικών, εκπαιδευτικών και πολιτικών στόχων (KOSLOVSKY, 2008). Οι παιδικές χαρές αποτέλεσαν σαφώς οριοθετημένες χωρικές μορφές του αστικού χώρου, επιβαλλόμενες εκ των άνω, υποβάλλοντας συγκεκριμένους τρόπους και μορφές παιχνιδιού και αποκλείοντας εκείνες που απειλούσαν -και απειλούν- την κανονικότητα και την ευρυθμία της σύγχρονης πόλης, όπως το παιχνίδι στους δρόμους. Την αντίφαση αυτή συμπυκνώνει η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Παιδιού το 1959, όπου αναγνωρίζεται το δικαίωμα του παιδιού στο ελεύθερο και δημιουργικό παιχνίδι, ορίζοντάς το συγχρόνως και ως εργαλείο κοινωνικής πολιτικής1. Η αντίφαση αυτή, που είναι εξάλλου εγγενής σε κάθε έκφανση κοινωνικής πολιτικής, μιας και αυτή πάντοτε εμπεριέχει το στοιχείο του κοινωνικού ελέγχου, καθόρισε σημαντικά την πορεία, τον προβληματισμό και το σχεδιασμό των χώρων παιχνιδιού. Το 1989 η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού υιοθετήθηκε ομόφωνα από τα Ηνωμένα Έθνη και ως σήμερα έχει επικυρωθεί από 193 χώρες, της Ελλάδας συμπεριλαμβανομένης το 19922, διασφαλίζοντας το δικαίωμα του παιδιού «στην ανάπαυση και στις δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου, στην ενασχόληση με ψυχαγωγικά παιχνίδια και δραστηριότητες που είναι κατάλληλες για την ηλικία του και στην ελεύθερη συμμετοχή στην πολιτιστική και καλλιτεχνική ζωή»3. Η χρήση του επιθετικού προσδιορισμού «ελεύθερος» που συνοδεύει το χρόνο του παιδικού παιχνιδιού -αλλά και το χώρο που το φιλοξενεί- σηματοδοτεί την αλλαγή στις αντιλήψεις και τα δεδομένα ως προς την παρουσία των παιδιών στην πόλη. Η δράση στα πλαίσια αυτού του χωροχρόνου διαχωρίζεται από τον υπόλοιπο «κατειλημμένο» από άλλες δραστηριότητες πιο σημαντικές και παραγωγικές, και ορίζεται ουσιαστικά ως ένα κενό ανάπαυσης στον τελευταίο (ΚΑΙΣΑΡΗ, 2005).

1 Στο άρθρο 7 της Διακήρυξης κατοχυρώνεται το δικαίωμα κάθε παιδιού στη δημόσια και υποχρεωτική εκπαίδευση, που θα προωθήσει τη γενική του καλλιέργεια και θα εξασφαλίσει τη δυνατότητα να αναπτύξει επί ίσοις όροις τις δεξιότητές του, την ατομική του κρίση,, καθώς και τις ηθικές και κοινωνικές του ευθύνες, ώστε να αποτελέσει ένα χρήσιμο μέλος της κοινωνίας του. κύρια ευθύνη για τη διασφάλιση των ανωτέρω φέρουν οι γονείς. Το παιχνίδι και η αναψυχή αποτελούν αναφαίρετο δικαίωμα του παιδιού, στο οποίο πρέπει να έχει απρόσκοπτη πρόσβαση, ενώ οφείλει να εξυπηρετεί τους ίδιους στόχους με την εκπαίδευση. Η κοινωνία όσο και οι κρατικοί φορείς υποχρεούνται να προωθήσουν και να εξασφαλίσουν αυτό το δικαίωμα. (“[…]The child shall have full opportunity for play and recreation, which should be directed to the same purposes as education; society and the public authorities shall endeavour to promote the enjoyment of this right.” ) βλέπε UN. United Nations Cyberschoolbus-Declaration of the rights of the child. United Nations Cyberschoolbus. [Ηλεκτρονικό] United Nations 2011.[Παραπομπή: 27 Ιουλίου 2011.] http://www.un.org/cyberschoolbus/humanrights/resources/child.asp 2 Unicef. Ελληνική Εθνική Επιτροπή UNICEF. Η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού. [Ηλεκτρονικό] [Παραπομπή: 20 Μάιος 2011.] http://www.unicef.gr/reports/symb.php#list.

3 Ό.π. Άρθρο 31, §1

31

Επιστήμες όπως η κοινωνιολογία και η αστική γεωγραφία διερευνούν από τα τέλη του 20ού αιώνα τις μεταβολές στις χωρικότητες των παιδιών, το συνεχή τους αποκλεισμό από τη δημόσια σφαίρα και την παράλληλη απομόνωσή τους στην ιδιωτική σφαίρα του σπιτιού ή του αυτοκινήτου, καθώς και την πρόσφατα ολοένα εντεινόμενη στροφή των παιδιών στην απομόνωση του εικονικού χώρου (AITKEN, 2001). Όλες αυτές οι παράμετροι, σε συνδυασμό με μεταβαλλόμενες αντιλήψεις στο σύνολο της κοινωνικής ζωής που αφορούν στην ασφάλεια, στην οργάνωση του χρόνου (και του χώρου), στο δημόσιο χώρο, αλλά και στην εμπορευματοποίηση των εκδηλώσεων σε αυτόν και γύρω από αυτόν, επηρεάζουν τους χώρους παιχνιδιού, τη μορφή και τη δομή τους, τη θέση τους στην πόλη.

32

Οι Χώροι Παιχνιδιού «Μέσα στην παιδική χαρά βασιλεύει μια απόλυτη και ιδιόμορφη τάξη», Γιόχαν Χουιζίνγκα Οι χώροι παιχνιδιού μεταπολεμικά εντάχθηκαν στον πολεοδομικό σχεδιασμό στις παρεμβάσεις ανάπλασης και ανοικοδόμησης στους υπάρχοντες αστικούς πυρήνες, αλλά και ως οργανικό κομμάτι στο σχεδιασμό των επεκτάσεων και των νέων πολεοδομικών ενοτήτων1. Θεσπίστηκαν κανονισμοί τόσο για τη χωροθέτηση των παιδότοπων στον ιστό, σε αναλογικές σχέσεις με τον πληθυσμό, όσο και προδιαγραφές για τα στοιχεία του εξοπλισμού τους2. Η έρευνα και η μελέτη των χώρων αναψυχής και παιχνιδιού, καθώς και η οργάνωση, ο σχεδιασμός και ο συντονισμός εκτέλεσης αυτών αναλαμβάνεται από οργανωμένους φορείς, οι περισσότεροι από τους οποίους είχαν συγκροτηθεί ήδη προπολεμικά, κρατικούς/ δημόσιους αλλά και ιδιωτικής πρωτοβουλίας3. Η χωροθέτηση όσο και η δομή των χώρων αναψυχής και παιχνιδιού έγινε και με γνώμονα την ηλικιακή ιεράρχηση, σε αντιστοιχία με τις διαφορετικές ανάγκες κατά την ανάπτυξη και ωρίμανση του παιδιού. Οι χώροι σε άμεση επαφή με τα κατώφλια των σπιτιών και ανάμεσα στα κτίρια ενός ΟΤ ή ενός συγκροτήματος διαμορφώθηκαν ώστε να φιλοξενήσουν το παιχνίδι των νηπίων και των παιδιών προσχολικής ηλικίας, καθώς παρέχουν την ασφάλεια, την εγγύτητα και τη γνωριμότητα του σπιτιού και του γονιού. Στην ευρύτερη περιοχή, εγκαταστάσεις αθλητισμού και μεγαλύτερα σύνολα κοντά στα σχολεία αλλά και στις διαδρομές ανάμεσα σε αυτά και τις κατοικίες προορίζονταν για τις σχολικές ηλικίες και εφήβους, ενώ αστικά πάρκα ή ενότητες μέσα σε αυτά αποτέλεσαν το δημόσιο χώρο αναψυχής τόσο για παιδιά όσο και ενήλικες. Η ύπαρξη ενός κοινού οικονομικού και πολιτισμικού πλαισίου στις ανεπτυγμένες χώρες της Δύσης μετά τον πόλεμο σε μεγάλο βαθμό διαμόρφωσε την παγίωση ορισμένων στοιχείων χαρακτηριστικών των παιδικών χαρών, όπως τα βασικά στοιχεία εξοπλισμού (κούνιες, τραμπάλες, τσουλήθρες, σκάμμα άμμου), αλλά και οι ανωτέρω αναφερόμενες ιεραρχήσεις. Στην εξέταση παραδειγμάτων από πόλεις της Ευρώπης αλλά και της βορείου Αμερικής, διαπιστώνονται πλείστες ομοιότητες, ενώ κι η θεωρητική αναζήτηση και ο προβληματισμός 1 Το 1968 οι παιδικές χαρές ενσωματώθηκαν στο Πολεοδομικό Σχέδιο (Bebauungsplan) στη γερμανική νομοθεσία, ενώ το 1970 παραδίδεται από την «Επιτροπή για το Περιβάλλον των Παιδιών» στην κυβέρνηση της Σουηδίας ολοκληρωμένη μελέτη για την οργάνωση και το σχεδιασμό των χώρων παιχνιδιού και αναψυχής.

Der Kinderspielplatz im Bebauungsplan-Bedarfsfragen. RICHTER, Gerhard. 1973. [επιμ.] BUND DEUTSCHER LANDSCHAFTS-ARCHITEKTEN. München : Georg D.W.Callwez, 1973. Τόμ. 14th seminar, και WOHLIN, Hans. 1972. Freiflächen für Kinder:Wo spielen sie morgen? [μεταφρ.] Christoph REPENTHIN. München : Georg D.W.Callwey, 1972, αντίστοιχα.

2 Η Deutsche Olympische Gesellschaft-DOG (Γερμανική Ολυμπιακή Επιτροπή) όριζε το 1967: 1. Παιδικές χαρές για παιδιά έως 5 ετών: απαραίτητος ωφέλιμος χώρος 0,5 τμ/κάτοικο επιθυμητό εμβαδόν 150 τμ, όχι μικρότερο των 25 τμ, σε απόσταση γύρω από την κατοικία με μέγιστη ακτίνα 100 μέτρων.

2. Παιδικές χαρές για παιδιά από 6 έως 9 ετών: απαραίτητος ωφέλιμος χώρος 0,5 τμ/ κάτοικο, επιθυμητό εμβαδόν μεταξύ 400 τμ και 800 τμ, σε μέγιστη απόσταση από τις εξυπηρετούμενες κατοικίες 500 μ.

3. Παιδικές χαρές για παιδιά και νέους από 10 έως 17 ετών: απαραίτητος ωφέλιμος χώρος 0,5 τμ/κάτοικο, επιθυμητό εμβαδόν από 600 τμ έως 4000 τμ, σε μέγιστη απόσταση από την εξυπηρετούμενη οικιστική ομάδα 1000μ. Στα αναφερόμενα τμ περιλαμβάνονται γήπεδα για αθλοπαιδιές εν είδη ελεύθερων εκτάσεων γρασιδιού ή και διαμορφωμένα, καθώς και οι χώροι με εξοπλισμό παιχνιδιού. Ό.π.

3 Αναφέρονται ενδεικτικά: Pro Joventute («Για τους Νέους»), 1912, Ελβετία. Deutsche Olympische Gesellschaft (Γερμανική Ολυμπιακή Επιτροπή), 1951, και Bund Deutscher Landschafts-Architekten (η Γερμανική Ένωση Αρχιτεκτόνων Τοπίου), 1913, Γερμανία. National Recreation and Park Association, 1965, ΗΠΑ, που αποτελεί τη συγχώνευση πέντε δημόσιεων φορέων: της National Recreation Association (NRA), του American Institute of Park Executives (AIPE), της American Recreation Society (ARS), της the National Conference on State Parks (NCSP), και της American Association of Zoological Parks and Aquariums.

33

πάνω στα θέματα που αφορούν στο παιδικό παιχνίδι και τους χώρους που το φιλοξενούν βασίζεται σε έντονη ανταλλαγή απόψεων και πληροφοριών. Στα πλαίσια και αυτής τη γενικής συστηματοποίησης και οργάνωσης, ωστόσο, υπάρχουν ποικίλες εφαρμογές που διαφέρουν από τόπο σε τόπο, και εδράζονται στις ιδιαίτερες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες, το εκάστοτε θεσμικό πλαίσιο που εφαρμόζεται στη διαδικασία του πολεοδομικού αλλά και αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, καθώς και τις ιδιαίτερες παραδόσεις στο σχεδιασμό του δημόσιου χώρου. Στις ΗΠΑ η παραγωγή χώρων και αντικειμένων παιχνιδιού είχε ήδη διαμορφώσει μια σημαντική παράδοση και ποικιλία εφαρμογών, υπό την αιγίδα του επίσημου φορέα της PAA και της NRA μετέπειτα (βλ. υποσημείωση 10, σελ. 31). Χώρες της Ευρώπης όπως η Γερμανία, η Ολλανδία, η Σουηδία και η Δανία, με πυκνούς αστικούς ιστούς εφήρμοσαν καινοτόμες προσεγγίσεις στη διαμόρφωση του δημόσιου χώρου ώστε να φιλοξενήσει το παιδικό παιχνίδι, όπως η απόδοση δρόμων στην αποκλειστική κυκλοφορία των πεζών, αλλά και η αναμόρφωση και αξιοποίηση κατεξοχήν ιδιωτικών χώρων όπως τα εσωτερικά των οικοδομικών τετραγώνων, προς δημόσιο όφελος. Στη Δανία έχει την αφετηρία της και η πρωτότυπη προσέγγιση στο παιδικό παιχνίδι, η junk playground. Η παράδοση των αστικών πάρκων επίσης βρίσκει την έκφρασή της σε χώρους παιχνιδιού με κυρίαρχο το φυσικό στοιχείο, όπως τα πάρκα παιχνιδιού στη Γερμανία, ή οι adventure playgrounds στη Σουηδία και την Μεγάλη Βρετανία. Στη συνέχεια εξετάζονται ορισμένα παραδείγματα χώρων παιχνιδιού σε σχέση με τον τρόπο ένταξής τους στον αστικό ιστό. Ο σχεδιασμός αποτελεί προϊόν τόσο επώνυμων αρχιτεκτόνων -όπως οι παιδικές χαρές του Aldo van Eyck στο Άμστερνταμ ή ο παιδικός κήπος του Δημήτρη Πικιώνη στην Αθήνα- όσο και αποτέλεσμα των κατευθύνσεων και προδιαγραφών των εκάστοτε «ανώνυμων» φορέων σχεδιασμού και κατασκευής -όπως πλήθος παιδικών χαρών στα νέα οικιστικά σύνολα των ευρωπαϊκών πόλεων ή η μεγάλη πλειοψηφία των αθηναϊκών παιδικών χαρών. Στόχο της εξέτασής τους αποτελεί, πέραν της τυπολογικής κατηγοριοποίησης, η διερεύνηση των διαφόρων προσεγγίσεων πάνω στην κοινή θεματική του χώρου παιχνιδιού στη δυτική μητρόπολη και ο εντοπισμός των ειδοποιών τους χαρακτηριστικών ως στοιχείων οργάνωσης του αστικού χώρου.

Sekundärverkehrstraße= Δευτερεύον Οδικό Δίκτυο Erschließungstraße= Συλλεκτήρια Οδός Vorfahrtstraße= Οδός Εισόδου Zufahrtsstraße= Οδός πρόσβασης Fußgängerstraße, Parkband= Πεζόδρομος, Ζώνη Στάθμευσης Sekundärstraße= Δευτερεύουσα Οδός Unterirdische Quartiersgarage= Υπόγειο γκαράζ γειτονιάς

34

Α. Ένταξη σε Υπάρχοντα Πολεοδομικό Ιστό

Η πυκνότητα δόμησης στους ιστορικούς πυρήνες των πόλεων οδήγησε στην αναζήτηση λύσεων που θα αξιοποιούσαν το λανθάνον δυναμικό του ιστού. Ήδη μεγάλο κομμάτι του κτιριακού αποθέματος, εκτός των προβλημάτων που ανέκυπταν από τις φθορές παλαίωσης, αδυνατούσε να ανταποκριθεί στις νέες απαιτήσεις του σύγχρονου τρόπου ζωής και του διαρκώς βελτιούμενου επιπέδου διαβίωσης, ειδικά μετά το 1950. Μικρότερης ή μεγαλύτερης κλίμακας αναπλάσεις στα ιστορικά κέντρα περιελάμβαναν συνεπώς από μικρής και σημειακής κλίμακας παρεμβάσεις, όπως τον εκσυγχρονισμό των κτιριακών υποδομών -όπως η προσθήκη ανελκυστήρων και η επιδιόρθωση υδραυλικών και ηλεκτρικών εγκαταστάσεων- και αποκαταστάσεις φθορών, έως και επεμβάσεις σε ευρύτερη κλίμακα, όπως τη ρύθμιση του οδικού δικτύου και την αλλαγή χρήσεων (TRACHSEL, και συν., 1968; WOHLIN, 1972).

L Spielpark= Πάρκο παιχνιδιού I Sportplatz= Γήπεδο αθλητισμού M Konditionsporthalle= Κλειστό Γυμανστήριο Schwimmhalle= Κλειστή πισίνα Sportboothafen= Μαρίνα σκαφών

Αριστερά 28. Σχέδιο για την ιεράρχηση του οδικού δικτύου και τη ρύθμιση της κυκλοφορίας σε ένα τμήμα της περιοχής Östermalm της Στοκχόλμης. Από αριστερά προς τα δεξιά παρουσιάζονται η υπάρχουσα κατάσταση, με σχεδόν ανύπαρκτη ιεράρχηση, έπειτα η σταδιακή ρύθμιση και εξυγείανση της περιοχής, με την τελική εικόνα να περιλαμβάνει ένα δίκτυο πεζοδρόμων και ενοποιημένους ακάλυπτους στα ΟΤ. Δεξιά 29. Γενικό σχέδιο κοινόχρηστων χώρων πρασίνου με προσδιορισμό βασικών χρήσεων. Σε αυτά τα σχέδια της δεκαετίας του 1960 διακρίνεται η πολεοδομική πρακτική της δημιουργίας δικτύων κυκλοφορίας όσο και αναψυχής για τους κατοίκους της πόλης, με προτεραιότητα στην κίνηση των πεζών και των παιδιών (βλέπε δεξιά πάρκα παιχνιδιού). Πηγή: (WOHLIN, 1972)

35

I.

Στο Εσωτερικό του Οικοδομικού Τετραγώνου

Ήδη από το 1939, στην πόλη της Κοπεγχάγης οριζόταν η ενοποίηση των ιδιοκτησιών στο εσωτερικό των ΟΤ και την αναδιαμόρφωση του χώρου σε παιδικές χαρές και αύλειο χώρο των γύρω κατοικιών, η συντήρηση και προστασία του οποίου ήταν ευθύνη των περιοίκων και ιδιοκτητών, ενώ το σχεδιασμό και εξοπλισμό αναλάμβανε ο δήμος. Η πρακτική αυτή, που εφαρμόστηκε και σε άλλες πόλεις της Σκανδιναβίας (όπως η Στοκχόλμη) αλλά και άλλων ευρωπαϊκών χωρών (WOHLIN, 1972), εξασφαλίζει έναν περίκλειστο και ελεγχόμενο κοινόχρηστο χώρο στον οποίο με κατάλληλες παρεμβάσεις διαμορφώνονται προσβάσεις στα κλιμακοστάσια των γύρω κτιρίων. Στα ισόγεια, που συχνά συνέβαινε να είναι καταστήματα με τους αποθηκευτικούς χώρους προς την εσωτερική αυλή ή άλλοι βοηθητικοί χώροι και εργαστήρια, εγκαθίστανται οι κοινόχρηστες εξυπηρετήσεις όπως τα πλυσταριά ή αποθήκες των κατοικιών, ή ακόμη και παιδικοί σταθμοί. Η άμεση πρόσβαση στον αύλειο χώρο αλλά και η οπτική επαφή από τους χώρους αυτούς, εξασφάλιζε τη δυνατότητα επίβλεψης και εποπτείας του παιδικού παιχνιδιού. Η στάθμευση οχημάτων μεταφέρεται υπόγεια, όπου αυτό είναι εφικτό.

Αναπλάσεις εσωτερικού ΟΤ στην Κοπεγχάγη, Δανία. Σχέδια του Τμήματος Δημοσίων Έργων του Δήμου. Κάτω, η 30 εικονίζει την κατάσταση πριν την επέμβαση, ενώ οι επόμενες δύο (31,32) αποτελούν όψεις της τελικής κατάστασης. Απέναντι, οι εικόνες 33 και 34 εικονίζουν την κατάσταση και τη αποτύπωσή της, πριν και μετά την ανάπλαση κατά το προτεινόμενο σχέδιο, αντίστοιχα. Πηγή: (TRACHSEL, και συν., 1968)

36

37

Συγκρότημα κοινωνικής κατοικίας στο Göteborg της Σουηδίας, πριν (38, 39) και μετά (40) την ανάπλαση. Πηγή: (BENGTSSON, 1970)

38

38

40

39

Αναπλάσεις ΟΤ στην περιοχή Välby της Κοπεγχάγης.

41 Κεντρικά έχει σχεδιαστεί περίκλειστη παιδική χαρά. Η δεξιά άνω γωνιά είναι η παιδική χαρά για παιδιά νηπιακής ηλικίας. Τα όρια τόσο μεταξύ των παιδικών χαρών όσο και του χώρου παιχνιδιού και των χώρων κίνησης και άλλων χρήσεων της αυλής διαμορφώνονται με θαμνώδη φύτευση, ενώ ψηλή φύτευση άλλοτε ενισχύει το όριο -στην περίπτωση του σκάμματος δημιουργεί «πλάτη» προς το χώρο στάθμευσης των ποδηλάτων- άλλοτε τονίζει την κίνηση -στην περίπτωση του διαδρόμου που οδηγεί στην παιδική χαρά των νηπίων.

Στο επόμενο παράδειγμα (42) έχουν διαταχθεί διαδοχικά μια περιοχή για φύτευση λουλουδιών, παιχνιδότοπος, γήπεδο, παιδική χαρά για μικρά παιδιά. Σήμερα (43) η διαμόρφωση έχει μεταβληθεί ώστε να δημιουργείται ένα πέρασμα μέσα από το οικοδομικό τετράγωνο για πεζούς και ποδηλάτες, με χώρους αθλητισμού και χώρους στάσης και παιχνιδιού. Πηγή: (WOHLIN, 1972) και Google Maps

39

Playstreets Μια άλλη λύση στους πυκνούς ιστορικούς ιστούς υπήρξε η δημιουργία των “playstreets” [παιχνιδόδρομοι]. Πρόκειται για ό,τι σήμερα ονομάζουμε πεζόδρομους, εξοπλισμένους όμως με όργανα παιχνιδιού. Στενά δρομάκια και αδιέξοδα αναδιαμορφώνονταν με διαφορετική πλακόστρωση, φύτευση και εξοπλισμό παιχνιδιού, ενώ η διέλευση και στάθμευση οχημάτων αποκλειόταν. Η λύση αυτή απαντούσε και στην εμφανή και διαπιστώμενη προτίμηση των παιδιών στο παιχνίδι και τη ζωή στο δρόμο. Ειδικά στα αστικά κέντρα όπου η στενότητα του χώρου και η πυκνή δόμηση δεν έδινε πολλές άλλες δυνατότητες και επιλογές στην άμεση γειτονιά του σπιτιού, ο δρόμος αποτελούσε τη μοναδική διέξοδο. Εκτός όμως της ανάγκης, η ίδια η φύση του δρόμου της αστικής γειτονιάς έλκυε τις παιδικές δραστηριότητες και το ενδιαφέρον, καθώς αφενός εκεί διαδραματιζόταν όλη η ζωή της γειτονιάς, οι εμπορικές και κοινωνικές της συναλλαγές, αφετέρου ο δρόμος ήταν -και είναι- ο πρώτος χώρος κοινωνικοποίησης του παιδιού έξω από το σπίτι και αυτός που το συνδέει με τους πιο απομακρυσμένους, όπως το σχολείο ή τα σπίτια των φίλων του. Είναι τόπος συνάντησης και αγωγός των κινήσεων στην πόλη. Έχει αναλυθεί παραπάνω η πολεμική ενάντια στην παιδική παρουσία στους δρόμους και η επιδίωξη της χωρικής οριοθέτησης και καθορισμού του παιχνιδιού σε ειδικά για αυτό το σκοπό προοριζόμενους χώρους. Ο αντίλογος στην ανωτέρω πρακτική του πεζοδρόμου-παιχνιδόδρομου βασίστηκε σε αυτήν ακριβώς την επιχειρηματολογία και στην επιμονή μιας ορθολογικής και λειτουργικά καθαρής οργάνωσης του αστικού χώρου (TRACHSEL, και συν., 1968). Ωστόσο, τόσο στην περίπτωση της Κοπεγχάγης, όσο και σε αυτήν της Ολλανδίας που 44. Σχέδιο για τη μετατροπή οδών σε παιχνιδόδρομους. Οι παιχνιδόδρομοι και οι αυτοκινητόδρομοι εναλάσσονται για την παράλληλη ομαλή εξυπηρέτηση της οδικής κυκλοφορίας. Πηγή: (TRACHSEL, και

συν., 1968)

40

επάνω 45. Musholm Gade Δρόμος παιχνιδιού στην Κοπεγχάγη. Περιοχή 1: για μεγαλύτερα παιδιά Περιοχή 2: για νήπια. Δεξιά 46. Αποψη της οδού. Η περιοχή κίνησης διαχωρίζεται από αυτήν του παιχνιδιού. Πηγή: (TRACHSEL, και συν., 1968)

εφήρμοσε σε πολλές της πόλεις τον αντίστοιχο θεσμό των woonerf, και τις αναπλάσεις και κυκλοφοριακές επεμβάσεις της Στοκχόλμης, είναι εμφανή τα θετικά στοιχεία αυτής της πρακτικής, καθώς σήμερα τέτοιοι πεζόδρομοι αποτελούν κύριους παράγοντες βελτίωσης της ποιότητας ζωής στα αστικά κέντρα. Εκτός από αναγκαίοι ελεύθεροι χώροι στάσης και αναψυχής σε άμεση σχέση με την κατοικία -και όχι μόνο- είναι χώροι που εξυπηρετούν και διευκολύνουν τη βιώσιμη μετακίνηση με εναλλακτικά των μηχανοκίνητων μέσα μεταφοράς. Όσον αφορά στο ρόλο τους στη ζωή των παιδιών τελικά, ως ο αμέσως επόμενος χώρος κίνησης, δράσης και άρα κοινωνικοποίησης μετά το σπίτι, αποτελούν καθοριστικά στοιχεία για τη διαδικασία οικειοποίησης του αστικού χώρου και την ομαλή μετάβαση από την κλίμακα και την ασφάλεια της κατοικίας σε αυτήν της πόλης (ΜΗΤΟΥΛΑΣ, 2005; ΚΑΙΣΑΡΗ, 2005; WARD, 1990).

41

IΙ.

Σε Αστικά Κενά Aldo van Eyck-Η περίπτωση του Άμστερνταμ The city without the child’s particular motion is a malignant paradox. The child discovers its identity against all odds, damaged and damaging in perpetual danger and incidental sunshine. Edged towards the periphery of attention, the child survives an emotional and unproductive quantum. When snow falls on cities, the child, taking over for a while, is all at once Lord of the city. Now if the child, thus assisted, rediscovers the city, the city may still rediscover its children. If childhood is a journey, let us see that the child does not travel by night. Where there is some room, something more permanent than snow can still be provided as a modest correction. Something, unlike snow, the city can absorb; and not altogether unlike the many incidental things already there the child adapts anyhow to its own needs at its own hazard’.

Aldo Van Eyck (1956) Aldo Van Eyck’s Works, Compilation By Vincent Ligtelijn, Birkhauser Publishers, Basel, 19991

Εξαιρετικό παράδειγμα της διαχείρισης αυτής της μετάβασης αποτελούν οι παιδικές χαρές του Άμστερνταμ -και άλλων πόλεων της Ολλανδίας στο ίδιο πρότυπο- κύριος εμπνευστής και σχεδιαστής των οποίων ήταν ο Aldo van Eyck. Οι παιδικές χαρές του Άμστερνταμ αποτέλεσαν την πρώτη περίπτωση συμμετοχής των πολιτών στο σχεδιασμό και τη διαμόρφωση του αστικού περιβάλλοντος. Οι δημότες μπορούσαν να αιτηθούν την κατασκευή μιας παιδικής χαράς στη γειτονιά τους στο Τμήμα Δημοσίων Έργων της πόλης 2. Ακριβώς αυτή η διαδικασία κατασκευής τους κατέστησε τις παιδικές χαρές οργανικό και συνεκτικό κομμάτι του ιστού και της ζωής της πόλης. Υπήρξαν απαντήσεις στις άμεσες ανάγκες του πληθυσμού, εντασσόμενες στην κίνηση, τις δραστηριότητες και την καθημερινή τους ζωή στην πόλη, και συγχρόνως ανατροπή της ολιστικής και εκ των άνω επιβαλλόμενης πρακτικής σχεδιασμού. Η προσέγγιση του Aldo van Eyck απηχεί και εμπνέεται από τη σύγχρονη αμφισβήτηση της αυταρχικότητας της μοντερνιστικής πολεοδομίας όπως αυτή διατυπώθηκε από το CIAM και τη Χάρτα των Αθηνών, και εντάσσεται στον προβληματισμό και την αναζήτηση της πνεύματος του τόπου, της βιωματικής εμπειρίας του και της δημιουργίας καταστάσεων σε αυτόν (LEFAIVRE, και συν., 2002). Τα εργαλεία του van Eyck είναι αφαιρετικές, αρχετυπικές μορφές, τόσο στο επίπεδο των αντικειμένων όσο και της σύνθεσής τους στο χώρο, που σκοπό έχουν να ενθαρρύνουν το ελεύθερο παιχνίδι, να δημιουργήσουν την αφορμή για κίνηση και χρήση του χώρου. Η εγκατάσταση των παιχνιδιών σε αστικά κενά, σε χώρους δηλαδή της πόλης που δεν έχουν χρήση, τα νοηματοδοτεί και συγχρόνως αποκαθιστά τη συνέχεια του ιστού που αυτά διαρρηγνύουν. Στοιχεία των συνθέσεων είναι το σκάμμα άμμου, οι κατασκευές για αναρρίχηση, το σκυρόδεμα, οι βασικές γεωμετρικές μορφές του κύκλου, του τετραγώνου, της αψίδας, και μια σειρά απλών συνθετικών αρχών, διαμορφώνοντας ένα modulus απλό όσο και οικονομικό, χαρακτηριστικά αστικό.

42

1 draftwork’s architects. 2009. When Snow Falls On Cities | London February 02. PaperMachines. [Ηλεκτρονικό] Monday 2 February 2009. [Παραπομπή: 10 Ιουνίου 2011.] http://papermachines.blogspot. com/2009/02/dsc03631-by-draftworks-on-flickr.html.

2 Στα τέλη του 1940 ανατίθεται από το Τμήμα Δημοσίων Έργων του Άμστερνταμ στον Aldo van Eyck η κατασκευή μιας σειράς παιδικών χαρών. Η πόλη αντιμετώπιζε εκτός της εκτεταμένης καταστροφής μετά τον πόλεμο, και την ραγδαία δημογραφική αύξηση, καθιστώντας την ανάγκη για ελεύθερους χώρους παιχνιδιού πιεστική. Ως το 1974 είχε δημιουργηθεί ένα δίκτυο περί των 860 παιδικών χαρών σε όλη την πόλη (LEFAIVRE, και συν., 2002).

Hasebroekstraat, Kinkerbuurt, Amsterdam-Oudwest, 1954-1955.

47, 48: πριν και μετά την ανάπλαση. Πηγή: (LEFAIVRE, και συν., 2002) 49: Αεροφωτογραφία της θέσης στην πόλη. Πηγή: Google Maps®

43

Οι παιδικές χαρές του van Eyck αποτέλεσαν σημεία αναφοράς για τις πρώτες μεταπολεμικές γενιές. Ως το 1978 είχαν κατασκευαστεί περί τις 700 παιδικές χαρές στο Άμστερνταμ. Ωστόσο, πολλές μεταβολές έλαβαν χώρα ως τότε και ακόμη περισσότερες ως σήμερα. Ο αυξανόμενος κυκλοφοριακός φόρτος σύντομα διέρρηξε τις συνδέσεις των χώρων αυτών με τις γύρω κατοικίες. Η συνεχής αύξηση του αστικού πληθυσμού ενέτεινε την πυκνότητα και μετέβαλε την αξία και τις χρήσεις της αστικής γης. Πολλές παιδικές χαρές έδωσαν τη θέση τους σε κτίρια κατοικιών, γραφείων, υπηρεσιών και άλλων δραστηριοτήτων με οικονομική ισχύ μεγαλύτερη της κοινωνικής εξυπηρέτησης. Η εξάπλωση της πόλης και η εξώθηση της κατοικίας εκτός του κέντρου αύξησε και τις αποστάσεις. Αυτό το γεγονός σε συνδυασμό με την απαίτηση για οικονομική αποδοτικότητα των διαφόρων υπηρεσιών και εγκαταστάσεων της πόλης, οδήγησε σε συγκεντρώσεις με υπερτοπική ισχύ δραστηριοτήτων (clusters) που αφορούν στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών, όπως ο αθλητισμός. Έτσι ο χώρος της πόλης δεν είναι πια εύκολα προσπελάσιμος αλλά ούτε και αναγνώσιμος, δυσχεραίνοντας την αυτόνομη κίνηση του παιδιού σε αυτόν. Τέλος, αισθητικές, πολιτισμικές και καταναλωτικές αλλαγές και η δημιουργία μιας ολοένα μεγεθυνόμενης αγοράς παιχνιδιών και εξοπλισμού με μεγάλη ποικιλία υλικών, σχεδίων και προσεγγίσεων, κατέστησαν τις αφαιρετικές και λιτές παιδικές χαρές παρωχημένες. Υπάρχουσες παιδικές χαρές έχουν εκσυγχρονιστεί είτε με την επισκευή των παιχνιδιών, είτε με την προσθήκη νέων, είτε και με την ολοκληρωτική μετασκευή και χρήση σύγχρονων παιχνιδιών.

50

51

44

52

53

Απέναντι (50, 51, 52 53) : Zeedijk, Amsterdam-Centrum, 1955, 1956 Στη θέση των συντριμμιών και του σκουπιδότοπου δημιουργήθηκε η παιδική χαρά της οδού Zeedijk. Ακολουθεί τις χαράξεις των γύρω κτιρίων στη διαμόρφωση των ορίων της κάθε περιοχής παιχνιδιού. Τα όρια προς το δρόμο αποτελούνται από πεζούλια, αποκαθιστώντας τόσο η γραμμή του αστικού μετώπου όσο και ένα λειτουργικό τμήμα της ίδιας της παιδικής χαράς. Σήμερα το κενό αυτό έχει πληρωθεί με κτίρια. Βρίσκεται εξάλλου σε κεντρικό σημείο της κατεξοχήν τουριστικής περιοχής της πόλης. Πηγή: (LEFAIVRE, και συν., 2002)

Δεξιά και κάτω (54 και 55): Saffierstraat, Amsterdam, 1955. Πρόκεται για τη δημιουργία παιδικής χαράς στην κεντρική νησίδα της οδού, και χωρίζεται σε λειτουργικές ενότητες: 1 σκάμμα άμμου, 2 μήλος, 3 χαμηλή κατασκευή για αναρρίχιση κατάλληλη για μικρά παιδιά, 4 υψηλή κατασκευή αναρρίχησης, 5 παγκάκια. Πηγή: (LEFAIVRE, και συν., 2002)

45

Vest pocket parks

Vest-pocket playground και Κέντρο Μελέτης Φυσικής Ιστορίας στην 29th Street, Manhattan, New York. Χαρακτηριστικό παράδειγμα διαμόρφωσης τέτοιων χώρων. Στις εικόνες 57, 58, 59 εικονίζονται η κάτοψη και απόψεις των ξύλινων κατασκευών της και της σχέσης της με τους γύρω δρόμους. Βαθμίδες δημιουργούν ανηψωμένες ζώνες καθιστικών που λειτουργούν τόσο ως όρια όσο και σημεία εποπτείας του χώρου παιχνιδιού, ενώ επιτρέπουν την αξιοποίηση του υπόγειου χώρου για το Κέντρο.

Αντίστοιχη προσέγγιση στην ένταξη της παιδικής χαράς στον ιστό ακολουθούσαν και τα αμερικανικά vest pocket parks, ελεύθεροι χώροι πρασίνου ή/και παιχνιδιού σε μικρά αστικά κενά, που γνώρισαν μεγάλη διάδοση στα 1970. Όπως και στην περίπτωση του Άμστερνταμ, τα πάρκα αυτά αποκαθιστούσαν τη συνέχεια του ιστού, εγκαθιστώντας μια χρήση σε ένα πρώην κενό τόπο της πόλης, ενώ συγχρόνως απαντούσαν σε βασικές ανάγκες στάσης, αναψυχής και παιχνιδιού της εκάστοτε περιοχής. Το μικρό μέγεθος προσέφερε τη δυνατότητα εποπτείας του χώρου, απαραίτητη συνθήκη σε έναν χώρο που κατά κανόνα δεν ήταν περιφραγμένος. Η απομόνωση και η προστασία από την κυκλοφορία, τη φασαρία και τους κινδύνους της πόλης προέκυπτε από την ίδια τη δομή αυτών των πάρκων. Συνήθως στις δύο ή και τρεις πλευρές άγγιζαν –κούμπωναν- στα γύρω κτίρια αποκτώντας έτσι ένα περίκλειστο χαρακτήρα. Κατά κανόνα δεν εξοπλίζονταν με το συμβατικό εξοπλισμό των παιδικών χαρών, αλλά σε αυτά εγκαθίσταντο ποικίλες κατασκευές, ευέλικτες και μεταβλητές.

Ο θεσμός των vest pocket playgrounds ξεπεράστηκε σύντομα για όμοιους λόγους με τις παιδικές χαρές του Άμστερνταμ. Οι αλλαγές στις αξίες γης, ειδικά σε κεντρικές και μεταβαλλόμενες περιοχές των πόλεων, καθιστούσαν τις παιδικές χαρές εμπόδιο στην εκμετάλλευση της αστικής γης. Ένα άλλο σημαντικό πρόβλημα που πρόκυπτε και χαρακτηρίζει τους χώρους παιχνιδιών σε πυκνοκατοικημένες και πυκνοδομημένες Οι ξύλινες κατασκευές ήταν ήταν εύκολα συναρ- περιοχές είναι η έντονη όχληση, όσο και ο φόβος ατυχημάτων, με την μολογούμενες και μετακινήσιμες. ολοένα αυξανόμενη κίνηση των μηχανοκίνητων. Πηγή: (TRACHSEL, και συν., 1968)

46

Πολυλειτουργικεσ Παιδικεσ Χαρεσ Σε μεγαλύτερες διαθέσιμες εκτάσεις μέσα στον ιστό επιχειρείται συχνά η ανάμιξη περισσότερων λειτουργιών και η μέριμνα για την αναψυχή και άλλων ηλικιακών ομάδων, όπως στην παρακάτω παιδική χαρά της Στουτγάρδης. Εδώ ο κίνδυνος της κυκλοφορίας των οχημάτων αντιμετωπίζεται με την υψηλή περίφραξη προς το δρόμο αυξημένης κυκλοφορίας. Η παιδική χαρά ολοκληρώνει τον ιστό στα όρια του με τον άξονα των σιδηροδρομικών γραμμών, σε ένα τμήμα που αποτελεί ουσιαστικά περίσσευμα του ιπποδάμειου της υπόλοιπης περιοχής. Τα όρια του χώρου είναι πιο διαπερατά -φύτευση κυρίως- προς τη γειτονιά, ενώ ένας μπετονένιος τοίχος στρέφεται προς τον κεντρικό αυτοκινητόδρομο και τις γραμμές των τρένων. Η ποικιλία παιχνιδιών και δραστηριοτήτων -επιτραπέζια αντισφαίριση, υπόστεγος χώρος για πιο ήσυχα παιχνίδια ή κατασκευές, σκάμμα άμμου, παραδοσιακά παιχνίδια, αλλά και πρωτότυπες κατασκευές από διάφορα υλικά, όπως η ξύλινη γέφυρα- καθώς και η ενδιαφέρουσα διάταξή τους στο χώρο, δημιουργούν ένα πολυποίκιλο και ελκυστικό περιβάλλον. Η διαμόρφωση μιας περιοχής πιο διαχωρισμένης στο δυτικό τμήμα της νησίδας σε υπαίθριο καθιστικό με σκακιέρα, παγκάκια και πέργκολα, επιτρέπει τη χρήση του χώρου και για την αναψυχή και το παιχνίδι των ενηλίκων κατοίκων της περιοχής. Έτσι τελικά, ο χώρος αυτός μετατρέπεται, από περίσσευμα της ρυμοτομίας της περιοχής, σε ζωτικό υπαίθριο χώρο της γειτονιάς.

Υπόμνημα: 1 επιτραπέζια αντισφαίριση, 2 υπόστεγος χώρος παιχνιδιού, 3 σκάμμα, 4 μήλος, 5 παιχνιδότοπος με άμμώδες δάπεδο εξοπλισμένος με διάφορα ήδη παιχνιδοκατασκευών, 6 σκακιέρα, 7 πέργκολα. Δεξιά 60, 61, 62, 63: απόψεις των διαφόρων ενοτήτων και αεροφωτογραφία της σημερινής μορφής και της θέσης στον ιστό. Πηγή: (TRACHSEL, και συν., 1968) και Bing Maps®

47

Το κέντρο αναψυχής του Wipkingen της Ζυρίχης αποτελεί μια άλλη εκδοχή πολυλειτουργικότητας και πρότυπο για αντίστοιχες εγκαταστάσεις, που απευθύνονται σε όλες τις ηλικιακές ομάδες. Περιλαμβάνει ποικίλες χρήσεις που εξυπηρετούν την περιοχή και είναι αδιάσπαστο κομμάτι της (TRACHSEL, και συν., σ. 130).

64 Γενική άποψη.

65 Αεροπλάνο

Πρόκειται κι εδώ για μια περίπτωση διαχείρισης της απόληξης και ορίου του ιστού, και έρχεται σε συνέχεια αυτού, συμπληρώνοντάς τον με ένα δημόσιο χώρο αναψυχής. Ο χώρος εδώ δε διαχωρίζεται με συμπαγή όρια, παρά οι διαφορετικές ενότητες σηματοδοτούνται κυρίως με τη διαφορετική υλικότητα του δαπέδου και φυσικά τον εξοπλισμό. Ο ορθολογικός σχεδιασμός -λειτουργικές ενότητες σε παράταξη σε ορθοκανονικό κάναβο- συνδυάζεται με την αρχιτεκτονική τοπίου. Για παράδειγμα, υψομετρικές διαφορές αξιοποιούνται για τη διαμόρφωση πρανών, τόσο όρια όσο και χώροι παιχνιδιού με το έλκηθρο το χειμώνα. Αξίζει ακόμη να επισημανθεί η χρήση οικοδομικών υλικών όπως η άσφαλτος και το τσιμέντο, καθώς και αντικειμένων όπως ένα παλιό αυτοκίνητο ή το βαγόνι του τραμ -σήμερα έχουν απομακρυνθεί- ως παιχνίδια. Παρόλο που ο χώρος είναι προστατευμένος από την κυκλοφορία και την κίνηση των μηχανοκίνητων της πόλης, αυτά τα στοιχεία δε δαιμονοποιούνται ούτε παρακάμπτονται, αλλά καθίστανται οικειοποιήσιμα σε ασφαλές και ελεγχόμενο περιβάλλον. Το φυσικό στοιχείο, παρόλο που είναι οργανικό κομμάτι του χώρου, δεν είναι το κυρίαρχο. Η παιδική χαρά του Wipkingen δεν είναι μια όαση πρασίνου μέσα στην πόλη, μια νησίδα φύσης, αλλά ένα κατεξοχήν ανθρώπινο αντικείμενο και έργο.

Τέλος, όσον αφορά στη διαχείριση της όχθης, σε αντίθεση με την περίπτωση της Στουτγάρδης, το όριο εδώ αποτελεί ελκυστικό σύνορο, όσο και θέα. Η αρχική σύνθεση, ωστόσο, ενώ στρέφεται, είναι επιφυλακτική προς τον ποταμό, προβλέποντας διαδρομή ελαφρά απομακρυσμένη 66 Αεροφωτογραφία της ευρύτερης περιο- από την όχθη και μικρές εξέδρες ανά διαστήματα. Ο φράκτης κατά μήχής. κος του ποταμού έχει, μετά από πρόσφατες παρεμβάσεις στην ευρύτερη παραποτάμια έκταση που ολοκληρώθηκαν το 2004, εξαφανιστεί κι αντί αυτού έχουν κατασκευαστεί βαθμίδες που βυθίζονται στο νερό, αποκαθιστώντας και ενισχύοντας έτσι τη σχέση της πόλης με το φυσικό Πηγή: (TRACHSEL, και συν., 1968) και Bing στοιχείο που τη διαπερνά. Σε συνδυασμό με τη διαμόρφωση της όχθης Maps έλαβε χώρα και εκσυγχρονισμός και επισκευή των παιδικών χαρών.

48

67, 68 Απόψεις τις σημερινής κατάστασης, με τη διαμόρφωση του παραποτάμιου μετώπου. Πηγή: (Grün Stadt Zürich, 2011), Bing Maps

69: Γενική κάτοψη πρότασης. Πηγή: (TRACHSEL, και συν., 1968) και Bing Maps Wipkingen, Zürich, 1954. Εδώ ο χώρος χωρίστηκε σε πέντε ενότητες: I.

Κοινοτικό κέντρο: 1 βιβλιοθήκη, αναγνωστήριο, χώρος για παιχνίδια, 2 εργαστήρια κατασκευών και καλλιτεχνικών, 3 τουαλέτες, 4 αυλή για θεατρικές και μουσικές εκδηλώσεις.

II.

Αυλή κατασκευών και εργαστηρίων – junk/adventure playground: 5 ιδιοκατασκευές, 6 χώρος συγκεντρώσεων των «Ροβινσόνων» 1, 7 παιχνίδια, 8 τσουλήθρα, 9 παιδικός ζωολογικός κήπος, 10 παλιό βαγόνι τραμ

III. Έκταση με σκληρό έδαφος για Straßenspiele (παιχνίδια του δρόμου). Το χειμώνα μπορεί να λειτουργήσει και ως παγοδρόμιο.

IV. 11 Γρασίδι για παιχνίδι και ξεκούραση, 12 πλαγιά για έλκηθρο, 13 αεροπλάνο, 14 παραποτάμια διαδρομή V.

Παιδική χαρά νηπίων: 15 κούνιες, 16 σκάμμα, 17 παιδική πισίνα, 18 διάφορα όργανα παιχνιδιού, 19 μικρές καλύβες-προσομοίωση χωριού, 20 ποταμός Limmat

Δύο επεκτάσεις από την κατασκευή του πάρκου έχουν προσθέσει επιπλέον κτίρια εργαστηρίων για μεγαλύτερα παιδιά και για την επιμόρφωση των παιδαγωγών, ενώ στην πρόσφατη ανάπλαση της περιοχής που ολοκληρώθηκε το 2004, εκτός των επισκευών, η μικρή πισίνα μετατράπηκε σε χώρο παιχνιδιού με νερό. Μελλοντικά προβλέπεται να αποκαλυφθεί και το τώρα επικαλυμμένο ρέμα Wolfgrimbach (Grün Stadt Zürich, 2011). Πηγή: (TRACHSEL, και συν., 1968) και Bing Maps 1 Οι παιδικές χαρές περιπέτειας ή κατασκευών ονομάστηκαν στην Ελβετία και σε άλλες γερμανόφωνες χώρες Robinsonspielplätze, τονίζοντας τον εξερευνητικό και περιπετειώδη χαρακτήρα τους. Εκτός των εργαλείων και υλικών κατασκευών, τα παιδιά μάθαιναν και εξοικειώνονταν με στοιχεία όπως η φωτιά και το νερό, υπό άλλες συνθήκες απαγορευμένα παιχνίδια (BENGTSSON, 1970; HURTWOOD, 1968).

49

Junk / Adventure Playgrounds μια διαφορετική προσέγγιση Η αμφισβήτηση του τετράπτυχου κούνιες-τραμπάλα-σκάμμα-τσουλήθρα της τυποποιημένης, μαζικής και συμβατικής παιδικής χαράς εκφράστηκε με την υιοθέτηση και προώθηση μιας άλλης μορφής, όπου δεν υπάρχει σταθερός εξοπλισμός παρά διαθέσιμος χώρος και τα υλικά μέσα διαμόρφωσής του, της adventure playground ή junk playground. Τα παιδιά έχουν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν το περιβάλλον παιχνιδιού τους, πειραματιζόμενα, κατασκευάζοντας και καταστρέφοντας (KOSLOVSKY, 2008). Η παιδική χαρά του Notting Hill, κατασκευασμένη στα 1960, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της μορφής στη Μεγάλη Βρετανία. Παρά τη μικρή της έκταση (γύρω στα 1300 τμ), περιλαμβάνει μεγάλο αριθμό διαφορετικών λειτουργιών και δραστηριοτήτων, αξιοποιώντας έτσι το χώρο στο έπακρο, τόσο τον κτισμένο όσο και τον άκτιστο. Η διαχείρισή της, όπως ισχύει για όλες τις παιδικές χαρές του Λονδίνου, είναι ευθύνη της τοπικής κοινωνίας και των οργανώσεών της, που έχουν την ευθύνη για τη συντήρηση και το προσωπικό των χώρων αυτών. Έτσι, η παιδική χαρά αποτελεί πρωτίστως φορέα κοινωνικοποίησης για τα παιδιά, χώρο συνάντησης της γειτονιάς και συνεκτικό της συστατικό. Μπορεί ωστόσο να παρατηρηθεί, πως πρόκειται συγχρόνως για έναν απόλυτα διακριτό χώρο μέσα στον ιστό, περιφραγμένο και φυλασσόμενο. Κι αυτό είναι ένα στοιχείο που χαρακτηρίζει τις junk/adventure playgrounds και εντάσσεται στον προβληματισμό για την αντιφατική φύση του ίδιου του περιεχομένου της παιδικής χαράς. Ενώ η εσωτερική δομή τους, ο τρόπος διαχείρισης και διαμόρφωσης, όσο και ο τρόπος λειτουργίας τους διαπνέονται από μεταβλητότητα, ελευθερία και δημοκρατικότητα, την ίδια στιγμή είναι ερμητικά ξεχωριστές νησίδες μέσα στην πόλη. Σε αντίθεση με τις συμβατικές παιδικές χαρές ή το παράδειγμα του Άμστερνταμ, δεν μπορούν να λειτουργήσουν παρά ως εντελώς ξεχωριστές και σαφώς ορισμένες οντότητες μέσα στον αστικό ιστό, με μοναδικό περιεχόμενο το παιδικό παιχνίδι. Συγχρόνως, είναι απαραίτητη η παρουσία και η καθοδήγηση, όσο και η επίβλεψη και ο έλεγχος από έναν ή περισσότερους ενήλικες, με ρόλο τη διδασκαλία του ίδιου του παιχνιδιού.

50

70: Κάτοψη

71: Πυργοκατασκευή 72: όψη της εισόδου

Πηγή: (BENGTSSON, 1970)

Notting Hill Adventure Playground, 1960, Notting Hill, London. Μια από τις πρώτες παιδικές χαρές του είδους αυτού, είναι εγκατεστημένη σε μια πυκνοκατοικημένη εργατική περιοχή του North Kensington του Λονδίνου, που κατατάσσεται στο χειρότερο 5% του Δείκτη Πολλαπλής Υποβάθμισης1. Κατά τα πρώτα χρόνια λειτουργίας της έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην δραστηριοποίηση και ζωή της τοπικής κοινωνίας, αποτελώντας σημείο αναφοράς τόσο για τα παιδιά όσο και τους ενήλικες. Σήμερα εξακολουθεί να αποτελεί μια νησίδα ανοιχτού χώρου αλλά και να παρέχει σειρά εξαιρετικά σημαντικών υπηρεσιών πρόνοιας σε μια περιοχή με έντονη φυλετική ανομοιογένεια, συντελώντας στην ανάπτυξη δεσμών και συνοχής. Στεγάζει κέντρο φύλαξης παιδιών μετά το σχολείο, καθώς και νηπιαγωγείο, ενώ εκτός του κεντρικού χώρου των κατασκευών, έχει χώρο για παιδιά κάτω των πέντε ετών, κήπο, παρτέρια για καλλιέργειες, και γήπεδο για ποδόσφαιρο. Πρόσφατες αλλαγές με τη συμμετοχή των παιδιών-χρηστών τόσο στη λήψη των αποφάσεων όσο και την κατασκευή προσέθεσαν στο χώρο μιας εξωτερική κουζίνα και ένα πέτρινο σπήλαιο με τεχνητό καταρράκτη που λειτουργεί και ως αναρριχητικό παιχνίδι (Play England-Making Spaces for Play, 2010).

1 2010)

Index of Multiple Deprivation areas (Play England-Making Spaces for Play,

51

Η «ινδιάνικη παιδική χαρά» [Red Indian Playground] στο Mannheim της Γερμανίας, αποτελεί ένα τυπικό παράδειγμα περιπετειώδους παιδικής χαράς [adventure playground]. Στα δυτικά της Elrenhof-Siedlung, ενός πρότυπου οικισμού του μεσοπολέμου στη βόρεια είσοδο στη βιομηχανική περιοχή Neckarstadt του Mannheim, διαμορφώθηκε στις αρχές των 1950 η πρώτη «περιπετειώδης» παιδική χαρά [adventure playground] της Γερμανίας (GLÄSSER, και συν., 2006). Εδώ το αντικείμενο παιχνιδιού είναι το ίδιο το περιβάλλον, που αποτελείται από τη σύνθεση στοιχείων της φύσης και των ανθρώπινων κατασκευών. Η φύση εδώ είναι μια σκηνογραφική κατασκευή του ανθρώπου. Το παιχνίδι προσομοιάζει την εξερεύνηση στο δάσος, τη ζωή στο ύπαιθρο. Εδώ διατυπώνεται ως χωρική μορφή η προσέγγιση στο παιχνίδι μέσα από την ελεύθερη και αυτόνομη εξερεύνηση. Ο εξωτισμός των «ινδιάνικων» κατασκευών και λημεριών ενισχύει αυτή τη συνθήκη με τη δημιουργία ενός μυθικού περιβάλλοντος.

73: όψη του οικισμού

74: όψη του πάρκου και της γέφυρας

75: όψη των διαμορφώσεων μεταξύ των κτιρίων Πηγές: 73 (TRACHSEL, και συν., 1968),

74 και 75 (GLÄSSER, και συν., 2006)

Απέναντι από αριστερά και δεξιόστροφα:

76, 77, 78: παιχνίδι στη λίμνη, τη μικρή πισίνα και το ρυάκι

79: Γενικό σχέδιο

Πηγές: 73 (TRACHSEL, και συν., 1968)

52

Η εγκαταλειμμένη έκταση των 6000 τμ διαμορφώθηκε με την πρωτοβουλία του παιδαγωγού του κέντρου νεότητας Fritz Häfelinger και τη συμμετοχή παιδιών και εθελοντών, σε ένα αλσύλλιο, με πυκνή φύτευση, έντονο ανάγλυφο και ποικίλες λειτουργίες. Στη μεταμόρφωση της χωματερής σε πάρκο συμμετείχαν περί τα 200 παιδιά, μέλη του κέντρου νεότητας, μέρος του οποίου είναι το πάρκo, και εθελοντές από περίπου 27 χώρες. Οι υψομετρικές διαφορές του πάρκου φτάνουν και τα 14 μέτρα, με μικρές λίμνες και ρυάκια. Αποφεύχθηκε σθεναρά η χρήση μηχανικών ή προκατασκευασμένων παιχνιδιών, παρά χρησιμοποιήθηκαν οικοδομικά υλικά και διάφορα εξαρτήματα από δωρεές, με κυρίαρχα το ξύλο και την πέτρα (TRACHSEL, και συν., 1968).

1 χώρος συγκέντρωσης και λιβάδι παιχνιδιού, 2+3 καλύβες από λάσπη και πέτρα με αχυρένια στέγη, 3 σπήλαιο 42 cm3 από μπάζα, 5 δέντρο για σκαρφάλωμα, 6 δεξαμενή νερού με ρέμα, 7 λίμνη, 8 καταρράκτης ύψους 4 m, 9 σπήλαια, 10 κρεμαστή γέφυρα, 11 καταφύγια, 12 πύργος από κορμούς για αναρρίχηση, 13 κέντρο νεότητας με παιδικό σταθμό, 14 παιδική χαρά νηπίων

53

IΙΙ.

Πάρκα Παιχνιδιού

Η ίδια αντίληψη που στο 19ο αιώνα οδήγησε στη δημιουργία των μεγάλων δημόσιων αστικών πάρκων, έχει διαμορφώσει και μια αντίστοιχη προσέγγιση στη δημιουργία χώρων παιχνιδιού. Η σημασία της επαφής με τη φύση για το παιδί άλλωστε είχε διατυπωθεί εμφατικά ήδη από την Αναγέννηση, ενώ αποτελεί βασικό συστατικό στον παιδικό κήπο του Fröbel. Ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα είχαν εγκαινιαστεί οι πρώτοι ζωολογικοί κήποι σε πολλές πόλεις της Ευρώπης. Η διαπίστωση της αποξένωσης του παιδιού της πόλης από το φυσικό περιβάλλον είχε οδηγήσει και σε προηγούμενες περιόδους στη διαμόρφωση χώρων παιχνιδιού μέσα στα αστικά πάρκα, για παράδειγμα στα Volksparks της Γερμανίας. Τα «πάρκα παιχνιδιού» [play parks] είτε αποτελούν μέρος ενός μεγαλύτερου αστικού πάρκου είτε έχουν ως κύριο μέσο και εργαλείο παιχνιδιού το ίδιο το φυσικό στοιχείο. Η έμφαση έγκειται στην ελεύθερη κίνηση και παιχνίδι μέσα στο χώρο, οι διάφορες δραστηριότητες διαχωρίζονται με φύτευση, ενώ ο εξοπλισμός είναι κυρίως από ανεπεξέργαστα υλικά, όπως ξύλο, πέτρα, καθώς και το ίδιο το τοπίο.

Επάνω: 80 Αεροφωτογραφία. Η θέση του πάρκου σε σχέση με την πόλη της Στουτγάρδης. Πηγή: Bing Maps Απέναντι: επάνω 81 Η περιοχή αναρρίχησης και οι τσουλήθρες. Κάτω: 82 Αεροφωτογραφία του πάρκου. Πηγή: (TRACHSEL, και συν., 1968)

54

Στην περίπτωση του Weißenburgpark στη Στουτγάρδη, ο λόφος μιας λωρίδας πρασίνου που εισχωρεί στον αστικό ιστό, διαμορφώθηκε σε πάρκο αναψυχής και παιχνιδιού. Η θέση της πόλης σε μια βαθιά κοιλάδα δυσκολεύει τη διείσδυση των ανέμων στην περιοχή, καθιστώντας ζωτικής σημασίας τους αγωγούς και πνεύμονες πρασίνου. Επιπλέον, βασικό ζητούμενο είναι και η διασφάλιση ασφαλών και υγιεινών μετακινήσεων μέσα στην πόλη για παιδιά και οικογένειες. Έτσι, οι απολήξεις των γύρω δασωδών υψωμάτων διαμορφώνονται ως πάρκα και χώροι αναψυχής. Άλλοτε ιδιόκτητος κήπος του 19ου αιώνα, το Weißenburgpark αποτελεί μια τέτοια διαμόρφωση και έχει μετατραπεί σε αστικό πάρκο. Τα κτίριά του έχουν μετατραπεί και στεγάζουν χώρους επιτραπέζιων παιχνιδιών, μικρό αναψυκτήριο κ.ά. (TRACHSEL, και συν., 1968) Εδώ, το φυσικό τοπίο και ανάγλυφο χρησιμοποιείται και προσαρμόζεται για την κατασκευή των παιχνιδιών.

Υπόμνημα: 1 έκταση με γρασίδι για ξεκούραση/αναψυχή, 2 παιχνίδια νερού, καντίνα, 3 μπελβεντέρε, 4 πρανές για κατάβαση με έλκηθρο, 5 αναρρίχηση και τσουλήθρες, 6 παιδική χαρά νερού [water games], 7 υπόστεγος χώρος παιχνιδιού, 8 αθλοπαιδιές, 9 παιχνίδια περιπέτειας [cowboys and indians],10 σκάκι, 11 bowling, 12 επιτραπέζια αντισφαίριση, 13 κουκλόσπιτο, 14 χώρος στάθμευσης, 15 πεζογέφυρα, 16 σκάμμα άμμου.

55

H παιδική χαρά βρίσκεται στο νοτιοδυτικό άκρο του πάρκυ Kronoberg στο νησί Kungsholmen. Έχει συγκεκριμένο ωράριο, στο οποίο οργανώνεται πλήθος δραστηριοτήτων, ενώ παραμένει τις υπόλοιπες ώρες δημόσιος χώρος αστικού πρασίνου. Εργασίες που θα ολοκληρωθούν το 2012 θα προσθέσουν στο πάρκο μια επιφάνεια για street soccer που το χειμώνα θα μετατρέπεται σε παγοδρόμιο, καθώς και θα εκσυγχρονίσουν τον εξοπλισμό της παιδικής χαράς με κατάλληλα παιχνίδια για ΑΜΕΑ.

Η παιδική χαρά του Kronoberg στο ομώνυμο πάρκο στο κέντρο του Kungsholmen της Στοκχόλμης είναι επίσης μια προσθήκη του 1937 σε ένα από τα παλιότερα πάρκα της πόλης. Πρόκειται για ένα από τα πρώτα πάρκα παιχνιδιού της Στοκχόλμης (Stockholms Stad, 2011). Αποτελεί σημείο αναφοράς της περιοχής καθώς και ευχάριστη συντόμευση για την πορεία του πεζού. Εκτός της παιδικής χαράς που λειτουργεί με επιβλέποντες και παιδαγωγούς που οργανώνου ποικίλες δραστηριότητες, στο πάρκο υπάρχουν καθιστικά και υπαίθριες ψησταριές, ενώ η μικρή σκηνή μπορεί να φιλοξενήσει εκδηλώσεις και γιορτές. Επιτυγχάνεται έτσι η ένταξη του χώρου αυτού στη ζωή της πόλης, πέραν των ωραρίων που είναι αναγκαίες οι κοινωνικές υπηρεσίες όπως η φύλαξη των παιδιών. Πέραν άλλωστε από τα όρια προς τον αυτοκινητόδρομο στη νότια πλευρά, που είναι περιφραγμένα, η παιδική χαρά ανοίγεται στο πάρκο και σηματοδοτείται από τις αλλαγές στο δάπεδο.

Δεξιά και επάνω: όψεις της παιδικής χαράς και των γηπέδων Κάτω: Χάρτης της θέσης του πάρκου και της παιδικής χαράς Πηγή: (Stockholms Stad, 2011)

56

Η ασφυκτικά πυκνή δόμηση και ο αυξανόμενος κυκλοφοριακός φόρτος οδήγησαν στην κήρυξη της παραποτάμιας έκτασης στην κοιλάδα του ποταμού Isar στο Μόναχο, σε φυσικό πάρκο [Naturpark] (TRACHSEL, και συν., 1968). Στην έκταση των 76 στρεμμάτων είναι διασπαρμένες μικρές παιδικές χαρές, παγκάκια, λιβάδια για παιχνίδια και αθλοπαιδιές. Σε συνέχεια των Volksparks, το πάρκο αυτό αποδίδει στους κατοίκους της πόλης ζωτικό ελεύθερο χώρο και καθιστά προσιτό το φυσικό στοιχείο που διαπερνά την πόλη. Αποτελεί τελικά συνεκτικό συστατικό του ιστού διαμορφώνοντας ένα άλλοτε αυστηρό και μόνο σημειακά προσπελάσιμο γραμμικό όριο που συνιστά ο ποταμός, σε έναν κοινόχρηστο χώρο αναψυχής, αθλητισμού, ξεκούρασης, παύσης από την πόλη, όσο και μέσο μετάβασης από το ένα σημείο της στο επόμενο.

82 παιδική χαρά

83 Χάρτης του πάρκου με τις εγκατσατάσεις Πηγή: (TRACHSEL, και συν., 1968)

1 Στάθμευση 2 Μπάνιο 3 Αθλοπαιδιές 4 Αναψυχή και ξεκούραση 5 Λόφος για έλκηθρο και σκι 6 Παιδική χαρά για νήπια 7 Αναρρίχηση 8 Παιδική Πισίνα 9 "Χωριό Ινδιάνων" 10 Επιτραπέζια αντισφαίριση 11 Bowling 12 Soft Ball (παιχνίδι όμοιο με αντισφαίριση)

57

58

Β.

Ένταξη σε Νέα Αστικά Σύνολα

Τα νέα οικιστικά σύνολα, είτε με τη μορφή προαστιακών οικισμών, είτε ως εξ ολοκλήρου νέες πόλεις, πρόσφεραν ανέκαθεν το έδαφος για την απόλυτη εφαρμογή των πολεοδομικών δογμάτων της εκάστοτε εποχής. Στις νέες ενότητες εφαρμόστηκαν ευρύτατα και οι αντιλήψεις για το παιδικό παιχνίδι και τη χωρική του οργάνωση. Και εδώ παρουσιάζονται μεγάλες διαφορές που άπτονται της εκάστοτε πολιτικής κάθε κράτους και των μηχανισμών του για την εκμετάλλευση και αξιοποίηση της γης. Ωστόσο, διαπιστώνονται ορισμένες κοινές αρχές και παραδοχές. Βασικός μοχλός για την ενίσχυση τόσο της μελέτης όσο και της δημιουργίας παιδότοπων υπήρξε σε όλες τις πόλεις των ανεπτυγμένων χωρών ο τρομακτικά αυξανόμενος αριθμός τροχαίων ατυχημάτων. Συνεπώς, υιοθετήθηκε και επιδιώχθηκε ο απόλυτος διαχωρισμός των κινήσεων πεζών και οχημάτων, με ανεξάρτητα κυκλοφοριακά δίκτυα και την περαιτέρω ιεράρχηση του οδικού δικτύου. Ο λειτουργικός διαχωρισμός επεκτάθηκε και στου ίδιους τους χώρους παιχνιδιού με τη διαβάθμιση και ιεράρχησή τους σε σχέση με τις ηλικιακές ομαδοποιήσεις των χρηστών. Τα εσωτερικά των ΟΤ ή οι αυλές μεταξύ των κτιρίων κατοικίας, διαμορφώνονται για μικρές και προσχολικές ηλικίες. Συχνά συνδυάζονται με νηπιαγωγείο ή βρεφονηπιακό σταθμό. Η παιδική χαρά του οικισμού αντιστοιχεί σε παιδιά σχολικής ηλικίας και χωροθετείται κατά προτίμηση πάνω στις διαδρομές από και προς τα σχολεία, τα γήπεδα, και τα κέντρα δραστηριοτήτων των νέων. Ο βέλτιστος σχεδιασμός προβλέπει την ασφαλή μετακίνηση πεζή ή και με ποδήλατο. Στην κλίμακα της συνοικίας αφορούν μεγαλύτεροι χώροι αναψυχής, με εγκαταστάσεις για όλες τις ηλικίες.

Διάγραμμα ιεράρχησης κυκλοφορίας και χώρων παιχνιδιού Spielpark=παιδική χαρά Spielgebiet= περιοχή παιχνιδιού Parkplatz=στάθμευση Fußverkehr=κίνηση πεζών Fahrverkehr=κίνηση αυτοκινήτων Πηγή: WOHLIN, 1972

59

Στον οικισμό της Södra Tynnered στο Göteborg της Σουηδίας έχουν ακολουθηθεί απόλυτα η παραπάνω ιεράρχηση και συστηματοποίηση. Το πετρώδες και έντονα επικλινές ανάγλυφο αξιοποιήθηκε τόσο στη σύνθεση των κτιρίων όσο και στη διαμόρφωση των ελεύθερων χώρων, σχηματίζοντας στο κέντρο του οικισμού ένα μεγάλο πάρκο παιχνιδιού. Και σε αρκετές αυλές μεταξύ των πολυκατοικιών το φυσικό έδαφος έχει διατηρηθεί. Οι είσοδοι, οι κουζίνες και τα μπαλκόνια των κατοικιών είναι στραμμένα στους κοινόχρηστους χώρους παιχνιδιού, γεγονός που διευκολύνει την επίβλεψη των παιδιών. Οι κινήσεις είναι απόλυτα διαχωρισμένες κι η πρόσβαση στις κατοικίες καθώς και τα σχολεία και τους υπαίθριους χώρους είναι απαλλαγμένη από την κυκλοφορία οχημάτων, ενώ οι μέγιστες αποστάσεις μεταξύ τους είναι στα 300 μέτρα.

84: Αεροφωτογραφία της περιοχής με σημειωμένο τον οικισμό. Πηγή: Bing Maps

Οι συνθετικές αρχές του Södra Tynnered με την περίκλειστη τυπολογία, τα χαμηλά ύψη και η ποικιλία των υπαίθριων χώρων αποτελούν απάντηση στις αστοχίες του ελεύθερου συστήματος δόμηση, στα πρότυπα της μεσοπολεμικής μοντερνιστικής αντίληψης. Έρευνες έδειξαν ότι σε πολυκατοικίες -άνω των τεσσάρων ορόφων- αυτού του συστήματος, τα παιδιά περνούσαν λιγότερο χρόνο στο ύπαιθρο. Ειδικά για τις μικρότερες ηλικίες ήταν απαραίτητη η συνοδεία ενηλίκου. Η συνθήκη αυτή στέκεται εμπόδιο στην αυτονομία των παιδιών όσο και των γονέων. Επιπλέον, η επαναληψιμότα των μορφών καθώς και η έλλειψη σημείων αναφοράς δυσχέραινε την αντίληψη και σύλληψη του χώρου και καθιστούσε το περιβάλλον ανοίκειο. Όλοι αυτοί οι παράγοντες δρουν περιοριστικά στην ανάπτυξη της αυτονομίας και αυτενέργειας του παιδιού (BENGTSSON, 1970).

85: Κάτοψη οικισμού Skola=Σχολείο Lekpark=Πάρκο παιχνιδιού Πηγή: (WOHLIN, 1972)

86: Άποψη από το εσωτερικό συγκροτήματος

60

87: μακέτα της διαμόρφωσης του πάρκου 1 επιβλεπόμενο παιχνίδι, 2 καλύβες, 3 περιοχή για παιχνίδι στην άμμο, 4 παιχνίδια νερού, 5 λουλούδια, 6 αθλοπαιδιές. Πηγή: (BENGTSSON, 1970)

88: Γενική κάτοψη διαμόρφωσης εξωτερικού χώρου και προσβάσεων Bollplan=παιχνίδια μπάλας Sandlekplatz=παιδική χαρά με άμμο Blomstergård=Κήπος λουλουδιών Lekskola=Νηπιαγωγείο Vattenlek=Παιχνίδια νερού Hårdjord lekyta=Περιοχή παιχνιδιού με σκληρό δάπεδο Rutschbana=Τσουλήθρα Barndaghem=Παιδικός Σταθμός Lekredskap=Παιδική Χαρά Parkering under däck=Υπόγειος χώρος στάθμευσης Πηγή: (WOHLIN, 1972)

61

Στον οικισμό Heiligfeld στη Ζυρίχη της Ελβετίας εφαρμόστηκε το ελεύθερο σύστημα δόμησης. Πρόκειται για τυπικό δείγμα αστικού σχεδιασμού των 1950, σε μια εργατική περιοχή της πόλης, με ψηλές πολυκατοικίες να περικλείουν μια μεγάλη έκταση πρασίνου, η οποία καλείται να αποτελέσει το συνεκτικό στοιχείο της σύνθεσης.

89 Γενική κάτοψη οικισμού Πηγή: (TRACHSEL, και συν., 1968)

90 Χάρτης περιοχής. Με διαγράμμιση ο κεντρικός ελεύθερος χώρος. Πηγή (Stadt Zürich, 2011).

62

Ο κοινόχρηστος αυτός χώρος διαμορφώθηκε ως δημόσιο πάρκο και χώρος παιχνιδιού, ενώ στις αυλές ανάμεσα στις πολυκατοικίες χωροθετήθηκαν παιδικές χαρές για τις μικρότερες ηλικίες, σε εγγύτητα με τις κατοικίες. Στο ανατολικό τμήμα της έκτασης αυτής διατάχθηκε η παιδική χαρά του οικισμού, σύμφωνα με την ιεραρχική δομή που αναλύθηκε παραπάνω. Μονοπάτια από φυσική πέτρα τη συνδέουν με τα συγκροτήματα κατοικιών, το νηπιαγωγείο που βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του λιβαδιού, καθώς και το βρεφικό και το βρεφονηπιακό σταθμό στα νότια. Το κεντρικό τμήμα της ελεύθερης έκτασης καλύπτεται από γρασίδι, κατάλληλο για αθλοπαιδιές, αλλά και απλά αναψυχή και ξεκούραση των περιοίκων. Η παιδική χαρά όσο και η αρχιτεκτονική του τοπίου αυτού –έργο του αρχιτέκτονα Alfred Trachsel- αποτελούν πρωτοποριακές στην εποχή τους δημιουργίες στην Ελβετία. Το αίσθημα προστασίας και ασφάλειας επιτυγχάνεται με τη βύθιση της παιδικής χαράς και τη δημιουργία των πρανών τριγύρω, ενώ η εποπτεία του χώρου εξασφαλίζεται από τη χωροθέτηση του περιπτέρου στην κορυφή του λοφίσκου βορειότερα (TRACHSEL, και συν., 1968; Stadt Zürich, 2011). Τόσο στα κτίρια όσο και τους ανοιχτούς χώρους του οικισμού έλαβαν χώρα τα τελευταία χρόνια εργασίες επισκευών και εκσυγχρονισμού. Η παιδική χαρά διατήρησε μόνο το περίγραμμά της και τη διάπλαση του ανάγλυφου. Η εσωτερική διάταξη και διαμόρφωση ωστόσο άλλαξε ριζικά, με την εγκατάσταση πιο πλαστικών παιχνιδιών, από σύγχρονα υλικά, και την ενιαία επίστρωση του δαπέδου. Επιπλέον, η μια πλευρά του ωοειδούς σχήματος ανυψώθηκε και εξοπλίστηκε με παγκάκια.

91 Περίπτερο με καθιστικό Πηγή: (TRACHSEL, και συν., 1968)

92 Σχέδιο διαμόρφωσης πάρκου: 1 σκληρή επιφάνεια, 2 σκάμμα άμμου, 3 πισίνα για πλατσούρισμα, 4 αμμώδης περιοχή με παιχνίδια αναρρίχισης, 5 τρένο από αγωγούς σκυροδέματος, 6 κυλινδρική αψίδα αναρρίχισης, 7 σταθμός τρένου από αγωγούς σκυροδέματος, 8 αεροπλάνο από κορμούς δέντρων, 9 καλύβες, 10 τσουλήθρα, 11 τουαλέτες, 12 λόφος με τσουλήθρα. Πηγή: (TRACHSEL, και συν., 1968) Στην αρχική της μορφή, η παιδική χαρά διέθετε στο κέντρο της ελεύθερη επιφάνεια με σκληρό έδαφος για αθλοπαιδιές και παιχνίδια μπάλας, η οποία περιβαλλόταν από μια ζώνη από άμμο, όπου ήταν διατεταγμένα τα παιχνίδια, όπως κούνιες, τραμπάλες και κατασκευές αναρρίχησης. Στο πρανές που δημιουργούνταν από τη βύθιση της παιδικής χαράς εδραζόταν η τσουλήθρα, ενώ το χειμώνα αποτελούσε ιδανικό ανάγλυφο για κατάβαση με έλκηθρα. Τέλος, μια σειρά από μπετονένιους κυλίνδρους προσομοίαζε ένα τρένο.

Το 2003 έγιναν εργασίες συντήρησης και αναμόρφωσης της παιδικής χαράς, όπου ο εξοπλισμός όσο και το σχέδιο μεταλλάχτηκαν.

93 Άποψη από βόρεια Πηγή: (TRACHSEL, και συν., 1968)

63

Συγκρίνοντας τη σημερινή όψη αλλά και δομή της παιδικής χαράς και της συσχέτισής της με το γύρω χώρο, διαπιστώνει κανείς μια σημαντική στροφή στις αντιλήψεις για το χώρο παιχνιδιού. Τα καινούρια παιχνίδια απηχούν τις σύγχρονες δυνατότητες της τεχνολογίας υλικών όσο και τις αισθητικές αντιλήψεις που καθορίζουν τη χρήση τους και την τελική τους μορφή, είτε ως μια λιτή μεταλλική κατασκευή βιομηχανικής αισθητικής, είτε ως ρευστά μπετονένια γλυπτά. Ο κεντρικός ελεύθερος χώρος που παλαιότερα προοριζόταν για «παιχνίδια δρόμου» [street games] έχει πληρωθεί με παιχνίδια, και μετατίθεται στο διευρυμένο χώρο όπου υπήρχε το σκάμμα άμμου. Έτσι επιτυγχάνεται ο διαχωρισμός των πιο κινητικών και θορυβωδών παιχνιδιών –όπως το ποδόσφαιρο ή το κυνηγητό- που συνήθως αφορούν σε μεγαλύτερες ηλικίες. Τέλος, η διαμόρφωση των ανυψωμένων καθιστικών που αναφέρθηκε δημιουργεί άλλον ένα χώρο επόπτευσης, μέσα στην παιδική χαρά αυτή τη φορά. Στις μετασκευές αυτές διαπιστώνει κανείς τη σημασία που έχει αποκτήσει το ζήτημα της ασφάλειας, αλλά και τη σημασία που αποκτά ο έλεγχος στο παιδικό παιχνίδι.

Τα παλιά παιχνίδια είναι κατά κύριο λόγο περισσεύματα των υλικών της πόλης και του φυσικού της τοπίου: μπετονένιοι σωλήνες, κορμοί δέντρων, απλές μεταλλικές κοιλοδοκοί. Ο σημερινός εξοπλισμός της παιδικής χαράς είναι καινούριος, γυαλιστερός και ειδικά κατασκευασμένος και προορισμένος για αυτήν. Η σχετική αγορά παιχνιδιών έχει αναλάβει σημαντικά καθοριστικότερο ρόλο στη σύγχρονη διαμόρφωση των παιδικών χαρών.

94 Η πισίνα πλατσουρίσματος αποτελείτο από μπετονένιους αγωγούς σε έντονα χρώματα. Από συντριβάνι στο υψηλότερο σημείο έρρεε νερό στα κατώτερα. Η συνεχής ροή νερού δεν επέτρεπε τα στάσιμα και βρώμικα νερά, επιτρέποντας στα μικρά παιδιά να παίζουν χωρίς κίνδυνο στις δεξαμενές.

95 Κορμός δέντρου για τολμηρά παιχνίδια ισορροπίας.

96 Η ελεύθερη επιφάνεια στο κέντρο για «παιχνίδια δρόμου» Πηγή: TRACHSEL, και συν., 1968.

64

97 Σημερινή όψη. Πηγή (Stadt Zürich, 2011).

Στον οικισμό Sullivan Court στο Fulham του Λονδίνου, μια περιοχή σύγχρονη του Heiligberg (1949-1955) με όμοια οικονομικοκοινωνικά χαρακτηριστικά, κατασκευάστηκαν δύο παιδικές χαρές, συμμετρικά τοποθετημένες στο γενικό σχέδιο του οικισμού. Η αντίληψη που διαπνέει το σχεδιασμό του οικισμού είναι συγγενής με αυτή του Heiligberg –ελεύθερο σύστημα, μεγάλα ύψη, κυκλοφοριακός διαχωρισμός κτλ- ωστόσο η διαχείριση του ελεύθερου χώρου διαφέρει ριζικά. Το σχήμα των παιδικών χαρών έρχεται σε ισχυρή αντίθεση με το κτισμένο περιβάλλον, που ακολουθεί ορθοκανονικές χαράξεις και μορφές πρισματικές. Η αντίθεση εντείνεται και με τα ισχυρά και συμπαγή όρια των χώρων παιχνιδιού, που σχηματίζονται από τοίχους ύψους 90 εκ. Ωστόσο, τα καμπύλα περιγράμματα δίνουν τη δυνατότητα σχηματισμού ενοτήτων και πιο απομονωμένων σημείων, για το παιχνίδι μικρών παιδιών ή απλώς την απομάκρυνση από τα πολύβουα κεντρικά τμήματα. Ο εξοπλισμός αποτελείται από συμβατικά παιχνίδια. Στο Sullivan Court δεν υπάρχει μέριμνα για ιεράρχηση ή διαβάθμιση των εξωτερικών χώρων με βάση τις ανάγκες των παιδιών, σε αντίθεση με τις προηγούμενες δύο περιπτώσεις που αναλύθηκαν. Η διάταξη και οργάνωση του οικισμού γίνεται με βάση τις συνθετικές αρχές του φονξιοναλισμού, εξυπηρετώντας καταρχήν τις βασικές λειτουργίες της κίνησης και της κατοικίας. Οι ελεύθεροι χώροι είναι κατά βάση κενές λειτουργίας εκτάσεις καλυμμένες με γρασίδι, που περισσότερο ικανοποιούν αισθητικές και καλλωπιστικές απαιτήσεις. Ο χώρος ύπαρξης και δράσης του παιδιού είναι σαφώς χωροθετημένος στα όρια των δύο παιδικών χαρών. Ο διαχωρισμός αυτός του δημόσιου από τον ιδιωτικό χώρο με σαφήνεια και ελάχιστα περιθώρια «ενδιάμεσων» καταστάσεων έχει τις ρίζες του στις βικτωριανές πόλεις (ΚΑΡΥΔΗΣ, 2006) και ενισχύεται ακόμη περισσότερο από μια πολεοδομική αντίληψη με κύριο χαρακτηριστικό τη λειτουργική εξειδίκευση και κατάτμηση του αστικού χώρου.

98, 99 αεροφωτογραφίες οικισμού Πηγή: Bing Maps 100 Γενική κάτοψη οικισμού. Οι παιδικές χαρές ξεχωρίζουν τόσο από τη διαγράμμιση όσο και από τα αντιθετικά προς τη σχεδιαστική λογική που διέπει το λοιπό χώρο σχήματα. Πηγή: TRACHSEL, και συν., 1968.

101 Παιδική χαρά. Πηγή: TRACHSEL, και συν., 1968.

65

102 Σκίτσο διαμόρφωσης ορίου. Πηγή: (WOHLIN, 1970)

103 Σχέδιο διαμόρφωσης του πάρκου.

Hårdgjordgård=Αυλή με σκληρό δάπεδο Skidbacke=Λόφος για σκι Lekfält=Λιβάδι παιχνιδιού Πηγή: (WOHLIN, 1970)

104 Αεροφωτογραφία πάρκου και γύρω οικισμού Πηγή: Bing Maps

66

Η διαχείριση των ορίων στο πάρκο παιχνιδιού Ringstorp, στο Helsinborg της Σουηδίας, γίνεται με διαφορετικό τρόπο. Το πάρκο, που βρίσκεται στο κέντρο ενός μεγάλου συγκροτήματος πολυκατοικιών, περιβάλλεται από πεζοδρόμους. Περιμετρικά, με τη χρήση των εκσκαμμένων χωμάτων, έχουν σχηματιστεί μικροί λοφίσκοι με υψηλή και πυκνή φύτευση, που ορίζουν το χώρο του πάρκου. Τα πρανή αυτά λειτουργούν τόσο ως φίλτρα του θορύβου, αλλά και προστασία από τους ανέμους, όσο και ως παιχνιδότοποι. Η φύτευση επιτελεί εδώ επιτυχημένα το ρόλο τόσο του συνόρου όσο και της αίσθησης του περίκλειστου και ασφαλούς χώρου και χρησιμοποιείται επίσης στο διαχωρισμό των διαφόρων ενοτήτων του πάρκου. Τα πάρκα όπως αυτό του Helsingborg διαμορφώθηκαν στη δεκαετία του 1950 και υιοθετήθηκαν έκτοτε και αλλού στη χώρα. Είχαν ως πρότυπο την πρώτη adventure playground του Sørensen, την παιδική χαρά του Emdrup κοντά στην Κοπεγχάγη, με σκοπό την ενσωμάτωση αυτής της μορφής στο γενικότερο σχεδιασμό των χώρων παιχνιδιού στα νέα πολεοδομικά συγκροτήματα της Σουηδίας (BENGTSSON, 1970). Χαρακτηρίζονται από την ανάμιξη και το συνδυασμό λειτουργικών και ηλικιακών ενοτήτων, σε μεγαλύτερες εκτάσεις, ενώ η ποικιλία εξοπλισμού και διαμορφώσεων φιλοξενεί διάφορα είδη παιχνιδιού. Καθοριστικής σημασίας είναι ο ρόλος του φυσικού τοπίου και η χειραγώγηση των στοιχείων του για την εξυπηρέτηση του παιχνιδιού. Η σχέση αυτή με το περιβάλλον και το φυσικό στοιχείο είναι χαρακτηριστική στο σχεδιασμό στη Σουηδία (WOHLIN, 1972).

Η χρήση αυτή του εδάφους, των φυσικών στοιχείων και του περιβάλλοντος εν γένει, χαρακτηρίζει εν πολλοίς το σχεδιασμό των ελεύθερων χώρων στη Σκανδιναβία, αλλά και των κτιρίων, όπως στον οικισμό Södra Tynnered, όπου αξιοποιούνται οι υψομετρικές διαφορές και το φυσικό έδαφος (WOHLIN, 1972).

Παράδειγμα απόλυτης εφαρμογής των αρχών του συνολικού πολεοδομικού σχεδιασμού της Σουηδίας αποτελεί ο οικισμός Oxhagen στο Örebro. Διασχίζεται μόνο από έναν αυτοκινητόδρομο, από τον οποίο διακλαδώνονται αδιέξοδα που οδηγούν στους υπόγειους χώρους στάθμευσης. Στην είσοδο στον οικισμό είναι χωροθετημένο και το εμπορικό κέντρο, στο ποίο η πρόσβαση γίνεται στη στάθμη των κατοικιών, ενώ στο επίπεδο του δρόμου γίνεται ο ανεφοδιασμός. Ο ίδιος ο οικισμός είναι υπερυψωμένος και οι δρόμοι του και οι αυλές των κατοικιών είναι απαλλαγμένοι από την κυκλοφορία των αυτοκινήτων. Στις αυλές μεταξύ των κτιρίων κατοικιών περικλείονται παιδικές χαρές. Δεν διαχωρίζονται από τους δρόμους παρά μόνο με την αλλαγή του υλικού δαπέδου. Ο οικισμός περιβάλλεται από πάρκα, στα οποία η πρόσβαση είναι πεζή. Στα δυτικά βρίσκεται και το πάρκο παιχνιδιού με αθλητικούς χώρους δίπλα στο σχολικό συγκρότημα.

105: Αεροφωτογραφία του οικισμού. Πηγή: Bing Maps 106 Σχέδιο οικισμού.

107 Σχέδιο συγκροτημάτων κατοικιών με παιδικές χαρές στις κοινόχηστες αυλές. Πηγή: (WOHLIN, 1970)

106: Αεροφωτογραφία του οικισμού. Πηγή: Bing Maps

67

Γ ΜΕΡΟΣ Η Περίπτωση της Αθήνας

68

Γενικο Πλαισιο

Η εξέταση του ζητήματος των παιδικών χαρών στην περίπτωση της Αθήνας πρέπει να γίνει στα πλαίσια της γενικότερης εξέλιξης και πολεοδομικής ανάπτυξης της πόλης. Ο κεντρικά σχεδιασμένος αστικός χώρος αποτελεί ένα πολύ μικρό τμήμα της σημερινής πόλης, οι συνεχείς επεκτάσεις της οποίας έγιναν σε διαφορετικές ιστορικές φάσεις, με ποικίλες και διαφορετικές προϋποθέσεις και παράγοντες να επιδρούν, τόσο οικονομικούς όσο και πολιτικούς. Η κοινωνική πολιτική με τη μορφή που έλαβε στην Ευρώπη και παρουσιάστηκε παραπάνω δεν έλαβε χώρα στην Ελλάδα. Οι πληθυσμιακές και δημογραφικές μεταβολές που υπήρξαν ραγδαίες ήδη από το μεσοπόλεμο μετά τη μικρασιατική καταστροφή αντιμετωπίστηκαν με αποσπασματικές ή μηδενικές πολιτικές. Αντί της πολεοδομικής δραστηριότητας η πόλη αφέθηκε να αναπτυχθεί στη βάση της οικοδομικής δραστηριότητας (ΚΑΡΥΔΗΣ, 2006). Η πόλη που προκύπτει είναι ένα άθροισμα επιμέρους «νόμιμων» και εγκεκριμένων οικοδομικών μονάδων, χωρίς ωστόσο να λαμβάνεται υπόψη οποιαδήποτε μέριμνα ή προγραμματική απόφαση για το συνολικό αποτέλεσμα. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια ο δημόσιος χώρος τελικά κατέληγε να αποτελεί το περίσσευμα της κατάτμησης της αστικής γης ώστε η εκμετάλλευσή της να γίνεται εφικτή. Ως τα 1970, η πριμοδοτούμενη οικοδομική δραστηριότητα στα μεταπολεμικά χρόνια με τη μαζική εφαρμογή της αντιπαροχής, η ανεξέλεγκτη παράνομη δόμηση, όσο και η νόμιμη με κυρίαρχα τα κερδοσκοπικά κριτήρια, διαμόρφωσαν ένα ασφυκτικά πυκνό αστικό περιβάλλον, στερούμενο βασικών συστατικών για τη βιωσιμότητά του. Οι παραδοσιακοί χώροι παιχνιδιού -ο δρόμος, οι πλατείες, οι αλάνες- είτε καταλήφθηκαν από ασύμβατες χρήσεις, όπως η κίνηση του αυτοκινήτου, είτε εξέλειψαν λόγω της ανέγερσης νέων οικοδομών. Δεν πρέπει εδώ να αγνοηθεί και το γεγονός που συμπληρώνει την ανωτέρω εξέλιξη, η βελτίωση δηλαδή των συνθηκών διαβίωσης στον εσωτερικό ιδιωτικό χώρο της κατοικίας. Οι παράλληλες μεταβολές στα παραγωγικά αλλά και κοινωνικά δεδομένα της πόλης -όπως η αύξηση της γυναικείας εργασίας, η στροφή στον τριτογενή παραγωγικό τομέα κ.ά.- με τον κατακερματισμό των δραστηριοτήτων, τις αυξανόμενες μετακινήσεις και τις συνεπαγόμενες μεταβολές στην οργάνωση της καθημερινότητας της οικογένειας μετέτρεψαν σημαντικά την καθημερινότητα και ακόλουθα τους χώρους όπου αυτή εκδηλώνεται. Η αυξανόμενη εσωστρέφεια και η εγκατάλειψη των κοινών δραστηριοτήτων συνέβαλαν στην αποξένωση και την εγκατάλειψη του δημόσιου χώρου (ΚΑΙΣΑΡΗ, 2005). Οι οργανωμένοι χώροι παιχνιδιού όπως οι παιδικές χαρές μέσα στα παραπάνω πλαίσια διαμορφώνονταν κατά κανόνα σε περισσεύματα του αστικού ιστού. Η ανυπαρξία κοινωνικής πολιτικής, βασικού παράγοντα όπως αναλύθηκε στα ευρωπαϊκά παραδείγματα για τη μέριμνα και το σχεδιασμό των χώρων παιχνιδιού αλλά και γενικότερα τα παιδικά περιβάλλοντα, δεν έφερε το ζήτημα αυτό σε προτεραιότητα παρά μόλις στα τέλη του 1980. Τότε αντιμετωπίστηκε μια παγιωμένη κατάσταση χώρων με ανύπαρκτη χωροταξική κατανομή, σε νησίδες οδών, σε πλατείες, σε περιοχές με ακατάλληλες κλίσεις εδάφους, σε περιοχές με μεγάλο κυκλοφοριακό φόρτο και αντίστοιχη ρύπανση, ενώ συχνά χαρακτηρίζονται από στενότητα χώρου, ακατάλληλο σχήμα και έλλειψη πρασίνου (ΛΟΥΙΖΙΔΗ, 2007). Η απαίτηση για τη βελτίωση των συνθηκών στις πόλεις διατυπώθηκε σύγχρονα με μια γενικότερη πολιτική και οικονομική αλλαγή που χαρακτήρισε τη μεταπολιτευτική περίοδο, υποσχόμενη την –έστω καθυστερημένη- σύσταση και εφαρμογή συντονισμένης κοινωνικής πολιτικής στα Ευρωπαϊκά πρότυπα.

69

Θεσμικό Πλαίσιο

Στα 1988, λίγο μετά το Ρυθμιστικό Σχέδιο του 1985, στο Β΄ συνέδριο για την «Αισθητική των Πόλεων και Πολιτική Παρεμβάσεων», στους Δελφούς, υπό την αιγίδα του ΥΠΕΧΩΔΕ, διατυπώθηκε συγκροτημένα η ανάγκη για τη δημιουργία «νησίδ[ων]-εστι[ών] κοινωνικής αλληλεπίδρασης, κοινοτικού ενδιαφέροντος, κέντρ[ων] επικοινωνίας και αναψυχής για μια περισσότερο ανθρώπινη και ενσυνείδητη συνύπαρξη και συμμετοχή» (ΠΑΙΔΟΤΟΠΟΙ, 4-6 Μαρτίου 1988 σ. 16). Στα πλαίσια του συνεδρίου παρουσιάστηκαν τα στοιχεία μελέτης των παιδικών χαρών της Αθήνας. Διαπιστώθηκε η ακαταλληλότητα του 30% των καταγεγραμμένων χώρων, λόγω παλαιότητας, μη ασφαλούς εξοπλισμού και ελλιπούς συντήρησης, αλλά και ανεπάρκειας χώρου και ακατάλληλης χωροθέτησης. Οι υπάρχοντες χώροι εκτός του ότι δεν επαρκούσαν για την κάλυψη των πληθυσμιακών αναγκών της περιοχής υπό μελέτη, ήταν και άνισα κατανεμημένοι στις διάφορες συνοικίες. Η ανάλυση που συνοδεύει την εισήγηση για τους παιδότοπους στο ανωτέρω συνέδριο εντοπίζει και επισημαίνει βασιζόμενη στη μεγάλη ευρωπαϊκή εμπειρία τη σημασία του παιχνιδιού και της διασφάλισης των κατάλληλων περιβαλλόντων για αυτό για την υγιή και σωστή ανάπτυξη των παιδιών. Μεγάλο κομμάτι τελικά τόσο της ανάλυσης και παρουσίασης της υπάρχουσας κατάστασης στην Αθήνα όσο και των ακολουθούντων προτάσεων επικεντρώνεται στην ασφάλεια των παιδικών χαρών, τόσο στο επίπεδο της χωροθέτησης όσο και στο επίπεδο του σχεδιασμού και του εξοπλισμού. Επίσης, διαπιστώνοντας τη διαμορφωμένη συνθήκη ανεπάρκειας ελεύθερων χώρων στην πόλη, υιοθετείται η προσέγγιση αξιοποίησης του υπάρχοντος δυναμικού με παράλληλη προσπάθεια βελτίωσης όπου είναι δυνατόν με βάση ορισμένα κριτήρια μέγιστων αποστάσεων (ακτίνα 300 μέτρων από την κατοικία για την χωροθέτηση παιδικής χαράς), αλλά και η υιοθέτηση στρατηγικών όπως η διαμόρφωση εσωτερικών των ΟΤ, η διασφάλιση υποχρεωτικής κατασκευής παιδότοπου σε ανεγειρόμενες οικοδομές άνω ενός μίνιμουμ διαμερισμάτων, καθώς και άμεση αναζήτηση διαθέσιμων χώρων για την κατασκευή παιδικών χαρών, αλλά και η μετατροπή δρόμων χαμηλής κυκλοφορίας σε πεζόδρομους-παιχνιδόδρομους (ΠΑΙΔΟΤΟΠΟΙ, 4-6 Μαρτίου 1988). Όσον αφορά στους κανόνες που διέπουν τη λειτουργία των παιδικών χαρών και κατ’ επέκταση καθορίζουν στοιχεία της γενικότερης θέσης τους στην καθημερινότητας της πόλης, ορίζεται καταρχήν η μονολειτουργικότητα του χώρου. Είναι αποκλειστικά προορισμένος για το παιδικό παιχνίδι. Επίσης, καθορίζονται οι συνθήκες του περιβάλλοντος όσον αφορά στην κίνηση οχημάτων και την εξυπηρέτηση των γύρω χρήσεων. Ορίζονται τέλος κανονισμοί ασφάλειας του εξοπλισμού και της τοποθέτησής του. Στα 1998 ορίζονται κανονισμοί ασφάλειας και πιστοποίησης των παιδικών χαρών σε όλη την Ευρωπαϊκή Ένωση. Στην Ελλάδα η μέριμνα για τους ιδιωτικούς παιχνιδότοπους προηγήθηκε αυτής για τους δημόσιους χώρους παιχνιδιού, όπως διαπιστώνεται από το γεγονός ότι ήδη από το 1996 είχε δημιουργηθεί νομοθετικό πλαίσιο ελέγχου από τον ΕΛΟΤ (Ελληνικός Οργανισμός Τυποποίησης) για την ασφάλεια των παιδότοπων. Μόλις αρκετά πρόσφατα, το 2004, ο αρμόδιος ΕΛΟΤ ανέλαβε σειρά ελέγχων σε τέσσερις δήμους της Αττικής, μεταξύ αυτών κι ο Δήμος Αθηναίων. Η διαδικασία οδήγησε στο κλείσιμο των μισών εκ των 150 παιδικών χαρών του δήμου, καθώς κρίθηκαν ακατάλληλες, και στην ανακαίνιση και πλήρη αναμόρφωση των υπολοίπων. Οι εργασίες ακολουθούν σύγχρονες προδιαγραφές που αφορούν κυρίως στην ασφάλεια των παιδιών: αξιολόγηση της θέσης μέσα στον ιστό, ελαστικές επιφάνειες πτώσης, στρογγυλεμένες, απαγόρευση τοξικών υλικών, περίφραξη και φύλαξη, συνεχή συντήρηση, πρόσβαση ΑΜΕΑ.

70

Στην απόφαση του Υπουργείου Εσωτερικών το 20091 αποσαφηνίζονται τόσο η ίδια η έννοια της παιδικής χαράς όσο και οι όροι χωροθέτησης, σχεδιασμού, λειτουργίας και ασφάλειας. Η χωροθέτηση της παιδικής χαράς θα πρέπει να προστατεύει τους χρήστες από τις ρυπογόνες δραστηριότητες, από την κυκλοφορία, επικίνδυνες τεχνολογικές εγκαταστάσεις (ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας), αλλά και από εγκαταστάσεις που μπορεί να βλάψουν την ψυχική υγεία των παιδιών, όπως νεκροταφεία και φυλακές. Επιπλέον, ορίζονται στοιχεία επάρκειας και επιμερισμού του διαθέσιμου χώρου και του αντίστοιχα απαιτούμενου εξοπλισμού, σε σχέση με τις ηλικίες των χρηστών. Απαραίτητη για τη λειτουργικότητα και ασφάλεια της παιδικής χαράς θεωρείται η «ικανή περίφραξη, φυσική ή τεχνητή», που όμως δε θα απομονώνει οπτικά από τον περιβάλλοντα χώρο 2.

1 Ελληνική Δημοκρατία-Υπουργείο Εσωτερικών. 11 Μαϊου 2009. Καθορισμός προϋποθέσεων και τεχνικών προδιαγραφών και κατασκευή και λειτουργία των παιδικών χαρών των Δήμων και Κοινοτήτων. Απόφαση Υπουργού Εσωτερικών. Αθήνα : s.n., 11 Μαϊου 2009.

2 Ό. π. Άρθρο 3 – Σχεδίαση και οργάνωση του χώρου

71

Οι Παιδικεσ Χαρεσ τησ Αθηνασ

Πάρκα Η παιδική χαρά του Ζαππείου είναι ένα παράδειγμα ένταξης χώρου παιχνιδιού σε αστικό πάρκο, σύμφωνο με τους σύγχρονους κανονισμούς και κατευθύνσεις. Το Ζάππειο γειτνιάζει άμεσα με τον Εθνικό Κήπο, σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους, αλλά και ορισμένα από τα σημαντικότερα διοικητικά κτίρια της πόλης. Στο νοτιοανατολικό τμήμα του κήπου του Μεγάρου βρίσκεται η παιδική χαρά. Το νότιο όριό της είναι η λεωφόρος Βασιλίσσης 107 Σύνθετο παιχνίδι πολ- Όλγας και μετέπειτα Βασιλέως Κωνσταντίνου. Η διαμόρφωση του χώρου ακολουθεί τις λαπλών χρήσεων. σύγχρονες προδιαγραφές - η παιδική χαρά δόθηκε στο κοινό το 2005- τηρώντας αποστάσεις ασφαλείας ανάμεσα στα παιχνίδια, την εξασφάλιση προσβασιμότητας και δυνατότητας χρήσης από ΑΜΕΑ, χώρους υγιεινής κτλ, αποτελώντας χωρίς αμφιβολία έναν πρότυπο χώρο παιχνιδιού σε σύγκριση με το διαθέσιμο δυναμικό της πόλης. Τόσο προς τον αυτοκινητόδρομο όσο όμως και προς το εσωτερικό του κήπου η παιδική χαρά οριοθετείται με πέτρινο φράχτη και κάγκελα. Έτσι, αποτελεί μια νησίδα σαφώς διαχωρισμένης λειτουργίας, χρήσης, αλλά και χρηστών μέσα στο αστικό πάρκο της Αθήνας. Στην παιδική χαρά στο νότιο άκρο του άλσους Φιλαδέλφειας υπάρχει μια διαφορετική 108 Άποψη ενός τμήματος αντιμετώπιση. Προς το εσωτερικό του άλσους τα όρια διαμορφώνονται με χαμηλά πεζούτης παιδικής χαράς με τα λια που χρησιμεύουν και ως καθιστικά που περιβάλλουν τις περιοχές παιχνιδιού, είτε με αντικριστά παραβολοειδή πυκνούς θάμνους, που όμως δεν ξεπερνούν το ανθρώπινο ύψος και επιτρέπουν την οπτική κάτοπτρα. επαφή με το γύρω χώρο, περικλείοντάς τον συγχρόνως. Στο νοτιότερο άκρο όπου συνορεύει με αυτοκινητόδρομο αναγείρεται συμπαγής περίφραξη. Με τη διαχείριση αυτή επιτυγχάνεται η ένταξη της παιδικής χαράς σε έναν ευρύτερο χώρο αναψυχής και περιπάτου, αλλά και ως κατάληξή του καθώς κανείς διασχίζει το άλσος. Παράλληλα, το παιχνίδι των παιδιών δεν περιχαρακώνεται ή αποκλείεται από τις υπόλοιπες δραστηριότητες του πάρκου. Βρίσκεται μάλιστα δίπλα στο μικρό ζωολογικό κήπο του άλσους.

109 Τραμπολίνο Πηγή: (Ζάππειον-Συνεδριακό και Εκθεσιακό Μέγαρο, 2007)

110: Αεροφωτογραφία του πάρκου και της θέσης της παιδικής χαράς σε αυτό Πηγή: Bing Maps

72

111 Αεροφωτογραφία Πηγή: Bing Maps

112 Παιδική χαρά Πηγή: Google Maps

Ο Παιδικός Κήπος του Δημήτρη Πικιώνη στη Φιλοθέη (κατασκευή 19611964)μπορεί να ενταχθεί στην κατηγορία παιδότοπων, όπου το φυσικό στοιχείο κυριαρχεί και περικλείει το χώρο, δημιουργώντας μια προστατευμένη νησίδα -οργανωμένης- φύσης μέσα στην πόλη, πλησιάζοντας στην έννοια της adventure playground. Ο κήπος βρίσκεται στο βόρειο τμήμα μιας μεγαλύτερης έκτασης πρασίνου που διασχίζει τη Φιλοθέη. Η φιλοσοφία που διαπνέει το σχεδιασμό όσο και τη διάταξη των λειτουργιών του κήπου έχει τις βάσεις της στις σύγχρονές του αντιλήψεις για το σχεδιασμό των παιδικών χαρών, καθώς και σε αντιλήψεις όπως αυτές του Fröbel, όπου το φυσικό στοιχείο κυριαρχεί, ενώ προβλέπο- 113 Αεροφωτογραφία νται ενότητες ανάλογα με τα αναπτυξιακά στάδια των παιδιών. Αρχικά Πηγή: Bing Maps φιλοξενούσε και κάποια ζώα, όπως συμβαίνει σε πολλές ευρωπαϊκές παιδικές χαρές και πάρκα. Η περίπτωση του παιδικού κήπου της Φιλοθέης αποτελεί μάλλον μια φωτεινή εξαίρεση όσον αφορά στην αντιμετώπιση του ζητήματος του παιδικού παιχνιδιού. Η Φιλοθέη, σε αντίθεση με τα περισσότερα προάστια της Αθήνας, είναι αποτέλεσμα συντονισμένου σχεδιασμού στα πρότυπα της κηπούπολης, ενώ εξ αρχής υπήρξε περιοχή υψηλών εισοδημάτων. Τα χαρακτηριστικά αυτά σε συνδυασμό και με την αραιή για τα δεδομένα της Αθήνας δόμηση, έκαναν σαφώς πιο εφικτή την υλοποίηση ενός έργου τέτοιας έκτασης και επεξεργασίας.

116 Γενικό σχέδιο και λειτουργικές ενότητες: α Προθάλαμος. Η βλάστηση ενισχύει την αίσθηση της αναμονής καθώς εμποδίζει την άμεση πρόσβαση στους χώρους παιχνιδιού. β Περιοχή για όλες τις ηλικίες. Πυρήνας της σύνθεσης. γ Περιοχή παιχνιδιού για παιδιά εως 12 ετών. δ Περιοχή για παιδιά προσχολικής ηλικίας. ε Φύση. Αποτελεί συνέχεια του πευκοδάσους που συνεχίζει πίσω. Κάποτε φιλοξενούσε και ζώα. Πηγή: (ΜΟΥΛΑΚΗ, και συν., 2005)

114 Καλύβα πάνω από τον αμμόλακο της ενότητας δ, σήμερα δεν υπάρχει (ΜΟΥΛΑΚΗ, και συν., 2005).

115 Είσοδος από την ανατολική πλευρά, προς το πευκοδάσος. Πηγή: (ΠΙΚΙΩΝΗ, 2002)

73

Πρότυπεσ παιδικέσ χαρέσ Μια «πρότυπη»1 παιδική χαρά αποτελεί η «Παιδική Χαρά Ψαλιδιού» που έχει κατασκευαστεί δίπλα στο Υπουργείο Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων στο Μαρούσι. Σε αντίθεση με την παραπάνω παιδική χαρά, είναι στο μεγαλύτερο μέρος της ημέρας άδεια. Χωροθετημένη ανάμεσα σε έναν εμπορικό και κυκλοφοριακό κόμβο και μια διοικητική λειτουργία, στερείται βασικών παραγόντων προσβασιμότητας και η χρήση της εξαρτάται αποκλειστικά από τη δυνατότητα συνοδείας των παιδιών. Η περίπτωση αυτή καταδεικνύει την ανεπάρκεια της ικανοποίησης καθαρά αισθητικών και λειτουργικών απαιτήσεων, χωρίς την παράλληλη μέριμνα για τη σύνδεση του χώρου παιχνιδιού με τον αστικό ιστό και τις γύρω δραστηριότητες. Τη μεγάλη επισκεψιμότητα εξασφαλίζει σε ένα νέο πάρκο στη Νέα Ερυθραία, που ολοκληρώθηκε το 2010 σε μια έκταση περίπου 10 στρεμμάτων του πρώην εργοστασίου της Ήβη, το γεγονός ότι αφενός βρίσκεται σε περιοχή κατοικίας και αφετέρου φιλοξενεί μεγάλη ποικιλία διαμορφώσεων, παιχνιδιών, αλλά και λειτουργιών. Το πάρκο περιλαμβάνει παιδική χαρά για μικρά παιδιά προσχολικής ηλικίας, που διαχωρίζεται με χαμηλό κάγκελο, μια πλατεία με σκληρό δάπεδο, έκταση με γρασίδι και χαλίκι με παιχνιδοκατασκευές για μεγαλύτερα παιδιά, καθώς και κατασκευή κατάλληλη για skating.

117 Αεροφωτογραφία. Βόρεια η παιδική χαρά συνορεύει με τον παράδρομο της Αττικής Οδού, ενώ τα υπόλοιπα όρια διαμορφώνουν επίσης απροσπέλαστοι για τα παιδιά χώροι διοικητικών και εμπορικών χρήσεων. Πηγή: Google Maps Κάτω από αριστερά προς τα δεξιά: 118 Αποψη της εισόδου.

119, 120 Απόψεις της παιδικής χαράς. Οι χώροι είναι ευρείς και διατεταγμένοι με κέντρο βάρους το σκάμμα άμμου στο κέντρο.

121 Θέα από την είσοδο. Η επαφή με τον ιστό της πόλης είναι ανύπαρκτη. Φωτογραφίες της συγγραφέως

74

1 «Το Μαρούσι γιορτάζει τα Κούλουμα στο Ψαλίδι», Δήμος Αμαρουσίου,2011. http://www.maroussi. gr/frontoffice/portal.asp?cpage=RESOURCE&cresrc=2722&cnode=323

Παρόλο που βρίσκεται σε μια περιοχή αμιγούς κατοικίας, δεν αποτελεί παιδική χαρά γειτονιάς. Τόσο η μεγάλη της έκταση, όσο και το ίδιο το κτιριολογικό πρόγραμμα προσδίδει υπερτοπική ισχύ, στο βαθμό σίγουρα της υπέρβασης της κλίμακας της γειτονιάς. Η πρόσβαση εξάλλου είναι εύκολη από δύο κεντρικές οδικές αρτηρίες, την Κηφισίας και την Εθνική Οδό. Ένα άλλο στοιχείο - χαρακτηριστικό των νέων παιδικών χαρών σύμφωνων με τις οδηγίες του 2009- είναι και το συγκεκριμένο ωράριο λειτουργίας. Σε συνδυασμό με τον υπερτοπικό χαρακτήρα αλλά και την πληθώρα δραστηριοτήτων, η συγκεκριμένη παιδική χαρά καθίσταται πλέον ένας προορισμός, ένας τόπος αναψυχής και ελεύθερου χρόνου, οριοθετημένου αυστηρά τόσο χωρικά όσο και χρονικά.

122 Αεροφωτογραφία. Φαίνεται η εγγύτητα στην Εθνική Οδό, ενώ η οδός Οδυσσέα Ανδρούτσου συνδέει με την Κηφισίας. Η περιοχή χαρακτηρίζεται από μέσης έως μικρής πυκνότητας δόμηση και πληθυσμού. Ήδη πάντως ο χώρος αποτελεί σημαντικό σημείο αναφοράς της ευρύτερης περιοχής, καθώς αποτελεί μια σύγχρονη όσο και ασφαλή επιλογή για το παιδικο παιχνίδι. Πηγή: Google Maps

Από αριστερά και δεξιόστροφα 123 Η πίστα skatebording.

για

124 Γέφυρα 125 Χώρος για μικρά παιδιά 126 Διασταυρούμενες πορείες. Πηγές: (NewsBeast.gr, 2011) (design-district, 2011)

75

Παιδικέσ χαρέσ στον αστικό ιστό

Χαρακτηριστικότερη περίπτωση παιδικής χαράς σε πυκνοδομημένη περιοχή της Αττικής αποτελεί η παιδική χαρά του Σιδηροδρομικού Σταθμού Αχαρνών, που βρίσκεται μέσα στο αλσύλλιο του σταθμού και εκτείνεται παράλληλα με ένα τμήμα της αποβάθρας. Ουσιαστικά η παιδική χαρά βρίσκεται ανάμεσα στις αποβάθρες του τρένου και έναν αυτοκινητόδρομο, καθιστώντας αναγκαία την περίφραξη, προς την πλευρά της αποβάθρας με συρματόπλεγμα ενώ προς το δρόμο με τη χαρακτηριστική περίφραξη του χαμηλού τοίχου και κάγκελου. Παρά τον απλό και μάλλον παλαιωμένο και ενδεχομένως ακατάλληλο σύμφωνα με τις σύγχρονες προδιαγραφές εξοπλισμό, είναι πολυσύχναστη και η θέση της προσφέρει την έστω προστατευμένη μέσα από συρματόπλεγμα, εμπειρία και επαφή με ένα βασικό συστατικό του αστικού περιβάλλοντος: τις μεταφορές. Επιπλέον, σημαντικότερος ποιοτικός παράγοντες πιθανόν από τις ίδιες τις παιχνιδοκατασκευές είναι το έντονο φυσικό στοιχείο του άλσους των πεύκων που την περιβάλλει, εξασφαλίζοντας σκιά και δροσιά, τόσο απαραίτητα κατά τους καλοκαιρινούς μήνες.

127 Αεροφωτογραφία με της θέση της παιδικη΄ς Τυπική παιδική χαρά γειτονιάς, πρόσφατα ανασκευασμένη, αποτελεί χαράς του Σδηροδρομικού Σταθμού Αχαρνών και η παιδική χαρά Νίκου Δραγώνα στο 4ο συγκρότημα των εργατικών 128 Παιδική χαρά Πηγή: (Ελεύθερο Βήμα Αχαρνών, 2010)

στη Νέα Φιλαδέλφεια. Είναι αντιπροσωπευτική περίπτωση ενός δημοτικού χώρου παιχνιδιού στη μικροκλίμακα της γειτονιάς. είναι προστατευμένη από την κυκλοφορία, ενώ η ύπαρξη των ψηλών πεύκων εξασφαλίζει ένα ευνοϊκό μικροκλίμα.

Στις πιο πυκνοκατοικημένες περιοχές της πόλης μπορεί να συναντήσει κανείς διάσπαρτες μικρές παιδικές χαρές. Είναι πράγματι περισσεύματα του πολεοδομικού ιστού, με κατά κανόνα ελάχιστο και παλιό εξοπλισμό. Μια τέτοια περίπτωση είναι αυτή της οδού Κύμης, πέντε τετράγωνα από την πλατεία του Άγιου Παντελεήμονα. Πρόκειται ουσιαστικά για μια παιδική χαρά-τσέπης [vest pocket park], στη συμβολή δύο οδών, που περιβάλλεται στις άλλες δύο πλευρές της από ψηλές μεσοτοιχίες. Η πλησιέστερη παιδική χαρά, στην πλατεία του Αγίου Παντελεήμονα, είναι κλειστή για πάνω από χρόνο, ώστε να εκδιωχθούν άστεγοι και μετανάστες που κοιμούνταν εκεί σε άθλιες συνθήκες υγιεινής. Η παιδική χαρά της Κύμης ανοίγει επίσης ελεγχόμενα, κάθε απόγευμα μετά τις ώρες κοινής ησυχίας (ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ, 2011). Ο χώρος αυτός αποτελεί συνεπώς διέξοδο για ένα μεγάλο πληθυσμό παιδιών σε μια από τις πλέον πυκνοκατοικημένες και πολυπολιτισμικές περιοχές της Αθήνας, αποτελώντας τελικά έναν τόπο παιχνιδιού όσο και συνύπαρξης και κοινωνικοποίησης. Οι παιδικές χαρές αυτού του είδους θυμίζουν την περίπτωση των ολλανδικών αλλά και των αμερικανικών vest-pocket playgrounds. Τόσο οι παιδικές χαρές του Άμστερνταμ όσο και οι βραχύβιες vest-pockets των αμερικανικών αστικών κέντρων αποτελούν απόπειρες επίλυσης του ζητήματος του χωρικού περιβάλλοντος για το παιδικό παιχνίδι με ελάχιστα μέσα. Εδώ είναι κρίσιμη ωστόσο η ύπαρξη μιας συγκροτημένης σχεδιαστικής λύσης και θέσης αναφορικά με τους στόχους που αυτή θέτει, η οποία και καθορίζει τη μορφή των χώρων αυτών. Το στοιχείο 129 Αεροφωτογραφία εργατικών πολυκατοικιών αυτό διαφοροποιεί ουσιαστικά τις προσεγγίσεις αυτές από αντίστοιχες Νέας Φιλαδέλφειας. της Ελλάδας, που χαρακτηρίζονται από την περιστασιακή και κατ’ ανά130 Παιδική χαρά Νίκου Δραγώνα γκη αντιμετώπιση του ζητήματος του παιδικού παιχνιδιού. Πηγή: (Δήμος Φιλαδέλφειας-Χαλκηδόνος, 2010)

76

Τέλος, δεν μπορεί να παραβλεφθεί κι άλλη μια σημαντική πτυχή της επιτυχίας και ευρείας χρήσης αυτών των παιδικών χαρών, που είναι το κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο των χρηστών. Τόσο οι vest-pockets, όσο και η μικρή παιδική χαρά της οδού Κύμης αποτελούν τη μοναδική υπαίθρια δυνατότητα παιχνιδιού των παιδιών μη προνομιούχων και φτωχών συνοικιών. Αντίστοιχα, οι παιδικές χαρές του Aldo van Eyck γνώρισαν τη χρυσή τους εποχή στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια της ανέχειας και της δημογραφικής έκρηξης.

131, 132 Παιδική χαρά οδού Κύμης. Πηγή: (ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ, 2011) 133 Αεροφωτογραφία της περιοχής. Πηγή: Google Maps

77

Δ ΜΕΡΟΣ Η Παιδική Χαρά στη Σύγχρονη Πόλη

78

Παιδικότητα, Παιδική Ηλικία και Παιχνίδι

Όπως αναλύθηκε, η παιδικότητα και τα στοιχεία που τη συνιστούν και την ορίζουν αποτελούν μια συνεχώς μεταβαλλόμενη συνθήκη, και καθορίζεται από τις εκάστοτε αντιλήψεις και γενικότερες συνθήκες που χαρακτηρίζουν και διέπουν τον κόσμο των ενηλίκων. Ο Philippe Ariès επισήμανε το γεγονός ότι αποτελεί τελικά μια κοινωνική κατασκευή (AITKEN, 2001) και μαζί με τη μεταβολή αυτής, διαμορφώνονται οι χώροι που καλούνται να την πλαισιώσουν, όσο και να την επηρεάσουν. Όπως είναι φυσικό, οι μεταβολές αυτές προκύπτουν και εντάσσονται μέσα στις συνολικότερες αλλαγές που διαδραματίζονται στις κοινωνίες. Η εκτόπιση των παιδιών από το δημόσιο χώρο της πόλης, και κυρίως το δρόμο, του οποίου είναι οι κύριοι χρήστες (WARD, 1990), συμβαδίζει από τη μία με τον αυξανόμενο έλεγχο και την αυστηροποίηση των όρων παραγωγής των χώρων παιχνιδιού τους, και από την άλλη με μια ανταγωνιστική και ανεξέλεγκτη διάδοση και επικράτηση περιβαλλόντων, εικόνων και προτύπων, παραγόμενων και καθοδηγούμενων από την αγορά. Ο χώρος και ο χρόνος δράσης των παιδιών στη δημόσια σφαίρα υποβάλλεται σε ολοένα αυξανόμενο έλεγχο, καθιστώντας μάλιστα την αυτόνομη και ανεξάρτητη παρουσία τους ανεπιθύμητη έως και ύποπτη1 (PENN, 2005). Την ελεύθερη δράση και το ανεξέλεγκτο παιχνίδι υποκαθιστά πλήθος απογευματινών εξωσχολικών δραστηριοτήτων, οργανωμένων στα πλαίσια του υπολειπόμενου «ελεύθερου» χρόνου σε ειδικά για το παιχνίδι και την παιδική διασκέδαση διαμορφωμένους χώρους, ιδιωτικούς και δημόσιους. Οι χώροι αυτοί, από τα σχολεία και τα κέντρα απασχόλησης και φύλαξης, τους υπαίθριους χώρους όπως οι παιδικές χαρές, έως τα θεματικά πάρκα και τα εμπορικά κέντρα, εκφράζουν τις υποθέσεις και αξιώσεις της κοινωνίας για την ορθή όσο και ασφαλή ανάπτυξη των παιδιών, ενώ διαπνέονται επιπλέον από το εντεινόμενο angst για την ανάπτυξη των ικανοτήτων και δεξιοτήτων που είναι απαραίτητες για την καλή και επιτυχή ζωή τους. Το κυνήγι γνώσεων, επιπλέον δεξιοτήτων και προσόντων, που διαπνέει όλο το φάσμα της εκπαίδευσης και δεν αφήνει ανεπηρέαστο το παιχνίδι -ανέκαθεν συνδεδεμένο με τη διαδικασία της μάθησης- έχει την αφετηρία του σε γενικότερες συνθήκες που διαμορφώθηκαν στις δυτικές κοινωνίες περί τα 1970. Η αποβιομηχάνιση και συνακόλουθη ανάπτυξη του τριτογενούς τομέα και της υψηλής τεχνολογίας, μετέβαλαν τις απαιτήσεις για τις γνώσεις και τις ικανότητες του εργατικού δυναμικού, και συνακόλουθα τού παιδικού πληθυσμού που θα το αποτελέσει. Ο όρος «εκπαιδευτικό παιχνίδι» εμφανίζεται όλο και συχνότερα στην αγορά που απευθύνεται στην ομάδα-στόχο «παιδιά», εδρασμένη στο άγχος των γονιών τόσο για τη γνωστική και πνευματική ανάπτυξη όσο και την ψυχαγωγία των παιδιών. Την ανησυχία για τη σωματική διάπλαση και υγεία έρχονται να καθησυχάσουν οργανωμένες γυμναστικές δραστηριότητες (PENN, 2005). Εξάλλου, η αναγνώριση της παιδικότητας και των δικαιωμάτων των παιδιών συμβαδίζει με την προβολή τους ως επιτυχημένων ενηλίκων, διαμορφώνοντας τις δομές τις καθημερινότητάς άρα και τις γεωγραφίες τους (WHITE, 2004).

1 Όλο και περισσότερο επικρατεί η άποψη, εδρασμένη καταρχήν στην επιχειρηματολογία περί της ασφάλειας των ίδιων των παιδιών, της επικινδυνότητας του να μη συνοδεύονται από ενήλικες και να βρίσκονται σε μέρη που δεν προορίζονται ειδικά για αυτά, όσο και της ανικανότητάς τους να διαχειριστούν τέτοιες συνθήκες (HAHN, 2008; PENN, 2005). Οι περιορισμοί στους χώρους και τους τρόπους ύπαρξης των παιδιών στο δημόσιο χώρο εντείνονται ολοένα από φυλετικούς, έμφυλους και ταξικούς παράγοντες, όσο και από καθαρά εμπορευματικούς: μια αναζήτηση στο διαδίκτυο εμφανίζει πλήθος τουριστικών προσφορών για διακοπές, εστιατόρια, εμπορικά κέντρα ακόμη και αεροπορικές πτήσεις «ελεύθερες από παιδιά» [child-free].

79

Τελικά διαπιστώνεται μια αντίφαση -που διαπνέει το σύνολο της δομής των σύγχρονων κοινωνιών- που εκφράζεται με τη βελτίωση του δημόσιου περιβάλλοντος των αστικών κέντρων, με την ανάπτυξη των μεταφορών, τις στρατηγικές περιορισμού του αυτοκινήτου κ.ά. να συνοδεύεται από την αποξένωση και απομόνωση από αυτό. Η αποσπασματικότητα και εντατικοποίηση της καθημερινότητας των ενηλίκων εντείνει την ανησυχία και το angst για τη σωστή και υγιή ανατροφή και ανάπτυξη των παιδιών τους, ενισχύοντας το φαύλο κύκλο της υπερδραστηριότητας σε προγραμματισμένα και ελεγχόμενα περιβάλλοντα. Σε αυτό προστίθεται η καταναλωτική πίεση, την οποία τα παιδιά, μιας και είναι ευάλωτα σε αυτήν, μεταφέρουν στους ενήλικες. Εδώ πρέπει να επισημανθεί πάντως και η ταξική διάσταση των παραπάνω εξελίξεων. Τα μεσαία κοινωνικά στρώματα, που διαθέτουν τα υλικά όσο και μορφωτικά μέσα για την πραγματοποίησή τους, αποτελούν και την κύρια κοινωνική ομάδα που διαμορφώνει τις εξελίξεις στις δυτικές κοινωνίες. Οι χαμηλότερες κοινωνικές τάξεις εξακολουθούν να εξαρτώνται κυρίως από τις παροχές -όσο και τις απαιτήσεις- της του κράτους όπως αυτή εκφράζεται μέσα από την κοινωνική πολιτική της. Ο δημόσιος χώρος αποτελεί τον κατεξοχήν χώρο ύπαρξης και δράσης των παιδιών και η συνεχής υποβάθμισή του ή η υπαγωγή του στις απαιτήσεις -ή στην αδιαφορία- των μεσαίων στρωμάτων επηρεάζει πρωτίστως τη ζωή και την ανάπτυξη αυτών. Όπως επισημαίνει ο Βρετανός συγγραφέας και κοινωνικός ιστορικός Colin Ward στο έργο του Το Παιδί στην Πόλη [The Child in the City], τα παιδιά των φτωχών στρωμάτων αποκλείονται ολοένα και περισσότερο από τη συμμετοχή στην αστική ζωή καθώς περιθωριοποιούνται τόσο λόγω της κοινωνικής και ταξικής τους θέσης όσο και από την ίδια την οικονομική τους αδυναμία να ανταπεξέλθουν στις σύγχρονες απαιτήσεις της. Ο αστικός χώρος, όσο προσαρμόζεται σε αλλά και διαμορφώνεται ως πεδίο κατανάλωσης, τόσο γίνεται δυσπρόσιτος στα τμήματα εκείνα της κοινωνίας που δε διαθέτουν τα οικονομικά μέσα για την πρόσβαση σε αυτόν (WARD, 1990).

80

Χωροι Παιχνιδιου

Οι παιδικές χαρές αποτελούν την κατεξοχήν έκφραση των αντιλήψεων για το παιδικό παιχνίδι ˙ τον ορισμό του, το χώρο του, τις μορφές του, το στόχο του. Η σταδιακή θεσμοθέτηση και ο συνακόλουθος χωρικός προσδιορισμός φυσικών και αυθόρμητων δραστηριοτήτων όπως το παιχνίδι και η κοινωνικοποίηση φέρει στο προσκήνιο το αμφιλεγόμενο περιεχόμενο των «παιδικών κήπων». Για κάποιους η στροφή στην αντίληψη της παιδικότητας συνεπάγεται και ταυτίζεται με την απελευθέρωση του παιδιού, μια και του επιτρέπεται πλέον να δρα και να φέρεται σύμφωνα με την ηλικία του, ως παιδί. Η άλλη πλευρά του νομίσματος ωστόσο συνίσταται στην ολοένα εντεινόμενη ειδική μεταχείριση των παιδιών, με αποτέλεσμα το σταδιακό αποκλεισμό τους τελικά από την κοινωνική ζωή. Μέσα σε αυτό το πρίσμα η παιδική χαρά ταυτίζεται με ένα είδος ελεγχόμενου γκέτο, στο οποίο μπορεί η κοινωνία να απομονώσει τα παιδιά ώστε να μην διαταράσσουν την κανονικότητά της (HAHN, 2008). Εξετάζοντας μέσα σε αυτά τα πλαίσια την τυπολογική εξέλιξη της παιδική χαράς μπορούμε με μια ευρεία ομαδοποίηση να ορίσουμε δύο διακριτές προσεγγίσεις στο σχεδιασμό παιδικών χαρών, που εκφράζουν αφενός διαφορετικές αντιλήψεις στο ζήτημα της αναψυχής και του δημόσιου χώρου στην πόλη, αφετέρου εκφράζουν μια συνεχή αντίφαση της αστικής ζωής και του περιβάλλοντός της: η μια προσέγγιση εκφράζεται με τον ορθολογικό σχεδιασμό και τη σαφή οργάνωση του χώρου παιχνιδιού και των στοιχείων που το οργανώνουν, ενώ η άλλη βασίζεται στην διαμόρφωση του χώρου από τον ίδιο το χρήστη παιδί, στην αυτενέργεια του, την ελεύθερη κίνησή του και συχνά πλαισιώνεται από περιβάλλον με έντονο το φυσικό στοιχείο. Στην πρώτη κατηγορία μπορούν να περιληφθούν οι παιδικές χαρές του Aldo van Eyck, οι παιδικές χαρές των επεκτάσεων των μεταπολεμικών πόλεων, οι ελληνικές παιδικές χαρές, ενώ στη δεύτερη εντάσσονται οι περιπετειώδης παιδικές χαρές και τα πάρκα παιχνιδιού. Ο διαχωρισμός αυτός έχει τις βάσεις του ήδη στο 19ο αιώνα με τη διάσταση μεταξύ κλασικής και ρομαντικής προσέγγισης της εκπαίδευσης και διαπαιδαγώγησης. Με βάση τα αρχιτεκτονικά και συνθετικά χαρακτηριστικά τους, οι παιδικές χαρές μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε 1) παραδοσιακές παιδικές χαρές, αποτελούμενες από τον τυπικό εξοπλισμό κούνιεςτσουλήθρα-τραμπάλα κτλ., 2) σε σύγχρονες παιδικές χαρές, με πολυποίκιλο εξοπλισμό, καθώς και ποικίλες λειτουργικές ενότητες, και, τέλος, 3) σε adventure/junk playgrounds όπου οριοθετείται ο χώρος δράσης ενώ το παιχνίδι αποτελεί αντικείμενο ελεύθερης και δημιουργικής δράσης των χρηστών (JANSSON, 2009). Σε κάθε από αυτές τις κατηγορίες διακρίνονται οι διαφορετικές αφετηρίες αλλά και επιδιώξεις για τη φύση του παιχνιδιού.

81

Παραδοσιακες Παιδικές Χαρές Στην κατηγορία αυτή μπορούν να ενταχθούν τόσο οι παιδικές χαρές του Aldo van Eyck, αυτή του Heiligfeld στην αρχική της μορφή, αλλά και οι ελληνικές παιδικές χαρές γειτονιάς που παρουσιάστηκαν. Όπως είναι σαφές από την ανάλυση που έχει προηγηθεί, οι παραπάνω περιπτώσεις παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές, αλλά διαθέτουν ένα βασικό κοινό χαρακτηριστικό: τα περιορισμένα οικονομικά και υλικά μέσα. Οι παιδικές χαρές του Άμστερνταμ είναι μια σπουδή στο ελάχιστο αλλά και μια απόδειξη της δύναμης της αποτελεσματικής ένταξης ενός χώρου στον αστικό ιστό ώστε αυτή να ξεπερνά σε σημασία τον πλούτο του υλικού εξοπλισμού του. Ανάλογη σημασία αποκτούν και οι ελληνικές παιδικές χαρές. Ωστόσο, είναι εξαιρετικής σημασίας η επισήμανση πως οι ολλανδικές παιδικές χαρές εγκαταλείφθηκαν ή μεταβλήθηκαν παράλληλα με τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των πολιτών, καθώς και την εμφάνιση εναλλακτικών μορφών διασκέδασης, ενώ οι ελληνικές περιπτώσεις, όπως αυτή της οδού Κύμης ή του Σταθμού Αχαρνών, βρίσκονται σε περιοχές με μικροαστικά και φτωχά κοινωνικά στρώματα. Εν ολίγοις, η έλλειψη εναλλακτικών επιλογών συνιστά καθοριστικό στοιχείο της έντασης χρήσης των παιδικών χαρών που καλύπτουν τα απολύτως απαραίτητα. Παρόλα αυτά οι παιδικές χαρές γειτονιάς συνιστούν σημεία αναφοράς ή αποκτούν συμβολική σημασία τόσο για το νεαρό πληθυσμό των χρηστών τους όσο και για τη γύρω περιοχή, ξεπερνώντας την υλική τους υπόσταση. Η παιδική χαρά της Ν. Φιλαδέλφειας έχει ονομαστεί κατά τον επί πολλά χρόνια φύλακά της, συμβάλλοντας έτσι στη διατήρηση ενός στοιχείου της συλλογικής μνήμης μιας γειτονιάς, ενώ η παιδική χαρά του Σιδηροδρομικού Σταθμού Αχαρνών αποτελεί τμήμα ενός ιστορικού τοπόσημου της περιοχής όσο και ενός σύγχρονου μέσου μεταφοράς και επικοινωνίας. Στις πυκνοκατοικημένες περιοχές του κέντρου, παιδικές χαρές όπως αυτή της οδού Κύμης, είναι τόποι παιχνιδιού και κοινωνικοποίησης τόσο για τα παιδιά όσο και τους γονείς τους.

Τυπικές παιδικές χαρές στις αθηναϊκές γειτονιές.

82

Υπό το πρίσμα του κοινωνικού πυκνωτή αλλά και του έντονου συμβολικού περιεχομένου μπορεί να εξεταστεί και η αυτοσχέδια παιδική χαρά στο αυτοδιαχειριζόμενο πάρκο Ναυαρίνου στα Εξάρχεια της Αθήνας. Ο πρώην χώρος στάθμευσης, μετά την ολιγωρία και αδράνεια της πολιτείας απέναντι στο αίτημα των κατοίκων αν μετατραπεί σε χώρο πρασίνου, καταλήφθηκε και μετατράπηκε σε ένα μικρό πάρκο, εν είδη vest-pocket. Ο εξοπλισμός της χαρακτηρίζεται από μεταβλητότητα, καθώς τα παιχνίδια είναι κατά βάση ιδιοκατασκευές ή περισσευούμενα παιχνίδια των κατοίκων. Το πάρκο φιλοξενεί τακτικά πλήθος δραστηριοτήτων που αφορούν στους κατοίκους της περιοχής και τα παιδιά1. Στην περίπτωση αυτού του χώρου, μπορεί κανείς να εξετάσει μια έκφανση των αντιλήψεων για την παιδική χαρά χωρίς τη διαμεσολάβηση της πολιτείας ή κάποιου άλλου φορέα εξουσίας ή εμπορευματικής δραστηριότητας. Υπό αυτό το πρίσμα, διαπιστώνονται ορισμένες κοινές πρακτικές στην αντιμετώπιση του ζητήματος της χωροθέτησης αλλά και του σχεδιασμού της παιδικής χαράς με τις συμβατικές, όπως είναι η οριοθέτηση του χώρου παιχνιδιού με χαμηλή -ωστόσο υπαρκτή- περίφραξη καθώς και διαφοροποίηση του δαπέδου. Ο εξοπλισμός από την άλλη, ακριβώς επειδή δεν είναι προϊόν κατασκευαστικών προτύπων που υπόκεινται σε σειρά κανονισμών, ξεχωρίζει από το συμβατικό και πολλαπλά ελεγμένο των συμβατικών παιδικών χαρών. Μάλιστα ενσωματώνει το τόσο επίφοβο και δαιμονοποιημένο στοιχείο του ρίσκου. Μια άλλη πολύ σημαντική παράμετρος που καθιστά αυτό το χώρο ξεχωριστό είναι η δυνατότητα επαφής που προσφέρει τόσο η παιδική χαρά όσο και το σύνολο του πάρκου με φυσικά υλικά, όπως ξύλο, πέτρα, χώμα, χαλίκια, καθώς και με την πρωτογενή παραγωγή της τροφής στους μικρούς κήπους ζαρζαβατικών. Τέλος, αξιοσημείωτη είναι και η δυνατότητα επαφής με την κοινωνική πραγματικότητα, όσο σκληρή μπορεί να είναι, σε μια από τις πιο πυκνοκατοικημένες και συνεχώς υποβαθμιζόμενη περιοχή της Αθήνας. Τα παιδιά δεν αποκλείονται από αυτήν την όψη της αστικής πραγματικότητας.

Απέναντι: Αεροφωτογραφία της θέσης του πάρκου Επάνω: Φωτογραφίες από τα παιδικά διήμερα. Πηγή: (Το Πάρκινγκ τους, το Πάρκο μας, 2010).

1 Στο πάρκο έχουν οργανωθεί κατά καιρούς παιδικά διήμερα δημιουργικής απασχόλησης, κατασκευών, θεάτρου, παζαριού κ.ά. ενώ κάθε Κυριακή οργανώνονται δημιουργικά εργαστήρια. Στη διάρκεια αυτών των εργαστηρίων, τα παιδιά συνδιαμόρφωσαν τα καθιστικά του πάρκου (Το Πάρκινγκ τους, το Πάρκο μας, 2010).

83

Σύγχρονες Παιδικές Χαρές Στις σύγχρονες παιδικές χαρές συγκαταλέγονται η παιδική χαρά του Heiligfeld μετά την ανάπλασή της, καθώς και οι παιδικές χαρές του Ζαππείου και της Νέας Ερυθραίας. Βασικό τους χαρακτηριστικό αποτελεί η χρήση εξελιγμένων παιχνιδοκατασκευών, αλλά και η τήρηση ή/και προσαρμογή στους ισχύοντες κανόνες ασφάλειας και προσβασιμότητας για ΑΜΕΑ. Τα τελευταία χρόνια η παιδική χαρά φαίνεται να ανακτά το ρόλο της ως αντικείμενο αρχιτεκτονικού σχεδιασμού αλλά και καλλιτεχνικής δημιουργίας, όπως στην περίπτωση της παιδικής χαράς στο Schulberg του Wiesbaden, όπου η παιδική χαρά μοιάζει με ένα διάτρητο γλυπτό στο χώρο, σε συνδυασμό με την επεξεργασία του ανάγλυφου του εδάφους. Επιπλέον, βρίσκεται σε τέτοιο σημείο όπου έχει θέα την ιστορική πόλη του Wiesbaden, συνιστώντας μαζί με το ευχάριστο φυσικό περιβάλλον έναν τόπο αναψυχής για όλες τις ηλικίες. Εδώ η περίφραξη περιττεύει καθώς ο χώρος κίνησης και οι προσβάσεις περιβάλλουν το χώρο παιχνιδιού. Η επίβλεψη είναι δυνατή από τα περιμετρικά τοποθετημένα παγκάκια.

84

Όμοια διάθεση γλυπτικότητας αλλά και παράκαμψης του σχεδιασμού που προκύπτει αποκλειστικά από τους κανονισμούς ασφαλείας, χαρακτηρίζει την παρακάτω παιδική χαρά στη Χάγη, ενώ η παιδική χαρά του Άμστερνταμ συνδυάζει ποικίλες λειτουργίες και κατασκευές, διαμορφώνοντας τελικά ένα αστικό δημόσιο χώρο κατάλληλο για την αναψυχή και το παιχνίδι όλων των ηλικιών.

Landscape Architecture: Carve in collaboration with Dijk&Co and Concrete A.A. Location: van Beuningenplein, Amsterdam Client: municipality of Amsterdam Design: 2007 Realisation: 2011 http://www.landezine.com/index.php/2011/05/

Οι χώροι αυτοί επιδιώκουν τη μίξη των λειτουργιών και συνεπώς το van-beuningenplein-playground-by-carve-landχρηστών, ώστε να αμβλυνθεί ο διαχωρισμός που συνήθως είναι συνυ- scape-architecture/ φασμένος με αυτούς, ενώ επιχειρούν να ενσωματώσουν κατά τα άλλα ενοχλητικές ή και παραβατικές χρήσεις του δημόσιου χώρου, όπως το skateboarding ή παιχνίδια ποδηλασίας [bike tricks], που καταστρέφουν ή φθείρουν τον αστικό εξοπλισμό, δημιουργούν ηχορρύπανση, ή εμποδίζουν άλλους χρήστες. Τέτοιες προσεγγίσεις μπορούν να αποδειχτούν επιτυχημένες καθώς εμπεριέχουν το στοιχείο της θέασης και της επίδειξης, που είναι καθοριστικής σημασίας σε τέτοια αστικά αθλήματα, και που αποκλείονται σε εγκαταστάσεις όπως ειδικά διαμορφωμένα skate parks ή πίστες ποδηλασίας (STEVENS, 2007).

Η παιδική χαρά έχει κατασκευαστεί πάνω από ένα υπόγειο χώρο στάθμευσης. Είναι προστατευμένη από την κυκλοφορία αυτοκινήτων και συνδυάζεται με γήπεδα καλαθοσφαίρισης και διαμορφώσεις του εδάφους αλλά και αστικό εξοπλισμό κατάλληλο για skateboarding.

85

Landscape Architects: Carve Location: the Hague, Netherlands Construction: 2010 Client: stadsdeel Escamp, gemeente Den Haag Πηγή: http://www.landezine.com/index.php/2010/06/ melis-stokepark/

Η παιδική χαρά αποτελεί ένα αντικείμενο στο μικρό αυτό αστικό πάρκο. Τα όριά της διαμορφώνονται με την αλλαγή του υλικού δαπέδου, ενώ η ίδια η κατασκευή και η μορφή εξασφαλίζουν ένα περίκλειστο και προστατευμένο περιβάλλον, αποφεύγοντας την καταναγκαστική απομόνωση.

86

Δεν είναι όλες οι προσεγγίσεις στην κατεύθυνση της ανάμιξης. Στο St. Mary’s Churchyard Park του Λονδίνου, όπως διαμορφώθηκε μετά από ανάπλασή του, η παιδική χαρά αποτελεί μια μακρόστενη λωρίδα στο ένα άκρο του και περιφράσσεται με κάγκελα. Αποτελεί ενδεικτική εφαρμογή όλων των κανονισμών αναφορικά με την ασφάλεια αλλά και την προσβασιμότητα. Ο παρακείμενος χώρος πρασίνου διαθέτει διάσπαρτα σφαιρικά αντικείμενα που δημιουργούν ένα παιγνιώδες ανάγλυφο στο πάρκο. Ο ηλικιακός διαχωρισμός του συνολικού χώρου όμως είναι σαφής και αυστηρός. Όμοια νησίδα στον αστικό χώρο διαμορφώνει η παρακάτω παιδική χαρά σε συγκρότημα κατοικιών του Ελσίνκι, που κατασκευάστηκε πρόσφατα σε αντικατάσταση της παλιάς που βρίσκεται λίγο παραπέρα και της οποίας τόσο ο σχεδιασμός όσο και ο εξοπλισμός κρίθηκαν επικίνδυνοι και ανεπαρκής.

St. Mary’s Churchyard Park, London, Borough of Southwark, UK 2.5 Acres - Full Landscape Architecture Services 2008 Πηγή: http://www.marthaschwartz.com/projects/stmarys.html

87

Junk / Adventure Playgrounds Η μορφή αυτή, που γνώρισε μεγάλη διάδοση κατά τα πρώτα είκοσι χρόνια μετά τον πόλεμο, αποτέλεσε την απάντηση των παιδαγωγών, σχεδιαστών και αρχιτεκτόνων στη ζήτημα της αυτενέργειας των παιδιών στα σύγχρονα αστικά περιβάλλοντα, της κίνησης και ελευθερίας, του αυτοπροσδιορισμού και της κοινωνικοποίησης. Από τη δεκαετία του 1980 και εξής διαπιστώνεται μια σταδιακή εγκατάλειψη αυτών των χώρων, παρά το δημοφιλή χαρακτήρα τους. Η ηχορύπανση που προκαλούσαν, η βρομιά που συνεπάγονταν οι έντονες δραστηριότητές τους αλλά και το κόστος της λειτουργίας τους, καθώς απαιτούν προσωπικό παιδαγωγών και κοινωνικών λειτουργών, τις κατέστησε προβληματικές και ανεπιθύμητες σε πολλές γειτονιές των πόλεων. Εξάλλου, όπως αναλύθηκε, μεταβλήθηκαν σημαντικά οι συνθήκες διαβίωσης και οι ρυθμοί της ζωής στην πόλη (HAHN, 2008; JANSSON, 2009). Οι περιπετειώδης παιδικές χαρές επιχειρούν να ικανοποιήσουν την επιθυμία της καταστροφής και της δημιουργίας μέσα από το παιχνίδι. Είναι χώροι που ανέκυψαν μέσα από τα συντρίμμια ενός πολέμου τα οποία μαζί με τα περισσεύματα της ανοικοδόμησης, μετατράπηκαν σε πρώτη ύλη για το δημιουργικό όσο και καταστροφικό πειραματισμό των παιδιών των πόλεων. Σε αυτούς η γνώση του κόσμου κατακτάται βιωματικά, δια της ίδιας της πράξης (KOSLOVSKY, 2006; BENGTSSON, 1970). Οι χώροι αυτοί έχουν αποδειχθεί από την αρχή της ύπαρξής τους ένα αποτελεσματικό εργαλείο για την άμβλυνση των φαινομένων παραβατικότητας και αντικοινωνικών συμπεριφορών των νέων (Play England-Making Spaces for Play, 2010). Απηχούν μια ριζικά διαφορετική προσέγγιση αυτών των φαινομένων από την αντίστοιχη σύγχρονή μας. Οι σημερινές πρακτικές χαρακτηρίζονται ολοένα και περισσότερο από την άρνηση αναγνώρισης των ουσιωδών αιτιών αυτών των εκδηλώσεων, και στρέφονται αντ’ αυτού στην καταστολή, την απαγόρευση και την περαιτέρω περιθωριοποίηση των ομάδων που τις πράττουν. Τόσο ο Sørensen όσο και οι πρωτοπόροι επιμελητές στις χώρες όπου εφαρμόστηκε ο θεσμός των junk playgrounds, είχαν αναγνωρίσει την αντικοινωνική ή βίαιη συμπεριφορά ως αντίδραση σε ένα αποξενωτικό και αλλοτριωτικό αστικό περιβάλλον όπου το υποκείμενο δεν μπορεί να ασκήσει κανέναν έλεγχο. Σε αυτήν την συνθήκη αντέτειναν την ιδέα μιας συμμετοχικής και δημιουργικής παιγνιώδους διαδικασίας, ώστε να αποκατασταθεί η αίσθηση του ανήκειν και του μετέχειν στην κοινωνική ζωή, που θα οδηγούσε και στην ανάπτυξη ενεργών υποκειμένων στην κοινωνία (KOSLOVSKY, 2006). Διαμορφώνουν μέσα στον ιστό μια νησίδα ελευθερίας και μορφών δημιουργικότητας, αλλά και συμπεριφορών που στον υπόλοιπο αστικό χώρο δεν είναι αποδεκτές. Μάλιστα συχνά είναι ασύμβατες με αυτόν. Ο δημοφιλής τους χαρακτήρας επιβεβαιώνει τη διέξοδο που προσφέρουν στα παιδιά των πόλεων στην ανάγκη για εξερεύνηση και πειραματισμό με τον υλικό κόσμο που τα περιβάλλει. Συγχρόνως ωστόσο αποτελούν και μια περιχαρακωμένη πραγματικότητα, ένα χωρικό διάλειμμα που φιλοξενεί τον ελεύθερο χρόνο τους. Στα λόγια του John Bertelsen, του πρώτου επιμελητή στο Emdrup της Κοπεγχάγης, «η περιπετειώδης παιδική χαρά είναι μια προσπάθεια να δοθεί στο παιδί ένα υποκατάστατο του χαμένου παιχνιδιού και των δυνατοτήτων ανάπτυξής του, καθώς η πόλη δεν διαθέτει πια χώρο για την εκδήλωση της φαντασίας και του παιχνιδιού του » 1. Το γεγονός ότι -ιδιαίτερα στην Αγγλία και τις ΗΠΑ- οι χώροι αυτοί αποτέλεσαν σημαντικά τοπόσημα και κατασκευάστηκαν με την ενεργό συμμετοχή των κατοίκων, παιδιών και ενηλίκων, επιβεβαιώνει αυτές τις αξιώσεις (HURTWOOD, 1968; BENGTSSON, 1970). Όπως αναφέρθηκε και στην ανάλυση του Notting Hill, οι χώροι αυτοί και σήμερα στη Βρετανία Πηγή: (BENGTSSON, 1970)

88

1

(ELHAP (A Special Needs Adventure Playground), 2007)

βασίζονται στην αυτοδιαχείριση από τις κοινότητες και την εθελοντική προσφορά. Αυτό το γεγονός, όσο δε δρα ως απαλλαγή της πολιτείας να παρέχει τα απαραίτητα οικονομικά μέσα για την απρόσκοπτη λειτουργία τους, αναδεικνύει τις παιδικές χαρές σημεία αναφοράς των γύρω γειτονιών. Οι junk playgrounds αποτελούν μια σαφέστατη διαφοροποίηση από τις υπόλοιπες προσεγγίσεις στο ζήτημα των χώρων παιχνιδιού για παιδιά. Κατά το Lefebvre οι άνθρωποι για να αναγνωριστούν από τους άλλους ως υποκείμενα πρέπει να παράξουν χώρο (AITKEN, 2001). Στις junk playgrounds διατίθεται ακριβώς αυτό το πεδίο, όπου τα παιδιά μπορούν να επέμβουν και να διαμορφώσουν το περιβάλλον τους. Ωστόσο, πρέπει να επισημανθεί η ουσιαστικής σημασίας παράμετρος της ύπαρξης παιδαγωγών. Τόσο η παρουσία ενηλίκων, έστω και στο ρόλο της καθοδήγησης και του διακριτικού συντονισμού, όσο και η αυστηρή οριοθέτηση αυτών των χώρων (βλέπε Notting Hill) υπενθυμίζουν το θεσμοποιημένο χαρακτήρα τους και την ύπαρξη ελεγκτικού μηχανισμού.

Πηγή: (HURTWOOD, 1968)

89

Παιδική Χαρά και Φύση Η σημασία του φυσικού στοιχείου στη διαμόρφωση των παιδικών περιβαλλόντων είχε αναγνωριστεί ήδη από το Fröbel, ενώ η προτίμηση των παιδιών στα φυσικά περιβάλλοντα διαπιστώθηκε περαιτέρω από σχετικές έρευνες που εκκινούν ήδη στα 1970 πάνω στα ζητήματα του περιβάλλοντος όπου διαβιούν τα παιδιά. Τα βιολογικά γνωρίσματα των εξωτερικών φυσικών χώρων δεν μπορούν να αποδοθούν ή να υποκατασταθούν από τεχνητά περιβάλλοντα. Η φύση είναι ζωντανή. Επιπλέον έχει επανειλημμένα διαπιστωθεί τόσο στα παιδιά όσο και στους ενήλικες η σωματικά, πνευματικά και ψυχικά θεραπευτική επίδραση της επαφής με τη φύση. Η σωματική δραστηριότητα στο φυσικό περιβάλλον ενισχύεται από πλήθος μελετών αλλά και εκπαιδευτικών και παιδαγωγικών προγραμμάτων, ενώ τονίζεται και η θετική επίδραση της επαφής με τη φύση σε παιδιά που προέρχονται από οικονομικά και κοινωνικά στερημένα περιβάλλοντα (The Need for Nature: a Childhood Right, 1997). Η αναγνώριση της σημασίας του φυσικού στοιχείου στους χώρους παιχνιδιού, έχει διαμορφώσει σχετικούς κανονισμούς σε σχέση με την ένταξή τους στις συμβατικές παιδικές χαρές των πόλεων 1. Στα παραδείγματα που αναλύθηκαν, διαπιστώνεται μια μεγάλη ποικιλία τρόπων ενσωμάτωσης της φύσης στο σχεδιασμό των χώρων παιχνιδιού. Στο κοινοτικό κέντρο του Wipkingen, η φύση πλαισιώνει το ανθρωπογενές περιβάλλον και με τις πρόσφατες επεμβάσεις αποκτά οργανική σχέση με αυτό. Μέσω του κοινόχρηστου και πολυλειτουργικού αυτού χώρο, ο πολεοδομικός ιστός συνδέεται με το στοιχείο του νερού που το διαπερνά. Στην περίπτωση της παιδικής χαράς του Kronoberg, τα δέντρα και η φύτευση προστατεύουν από τους γύρω δρόμους και την όχληση, ενώ το γρασίδι αποτελεί πεδίο παιχνιδιού, αλλά και ανάπαυσης. Όμοια δομείται και η περίπτωση της παιδικής χαράς στο άλσος Ν. Φιλαδέλφειας. Βασικό συστατικό του παιχνιδιού γίνεται η φύση στα πάρκα του Μονάχου, το μικρό πάρκο του Mannheim, όσο και στο play park του οικισμού Södra Tynnered. Στην περίπτωση του Μονάχου το αστικό πάρκο και ο ποταμός αποτελούν το πεδίο παιχνιδιού και δίνουν τη δυνατότητα εξερεύνησης των φυσικών στοιχείων. Ωστόσο, έχουν λάβει χώρα μετασκευές των υπαρχόντων παιδικών χαρών, προσδίδοντάς τους έναν πιο οργανωμένο και ελεγχόμενο χαρακτήρα. Θα μπορούσε κανείς να παρατηρήσει εδώ την αυξημένη τάση διαχωρισμού των χρήσεων του αστικού πρασίνου, όσο και το διαφαινόμενο περιορισμό στον ορισμό των εν δυνάμει περιβαλλόντων παιχνιδιού. Η παιδική χαρά διαχωρίζεται από το πάρκο που αποτελεί τελικά απλώς σκηνογραφικό φόντο. Επιπλέον, προσδιορίζεται με αυτές τις παρεμβάσεις και η ηλικιακή ταυτότητα των χρηστών του κάθε τμήματος του πάρκου, καθώς και οι όροι με τους οποίους το χρησιμοποιούν. Παιδική χαρά στο πάρκο του Isar στο Μόναχο Πηγή: Google Maps

90

1 Στη σχετική ελληνική οδηγία, προτείνονται θαμνώδεις περιφράξεις, ενώ κρίνεται απαραίτητη η φύτευση σε νέες και η διατήρηση και φροντίδα στις υπάρχουσες παιδικές χαρές, δέντρων και λουλουδιών (Ελληνική Δημοκρατία-Υπουργείο Εσωτερικών, 11 Μαϊου 2009).

Το πάρκο στο Mannheim από την άλλη όπως και αυτό του Södra Tynnered χρησιμοποιούν ή χειραγωγούν τη φύση πλάθοντας την ίδια σε αντικείμενο παιχνιδιού. Η παιδική χαρά στον οικισμό Södra Tynnered είναι ενταγμένη στο φυσικό στοιχείο που έχει διατηρηθεί κατά το δυνατόν ανέπαφο. Εκμεταλλευόμενος το φυσικό ανάγλυφο, ο σχεδιασμός δημιουργεί μικρές λίμνες και ρυάκια, καθώς και ποικίλες γωνιές και προστατευμένα σημεία μέσα στο πράσινο. Όμοια χρησιμοποιούνται εκτάσεις στο δάσος του Torbay, Devon, στην Αγγλία, Εικόνες όπου μετά από μικρές παρεμβάσεις καθαρισμού από θάμνους και χαμόκλαδα, έχουν κατασκευαστεί ξύλινα παρατηρητήρια, ενώ οργανώνονται παιχνίδια και εξορμήσεις μέσα στο δάσος. Τα καταφύγια αποτελούν ωστόσο καθημερινό παιχνίδι των παιδιών των γύρω περιοχών (Play England-Making Spaces for Play, 2010). Τέλος θα πρέπει να επισημανθεί ο υπερτοπικός χαρακτήρας που κατέχουν τα μεγάλα πάρκα παιχνιδιού-όπως αυτό της Στουτγάρδης στην περιφέρεια της πόλης- και οι συνέπειες αυτού του γεγονότος στη δυνατότητα αυτόνομης χρήσης αυτών των χώρων από τα παιδιά. Τέτοιες εγκαταστάσεις αποτελούν στην περίπτωση της Αθήνας το πάρκο Αντώνη Τρίτση ή το Αττικό Άλσος Εικόνες. Το γεγονός αυτό επιδρά στους όρους. Ειδικά η Αττική δυσχεραίνει με το εχθρικό της αστικό περιβάλλον και τους κινδύνους που αυτό εγκυμονεί την ανεξάρτητη χρήση των πάρκων και μεγαλύτερων χώρων πρασίνου της πόλης. Επιπλέον, η οικονομική ευχέρεια και δυνατότητα διαφοροποιεί περαιτέρω τις εμπειρίες των παιδιών των πόλεων στη φύση, όχι μόνο λόγω της δυνατότητας μετακίνησης με ιδιωτικά μέσα, αλλά συνήθως και λόγω του ίδιου του τόπου κατοικίας, που μπορεί να είναι προαστιακός (ΚΑΙΣΑΡΗ, 2005).

Πάρκο στο Torbay, Devon, UK Πηγή: Bing Maps

Πηγή: (Play England-Making Spaces for Play, 2010)

91

Συμπερασματικα

Η παιδική χαρά αποτελεί τελικά μια ακόμη μορφή του αστικού χώρου, η συζήτηση και ο προβληματισμός γύρω από την οποία αντικατοπτρίζει όσο και συνδιαμορφώνει τις αντιλήψεις της κοινωνίας για το παιδικό παιχνίδι και κατ’ επέκταση τα ίδια τα παιδιά, αλλά και τις αξιώσεις και τις προσδοκίες που διατηρεί η κοινωνία από αυτές τις περιόδους της ζωής των ανθρώπων. Ένα βασικό στοιχείο που καθορίζει την προβληματική της παιδικής χαράς είναι το αντιφατικό και δύσκολα οριζόμενο περιεχόμενο του όρου childhood , της συνθήκης δηλαδή του να είναι κανείς παιδί 1. Η περίοδος αυτή της ζωής αποτελεί κατά βάση ένα παρελθόν μια ανάμνηση, ενώ συγχρόνως είναι το εφαλτήριο κάθε μελλοντικού ενήλικα (HAHN, 2008). Συνεπώς κάθε σκέψη και πρόταση για τις υποθέσεις των παιδιών, συμπεριλαμβανομένων φυσικά των εδώ εξεταζόμενων παιδικών χαρών, κινείται ανάμεσα σε αυτές τις δύο πτυχές, της ανάμνησης του παρελθόντος και της προσδοκίας για το μέλλον. Η παιδική χαρά στη γέννησή της αποτέλεσε ένα εργαλείο στην επιδίωξη κοινωνικής αλλαγής, ένα μέρος της ουτοπίας στην οποία η διαμόρφωση καλύτερων χώρων και περιβαλλόντων θα διαμόρφωνε και καλύτερους πολίτες, μέλη μιας καλύτερης κοινωνίας. Στους χώρους παιχνιδιού –όπως άλλωστε σε όλα τα περιβάλλοντα που αφορούσαν στη διαπαιδαγώγηση και την εκπαίδευση- ενσαρκώθηκαν οι προσδοκίες αλλά και οι απαιτήσεις της κοινωνίας για το μέλλον της. Μετά τον πόλεμο και οριστικά μετά τα 1970 η παιδική χαρά ενσαρκώνει όχι πια το όραμα ενός άλλου μέλλοντος αλλά την απώλειά του˙ την απώλεια της φύσης, του ελεύθερου παιχνιδιού, της δημόσιας ζωής. Η παιδική χαρά στέκει ως ανάμνηση. Η χωρική έκφραση τελικά αυτής της ανάμνησης κυμαίνεται, όπως αναλύθηκε, από το αρχιτεκτονικά μελετημένο, σχεδιασμένο και οργανωμένο περιβάλλον, με τη χρήση σύγχρονων υλικών και την αποτύπωση σύγχρονων αισθητικών αξιών, την αξιοποίηση, αναπαράσταση ή ανασκευή φυσικών περιβαλλόντων, έως ακόμη και τη δημιουργία παιδικών χαρών-χωματερών [junk playgrounds]. Το ουσιώδες ερώτημα που ανακύπτει είναι αν τελικά η παιδική χαρά αποτελεί ωφέλεια, κέρδος για τα παιδιά των σύγχρονων αστικών κέντρων ή αν συνιστά απώλεια. Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν μπορεί παρά να ξεκινήσει από το αξίωμα του δικαιώματος στην πόλη, το οποίο αν και δεν αναφέρεται ρητά σε κάποια διεθνή σύμβαση, δεν μπορεί παρά να αποτελεί θεμελιώδη αφετηρία για το μέλλον ενός κόσμου που αστικοποιείται με ιλιγγιώδεις ρυθμούς. Το αστικό περιβάλλον είναι αυτό στο οποίο σήμερα διαβιεί η πλειοψηφία του παγκόσμιου πληθυσμού και σε αυτό μεγαλώνουν τα παιδιά. Ως εκ τούτου, όλα τα στοιχεία που το συνιστούν αποτελούν και το φυσικό περιβάλλον των παιδιών (WARD, 1990). Ωστόσο αυτό το περιβάλλον καθίσταται στις δυτικές μητροπόλεις ολοένα και πιο απροσπέλαστο και δύσχρηστο για τα παιδιά, αναδεικνύοντας την ανάγκη χώρων παιχνιδιού. Σε αυτή τη συνθήκη, η ύπαρξη της παιδικής χαράς αξιολογείται ως όφελος, καθώς διασφαλίζει την απόδοση ζωτικού χώρου στα παιδιά. Υπό αυτό το πρίσμα, πρέπει να αξιολογηθεί συνεπώς ποια μορφή, άρα ποια προσέγγιση του ζητήματος του παιδικού παιχνιδιού στις σύγχρονες πόλεις, είναι βέλτιστη. Σίγουρο φαίνεται να είναι πως η παιδική χαρά είναι σήμερα μια αναγκαιότητα, εγγεγραμμένη στη συλλογική συνείδηση ως ο κατεξοχήν χώρος όπου λαμβάνει χώρα το παιδικό παιχνίδι. Μάλιστα, θεωρείται συχνά και ο μόνος αποδεκτός και σωστός χώρος για αυτό το 1 Ο όρος παιδική ηλικία στα ελληνικά είναι ανεπαρκής καθώς περιορίζεται στον ηλικιακό/αριθμητικό προσδιορισμό. Η λέξη childhood αποδίδει την κατάσταση του να είναι κανείς παιδί, με όλα της τα χαρακτηριστικά.

92

σκοπό (HAHN, 2008). Η λειτουργική εξειδίκευση του αστικού χώρου δεν μπορεί παρά να αναγνωριστεί ως παγιωμένη. Η διαπίστωση της επιτυχίας και του δημοφιλούς χαρακτήρα εκείνων των μορφών χώρων παιχνιδιού που επιτρέπουν τη μέγιστη αυτενέργεια από τη μια, όπως είναι η περίπτωση των junk ή adventure playgrounds, ή που επιτρέπουν τη μέγιστη ανάμιξη και επαφή με διαφορετικές ηλικιακές αλλά και κοινωνικές ομάδες, όπως οι vest-pockets ή τα πάρκα παιχνιδιού, καταδεικνύει τη σωστότερη κατεύθυνση. Τόσο η εμπειρία όσο και οι έρευνες σχετικά με τις προτιμήσεις των παιδιών για τους χώρους παιχνιδιού τους αναδεικνύουν την ανάγκη επαφής με και δράσης στο δημόσιο χώρο της πόλης, της συμμετοχής στη ζωή της. Εξάλλου, όπως επισημαίνει ο Christopher Alexander, αν τα παιδιά δεν μπορέσουν να εξερευνήσουν ολόκληρο τον κόσμο των ενηλίκων γύρω τους, δεν μπορούν αν γίνουν ενήλικες (ΠΑΠΑΠΟΣΤΟΛΟΥ, et al.). Η αυξημένη παιδοκεντρικότητα της εποχής μας έρχεται υπό αυτό το πρίσμα σε έντονη αντίφαση με τον πραγματοποιημένο χώρο, αλλά κυρίως με τις ευκαιρίες που προσφέρονται στα παιδιά να αποκτήσουν βιωματική και όχι θεαματική σχέση με αυτόν, καθώς και να επέμβουν σε αυτόν και να το διαμορφώσουν. Συνεπώς, στο βαθμό που η εξασφάλιση χώρων παιχνιδιού λειτουργεί ως τρόπος απαλλαγής από το άγχος της ασφάλειας των παιδιών, ακόμη και την απομάκρυνση από τις ασχολίες και την κανονικότητα της υπόλοιπης κοινωνίας, η ύπαρξη των παιδικών χαρών καταλήγει να είναι μια ουσιαστική απώλεια θεμελιωδών συνθηκών για τη διαβίωση των παιδιών, την υγιή τους ανάπτυξη, αλλά και την πορεία της ενηλικίωσής τους. Καθίστανται παθητικοί χρήστες χώρων στη διαμόρφωση των οποίων δεν έχουν λόγο, ενώ παράλληλα τόσο οι αντικειμενικές συνθήκες του αστικού περιβάλλοντος όσο και οι υποκειμενικές ανησυχίες όπως αυτές εκφράζονται μέσω των περιορισμών που θέτουν οι γονείς, αποκλείουν τις δυνατότητες επιλογής εναλλακτικών. Οι περιπτώσεις όπου η περιχαράκωση αυτή αμβλύνεται και αγγίζει τις βέλτιστες ισορροπίες, αποτελούν και τα παραδείγματα επιτυχημένης επίλυσης του ζητήματος. Ιδανική συνθήκη θα ήταν η εξαφάνιση των ορίων και των αυστηρών προσδιορισμών. Αλλά τότε δε θα υπάρχει ανάγκη για παιδικές χαρές.

93

94

Παράρτημα ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Αθήνα 11 Μαίου 2009

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ

ΑΠ.: 28492

ΓΕΝ.Δ/ΝΣΗ ΤΟΠ.ΑΥΤΟΔ/ΣΗΣ Δ/ΝΣΗ ΟΡΓ/ΣΗΣ & ΛΕΙΤ.ΟΤΑ

Θέμα: Καθορισμός των προϋποθέσεων και των τεχνικών προδιαγραφών για την κατασκευή και τη λειτουργία των παιδικών χαρών των Δήμων και των Κοινοτήτων, τα όργανα και η διαδικασία αδειοδότησης και ελέγχου τους, τη διαδικασία συντήρησης αυτών, καθώς και κάθε άλλη αναγκαία λεπτομέρεια

ΑΠΟΦΑΣΗ Ο ΥΠΟΥΡΓΟΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ Έχοντας υπόψη: 1. Τις διατάξεις της παραγράφου 2 του άρθρου 21 του ν. 3731/2008 (ΦΕΚ Α΄263) «Αναδιοργάνωση της δημοτικής αστυνομίας και ρυθμίσεις λοιπών θεμάτων αρμοδιότητας Υπουργείου Εσωτερικών».

2. Τις διατάξεις της παρ. 8 του άρθρου 3 του ν. 372/1976 «Περί Συστάσεως και Λειτουργίας Ελληνικού Οργανισμού Τυποποιήσεως» (ΦΕΚ 166 Α΄), όπως ισχύουν.

3. Το άρθρο 90 του π.δ. 63/2005 (ΦΕΚ 98Α΄), «Κωδικοποίηση της Νομοθεσίας για την Κυβέρνηση και τα Κυβερνητικά Όργανα», όπως ισχύει.

4. Το γεγονός ότι από τις διατάξεις της απόφασης αυτής δεν προκαλείται δαπάνη σε βάρος του κρατικού προϋπολογισμού, αλλά σε βάρος του προϋπολογισμού των οικείων ΟΤΑ και των οικείων Περιφερειών, το ύψος της οποίας δεν μπορεί να υπολογισθεί,

αποφασίζουμε 95

Άρθρο 1 Έννοια παιδικής χαράς 1. Παιδική χαρά είναι ο οριοθετημένος δημοτικός/κοινοτικός υπαίθριος χώρος που προορίζεται για ψυχαγωγία νηπίων και παιδιών μέχρι δεκατεσσάρων ετών, χωρίς την επίβλεψη προσωπικού. Η παιδική χαρά εγκαθίσταται σε δημοτικά/κοινοτικά ακίνητα που έχουν χαρακτηριστεί στο οικείο ρυμοτομικό σχέδιο είτε ως χώροι παιδικής χαράς είτε ως κοινόχρηστοι χώροι, καθώς και σε ακίνητα της ιδιωτικής περιουσίας του δήμου ή της κοινότητας σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις.

2. Η παιδική χαρά αποτελείται από εξοπλισμό (όργανα - κατασκευές), ο οποίος είναι ειδικά σχεδιασμένος για ατομικό ή ομαδικό παιχνίδι. Πρέπει επίσης να είναι χωροθετημένη και σχεδιασμένη με τρόπο ώστε να μην τίθεται σε κίνδυνο η ασφάλεια και η υγεία όλων των παιδιών. Άρθρο 2 Καταλληλότητα του χώρου για τη δημιουργία παιδικής χαράς Ο χώρος που πρόκειται να δημιουργηθεί μία παιδική χαρά πρέπει να συγκεντρώνει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά, ώστε να μην τίθεται σε κίνδυνο η ασφάλεια και η υγεία των παιδιών : α) να μην γειτνιάζει με χρήσεις που προκαλούν ατμοσφαιρική και ηχητική ρύπανση και με δραστηριότητες που χρησιμοποιούν επικίνδυνα για την υγεία υλικά. β) να μην γειτνιάζει με δρόμο ταχείας κυκλοφορίας ή κυκλοφορίας βαρέων οχημάτων. Όταν γειτνιάζει με οδικό ή σιδηροδρομικό δίκτυο που προκαλεί υψηλό θόρυβο, να λαμβάνονται τα κατάλληλα μέτρα ηχοπροστασίας. γ) να μην βρίσκεται σε απόσταση μικρότερη των 300 μέτρων από εγκαταστάσεις ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας (κεραίες εκπομπής τηλεφωνίας, τηλεόρασης, ραδιοφωνίας) ή πυλώνες υψηλής τάσης κλπ. δ) να μη βρίσκεται δίπλα σε περιοχές που εγκυμονούν κινδύνους (όπως κατολισθήσεις, κατακριμνήσεις, καταρρεύσεις, εστίες μολύνσεων κλπ.). στ) να μην είναι οπτικά απομονωμένος ε) να μην έχει οπτική επαφή με εγκαταστάσεις που μπορούν να βλάψουν την ψυχική υγεία των παιδιών (όπως νεκροταφεία, φυλακές κλπ.). ζ) να υπάρχει άνετη και ασφαλής πρόσβαση (πεζόδρομος, δρόμος ήπιας κυκλοφορίας, πεζοδρόμιο κλπ.). Άρθρο 3

96

Σχεδίαση και οργάνωση του χώρου

1. Ο σχεδιασμός της παιδικής χαράς θα πρέπει κατά το δυνατό να ακολουθεί τις αρχές αειφόρου σχεδιασμού (ηλιακά φωτιστικά , κάδοι ανακύκλωσης για μικρά απορρίμματα, ανακύκλωση του νερού για την άρδευση των φυτών, κλπ). Η παιδική χαρά πρέπει να περιβάλλεται από ικανή περίφραξη, φυσική ή τεχνητή, ώστε να είναι λειτουργική και να παρέχεται ασφάλεια στα παιδιά αποτρέποντας κινδύνους και τραυματισμούς καθώς και παγίδευση μερών του σώματός τους. Η περίφραξη δεν πρέπει να απομονώνει οπτικά την παιδική χαρά από τον περιβάλλοντα χώρο.

2. Η παιδική χαρά πρέπει να διαθέτει: • Είσοδο κοινού με ελάχιστο άνοιγμα 1,00μ. Στην περίπτωση που προβλέπονται είσοδοι υπηρεσιών έκτακτης ανάγκης, θα χωροθετούνται μακριά από την είσοδο κοινού για λόγους ασφαλείας.

• Ζώνη όδευσης στο εσωτερικό της, πλάτους 1,50μ.

• Κατάλληλο και επαρκή φωτισμό • Επαρκή αριθμό καθισμάτων για τους συνοδούς • Βρύση με πόσιμο νερό • Σημεία σκίασης προστατευμένα από τον ήλιο και τη βροχή προκειμένου για παιδικές χαρές άνω των 400 τμ.

• Εξωτερικές και εσωτερικές προσβάσεις για ΑΜΕΑ • Καλάθια απορριμμάτων • Σύστημα αποτροπής εισόδου ζώων συντροφιάς • Ζώνες πρασίνου • Πινακίδα εισόδου η οποία φέρει το σήμα πιστοποίησης καταλληλότητας λειτουργίας της παιδικής χαράς και τις εξής τουλάχιστον πληροφορίες :  Διάγραμμα διάταξης εξοπλισμού της παιδικής χαράς (στην περίπτωση που είναι μεγάλη)  Απαγόρευση εισόδου σε άτομα που δεν συνοδεύουν παιδί  Απαγόρευση εισόδου για ζώα συντροφιάς, ατόμων με αναπηρία

με εξαίρεση σκύλους - συνοδούς

 Τις ηλικιακές ομάδες παιδιών για τις οποίες προορίζεται η παιδική χαρά  Τηλέφωνα έκτακτης ανάγκης  Τηλέφωνα επικοινωνίας με τον υπεύθυνο λειτουργίας της παιδικής χαράς  Πληροφόρηση για τον τρόπο υποβολής παραπόνων  Προτροπή για διατήρηση της καθαριότητας

97

 Τις ώρες λειτουργίας της παιδικής χαράς.

3. Το έδαφος στο οποίο εγκαθίσταται η παιδική χαρά πρέπει να διαθέτει ικανό σύστημα απορροής των υδάτων. Οι διαδρομές πρόσβασης στη παιδική χαρά πρέπει να είναι ηλεκτροφωτισμένες και τα σημεία της παιδικής χαράς να είναι προσβάσιμα σε υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης. Σε περίπτωση που οι είσοδοι έχουν πρόσβαση σε οδούς αυξημένης κυκλοφορίας πρέπει να λαμβάνονται όλα τα αναγκαία προστατευτικά μέτρα ώστε να περιορίσουν την ταχύτητα με την οποία εξέρχονται οι χρήστες.

4. Για το σχεδιασμό της εγκατάστασης και χρήσης των εξοπλισμών πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τα πρότυπα του ΕΛΟΤ με την επιφύλαξη της παρ. 2 του άρθρου 4, αναφορικά με : α)τον καλυπτόμενο από τον εξοπλισμό χώρο, β) την απαιτούμενη ελεύθερη επιφάνεια πτώσης, γ) τον απαιτούμενο ελεύθερο χώρο μεταξύ των εξοπλισμών για την ασφάλεια των παιδιών, δ) την προστασία του χρήστη από πτώση (μπάρα, φράγμα κτλ) και την καταλληλότητα των προσβάσεων στον εξοπλισμό (σκάλες, ράμπες κλπ.).

5. Για τον σχεδιασμό της προσβασιμότητας ατόμων με αναπηρία θα ακολουθούνται οι Οδηγίες Σχεδιασμού «Σχεδιάζοντας για όλους» του Γραφείου Μελετών για ΑμεΑ του ΥΠΕΧΩΔΕ.

6. Στην παιδική χαρά πρέπει : α. η σχεδίαση του χώρου να αποσκοπεί στη βέλτιστη σωματική και πνευματική ανάπτυξη και κοινωνικοποίηση των παιδιών. β. να επιτυγχάνεται ο διαχωρισμός των περιοχών δραστηριοποίησης των διαφορετικών ηλικιακών ομάδων χρηστών, γ. να προβλέπεται σε κάθε παιδική χαρά μία θέση τουλάχιστον χρήστη ΑμεΑ ανά 10 τουλάχιστον θέσεις χρηστών, με τις κατάλληλες προσβάσεις και διατάξεις ασφαλούς χρήσης κάθε οργάνου σύμφωνα με τα προβλεπόμενα στις ευρωπαϊκές και διεθνείς προδιαγραφές (ASTM κλπ). Σε διαφορετική περίπτωση θα πρέπει οπωσδήποτε να προβλέπονται θέσεις ΑμεΑ στο σύνολο των θέσεων χρηστών όλων των παιδικών χαρών της περιφέρειας του δήμου ή κοινότητας. δ. να λαμβάνονται πρόσφορα μέτρα ώστε να αποφεύγεται η όχληση των περιοίκων.

7. Οι παιδικές χαρές, ανάλογα με την έκταση που καταλαμβάνουν, διακρίνονται σε δύο κατηγορίες με τα εξής χαρακτηριστικά :

98

α. Παιδικές χαρές μέχρι 400μ2, σχεδιασμένες κυρίως για μια ή δύο ηλικιακές ομάδες χρηστών. Στην παιδική χαρά της κατηγορίας αυτής εγκαθίστανται τρεις τουλάχιστον τύποι εξοπλισμού ή ένα «συγκρότημα» που ισοδυναμεί με τουλάχιστον δύο αυτόνομα όργανα. β. Παιδικές χαρές άνω των 400μ2, σχεδιασμένες για δύο ή περισσότερες ηλικιακές ομάδες χρηστών. Στην παιδική χαρά της κατηγορίας αυτής, εγκαθίστανται πέντε τουλάχιστον τύποι εξοπλισμού ή δύο τουλάχιστον « συγκροτήματα» ή συνδυασμός αυτών. Παιδικές χαρές άνω των 800 μ2 μπορούν να διαθέτουν διακριτές περιοχές κατάλληλες για τροχήλατα και ομαδικά παιχνίδια. Άρθρο 4 Απαιτήσεις Ασφάλειας, Πρότυπα και Πιστοποίηση 1. Στην παιδική χαρά δεν πρέπει να τίθεται σε κίνδυνο η υγεία και η ασφάλεια των παιδιών. Ειδικότερα: α) Ο εξοπλισμός πρέπει να είναι ειδικά σχεδιασμένος για ατομικό ή ομαδικό παιχνίδι. β) Τα υλικά του εξοπλισμού πρέπει να έχουν ελεχθεί, ώστε να ικανοποιούν τις απαιτήσεις της σειράς προτύπων ΕΛΟΤ ΕΝ71 (π.χ. οι γωνίες να είναι στρογγυλεμένες, να μη γίνεται χρήση αμιάντου, τοξικών χρωμάτων, εύφλεκτων υλικών κλπ.). γ) Τα όργανα και οι κατασκευές πρέπει να πληρούν τις προδιαγραφές που προβλέπονται στη σειρά προτύπων ΕΛΟΤ ΕΝ 1176. δ)Οι επιφάνειες πτώσης πρέπει να πληρούν τις προδιαγραφές της σειράς προτύπων ΕΛΟΤ ΕΝ 1176 και ΕΛΟΤ ΕΝ 1177.

2. Εφαρμοζόμενα πρότυπα ασφαλείας Επιτρέπεται η συμμόρφωση προς άλλα πρότυπα ή προδιαγραφές ασφαλείας πέραν των αναφερόμενων στην παρούσα, υπό τον όρο ότι αυτά θα είναι τουλάχιστον ισοδύναμα προς τα αναφερόμενα. Η ισοδυναμία αυτή θα τεκμαίρεται από αναλυτική τεχνική έκθεση, η οποία πρέπει να βρίσκεται στη διάθεση των αρμοδίων αρχών και των αναφερόμενων στο άρθρο 11 της παρούσης αναγνωρισμένων φορέων ελέγχου.

3. Πιστοποιητικά ελέγχου Η τήρηση των απαιτήσεων των προαναφερόμενων προτύπων ή προδιαγραφών ασφαλείας πιστοποιείται από τους αναγνωρισμένους φορείς του άρθρου 11, μέσω διενέργειας περιοδικών, ανά διετία, ελέγχων και την έκδοση αντίστοιχων πιστοποιητικών ελέγχου.

99

Άρθρο 5 Απαιτήσεις από κατασκευαστές, εισαγωγείς και αντιπροσώπους 1. Δεν είναι επιτρεπτή η πώληση, η δωρεάν διάθεση ή η ενοικίαση εξοπλισμού παιδικής χαράς, σε δήμους και κοινότητες, εφόσον δεν πληρούν τις διατάξεις της παρούσας απόφασης.

2. Ο κατασκευαστής, ο εξουσιοδοτημένος αντιπρόσωπος ή ο εισαγωγέας που θέτει σε κυκλοφορία στην αγορά εξοπλισμούς παιδικών χαρών, πρέπει να διαθέτει για καθένα από αυτούς πιστοποιητικό συμμόρφωσης που έχει εκδοθεί από αναγνωρισμένο φορέα ελέγχου, με το οποίο αποδεικνύεται η συμμόρφωσή τους με τις απαιτήσεις ασφαλείας της σειράς προτύπων ΕΛΟΤ ΕΝ 1176. Στην περίπτωση εξοπλισμού ο οποίος έχει κατασκευαστεί σύμφωνα με τις απαιτήσεις ασφαλείας άλλων προτύπων ή προδιαγραφών, το πιστοποιητικό συμμόρφωσης πρέπει να συνοδεύεται και από την αναφερόμενη στην παράγραφο 2 του άρθρου 4 της παρούσης τεχνική έκθεση επικυρωμένη από αναγνωρισμένο φορέα ελέγχου κατά τις διατάξεις του άρθρου 11.

3. Ο κατασκευαστής, ο εισαγωγέας ή ο αντιπρόσωπος πρέπει να τοποθετεί πινακίδα επάνω στον εξοπλισμό με τις ακόλουθες πληροφορίες: α) Επωνυμία και διεύθυνση, έτος κατασκευής και αριθμό σειράς παραγωγής του κάθε οργάνου. β) Ελάχιστη και μέγιστη ηλικία των παιδιών. γ) Μέγιστος αριθμός χρηστών. δ) Αναφορά στα πρότυπα της σειράς ΕΛΟΤ ΕΝ 1176 και ΕΝ 1177 ή ισοδύναμα αυτών. ε) Για κάθε εξοπλισμό να παραδίδεται από τον κατασκευαστή στο δήμο ή την κοινότητα εγχειρίδιο οδηγιών περιοδικής συντήρησης του εξοπλισμού, στις οποίες θα περιέχονται πληροφορίες για: • τους απαιτούμενους οπτικούς και λειτουργικούς ελέγχους του εξοπλισμού και των επιμέρους εξαρτημάτων του, • τους απαιτούμενους ελέγχους των θεμελιώσεων και των δαπέδων στήριξης του, • τη συχνότητα διενέργειας των ελέγχων στ) Για τον καθορισμό από τον κατασκευαστή του είδους και της συχνότητας των ελέγχων πρέπει να λαμβάνονται υπόψη η φύση, η χρήση και οι τοπικές περιβαλλοντικές συνθήκες που σχετίζονται με τον, κατά περίπτωση, εγκατεστημένο εξοπλισμό. Άρθρο 6 Λειτουργία παιδικής χαράς 1. Η παιδική χαρά λειτουργεί με ευθύνη του οικείου Δήμου ή Κοινότητας. Η δημοτική ή η κοινοτική αρχή λαμβάνει όλα τα απαραίτητα μέτρα για την ασφαλή λειτουργία της

100

παιδικής χαράς και γενικά για την εφαρμογή των διατάξεων της παρούσας απόφασης. Ιδίως: α) Ορίζει τον υπεύθυνο λειτουργίας της παιδικής χαράς. β) Ελέγχει την τήρηση του προγράμματος συντήρησης και γενικά τη σωστή λειτουργία της παιδικής χαράς. γ) Λαμβάνει μέτρα για τη φύλαξη της παιδικής χαράς. δ) Καθορίζει το ωράριο λειτουργίας της παιδικής χαράς.

2. Στην παιδική χαρά απαγορεύεται η είσοδος ατόμων που δεν συνοδεύουν παιδί καθώς και η είσοδος κατοικίδιων ζώων συντροφιάς, με εξαίρεση σκύλους συνοδούς ατόμων με αναπηρία.

3. Με ευθύνη της δημοτικής ή κοινοτικής αρχής λαμβάνονται μέτρα για την φύλαξη της παιδικής χαράς, είτε με περιοδικούς ελέγχους από τη δημοτική αστυνομία ή άλλους υπαλλήλους του Δήμου ή της Κοινότητας, είτε οργανώνοντας εθελοντικές ομάδες φύλαξης, είτε με προσωπικό που ορίζεται για τον σκοπό αυτό, είτε με οποιοδήποτε άλλο πρόσφορο μέσο. Άρθρο 7 Συντήρηση παιδικής χαράς

1. Συντήρηση νοείται κάθε εργασία από ειδικευμένο προσωπικό, η οποία έχει σκοπό να διατηρήσει ή να επαναφέρει τον εξοπλισμό της παιδικής χαράς στο επίπεδο λειτουργίας και ασφάλειας που είχε κατά το στάδιο της αρχικής εγκατάστασής του, καθώς και του ελέγχου που πραγματοποιήθηκε από τον αναγνωρισμένο φορέα ελέγχου.

2. Η συντήρηση της παιδικής χαράς πρέπει να σχεδιάζεται και να διενεργείται σύμφωνα με τα πρότυπα ΕΛΟΤ ΕΝ 1176 – 7 ή ισοδύναμα αυτών, τις οδηγίες του κατασκευαστή και τη συχνότητα χρήσης του εξοπλισμού. Για το λόγο αυτό θα πρέπει: α. Να συντάσσεται πρόγραμμα τακτικής συντήρησης. β. Να τηρείται πρωτόκολλο καθημερινού ελέγχου για κάθε παιδική χαρά και να καταγράφονται τυχόν βλάβες. Ο έλεγχος αφορά στον εξοπλισμό, στο έδαφος, στην περίφραξη και στον χώρο γύρω από την παιδική χαρά. Ενδεικτικά σημεία ελέγχου είναι η καθαριότητα του εξοπλισμού και του περιβάλλοντος χώρου, η τήρηση των αποστάσεων ανάμεσα στον εξοπλισμό και στο έδαφος, η κατάσταση του δαπέδου, οι εκτεθειμένες θεμελιώσεις, τα αιχμηρά άκρα, τα τμήματα που λείπουν, η δομική αρτιότητα και η υπερβολική φθορά κινούμενων ή μη τμημάτων. γ. Να εξασφαλίζεται η άμεση επισκευή του φθαρμένου εξοπλισμού ή τμημάτων αυτού και ό,τι άλλο κρίνεται αναγκαίο, προκειμένου να διασφαλίζεται συνεχώς η ασφαλής παραμονή των παιδιών στην παιδική χαρά. δ. Να τίθεται εκτός λειτουργίας ο εξοπλισμός, ο οποίος θέτει σε κίνδυνο την ασφάλεια των παιδιών, έως ότου επισκευαστεί και να αντικαθίσταται, όταν κρίνεται ότι η επισκευή του είναι αδύνατη. Εάν ένα μόνο τμήμα του εξοπλισμού είναι προς αντικατάσταση, θα πρέπει

101

τα παραμένοντα τμήματα να εξακολουθούν να είναι λειτουργικά και ασφαλή, σύμφωνα με τις απαιτήσεις ασφαλείας των προτύπων, άλλως τίθεται εκτός λειτουργίας το σύνολο του εξοπλισμού. Άρθρο 8 Υπεύθυνος λειτουργίας παιδικής χαράς

Ο υπεύθυνος λειτουργίας της παιδικής χαράς έχει την ευθύνη για τη σωστή λειτουργία και τη συντήρησή της. Ο υπεύθυνος λειτουργίας έχει τα ακόλουθα ειδικότερα καθήκοντα : 1.Τηρεί φάκελο κατασκευαστή, διαθέσιμο προς επιθεώρηση από τον αναγνωρισμένο φορέα ελέγχου, ανά πάσα στιγμή, με τις τεχνικές προδιαγραφές όλων των εξοπλισμών. Ο φάκελος πρέπει να περιέχει τα ακόλουθα: α) Λεπτομερή περιγραφή του εξοπλισμού και της επιφάνειας πτώσης. β) Τη βεβαίωση ελέγχου ή/και το πιστοποιητικό συμμόρφωσης του άρθρου 4 της παρούσας. γ) Επωνυμία και διεύθυνση του κατασκευαστή ή εισαγωγέα και αναφορά της χώρας κατασκευής. δ) Εγχειρίδιο οδηγιών για όλους τους εξοπλισμούς και τις επιφάνειες πτώσης με κατασκευαστικές λεπτομέρειες που αναφέρονται στην τοποθέτηση, στη συναρμολόγηση και στη συντήρησή τους. ε)Βεβαίωση του κατασκευαστή για την εφαρμογή της στατικής μελέτης στον κάθε εξοπλισμό.

2. Τηρεί φάκελο συντήρησης που περιέχει σκαρίφημα, στο οποίο θα αποτυπώνεται η θέση του εξοπλισμού, καθώς και κάθε άλλο στοιχείο, που θα αποδεικνύει τα αναφερόμενα στο άρθρο 7 της παρούσας.

3. Καταρτίζει και εφαρμόζει πρόγραμμα τακτικής συντήρησης του εξοπλισμού και των επιφανειών πτώσης και εξασφαλίζει την συμμόρφωση με τις απαιτήσεις ασφαλείας σε μόνιμη βάση.

4. Τηρεί βιβλίο συμβάντων, αριθμημένο και θεωρημένο από την αρμόδια υπηρεσία του δήμου ή της κοινότητας, στο οποίο θα καταγράφονται αναλυτικά οι συνθήκες τυχόν ατυχημάτων, παρατηρήσεις ή παράπονα χρηστών.

5. Μεριμνά για την τήρηση της καθαριότητας του εξοπλισμού και του περιβάλλοντος χώρου της παιδικής χαράς.

6. Μεριμνά για τη μη λειτουργία της παιδικής χαράς σε περίπτωση διακοπής της κατά τις διατάξεις των άρθρων 10 και 12 της παρούσας, καθώς και για την τοποθέτηση της απαραίτητης προειδοποιητικής σήμανσης. Άρθρο 9

102

Πιστοποίηση καταλληλότητας του χώρου και της λειτουργίας της παιδικής χαράς 1 .Για τη δημιουργία παιδικής χαράς απαιτείται η πιστοποίηση της καταλληλότητας του χώρου που αυτή θα εγκατασταθεί καθώς και της σχεδίασης και οργάνωσής της , σύμφωνα με τα οριζόμενα στα άρθρα 2 και 3 της παρούσας. Για το σκοπό αυτό ο Γενικός Γραμματέας της οικείας Περιφέρειας συγκροτεί σε κάθε νομό τριμελή επιτροπή με την ονομασία «Επιτροπή Ελέγχου Παιδικών Χαρών», η οποία αποτελείται από: α) ένα αιρετό εκπρόσωπο της οικείας ΤΕΔΚ, ο οποίος είναι ο πρόεδρος, με τον αναπληρωτή του, και β) δύο μηχανικούς, υπαλλήλους του δημοσίου ή Ν.Π.Δ.Δ., εκ των οποίων ο ένας θα πρέπει να είναι αρχιτέκτονας, με τους αναπληρωτές τους. Ο Γενικός Γραμματέας της περιφέρειας μπορεί να συγκροτεί περισσότερες από μια επιτροπές ανάλογα με τις ανάγκες.

2.α. Κάθε ενδιαφερόμενος ΟΤΑ προκειμένου να δημιουργήσει παιδική χαρά, αφού καθορίσει το χώρο στον οποίο επιθυμεί αυτή να εγκατασταθεί, υποβάλλει αίτηση στην οικεία Επιτροπή, η οποία συνοδεύεται από όλα τα στοιχεία προσδιορισμού του χώρου. Η Επιτροπή εντός προθεσμίας είκοσι ημερών από την υποβολή της αίτησης διενεργεί αυτοψία προκειμένου να διαπιστώσει την συνδρομή των προϋποθέσεων του άρθρου 2 της παρούσας και εκδίδει σχετική πράξη. Εάν παρέλθει άπρακτη η προθεσμία του προηγουμένου εδαφίου τεκμαίρεται η καταλληλότητα του χώρου. β .Μετά την έκδοση της πράξης της περίπτωσης α της παραγράφου αυτής, ή την άπρακτη πάροδο του εικοασαήμερης προθεσμίας, ο ΟΤΑ, αφού προβεί στη σχεδίαση και την οργάνωση του χώρου κατά τα οριζόμενα στο άρθρο 3 της παρούσας, υποβάλλει νέα αίτηση στην οικεία Επιτροπή για τη χορήγηση πιστοποιητικού καταλληλότητας της παιδικής χαράς. Η αίτηση συνοδεύεται απαραιτήτως από το πιστοποιητικό συμμόρφωσης με τις απαιτήσεις ασφαλείας, σύμφωνα με τα οριζόμενα στην παρ. 3 του άρθρου 4 της παρούσας. Η επιτροπή εκδίδει το ανωτέρω πιστοποιητικό μετά από νέα αυτοψία, η οποία πρέπει να λάβει χώρα εντός είκοσι ημερών από την κατάθεση της αίτησης. Παρερχομένης άπρακτης της προθεσμίας του προηγουμένου εδαφίου, τεκμαίρεται η καταλληλότητα του χώρου και χορηγείται το πιστοποιητικό καταλληλότητας.

3. Η καταλληλότητα λειτουργίας της παιδικής χαράς πιστοποιείται με ειδικό σήμα, το οποίο χορηγείται από την ανωτέρω Επιτροπή μαζί με το πιστοποιητικό καταλληλότητας. Το σήμα αυτό που απεικονίζεται ως παράρτημα, το οποίο αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της παρούσας, αποτελείται από ένα μεταλλικό δίσκο διαμέτρου 16 εκ., στο περίγραμμα του οποίου αναγράφεται με κεφαλαία γράμματα, το όνομα του Υπουργείου Εσωτερικών και η φράση «Σήμα πιστοποιημένης παιδικής χαράς». Το ειδικό σήμα διατίθεται στις ανωτέρω Επιτροπές από το Υπουργείο Εσωτερικών.

4. Θέματα λειτουργίας της επιτροπής (απαρτίας, λήψης αποφάσεων, σύγκλησης κ.λπ) ρυθμίζονται σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 14 παρ.1 του ν.2690/1999 (ΦΕΚ Α΄45), όπως κάθε φορά ισχύει, ενώ τα θέματα αμοιβής της από τις διατάξεις της παρ. 7α του άρθρου 17 του ν. 3205/2003 (ΦΕΚ Α΄297).

103

Άρθρο 10 Διαδικασία Ελέγχου-Κυρώσεις 1.Η Επιτροπή Ελέγχου Παιδικών Χαρών διενεργεί αυτεπάγγελτα περιοδικούς ελέγχους στις παιδικές χαρές δικαιοδοσίας της. Εάν διαπιστώσει ότι έχουν μεταβληθεί οι όροι και οι προϋποθέσεις βάσει των οποίων έχει χορηγηθεί το πιστοποιητικό καταλληλότητας της παιδικής χαράς, τότε, θέτει εύλογη προθεσμία στην οικεία δημοτική ή κοινοτική αρχή για την επαναφορά της παιδικής χαράς στην κατάσταση, που αυτή είχε κατά το χρόνο έκδοσης του πιστοποιητικού καταλληλότητας. Εάν και κατά τον επανέλεγχο διαπιστωθεί ότι η παιδική χαρά δεν επανήλθε στην αρχική της κατάσταση, τότε, η ανωτέρω Επιτροπή διακόπτει τη λειτουργία της και αφαιρεί το σήμα καταλληλότητας. Τη σχετική απόφασή της κοινοποιεί στον οικείο Δήμο ή Κοινότητα. Στην περίπτωση αυτή η δημοτική ή κοινοτική αρχή υποχρεούται να λάβει όλα τα αναγκαία μέτρα για τη διακοπή λειτουργίας της παιδικής χαράς, θέτοντας συγχρόνως κατάλληλη προειδοποιητική σήμανση.

2.Αν διαπιστωθεί ότι μια παιδική χαρά λειτουργεί χωρίς πιστοποιητικό καταλληλότητας, τότε, η ανωτέρω Επιτροπή διακόπτει τη λειτουργία αυτής σύμφωνα με τα ανωτέρω, έως ότου αυτό εκδοθεί. Άρθρο 11 Αρμόδιες Αρχές

Ο Ελληνικός Οργανισμός Τυποποίησης (ΕΛ.Ο.Τ.) και κάθε άλλος φορέας διαπιστευμένος για το σκοπό αυτό από το Εθνικό Συμβούλιο Διαπίστευσης, αναγνωρίζονται ως αρμόδιοι φορείς για την αξιολόγηση της συμμόρφωσης με τις απαιτήσεις ασφαλείας των παιδικών χαρών. Άρθρο 12 Μεταβατικές Διατάξεις

Μέχρι τις 31-12-2012 οι δημοτικές και κοινοτικές αρχές οφείλουν, να προσαρμόσουν τις παιδικές χαρές, που λειτουργούν ήδη στην περιφέρειά τους, στις διατάξεις της παρούσας. Η προσαρμογή πιστοποιείται από την Επιτροπή Ελέγχου Παιδικών Χαρών με την έκδοση πιστοποιητικού καταλληλότητας και χορήγησης του ειδικού σήματος. Μετά το πέρας της προθεσμίας αυτής ή σε περίπτωση που μετά από τον έλεγχο της Επιτροπής διαπιστωθεί ότι δεν είναι δυνατή η προσαρμογή, διακόπτεται η λειτουργία τους κατά τα οριζόμενα στο άρθρο 10 της παρούσας.

Η ισχύς της παρούσας αρχίζει από τη δημοσίευσή της στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως.

Η απόφαση αυτή να δημοσιευθεί στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως.

Ο ΥΠΟΥΡΓΟΣ ΠΡ. ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ

104

Χρονολόγιση του Αμερiκανικού Κινήματος Παιδικών Χαρών [Early American Playground Movement] πηγή: (frost,2010)

1821 1825

Πρώτο υπαίθριο γυμναστήριο [outdoor gymnasium] Salem, Massachusetts, Latin School. Πρώτη υπαίθρια παιδική χαρά και γυμναστήριο με επίβλεψη και καθοδήγηση, Round Hill School, Northampton, Massachusetts

1826

Πρώτο δημόσιο υπαίθριο γυμναστήριο στο Washington Farden, Boston

182572 1872

Περίοδος σχετικά μικρής δραστηριότητας

1875

Πρώτη παιδική χαρά στο Washington Park, Chicago

1881

Πρώτος νόμος του κράτους που επιτρέπει τη δημιουργία μικρών πάρκων, New York City Πρώτοι «κήποι άμμου» [sand gardens] στη Βοστώνη

1886

Πρώτη νομοθετική διαδικασία για τη δέσμευση γης για τη δημιουργία παιδικών χαρών, Brookline, Massachusetts

1889

Πρώτο ελεύθερο, εξοπλισμένο, επιβλεπόμενο υπαίθριο γυμναστήριο για δημόσια χρήση, Charlesbank, Massachusetts, (για άντρες και αγόρια)

1890

Πρώτη παιδική χαρά της Νέας Υόρκης

1894

Πρώτη παιδική χαρά με μοντέρνο εξοπλισμό του Chicago, Hull House

1899

Πρώτη δημοτική παιδική χαρά στη Νεά Υόρκη, που προκύπτει από τις νομοθεσίες του 1895

1903

Δημιουργία του South Park, Chicago, ιδέα κέντρου αναψυχής

1904

Δημιουργία του Τμήματος για τη Δημόσια Αναψυχή της Αμερικανικής Ένωσης Πολιτών [Department of Public Recreation of the American Civic Union], πρώτη οργανωμένη εθνική πρωτοβουλία για τις παιδικές χαρές.

1906

Ίδρυση της Playground Association of America

105

106

Βιβλιογραφία AITKEN, Stuart C. 2001. The Geographies of Young People: The Morally Contested Spaces of Identity. London : Routledge, 2001.

BENGTSSON, Arvid. 1970. Environmental Planning for Childen’s Play. New York, London : Praeger Publishers, 1970.

CAILLOIS, Roger. 2001. Man, Play, and Games. Chicago : University of Illinois Press, 2001.

CAVALLO, Dominick. 1981. Muscles and Morals-Organized Playgrounds and Urban Reform, 1880-1920. Philadelphia : University of Pennsylvania Press, 1981.

CIPOLLA, Carlo M. 1993. Before the Industrial Revolution:European Society and Economy 1000-1700. 3η έκδοση;1η έκδοση 1976. London : Routledge, 1993.

Der Kinderspielplatz im Bebauungsplan-Bedarfsfragen. RICHTER, Gerhard. 1973. [επιμ.]

BUND DEUTSCHER LANDSCHAFTS-ARCHITEKTEN. München : Georg D.W.Callwez, 1973. Τόμ.

14th seminar.

DUDEK, Mark. 2005. Children‘s Spaces. Oxford : Architectural Press, 2005.

Encyclopedia of Modern Europe, Vol.I. 2006. Encyclopedia of Modern Europe: Europe 17891914: Encyclopedia of the Age of Industry and Empire. 1η. New York : Charles Scribners & Sons, 2006. Τόμ. I. Encyclopedia of modern Europe, Vol.II. 2006. Encyclopedia of Modern Europe: Europe 1789-1914: Encyclopedia of the Age of Industry and Empire. 1st. New York : Charles Scribners & Sons, 2006. Τόμ. II. FRAMPTON, Kenneth. 1999. ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΝΚΗ-Ιστορία και Κριτική. [μεταφρ.] Θοδωρος ΑΝΔΡΟΥΛΑΚΗΣ και Μαρία ΠΑΓΚΑΛΟΥ. β› έκδοση. Αθήνα : ΘΕΜΕΛΙΟ, 1999.

FROST, Joe L. 2010. A History of Play and PLay Environments: Toward a Contemporary ChildSaving Movement. New York : Routledge, 2010.

HENDEY, Lavinia M. 1915. Physical Education Complete for Schools and Playgrounds. Sacramento, California : The News Printing & Publishing Co, 1915.

HENDRICKS, Barbara E. 2001. Designing for Play. Hants : Ashgate Publishing Ltd, 2001.

HOBSBAWM, Eric. 1999. Industry and Empire: The Birth of the Industrial Revolution. New York : The New Press, 1999.

—. 2010. Η Εποχή των Άκρων: Ο Σύντομος Εικοδστός Αιώνας 1914-1991. [μεταφρ.] Καπετανγιάννης Βασίλης. 2η Έκδοση Αναθεωρημένη/ Θ› Ανατύπωση. Αθήνα : ΘΕΜΕΛΙΟ, 2010.

HOGAN, Paul. 1974. Playgrounds for Free:The Utilization of Used and Surplus Materials in Playground Construction. Campbridge, Massachusetts and London, England : The MIT Press, 1974.

HURTWOOD, Lady Allen of. 1968. Planning for Play. London : Thames and Hudson, 1968.

JACOBS, Jane. 1961. The Death and Life of Great American Cities. New York : Random House Inc., 1961.

JANSSON, Märit. 2009. Doctoral Thesis:Management and Use of Public Outdoor Playgrounds. Alnarp : Swedish University of Agricultural Sciences, 2009.

KOSLOVSKY, Roy. 2008. Adventure Playgrounds and Postwar Reconstruction. [επιμ.] Ning de CONINCK-SMITH Martha GUTMAN. Designing Modern Childhoods: History, Space, and the Material Culture of Children. New Brunswick, New Jersey, London : Rutgers University Press, 2008.

107

LEFAIVRE, Liane και DOLL, Henk. 2007. Ground-up City:Play as a Deisgn Tool. Rotterdam : 010 Publishers, 2007.

LEFAIVRE, Liane, ROODE, Ingeborg de και άλλοι. 2002. Aldo van Eyck- the playgrounds and the city. [επιμ.] Liane LEFAIVRE και Ingeborg de ROODE. Amsterdam : Stedelijk Museum Amsterdam NAi Publishers Rotterdam, 2002.

MUMFORD, Lewis. 1961. The City in History: Its Origins, Its Transformations, and Its Prospects. New York : Harcourt, Brace & Worls, Inc., 1961.

PENN, Helen. 2005. Spaces without Children. [συγγρ. βιβλίου] Mark DUDEK. Children’s Spaces. Oxford : Architectural Press, 2005.

STEVENS, Quentin. 2007. The Ludic City. Oxon : Routledge, 2007.

The Need for Nature: a Childhood Right. MOORE, Robin C. 1997. 3, s.l. : Crime and Social Justice Associates, 22 Σεπτεμβρίου 1997, Τόμ. 24.

The Playground. 1914. 1, April : Playground and Recreation Association of America, 1914, Τόμ. VIII. TRACHSEL, Alfred and LEDERMANN, Alfred. 1959. Playgrounds and Recreation Centres. [μεταφρ.] Ernst PRIEFERT. London : The Architectural Press, 1959.

TRACHSEL, Alfred και LEDERMANN, Algred. 1968. Spielplatz und Gemeinschaftszentrum. [μεταφρ.] Ernst PRIEFERT. 2e, Erste Auflage 1959. Stuttgart : Verlag Gerd Hatje, 1968.

—. Ελληνική Εθνική Επιτροπή UNICEF. Η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού. [Ηλεκτρονικό] [Παραπομπή: 20 Μάιος 2011.] http://www.unicef.gr/reports/symb.php#list.

WARD, Colin. 1990. The Child in the City. 2nd. London : Bedford Square Press, 1990.

WILLIAMS, Wayne R. 1958. Recreation Places. New York : Reinhold Publishing Corporation, 1958.

WOHLIN, Hans. 1972. Freiflächen für Kinder:Wo spielen sie morgen? [μεταφρ.] Christoph REPENTHIN. München : Georg D.W.Callwey, 1972.

WOOLLEY, Helen. 2003. Urban Open Spaces. London, New York : Spon Press, 2003. Ελληνική Δημοκρατία-Υπουργείο Εσωτερικών. 11 Μαϊου 2009. Καθορισμός προϋποθέσεων και τεχνικών προδιαγραφών γαι κατασκευή και λειτουργία των παιδικών χαρών των Δήμων και Κοινοτήτων. Απόφαση Υπουργού Εσωτερικών. Αθήνα : s.n., 11 Μαϊου 2009. ΚΑΙΣΑΡΗ, Βενετία. 2005. Το παιδί και ο αστικός χώρος: το παιχνίδι του παιδιού σχολικής ηλικίας στον αστικό χώρο. Αθήνα : ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ, ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ, ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ-ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ/ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗΣ ΣΥΝΘΕΣΗΣ, 2005. ΚΑΡΥΔΗΣ, Δημήτρης Ν. 2006. Τα Επτά Βιβλία της Πολεοδομίας. Αθήνα : Παπασωτηρίου, 2006. Κυριακάτικη. 17/09/2006. Για κλάματα οι παιδικές χαρές. [επιμ.] Παναγιώτης ΜΠΟΥΓΑΝΗΣ και Αντώνης ΣΚΟΡΔΙΛΗΣ. Κυριακάτικη. 17/09/2006. ΛΟΥΙΖΙΔΗ, Σοφία. 2007. Το παιχνίδι στο φυσικό περιβάλλον στα πλαίσια των σύγχρονων πόλεων ως παράγοντας υγιούς κοινωνικοποίησης-Παιδικές Χαρές. Αθήνα : ΕΜΠ, 2007. ΜΗΤΟΥΛΑΣ, Νικόλαος. 2005. Η Παιδική Κλίμακα, το Εκπαιδευτήριο και η Γειτονιά. Αθήνα : ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ, ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ, ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ/ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗΣ ΣΥΝΘΕΣΗΣ, 2005. ΜΟΥΛΑΚΗ, Γεωργία και ΤΣΙΒΟΥΡΑΚΗ, Μαρία. Παιδί-Παιχνίδι-Χώρος: Ο Παιδικός Κήπος της Φιλοθέης. Διάλεξη 2005/108. ΠΑΙΔΟΤΟΠΟΙ. ΒΛΑΝΤΟΥ, Αλεξάνδρα, και συν. 4-6 Μαρτίου 1988. [επιμ.] Α. ΡΕΜΟΥΝΔΟΥΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΗ. ΔΕΛΦΟΙ : Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε., Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών, 4-6 Μαρτίου 1988. Β› ΣΥΝΕΔΡΙΟ:ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΩΝ.

108

—. ΒΛΑΝΤΟΥ, Αλεξάνδρα, και συν. 4-6 Μαρτίου 1988. [επιμ.] Α. ΡΕΜΟΥΝΔΟΥΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΗ. ΔΕΛΦΟΙ : Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε., Ευρωαπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών, 4-6 Μαρτίου 1988. Β› ΣΥΝΕΔΡΙΟ:ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΩΝ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ, Γιάννης. 2011. Το παιχνίδι της συνύπαρξης. Antapokritis. [Ηλεκτρονικό] 14 Δεκεμβρίου 2011. [Παραπομπή: 12 Σεπτεμβρίου 2011.] http://antapokritis.wordpress. com/2010/12/14/το-παιχνίδι-της-συνύπαρξης/#more-774. ΠΑΠΑΠΟΣΤΟΛΟΥ, Μαρία και ΧΡΙΣΤΟΦΑΚΗ, Ειρήνη. Το παιχνίδι, το Παιδί και ο Χώρος του στην Πόλη. Διάλεξη 2003/149. s.l. : Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ. ΠΙΚΙΩΝΗ, Αγνή. 2002. Δημήτρης Πικιώνης-Ο Παιδικός Κήπος της Φιλοθέης. Αθήνα : ΙΝΔΙΚΤΟΣ, 2002. ΤΣΟΥΚΑΝΑΣ, Αλέξανδρος Α. 1961. Νέον Γερμανο-Ελληνικόν Λεξικόν. Αθήνα : Εκδόσεις Κακουλίδη, 1961. ΧΟΥΖΙΝΓΚΑ. 2010. Ο άνθρωπος και το Παιχνίδι (homo ludens). [μεταφρ.] Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος και Στέφανος Ροζάνης. Αθήνα : Γνώση, 2010.

Ηλεκτρονικέσ Πηγέσ architects, draftwork’s. 2009. When Snow Falls On Cities | London February 02. PaperMachines. [Ηλεκτρονικό] Monday 2 February 2009. [Παραπομπή: 10 Ιουνίου 2011.] http:// papermachines.blogspot.com/2009/02/dsc03631-by-draftworks-on-flickr.html.

CNU. 2001. Charter of the New Urbanism. Congress for the New Urbanism. [Ηλεκτρονικό] 2001. [Παραπομπή: 30 Ιουλίου 2011.] http://www.cnu.org/charter. design-district. 2011. Πάρκο Α. Παπανδρέου στη Ν. Ερυθραία. design-district. [Ηλεκτρονικό] 26 Ιουλίου 2011. [Παραπομπή: 14 Σεπτεμβρίου 2011.] http://www.design-district.gr/ el/landscape-design-ideas/πάρκο-α-παπανδρέου-στη-ν-ερυθραία-id500.

Dictionary, Free. 2011. The Free Dictionary. by FARLEX. [Ηλεκτρονικό] Farlex Inc, 2011. [Παραπομπή: 20 Μάιος 2011.] http://el.thefreedictionary.com/.

ELHAP (A Special Needs Adventure Playground). 2007. A History of ELHAP and Adventure Play. this is elhap. [Ηλεκτρονικό] 2007. [Παραπομπή: 16 Σεπτεμβρίου 2011.] http://www. elhap.org.uk/history.htm.

GLÄSSER, Stephanie, SCNHEIDER, Theo και RITTER, Barbara. 2006. Erlenhof-Siedlung in Mannheim. Rhein-Neckar-Industriekultur. [Ηλεκτρονικό] 2006. [Παραπομπή: 1 Σεπτέμβριος 2011.] http://www.rhein-neckar-industriekultur.de/objekte/156/Erlenhof-Siedlung-inMannheim.html.

Grün Stadt Zürich. 2011. Wipkingerpark. Stadt Zürich-Hochbaudepartement. [Ηλεκτρονικό] 2011. [Παραπομπή: 29 Ιουνίου 2011.] http://www.stadt-zuerich.ch/hbd/de/index/ entwicklungsgebiete/zuerich_west/projekte_realisiert/wipkingerpark.html.

HAHN, Darijana. 2008. Der Kinderspielplatz – mehr als ein Platz für Kinder zum Spielen.

Kinderfreundliche Stadtgestaltung. [Ηλεκτρονικό] Deutsches Kinderhilfswerk e.V.- Infostelle des Deutschen Kinderhilfswerkes,, 2008. [Παραπομπή: 16 Ιουνίου 2011.] http://www. kinderfreundliche-stadtgestaltung.de/downloads/kinderhilfswerkshandout.pdf.

JORGENSEN, Gertrud και Danish Centre for Forest, Landscape and Planning, Department of Urban and Landscape Studies. Nordisk Arkitekturforskning-Nordic Journal of Architetcural Research_Symposiums. Nordisk Arkitekturforskning-Nordic Journal of Architetcural Research. [Ηλεκτρονικό] [Παραπομπή: 9 Ιούνιος 2011.] http://www.arkitekturforskning. net/Tidsskrift/2004/2004_1/intro.pdf.

KOSLOVSKY, Roy. 2006. The Junk Playground: Creative Destruction as Antidote to Delinquency. Threat and Youth Conference. [Ηλεκτρονικό] 1 Απριλίου 2006. [Παραπομπή: 15 Ιουνίου 2011.] http://threatnyouth.pbworks.com/w/page/22223370/The-Junk-Playground.

Neuer Thüringer Fröbelverein, Keilhau. Neuer Thüringer Fröbelverein Keilhau e.V. Friedrich Fröbel. [Ηλεκτρονικό] [Παραπομπή: 23 Μάιος 2011.] http://www.froebelverein-keilhau.de/

109

0000009bba1161d25/0000009bbd10dcc31/index.html.

Octopus. Εγχειρίδιο Ασφάλειας. Octopus-Εξοπλισμοί Πάρκων και Παιδικών χαρών. [Ηλεκτρονικό] exist development.[Παραπομπή: 10 Σεπτεμβρίου 2011.] http://www.octopus. com.gr/images/Octopus.pdf.

Play England-Making Spaces for Play. 2010. Adventure Playgrounds:Built by communities.

Play England. [Ηλεκτρονικό] October 2010. [Παραπομπή: 11 Ιουνίου 2011.] http://www. playengland.org.uk/media/221947/adventure-playgrounds-built-by-communities.pdf.

RIMBACH, Daniel. 2010. Zur Entwicklungsgeschichte der öffentlichen Freiräume für Kinder. ABA Fachverband-Offene Arbeit mit Kindern und Jugendlichen e.V. [Ηλεκτρονικό] ABA-Fachverband, 17 Δεκεμβρίου 2010. [Παραπομπή: 17 Ιουνίου 2011.] http://www.abafachverband.org/index.php?id=1319.

Sportunterricht. Schulsport in Deutschland 1770 - 2000 . Sportunterricht.de - Sportpädagogik im Internet . [Ηλεκτρονικό] [Παραπομπή: 16 Ιουνίου 2011.] http://www.sportunterricht. de/lksport/info_sport22.html.

Stadt Zürich. 2011. Heiligfeld. Stadt Zürich:Tiefbau- und Entsorgungsdepartement. [Ηλεκτρονικό] 2011. [Παραπομπή: 15 Ιούλιος 2011.] http://www.stadt-zuerich.ch/ted/de/ index/gsz/natur-_und_erlebnisraeume/park-_und_gruenanlagen/heiligfeld.html.

Stockholms Stad. 2011. Kronobergs Parklek. Stokholm Stad:Kultur & Fritid. [Ηλεκτρονικό] April 2011. [Παραπομπή: 22 Ιούνιος 2011.] http://www.stockholm.se/-/Jamfor/?enhetsty p=9da341e4bdc64b519563e65ddc2f7434&enkel=&oversatt=&oversatt=&kolumn=&antalp ersida=2147483647.

UN. United Nations Cyberschoolbus-Declaration of the rights of the child. United Nations Cyberschoolbus. [Ηλεκτρονικό] United Nations 2011.[Παραπομπή: 27 Ιουλίου 2011.] http:// www.un.org/cyberschoolbus/humanrights/resources/child.asp.

UNICEF. unite for children UNICEF. UNICEF History: Chapter 15-The Year of the Child. [Ηλεκτρονικό] [Παραπομπή: 20 Μάιος 2011.] http://www.unicef.org/about/history/files/ChildNation-M-Black-Ch15-p353-377-year-or-child.pdf.

WHITE, Randy. 2004. Young Children’s Relationship with Nature: Its Importance to Children’s Development & the Earth’s Future. White Hutchinson-Leisure and Learning Group. [Ηλεκτρονικό] 2004. [Παραπομπή: 8 Απριλίου 2011.] http://www.whitehutchinson.com/ children/articles/childrennature.shtml.

WILLS, Ray. 2009. Adventure Playgrounds-Childs Play in the City of London. The Gypsy Poet. [Ηλεκτρονικό] Freeola.com, 2009. [Παραπομπή: 20 Ιουλίου 2011.] http://www.thegypsypoet.co.uk/adventure_playgrounds_in_the_cities.html.

2010. Άρχισε η γιορτή στο πάρκο Ναυαρίνου για τα νέα παιχνίδια της παιδικής χαράς.

Athens Indymedia. [Ηλεκτρονικό] 31 Μαϊου 2010. [Παραπομπή: 5 Σεπτεμβρίου 2011.] http://athens.indymedia.org/front.php3?lang=el&article_id=1176703. ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ. ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ-Η Ελεύθερη Εγκυκλοπαίδεαι. Παιδική Χαρά. [Ηλεκτρονικό] MediaWiki.[Παραπομπή: 8 Ιούνιος 2011.] http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%B1% CE%B9%CE%B4%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CF%87%CE%B1%CF%81%CE%AC. ΓΕΡΜΑΝΟΣ, Δημήτρης. 2004. Το παιχνίδι, μια άλλη προσέγγιση εκπαιδευτικής διαδικασίας (στο Το Παιχνίδι στην Εκπαιδευτική Διαδικασία). Τμήμα Επιστημών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης-Παιδαγωγική Σχολή ΑΠΘ. [Ηλεκτρονικό] 2004. [Παραπομπή: 10 Ιουνίου 2011.] http://nrd02w3.nured.auth.gr/nuredvortal/files/17/1701/paixnidi_xwros.pdf. Δήμος Φιλαδέλφειας-Χαλκηδόνος.2010. Δελτίο Τύπου: Ανακατασκευές και εκσυγχρονισμός εξοπλισμού. Δήμος Φιλαδέλφειας-Χαλκηδόνος. [Ηλεκτρονικό] 16 Ιουλίου 2010. [Παραπομπή: 10 Σεπτεμβρίου 2011.] http://www.neafiladelfeia.gr/default.aspx?pid=159&langid=1&rowid=234 Ελεύθερο Βήμα Αχαρνών. 2010. Παιδικές Χαρές στο δήμο Αχαρνών-3. Ελεύθερο Βήμα Αχαρνών. [Ηλεκτρονικό] 21 Μαḯου 2010. [Παραπομπή: 5 Σεπτεμβρίου 2011.] http://

110

eleftherovima.wordpress.com/2010/05/21/παιδικές-χαρές-στο-δήμο-αχαρνών---3/ Ζάππειον-Συνεδριακό και Εκθεσιακό Μέγαρο. 2007. Κήπος. Ζάππειον-Συνεδριακό και Εκθεσιακό Μέγαρο. [Ηλεκτρονικό] 2007. [Παραπομπή: 5 Σεπτεμβρίου 2011.] http://www. zappeion.gr/gr/tour_gallery_garden.asp. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ, Γιάννης. 2011. Το παιχνίδι της συνύπαρξης. Antapokritis. [Ηλεκτρονικό] 14 Δεκεμβρίου 2011. [Παραπομπή: 12 Σεπτεμβρίου 2011.] http://antapokritis.wordpress. com/2010/12/14/το-παιχνίδι-της-συνύπαρξης/#more-774. Το Παρκινγκ τους, το Πάρκο μας. 2010. Κυριακές για τα Παιδιά στο Πάρκο. Το Παρκινγκ τους, το Πάρκο μας. [Ηλεκτρονικό] 19 Νοεμβρίου 2010. [Παραπομπή: 5 Σεπτεμβρίου 2011.] http://parkingparko.blogspot.com/2010/11/blog-post_19.html. Το Πάρκινγκ τους, το Πάρκο μας. 2010. Χαρούμενα και δημιουργικά παιδιά την Κυραική 24/10 στο πάρκο Ναυαρίνου. Το Πάρκινγκ τους, το Πάρκο μας. [Ηλεκτρονικό] 30 Οκτωβρίου 2010. [Παραπομπή: 5 Σεπτεμβρίου 2011.] http://parkingparko.blogspot. com/2010/10/2410_30.html.

111

112

113

...Η παιδική χαρά αποτελεί μια ακόμη μορφή του αστικού χώρου, η συζήτηση και ο προβληματισμός γύρω από την οποία αντικατοπτρίζει όσο και συνδιαμορφώνει τις αντιλήψεις της κοινωνίας για το παιδικό παιχνίδι και κατ’ επέκταση τα ίδια τα παιδιά, αλλά και τις αξιώσεις και τις προσδοκίες που διατηρεί η κοινωνία από αυτές τις αντίστοιχες περιόδους της ζωής των ανθρώπων. Το ουσιώδες ερώτημα που αναδύεται μελετώντας αυτή τη μορφή είναι αν τελικά η παιδική χαρά αποτελεί ωφέλεια, κέρδος για τα παιδιά των σύγχρονων αστικών κέντρων ή αν συνιστά απώλεια. Σίγουρο φαίνεται να είναι πως η παιδική χαρά είναι σήμερα μια αναγκαιότητα, εγγεγραμμένη στη συλλογική συνείδηση ως ο κατεξοχήν χώρος όπου λαμβάνει χώρα το παιδικό παιχνίδι. Μάλιστα, θεωρείται συχνά και ο μόνος αποδεκτός και σωστός χώρος για αυτό το σκοπό. Ωστόσο, ενσωματώνει μια θεμελιώδη αντίφαση ανάμεσα στην επιθυμία διασφάλισης του δικαιώματος στο παιχνίδι και τη σύγχρονη επιδίωξη του ελέγχου και της οριοθέτησης των όρων με τους οποίους αυτό το δικαίωμα ασκείται. Η εργασία αυτή εξετάζει την ιστορική προέλευση της παιδικής χαράς, ως ενός κατεξοχήν αστικού φαινομένου, και επιχειρεί να εντοπίσει το ρόλο της αλλά και τα όριά της -υλικά και νοητά- στη σύγχρονη πόλη.