Van Monoloog naar dialoog

Van monoloog naar dialoog

EILIG VOELT, BLIJF HIE

VOER DIT GEDISCIPLINE

TEN, HARDOP

Afstudeerscriptie, 2014 Lukas van Buuren

ELIJK TOT JE GRENZEN

K, HET ZIJN VERSCHILL

, JE EIGEN PAD BESTAA

1

2

Daan Roosegaarde, Zomergasten, VPRO September 2013

De wereld is vloeibaar.

Daan Roosegaarde 1

3

4

Inhoudsopgave Inleiding 7 Hoofdstuk 1

DE MONOLOOG

10

Hoofdstuk 2

DE DIALOOG

14

Hoofdstuk 3

HET MANIFEST ALS METHODE VOOR DE DIALOOG 25

Monoloog of dialoog, welke gebruikt u het meest?

Dialoog, hoe doen we dat?

Wanneer is er sprake van een dialoog?

Welke rol speelt geluid in een dialoog?

Welke rol speelt licht in een dialoog?

Welke rol speelt beweging in een dialoog?

Kent u de hippie met een ondernemingsplan?

Conclusie 28 Bijlage 34 Nawoord 43 Samenvatting, van monoloog naar dialoog

44

Bronnen 45 Dank aan

46

Colofon 47

6

Inleiding

Het onderzoek begon voor mij nu ongeveer vijf jaar geleden.

Ik deed toelating voor de richting grafisch ontwerpen op oudste kunstacademie van Nederland, gesticht in 1682, in den Haag en las tegelijkertijd een interview uit de fonk 2 met de toenmalige directeur Jack Verduyn Lunel. Hij sprak over het feit wat hij gerealiseerd had. De kunstdocent op de academie mocht niet meer dan twee dagen lesgeven op de academie en moest daarnaast een interessante positie hebben in de beroepspraktijk. Ook zei hij dat de student ieder studiejaar geconfronteerd zou worden met werksituaties en opdrachtgevers uit de praktijk. Wat voor mij de doorslag gaf was dat hij het gehele interview afsloot door te zeggen dat hij niet alleen de academie runde maar 'Met z'n allen'. Nu start ik mijn onderzoek naar wat dat nu is 'met zijn allen'. In het onderzoek naar mijn onderwerp reflecteer ik af en toe op de woorden van Dick Raaijmakers 3. Hij inspireert mij met zijn teksten en laat zien wat het is om zo duidelijk mogelijke uit te leggen wat ik vind.

Een detail van wat u van hem kunt verwachten en wat mijn ideeĂŤn hierover zullen zijn. Hij schreef:

48 detail Met zijn constructie wenst de beweger niet de totale wereld te grijpen, maar slechts een detail daarvan.

Door zich bewust tot het detail te beperken verzekert de beweger zich van een stevige grip.

Ik zie mijzelf als de beweger en de wereld is die van de beeldende en performatieve kunsten. Ik richt mij in deze scriptie op het detail van de monoloog, de dialoog en het manifest als methode voor de dialoog. Een grafisch ontwerp is voor mij op de eerste plaats een beeld met tekst en inhoud. Dit staat gelijk aan het beeld van het toneel(podium) waarop de performer/presentator zijn of haar tekst uitlegt en de inhoud verklaart. Dit heeft de vorm van een monoloog, meer dan die van de dialoog. Ik ben na tien jaar de dialoog aangegaan met mijzelf en heb goed gekeken naar alle details waar ik uit opgebouwd en door groot geworden ben. Hier volgt een tekst wat voor mij in het kort aangeeft waar de keuze van mijn onderwerpen voor deze scriptie

7

2

Remmers B, kunstmuren slechten met de kabk, fonk n0 1 2009

3

Raaijmakers D, De Methode, Uitgeverij Bert Bakker 1985

4

Goldberg R, Performance Art from futurism to the present, Tames and Hudson 1988

vandaan komt en waarom ik hiervoor gekozen heb. De inleiding uit Performance Art from Futurism to the present 4, geschreven door RoseLee Goldberg.

Performance became accepted as a medium of artistic expression in its own right in the 1970s. At that time, conceptual art – which insisted on an art of ideas over product, and on an art that could not be bought or sold – was in its heyday and performance thus became the most tangible art form of the period. Art spaces devoted to performance sprang up in the major international art centers, museums sponsored festivals, art colleges introduces performance courses, and specialist magazines appeared [......]. For artists did not merely use performance as a means to attract publicity to themselves.

Performance has been considered as a way of bringing to life the many formal and conceptual ideas on which the making of art is based.

In mijn eigen werk zie ik terug dat de kunstvorm performance een manier is om op een zo direct mogelijke wijze de mens mee te nemen in het artistieke proces van een kunstenaar. Ik bedoel hiermee het moment van het bedenken, vervolgens het creëren en als laatste het manifesteren van het werk.

Wat versta ik onder grafisch ontwerpen?

Een afgestudeerd grafisch ontwerper van de Koninklijke academie voor beeldende kunsten in Den Haag heeft de volgende eigenschappen: Creërend vermogen, hij of zei kan vanuit een artistieke ambitie en door middel van onderzoek een innovatief concept ontwikkelen en uitwerken tot een onderscheidend communicatiemiddel of ruimtelijk ontwerp en dat betekenisvol in een context inzetten. Vermogen tot kritische reflectie, hij of zei kan zijn eigen werk en dat van anderen beschouwen, analyseren, duiden en beoordelen. Vermogen tot groei en vernieuwing, hij of zei kan zijn of haar visie, werk en werkwijzen in een voortgaand proces van onderzoek in de breedte en diepte verder ontwikkelen en hiermee bijdragen leveren aan de maatschappij. Organiserend vermogen, hij of zei kan een functionele werksituatie opzetten en zijn of haar onderzoek,

8

werk en praktijk organiseren. Communicatief vermogen, hij of zei kan zijn of haar visie, onderzoek en werk overtuigend presenteren en er de dialoog over aangaan met opdrachtgevers en andere betrokkenen. Omgevingsgerichtheid, hij of zei brengt zij of haar eigen kunstenaarschap in verband met de artistieke en maatschappelijke context. Vermogen tot samenwerken, hij of zei is in staat om een zelfstandige artistieke bijdrage te leveren aan een gezamenlijk product of proces.

Grafisch ontwerpen is voor mij het vakgebied waar overdracht van kennis/informatie plaatsvindt door middel van het vormgeven van tekst en beeld met de daarvoor geschikte media. Ik zie een grafisch ontwerper vooral als iemand die zich laat leiden door de input die hij of zij krijgt, dan wel autonoom of in opdrachtvorm. Bepaalde ontwerpers zijn meer gespecialiseerd in beeld, andere in het overbrengen van een boodschap met tekst. Tussen deze twee ligt een wereld van verschillende definities. De vraag ”Wanneer wordt beeld tekst en wanneer wordt tekst beeld en wanneer kan een ontwerp gezien of ervaren worden als kunst?” rijst bij mij omhoog. Wat mij helpt om hier een antwoord op te vinden zijn de woorden van Nicolas Bourriaud, hij schrijf over kunst en de kunstenaar het volgende in Relational Aesthetics 5:

Art: […] as follows: Art is an activity consisting in producing relationships with the world with the help of signs, forms, actions and objects.

Nog interessanter vind ik wat hij schrijft over een kunstenaar:

Artist: […] Today’s artist appears as an operator of signs, modelling production structures so as to provide significant doubles.

Ik zie mijzelf in de wereld van het grafisch ontwerper zeker als kunstenaar, een die verbinding legt met verschillende werelden en mensen. Door deze verbinding tot stand te laten komen creëer ik een eigen idioom en leer zo communiceren. In de bijlage achterin kunt u lezen welke mensen mij inspireren en hebben gevormd tot de persoon wie ik nu geworden ben.

9

5

Bourriaud N, Relational Aesthetics, les presses du réel 2009

1

DE MONOLOOG

Alle kunst die geen dialoog oplevert, ervaar ik als kijker of luisteraar als een monoloog. Al jaren ben ik gefascineerd door de manier waarop er les wordt gegeven op scholen. Het gevoel dat ik zelf vaak heb gehad op school en tijdens mijn opleidingen, is dat het niet altijd mogelijk was om te praten met docenten. Daarom zag ik de manier van lesgeven als een monoloog van de docenten. Op straat was dit heel anders, daar stond iedereen open voor contact en dat vond ik veel interessanter. Voor mijn gevoel kon ik daar op mijn manier en in mijn tempo ongedwongen van leren. Uiteraard zie ik nu inmiddels wel in dat ik nog jong was en dat ik mijn eigen manier van leren natuurlijk de beste vond. Dat anderen mij niet altijd begrepen, lag aan hen. Nu kan ik terugkijken op de jaren waarin ik op negen verschillende scholen heb gezeten waar een ‘normaal’ kind er op drie gezeten zou hebben van de basisschool naar de middelbare en door naar een universiteit of beroepsopleiding. Hierdoor heb ik geen vaste vriendengroep en voel ik mij nog steeds anders en soms niet begrepen.

Ik zie nu in dat ik vaak een monoloog aan het houden was als ik mij weer eens moest aanpassen aan mijn nieuwe omgeving.

Ik weet inmiddels na al die jaren dat ik een goede docent wil worden. Ik realiseer mij dat ik hierover met mensen in dialoog moet treden. Een goede docent is iemand die verstand van zijn vakgebied heeft, maar is met name iemand die naar anderen kan luisteren en in dialoog kan gaan met iedere leerling.

Hoe eigenwijs, naĂŻef, introvert of extravert ook. Ik denk dat er op alle scholen in Nederland veel beter les gegeven zou kunnen worden als docenten getest worden op hun capaciteiten om te luisteren, praten en kijken, op dat wat ze doen met wat ze gehoord en gezien hebben en hoe ze dit teruggeven aan de leerling/student. Wat een goede docent zou moeten leren aan de jeugd van tegenwoordig is hoe hij of zij met zijn of haar passie een verhaal kan vertellen of verbeelden.

In het volgende hoofdstuk leg ik uit waarom ik dit vind en hoe ik erbij kom dat ik vroeger een monoloog voerde en moeite had om met mensen in gesprek te treden.

10

Michael Jackson, BAD, augustus 1987

11

6 Bad nr. 1, Michael Jackson, Bad 1987

9 http://www. artofeurope.com/ shakespeare/sha8.htm

Monoloog of dialoog, welke gebruikt u het meest?

Op jonge leeftijd ben ik begonnen met het tot uiting brengen van mijn interne dialoog in een externe monoloog in de vorm van dans. Mensen begrepen mijn verhaal vaak niet en ik was nog niet in staat en te eigenwijs om uit te leggen wat ik deed, wat het betekende wat ik verbeelde met mijn dansbewegingen.

Op een dag sloot ik mijzelf op met het album Bad 6 van Michael Jackson in de achterkamer en danste de hele plaat af. Ik voerde een gesprek met zijn muziek. Zijn muziek zette mij letterlijk aan tot bewegen.

Weer later maakte ik kennis met breakdance, hierdoor durfde ik op straat te dansen. Omdat dit nogal eens tot uitgesproken reacties van anderen leidde, werd ik mij ervan bewust dat wat ik deed ‘anders’ was. Zelfs een klasgenootje van de basisschool zei dit op een keer tegen mij nadat ik iets deed wat voor mij heel normaal was, ik hield de deur voor hem open. Pas jaren later als ik op straat danste, werden de reacties heel anders en minder negatief, ik werd niet meer zo vaak belachelijk gemaakt. Omdat ik een monoloog bleef opvoeren met dansbewegingen leerde ik nooit over mijn ideeën praten.

Inmiddels voer ik midden in de stad tussen duizenden vreemden mijn eigen monoloog uit en ben ik op alles voorbereid.

Het leuke hiervan is dat het nu steeds vaker voorkomt dat mijn monoloog eindigt in een dialoog, echt contact van een aanvankelijk gedesinteresseerde voorbijganger of een verslaafde die mij vertelt over zijn verleden als bokser. Ik zie en hoor nu vaker dat mensen het echt waarderen en voor mijn gevoel dus ook hebben begrepen wat ik doe. Helaas blijft het voor mij nog wel steeds een monoloog.

Als William Shakespeare nu geleefd had, had hij mij zeker met het bekendste fragment 9 van de monoloog van de hoofdpersoon Hamlet uit het gelijknamige toneelstuk 'to be or not to be' geïnspireerd tot het uitvoeren van dans. Misschien was ik dan wel zijn choreograaf geweest in die tijd. Iets wat Michael Jackson heeft gedaan voor mij toen ik jong was. Nu heb ik geleerd de dialogen die ik in mijn hoofd voer op een andere creatieve manier te vertalen. Bijvoorbeeld door ze een vaste vorm te geven in taal of in beeld: een tekening, een gedicht of een film. De drang om datgene dat in mij omgaat te vertalen naar een monoloog in de vorm van dans, is nog steeds aan aanwezig maar de drang om te communiceren via een dialoog is groter.

12

Martha Graham in Lamentation, No. 13, Herta Moselsio, photographer, b&w, 8 in. x 10 in.

13

Vandaag proberen wij constant in gesprek te gaan met dingen die niet terug kunnen praten. Denk hierbij aan de computer en andere digitale media. Belangrijkste is dat deze media geen lichaamsuitdrukking kennen of herkennen om deze te interpreteren. Van deze dingen kan je alleen zeggen dat zij uit een materiaal bestaan en dit is hun uitdrukking. Soms denken wij zelf dit te kunnen lezen/begrijpen op een menselijke manier.

Hierdoor ontstaat er verwarring tussen mensen die alleen maar communiceren via digitale media. Zij praten eigenlijk constant met een entiteit die in zichzelf een monoloog heeft en helemaal niet reageert op ons handelen en onze gebaren.

Vanuit de monoloog ga ik nu interactie aan met de ander.

Zoals ik net heb gezegd, houd ik eigenlijk een gesprek met mijn computer, waar ik deze scriptie op schrijf, maar houdt de computer zelf iedere seconde een dialoog met zichzelf. U en ik hebben er geen besef van wat er allemaal door dit machientje heengaat in zijn operationele stand, waarschijnlijk voor de computer genaamd leven. Ik schrijf over hoe ik een gesprek aanga met degene die ik al jaren bewonder en waarvan er een schilderij aan mijn muur hangt. Ik ga een gesprek aan met een overleden persoon en met een mens die voor mij op dit moment een groot voorbeeld is. Ergens acht ik hem gelijk aan een hoger wezen. Hij heeft een creĂŤrend vermogen waar nog eeuwen over gesproken, geschreven en gedacht zal worden.

14

Robert Wilson, Video Portraits of Lady Gaga, “Flying, (Making off)” (2013)

15

2

DE DIALOOG

In de vorige hoofdstukken heb ik u laten weten wie ik ben. Nu wil ik u meenemen in de wereld waar ik nog niet zo heel lang bekend mee ben: die van de dialogen tussen mensen.

Dialogen tussen mens en kunst en tussen de mens en de wereld.

Ik realiseer mij gelijk terwijl ik dit opschrijf dat u en ik weten dat deze wereld gigantisch is en dat ik bij lange na niet alles aan u zou kunnen vertellen. Ik wil hiermee aantonen dat u en ik waarschijnlijk ongeveer evenveel over de wereld denken te weten maar lang niet alles. Daarom is mijn bedoeling ook deels met deze scriptie u te motiveren om hier verder in te duiken en vooral met zoveel mogelijk verschillende mensen te praten, maakt niet uit waarover. Voer de dialoog. Dialoog is een samenstelling uit het Grieks van de woorden logos, wat ‘woord, taal of rede’ betekent en dia, wat ‘door’ betekent.

Vanaf de 14de eeuw is het veranderd naar dialogen en pas vanaf 1824 spreken en schrijven we het woord zoals we het nu kennen.

In mijn ogen is een dialoog een uitwisseling van taal door twee of meerdere partijen: een gesprek of conversatie. Via conversatie kom ik bij converseren en vervolgens bij conversie dat volgens de Van Dale ‘omzetting of omwenteling, het zich wenden, verandering’ betekent.

Dit is een interessant aspect omdat hieruit spreekt dat wanneer degene die een gesprek start, voor ogen heeft om degene waar hij of zij het gesprek mee aangaat, te veranderen.

Wat gebeurt er als die ander zichzelf openstelt voor deze conversatie? Dan doen ze het samen en weten ze op een gegeven moment niet meer wie en waar het gesprek precies begon. Dit typeer ik als een open dialoog. De term omwenteling spreekt erg tot mijn verbeelding en wekt bij mij het beeld op van een groep mensen die zich van mij afkeren en hun rug naar mij toedraaien. Dit vind ik een krachtig beeld omdat dit mijn passie aanwakkert om nog sterker te communiceren om de aandacht te trekken van deze groep mensen.

Dialoog, hoe doen we dat?

Als u een dialoog zou schrijven, waar bent u dan eigenlijk mee bezig? Is het wel echt een gesprek? U zit achter uw computer of met uw pen in de hand en probeert iets te bedenken. Waar denkt u als eerste aan, aan de spreker of aan de luisteraar?

16

Edward Hopper - Nighthawks detail

17

10 Raaijmakers D, De Methode, Uitgeverij Bert Bakker, 1985

11 Michiel Pijpe, KABK, 7 Maart 2014

Vanuit welk perspectief benadert u het onderwerp van gesprek?

Misschien heeft de dialoog die u van plan bent op te schrijven wel helemaal geen duidelijk einddoel, maar wilt u de dialoog opschrijven zoals deze in het echt verloopt, beïnvloed door factoren zoals tijd en plaats en de staat waarin de personages verkeren. Ik zie dan voor me dat u op straat of in de bus noteert wat mensen zeggen tegen elkaar.

Zoals Dick Raaijmakers beschrijft in zijn publicatie De Methode 10, is er een Dit en Dat. Dit is hier, ofwel u, degene die de dialoog schrijft. Dat zijn de personages die u beschrijft op papier of in de computer. Iemand die begint aan het schrijven van een dialoog, zal deze twee perspectieven in het begin door elkaar halen. Door oefening kunt u hier meer grip op krijgen. De publicatie van Dick Raaijmakers is voor mij extra waardevol omdat ik graag eens in dialoog had willen treden met Dick. Ik had hem bijvoorbeeld graag gevraagd waarom hij de opleiding Beeld en Geluid is gestart op het Conservatorium van Den Haag. Uit het interview 11 wat ik met Michiel Pijpe had, een student van Dick, kwam ik te weten dat hij de opleiding is gestart door op een gegeven moment simpelweg een papiertje op de deur van zijn kantoor te plakken met de woorden: Afdeling Beeld en Geluid. Een prachtige actie die, zoals we weten tot veel heeft geleid. Een interview met Dick is helaas niet meer mogelijk, hij is vorig jaar overleden op drieëntachtig jarige leeftijd. Maar eerst zal ik een paar algemene vragen proberen te beantwoorden zoals wat volgens mij de rollen zijn van licht en geluid in het voeren van een dialoog. Licht en geluid zijn de dingen waarop ik in het theater let maar ook op straat. Ik denk dat veel mensen zich er bijvoorbeeld niet bewust van zijn wat voor een invloed het heeft op hun reacties danwel in het theater en op straat. Allereerst:

Wanneer is er sprake van een dialoog?

Volgens mij is er sprake van een dialoog als er een omgeving gecreëerd is waarin er een directe lijn voor het geluid het licht kan zijn. Dit kun je voor je zien als een kamer met een lamp in het midden boven een tafel met twee mensen eraan die elkaar aankijken. Met directe lijn bedoel ik waarover de boodschap zich tussen de zender en de ontvanger verplaatst.

Dan is er sprake van een dialoog. Een kunstwerk, in de vorm van een schilderij of performance, kan zo’n directe lijn zijn. Alle

18

antwoorden die ik hierna geef op de vragen heb ik gebaseerd op mijn eigen ideeën en ervaringen.

Welke rol speelt geluid in een dialoog?

In het geval van een gesprek van mens tot mens moet het uitgesproken geluid zich kunnen verplaatsen binnen 1, maximaal 2, frequenties. Geluid is een vibratie van lucht, een trilling die zich verplaatst in het ongeziene. Het is ook altijd een voortstuwende kracht. Geluid kan maar één kant op en wordt door verschillende materialen gedragen.

Het geluid waar ik het over heb is dat van de spraak. Hoe kan onze mond in samenwerking met vele andere organen en lichaamsdelen geluid voortbrengen? Waarom klinkt het zoals het klinkt en waarom horen wij onszelf altijd in een andere toon dan de mensen om ons heen?

Een geluidskunstenaar die mij inspireert met zijn klankcomposities is Aphex Twin alias Richard David James. Niet alleen zijn muziek ook zijn logo, zijn album covers en zijn titels zoals IZ-US 12 of kesson daslef 13. Dit met name door de onvoorspelbaarheid van zijn klankgebruik, beeldopmaak en lettervolgorde. In verschillende interviews vertelde hij dat hij zijn inspiratie uit zijn directe omgeving haalt. Hij is altijd in dialoog met de dingen uit zijn omgeving en neemt hiervan wat hij denkt te kunnen gebruiken. Hij zet zijn indrukken om in klanken. Dit waardeer ik erg want voor mijn gevoel is zijn muziek de meest directe verbinding die hij met mij deelt van zijn omgeving. Niets is gelogen of mooier gemaakt dan dat het is en het medium waarmee het bij de luisteraar terecht komt kan zeer uiteen lopen. Wat ik daar nog aan toe wil voegen is dat de titels van zijn klankkunstwerkjes vaak voor eigen opvatting interpreteerbaar zijn en soms gewoon nergens op slaan. Je hoort wat je hoort en je ziet wat je ziet. Hiermee kom ik op de volgende vraag over licht. Want wat zouden u en ik kunnen zien zonder licht?

Welke rol speelt licht in een dialoog?

In het overdragen van een boodschap van zender naar ontvanger vind ik dat licht niet onderbroken mag worden. Een onderbreking kan ontstaan door een filter. Dit kunnen vele

19

12

IZ-US nr. 8, Aphex Twin, Come to daddy 1997

13 kesson daslef nr. 15, Aphex Twin Drukqs 2001

14

www.artnews. com/2013/07/25/ how-edward-hopperstoryboardednighthawks

dingen zijn. Wat ik hiermee bedoel is, dat de realiteit zoals die door het licht beschenen word niet gemanipuleerd mag zijn voordat de boodschap in visuele vorm bij de ontvanger aankomt.

Door licht zien wij, ontstaat er contrast en ontstaan kleuren.

Licht staat ook voor positiviteit. Dat is een van de redenen dat mens de wereld overdag als positief ervaart en ‘s nachts als negatief. De ochtend is voor mij ook één van de meest fijne momenten van de dag, te vergelijken met het moment waarop het doek van een toneel opengaat en het toneellicht aan gaat: het teken dat de wereld/het verhaal begint. Het licht mag in een dialoog niet onderbroken worden door een filter. Onze omgeving zit vol met filters. Internet, televisie en reclame op straat en in bladen zijn hier duidelijke voorbeelden van. De vraag die bij mij rijst als ik hieraan denk is: Geloven wij nog wel wat we zien en weten we nog wel hoe we moeten kiezen tussen wat echt is en wat omhuld is door een ideale, bijna perfecte, verpakking? Een voorbeeld van een schilderij waarin volgens mij geen filters zijn toegepast is Nighthawks uit 1942 van Edward Hopper.

Het schilderij Nighthawks van Edward Hopper is een van mijn favoriete schilderijen vanwege de performatieve dimensie. Op dit schilderij is een voorstelling te zien van het nachtleven van New York uit de jaren ‘50 van de vorige eeuw. Het is een van de meest realistische scenes die ooit in een schilderij is weergegeven. De fantasie die dit beeld, deze kleuren, de karakters bij mij teweeg brengt zou ik onmogelijk in een paar woorden kunnen omschrijven. Zelf ben ik er ook nooit zeker van, als ik ernaar kijk, of ik aan het begin, midden in of aan het einde van de film ben aangekomen. Wat ik nog krachtiger vind, is hoe Hopper het is gelukt om de lichaamstaal en houdingen van deze karakters te verbeelden. Dit moet puur uit zijn eigen fantasie zijn ontstaan want ik heb gelezen dat hij alleen wat vlugge schetsen heeft gemaakt tijdens zijn nachtelijke wandelingen door de stad en nooit lang durfde te blijven staan met zijn schetsboekje 14. Hij moest het moment thuis in zijn atelier op een rustiger moment volledig herscheppen vanuit zijn herinnering. Alsof hij in de donkere stad op jacht was naar beelden, ingrediënten, en deze thuis kookte tot een gerecht, een schilderij. Dan kom ik op het volgende gegeven, de beweging. Met name die van het gezicht en de ogen.

20

Welke rol speelt beweging in een dialoog?

De bewegingen van zowel de zender als van de ontvanger mogen niet be誰nvloed worden door een ander medium. In een dialoog moeten de handen van de zender altijd in het zicht zijn van de ontvanger. Het gezicht van de zender mag nooit meer dan 45 graden van het kijkveld van de ontvanger afgekeerd zijn.

De mimiek die de spieren in het gezicht tot uiting brengen zijn dan duidelijk zichtbaar en kunnen ge誰nterpreteerd worden door de ontvanger. De stand van het gezicht heeft tevens invloed op de richting van het geluid evenals de stand van het gezicht van de ontvanger. Zijn oren moeten het geluid ook kunnen opvangen en niet onderbroken worden door uit oordoppen stampende muziekjes.

Een uiterst belangrijke factor zijn de bewegingen die de ogen maken. Hieraan kan de ontvanger aflezen of de boodschap die verzonden wordt 端berhaupt wel de moeite waard is om naar te luisteren en/of op te slaan. Het lezen van de ogen is overigens niet altijd gemakkelijk. Ook het samenspel tussen de ogen en andere onderdelen van het lichaam spelen een belangrijke rol in het overbrengen van de boodschap. De mooiste dialoog die er volgens mij kan plaatsvinden, is die tussen twee stille lichamen. Je ligt in bed naast je partner en voelt iets. Je voelt een taal die niet te beschrijven is in woorden of waar je geen woordenboek voor kan openslaan als je het even niet weet wat de ander bedoelt. Waar luister je dan naar? En is het wel luisteren wat je op dat moment doet of meer voelen? Waar voel je dan mee en hoe weet je nou of de ander voelt wat jij voelt? Of juist niet? Is die onzekerheid misschien hetgeen wat veroorzaakt dat je puur op gevoel aan het luisteren bent? Wat spreekt er dan tegen je? Zijn dat idee谷n die iedereen heeft bij deze gevoelens of zijn ze uniek? Bovendien wil je graag weten of dat wat je voelt ook klopt bij wat je denkt. De enige manier om hier achter te komen is door erover in gesprek te gaan: de dialoog aan te gaan. Een groot gedeelte van de tijd doen we dit tenslotte ook met onszelf, u en ik voeren een interne dialoog over het avondeten of hoe onze vrienden over ons denken. Wat doet een beweging die een boodschap draagt nog meer?

21

15

Raaijmakers D, De Methode, Uitgeverij Bert Bakker, 1985

Een stuk uit De Methode 15 van Dick Raaijmakers:

170 de beweging ‘laat voelen’ dat, waarover een beweging niets kan zeggen laat zij voelen.

Het niet-zegbare van een beweging is het bewegen-zelf.

(Dat moet men voelen!) een beweging die haar waarnemer haar bewegen laat voelen maakt hem deelgenoot van haar bewegen.

Zij betrekt hem bij haar bewegen-zelf en zet hem daadwerkelijk in mee-bewegen.

Wat ik hier uithaal is dat Dick Raaijmakers zegt dat je mee kunt luisteren met andermans gedachten. Dit kan als die ander je mee laat luisteren. Iets in hem of haar besluit zich open te stellen en die ander te laten voelen wat hij of zij voelt. Hij heeft het hier over een energie die wij niet zien of horen maar alleen kunnen voelen en u en ik bijna onmogelijk met woorden kunnen omschrijven.

Terug naar het begin. Je ligt naast je partner in bed of zit op de bank. Hoe wordt een zucht of een krab op het hoofd geïnterpreteerd? Wat doet een actie vanuit complete rust met een situatie? Zit/ligt die ander dan nog wel lekker en wat doe je eraan om weer terug te keren naar de beginsituatie waarin alles zo vredig en overzichtelijk leek. De zachtheid van de stilte is doorbroken. Hoe reageert u op verandering?

Ken je dat als je en iemand waar je samen mee bent op hetzelfde moment hetzelfde doen? Hoe kan het dat blijkbaar op dat moment de dialoog zonder woorden zo sterk is dat jullie allebei hetzelfde doen? Op welk niveau werd die dialoog dan gevoerd? Was dit een poging tot dialoog die zo sterk was dat de ander op de een of andere manier het signaal ontving? In veel gevallen neem je beslissingen gebaseerd op je gevoel. Als je dan later moet uitleggen waarom je dat zo gedaan hebt, is dat moeilijk uit te leggen omdat we dan vaak onzeker worden over het gevoel waarop we onze beslissing of actie hebben gebaseerd. Leg een gevoel maar eens in een paar woorden uit.

Die ander heeft dit gevoel immers niet gevoeld. Waar het mij

22

in deze voorbeelden werkelijk om gaat, is wat er gebeurt bij deze krachtige, maar onzichtbare vorm van dialoog.

Ergens voelt het voor mij alsof wij in deze tijd steeds minder van ons gevoel afweten. Een oorzaak hiervan is dat de technologische ontwikkelingen in de wereld om ons heen zo snel gaan dat ons lichaam niet meer goed weet welke uitwerking deze ontwikkelingen hebben op onze gevoelens. We moeten ons op een onnatuurlijk tempo aanpassen. Iemand die ons hierbij helpt in deze tijd is Daan Roosegaarde. Hij is iemand die met één been in het nu staat en met één been in de toekomst.

Kent u de hippie met een ondernemingsplan?

Daan Roosegaarde 16 zat vorig jaar in de laatste aflevering van het VPRO televisieprogramma Zomergasten. Hij werd hier drie uur lang geïnterviewd door Wilfried de Jong. Sindsdien heb ik deze aflevering al meerdere malen teruggekeken. Vooral omdat ik erg gefascineerd was door Daan’s lichaamsbewegingen tijdens dit gesprek. Ik vroeg mij steeds af ”Waarom voeren journalisten geen dialoog maar houden zij een interview? Komen zij in een interview evenveel te weten als in een dialoog?”

Een interview is een zogenaamd vraaggesprek. Teruggaand op het latijn videre, wat ‘zien’ betekent, en inter wat staat voor ‘tussenkomen’, kom je uiteindelijk via de Franse taal, waar een groot deel van de oorsprong van onze taal ligt, uit bij (s’) entrevoir , wat de nu verouderde betekenis ‘elkaar persoonlijk ontmoeten’ heeft. Het woord videre stond toentertijd ook gelijk aan ‘weten’. Dit vind ik een interessant gegeven. Dit roept bij mij de vraag op of wij vandaag de dag nog wel écht met elkaar in dialoog zijn. Worden onze contacten niet sterk vertroebeld door het internet, waarmee we uitsluitend digitaal contact maken?

Bovendien wordt dat wat wij zien gecoördineerd en geregisseerd: de informatie wordt samengesteld door anderen in de context van politieke, maatschappelijke en economische omstandigheden.

Praten u en ik niet vaak na wat ons op televisie en in de krant voorgeschoteld wordt? En laten we de grote hoeveelheid aan social media platforms niet vergeten waar u en ik tegenwoordig bijna onze halve dag op zitten.

Ik voel het als mijn taak om de jeugd van morgen zich daarvan bewust te laten worden zodat zij, beter dan dat wij dat nu kunnen en doen, weten wat weten is, of liever gezegd, er een nieuwe betekenis aan kunnen geven. Volgens mij maakt Daan

23

16 Daan Roosegaarde, Zomergasten, VPRO, September 2013

24

Daan Roosegaarde bij zijn installatie Dune

nu de mensen uit het bedrijfsleven over de hele wereld zich ervan bewust dat we naar een nieuwe wereld toe moeten, niet ten koste van anderen maar mét anderen door te delen.

Daan Roosegaarde is voor mij het voorbeeld van een kunstenaar in gesprek met de wereld. Hij is iemand die met niemand een gesprek uit de weg zou gaan. Wat hij ook kunstig doet in het gesprek met Wilfried de Jong door moeiteloos over te gaan van een dialoog, antwoord gevend op de vraag, naar een soort monoloog waar Wilfried dan soms bijna niets van begrijpt.

Dat lees ik dan aan de lichaamshouding van Wilfried omdat hij bijna over de tafel heen kruipt om naar Daan te luisteren.

Via social media en de website van zijn studio heb ik Daan benaderd en ik kwam er achter dat zijn agenda, zoals Jamaica den Heijer 17 van Studio Roosegaarde mij liet weten tot eind 2015 vol zit. Op mijn Facebook-chat heeft hij nooit gereageerd.

Wat ik later van een zeer betrouwbare bron verman was dat ik wel met Daan in contact was geweest. Jamaica was volgens mijn bron waarschijnlijk een schuilnaam. Volgens deze bron was er namelijk niemand bij Studio Roosegaarde die zo heette. Hoe kom ik nu dichterbij deze man en zijn gedachtes? Zoals ik al eerder aangaf, heeft hij vorig jaar een drie uur lang interview gegeven bij Zomergasten. Dit heb ik meerdere malen bekeken. Hij ‘predikt’ overal hetzelfde. Waarom?

Hier ga ik in mijn scriptie geen antwoord op geven omdat ik vind dat ik Daan dan tekort doe. Wat ik wel aan u mee wil geven is dat u over honderd jaar zeker nog zijn naam in de geschiedenisboeken zal tegenkomen, als er dan nog boeken bestaan. Ik wil afsluiten met het volgende. Daan deelt. Daan gaat vooruit. Daan ontdekt. Daan voert de dialoog voor de toekomst met de middelen van het heden.

25

17 Jamaica den Heijer, Email, 3 januari 2014

3

HET MANIFEST ALS METHODE VOOR DE DIALOOG

In eerste instantie begon mijn onderzoek naar het onderwerp manifest omdat ik dacht dat ik een manifest wilde schrijven. Tegen het einde van mijn onderzoek kwam ik er echter achter dat wat ik gedaan had eigenlijk gaat over mijn methode waarop ik als ontwerper en als danser werk. Dus ik begon als volgt: Volgens de dikke Van Dale bestaat manifest, uit het Frans manifeste wat ‘duidelijk of evident’ betekent, voor een openbare bekendmaking van een politieke partij. Als tweede, iets wat mij meer aanspreekt, is de vertaling ‘zich duidelijk vertonend’. Dit sluit aan op de vertaling van het woord manifestant als in een demonstrant.

Een demonstratie vindt vaak plaats in het openbaar en is daarom voor iedereen duidelijk zichtbaar. Dit is ook het doel van een manifestatie: de boodschap, het manifest, moet gehoord en gezien worden door een breed publiek. Volgens de dikke Van Dale komt een manifestatie vaak voort uit onvrede, maar tegelijkertijd kan het ook juist een vredige bijeenkomst, vergadering of plechtigheid van culturele aard zijn.

Het manifest schrijf ik voor jouw, de lezer. Mijn mening is dat alles wat opgeschreven staat oud is. Wat is voor mij het hoofddoel van een manifest? Iets beschrijven wat nieuw is en nog vorm moet krijgen. Ook kunnen wij in deze tijd niet meer beweren dat iets echt vernieuwend is. Bijvoorbeeld door op een vernieuwende manier om te gaan met beeld en tekst zoals de Dadaisten, waar Marcel Duchamp ook als aanhanger wordt gezien, van deden. Of zoals de aanhangers van de Fluxux deden, de grens tussen beeldende kunst en muziek opheffen. Ze streden voor het gegeven dat kunst heet het dagelijks leven zou moeten beïnvloeden en andersom.

Nog belangrijker vind ik dat het schijven van een manifest inhoudt dat de schrijver schrijft over verschillende werelden en zijn fantasie er op los laat. Hiermee bedoel ik dat hij beschrijft hoe hij zich het voorstelt wanneer die verschillende werelden elkaar ontmoeten. Hij schetst een hypothese van hoe dat er dan uit ziet en wat de voor en nadelen zullen zijn voor de wereld en de mensheid. Dit klinkt allemaal heel groots en dat is ook wat een manifest volgens mij moet zijn. Een boodschap richting de wereld. Wel wil ik hier even aanstippen dat de schrijver bij het vormgeven van een manifest ook zeker zijn eigen directe omgeving niet vergeet. Waarom ik dit wil

26

Marina Abramović RHYTHM 0 6 hours Š Marina Abramovic, courtesy Marina Abramovic Archives and Sean Kelly Gallery, NY

27

18

Sant’Elia A, “Manifesto of Futurist Architecture”, Gazzetta dell’Emilia, 1909 19 Kent S. Corita, Some rules for students and teachers, Essential Whole Earth Catalog, 1986 20 Lars von Trier and Thomas Vinterberg, De eed van zuiverheid DOGMA 95, 1995

21

Raaijmakers D, De Methode, Uitgeverij Bert Bakker, 1985

schrijven? Waarom wil ik in de voetstappen van een Fillipo Marinetti met zijn Futuristisch Manifest 18, John Cage met zijn Some rules for students and teachers 19 of het Deens verbond van filmregisseurs Dogma95 20 treden?

Omdat ik denk dat weinig leerlingen, studenten en beginnende kunstenaars, zich in deze tijd met dit soort zaken bezig houden en omdat ik vind dat het mijn taak is bij te dragen aan het onderwijs, het vakgebied, zowel het grafische als die van de choreografische kunsten.

Wat ik hiermee duidelijk wil maken is dat dit de handvatten worden waaraan ik mijn verdere onderzoek in de toekomst zal blijven toetsen. Dit is mijn richting, dit wordt mijn pad en via deze weg kunt u mij volgen. Wat ik voor ogen heb is dat het tot een dialoog zal leiden binnen de kringen waar het gelezen zal worden. Dialoog is puur wat ik voor ogen heb. Dit denk ik mede te bereiken door met verschillende standpunten te komen, bekeken vanuit verschillende kunstdisciplines.

Deze woorden op dit papier. Deze leestekens op dit vel. De volgorde van de letters. De plaatsing van de beelden. De lengte en breedte van het formaat. Het zet de lezer in beweging en maakt van de lezer een reiziger. Deze monoloog in de vorm van een scriptie is een aanzet tot dialoog.

Zoals ik in mijn conclusie zal opschrijven dient het manifest als methode voor de dialoog. Nu zal ik kort beschrijven waarom ik denk dat deze poging uit gaat monden in een succes voor mij zowel als voor u. Wat ik heb ervaren en ontdekt door de wegen die ik heb bewandeld in mijn leven en in dit onderzoek is mijn methode. Zoals Dick Raaijmakers zegt in De Methode 21:

Dit boek biedt de lezer niet wat de titel belooft.

Het is geen methode in de zin van handleiding of operation manual, maar veeleer een reisgids, zij het dan voor reizigers die hun einddoel reeds bereikt hebben[...]. Het wil de bewegingen van de ‘beweger’ van fase tot fase als een lint filmbeeldjes langs het oog van de lezer voeren.

Doordat ik inmiddels een groot aantal leermeesters heb ontmoet en van hen verschillende dingen heb geleerd, wil ik dit nu door middel van de dialoog gaan doorgeven.

28

Marcel Duchamp, Nude Descending a Staircase (No. 2), 1912. Oil on canvas, 57 7/8 x 35 1/8 in. Philadelphia Museum of Art

29

Conclusie

22

Raaijmakers D, De Methode, Uitgeverij Bert Bakker, 1985

Welke plaats zou ik willen dat deze scriptie inneemt in de wereld van de beeldende en performatieve kunsten? Wat zou ik willen dat u door het lezen van deze scriptie blijft onthouden?

Dick Raaijmakers schrijft hier een toepasselijk stuk in De Methode 22 over,

33 het gedenkteken Wanneer een lichaam zijn plaats in de wereld achter zich laat kan hij deze bewaren, door de wereld daar - op die plaats te markeren met een teken.

(Een indruk in de wereld is zo’n teken) Het teken ‘gedenkt’ het feit dat het lichaam ooit op die plaats is geweest.

Het vormt daarvan het bewijsstuk.

(Het teken gedenkt het lichaam) Hier werd ik stil van toen ik het las. Meerdere malen heb ik het gelezen en in mij opgenomen. Op een zeker moment heb ik dit opgedragen aan een zeer goede vriend van mij en zijn familie. Wat waren mijn gevoelens erbij? Allereerst zie ik deze publicatie ook als een apart lichaam. Dit lichaam is nog jong en staat klaar om te groeien. De basis die gelegd is in dit onderzoek en proces waarin ik mij ongeveer tien jaar heb bevonden was leerzaam. Vanaf de eerste dag op de dansacademie in Rotterdam tot op de laatste dag waarop ik schrijf aan deze scriptie, is er zeer veel weerstand geweest die ik voor mijn gevoel heb weten om te zetten in positieve en inspirerende energie. Deze scriptie is het bewijsstuk daarvan.

U begrijpt misschien wel dat mijn interesse uitgaat naar kunst die te maken heeft met het menselijk lichaam. Deze kunst kan zich zowel binnen als buiten de muren van een museum of galerie manifesteren. Mijn interesse gaat vooral uit naar de openbare ruimte, daar waar er altijd publiek is.

De onderwerpen die ik gekozen heb voor het onderzoek in mijn

30

scriptie zijn monoloog en dialoog. Het hoofdstuk monoloog ging over de jaren waarin ik nog onervaren en eigenwijs was zowel als mens als kunstenaar. Ik wist niet waar het vandaan kwam en wat een monoloog, in mijn geval in de vorm van dans, precies voor een effect had op de wereld om mij heen. Althans niet het positieve ervan. In het hoofdstuk dialoog ging ik in op drie begrippen die er voor mij direct mee te maken hebben. Hoe ik dit terug zie in de performatieve, beeldende en geluidskunsten en inmiddels in mijn eigen werk als grafisch ontwerper.

Ik besteedde aandacht aan het onderwerp manifest vanwege mijn fascinatie voor hetgeen het teweeg brengt binnen een bepaald vakgebied of zelfs een complete maatschappij. Dit koppel ik aan mijn werkwijze. De methode die ik nu voor ogen heb waarmee ik de wereld in stap na mijn eindexamen. Ik zal niet eindigen met een voorlopige omschrijving van mijn eindexamenopdracht maar hoe het manifest als methode voor de dialoog dient. In dit manifest omschrijf ik simpel gezegd een opdracht aan mijzelf waarmee ik de resterende tijd van mijn studie aan de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag aan de slag ga en daarna voort zal zetten de wereld.

31

32

Marcel Duchamp and his Bicycle wheel. 1913

MANIFEST VIND EEN PLEK WAAR JE JE VEILIG VOELT, BLIJF HIER EEN TIJDJE VIND EEN VOORBEELD EN VOLG, VOER DIT GEDISCIPLINEERD UIT VRAAG ALLES WAT JE WILT WETEN, HARDOP VOER JEZELF FYSIEK EN GEESTELIJK TOT JE GRENZEN LEER EN CREËER NIET TEGELIJK, HET ZIJN VERSCHILLENDE DINGEN DENK BUITEN BESTAANDE PADEN, JE EIGEN PAD BESTAAT NOG NIET VECHT TEGEN ANGST, DOORSNEE EN GEMAKZUCHT LEER LOSLATEN EN GENIET DAARVAN Lees Kijk aandachtig naar films / Luister gespitst naar muziek Bewaar, het kan van pas komen WEES BEWUST VAN DE SNELHEID VAN DINGEN VERTRAAG, Speel en fantaseer!

Zo beloof ik TE VERANDEREN DOOR TE LEREN. Den Haag, maandag 29 december 2014.

Namens Lukas van Buuren

33

Bijlage Alle mensen die zich in de afgelopen tien jaar om mij heen bevonden, hebben allemaal bijgedragen aan mijn groei. Nu ga ik mijn dialoog verder laten groeien. Mijn takken zullen zich uitbreiden in de wereld en de bladeren zullen zich blijven vernieuwen en steeds weer veranderen van kleur. Ik zal er voor waken dat ik de monoloog, waar ik altijd zoveel waarde aan hechtte achter mij laat en sterker en intelligenter zal worden op het gebied van de dialoog. Ik nodig mijzelf uit om de regie in deze dialoog te nemen en zo vorm te geven dat het altijd zal leiden tot een gesprek.

23 wikipedia.org/ wiki/Martha_Graham_ (danseres)

Welke mensen inspireren mij?

Als je als lezer niet beter zou weten dan zou je kunnen zeggen dat iedereen die iedere dag naar zijn of haar werk reist (action) en daar op zijn of haar toetsenbord (operator of signs) e-mails verstuurt, kunst maakt en een kunstenaar is.

Dit is natuurlijk een redelijk absurde bewering. Ik geloof dat een ieder die dit dag in dag uit doet ook regelmatig versteld staat van wat er zich openbaart op zijn of haar pad. Als de persoon in kwestie niet totaal pessimistisch is aangelegd zal hij of zij deze acties, hoe klein dan ook, soms ervaren als een kunstwerkje of mirakel. Ik zeg altijd ‘een verwonderd persoon is een persoon die telt voor twee’.

Op deze vraag zal ik in chronologische volgorde mijn inspiratoren behandelen. We beginnen bij een zeer opmerkelijke vrouw uit de Verenigde Staten. Zij werd ruim een eeuw geleden geboren en heeft zich haar leven lang bezig gehouden met dans, Martha Graham. Zij werd niet toegelaten op de plaatselijk dansschool waar toen hoofdzakelijk ballet werd gegeven en niemand nog echt bekend was met moderne dans. Martha bracht dit onder de mensen en had vanaf 1930 haar eigen stijl die zij ook onderwees. Zij ging het gesprek aan over wat er binnen in haar lichaam gebeurde en hoe zij dit tot uitging bracht in een fysieke dansvorm 23 die sterk aan de aarde gebonden is (vallen en opstaan) die later haar eigen naam is gaan dragen, de Grahamtechniek.

Marcel Duchamp. Hij is degene die voor mij voor het eerst een beweging op een beeldschone manier in de beeldende kunst heeft gebracht. Ook wordt hij omschreven als de meest stimulerende intellectueel van de moderne kunst aan het begin van de vorige

34

Hugo Ball reciting Karawane at the Cabaret Voltaire, Z端rich 1916

35

24 Gropius W, Bauhaus Manifesto, Manifesto and Programme of the State Bauhaus, 1919

eeuw. Ik heb het dan over zijn werk Naakt de trap afdalend uit 1912. Dit werk zorgde voor een schandaal op de Armory Show of Modern Art in New York. Evenals zijn wereld beroemde inzending voor een kunstcompetitie – gesigneerd urinoir – waarbij hijzelf deel uitmaakte van de toelatingscommissie. Hij heeft de wereldwijde discussie over moderne kunst aangewakkerd.

Dan kom ik bij Oskar Schlemmer. Oskar Schlemmer is een aantal jaren verbonden geweest aan het Bauhaus en is daar op een totaal vernieuwende wijze met de kunsten omgegaan. Hij is voor mij een bijzonder voorbeeld vanwege zijn Triadisch Ballet(1922).

Hierin heeft hij niet zomaar een ballet gecreëerd maar gedacht aan alles daarom heen. Vooral de kostuums, het visuele aspect, heeft hij op een zeer radicale manier vormgegeven, de dansers/ acteurs konden niet of nauwelijks bewegen.

Op het Bauhaus bestudeerde men in die tijd het werk van Rudolf von Laban en zijn protégé Mary Wigman. Rudolf von Laban staat bekent om zijn beweging notatie schrift, Labannotatie.

Mary Wigman is voor mij naast Martha Graham een van de meest belangrijke personen in de moderne dans. Walter Gropius stichtte het Bauhaus en schreef onder andere in het manifest wat daar aan ten grondslag lag dat een kunstenaar ook opgeleid moest worden op het zakelijke vlak. Walter Gropius 24 pleitte er toen al voor dat een kunstenaar naast zijn vak ook in andere vaardigheden onderwezen moest worden en dat het niet de taak is van een individu maar van het collectief om op zoek te gaan naar oplossingen.

Dan maken we een iets grotere stap in de tijd en kom ik uit bij John Cage, componist, en Merce Cunningham, danser, die elkaar begin jaren ’40 van de vorige eeuw ontmoetten op het Black Mountain College, vlakbij New York. Hier was al enige tijd een ontwikkeling aan de gang op het gebied van performance.

Er werden workshops gehouden op het gebied van experimentele muziek, dans en theater. Later kwamen Willem de Kooning en Buckminster Fuller hier ook en samen reconstrueerden zij Erik Satie’s “The Ruse of the Medusa set in Paris the day before yesterday”. Zij zochten allen de dialoog op met verschillende diciplines, creëerden en leerden grote lessen. Jammer genoeg zat het grote publiek hier nog niet echt op te wachten. Wel genoot het lokale publiek uit de omgeving van de school ervan. Door het kleine beetje aandacht dat er kwam vanuit de Big Apple was Cage toch zo dapper om in de stad de New School for Social Research op te richten. Hier kwamen ook weer schilders, filmmakers en muzikanten op af. Ze onderzochten de onderwerpen kans en non-

36

ANTIC MEET (1958), Merce Cunningham, Photo Richard Rutledge

37

25 Einstein on the Beach - The Changing Image of Opera, Byrd Hoffmann Foundation 1985

intentie, overgenomen van het surrealistisch gedachtegoed, in hun eigen werk. Een laatste samenwerkingsproject wat ik nog aan wil stippen is de opera Einstein on the Beach 25 van John Cage, Robert Wilson en Lucinda Childs. Cage was verantwoordelijk voor het geluid, Wilson voor de vormgeving en Childs voor de choreografische elementen in de opera. Over het eindresultaat zijn tot op de dag van vandaag de meningen verdeeld.

Dan kom ik uit bij Yves Klein met zijn werk Anthropométries de l'Epoque bleue uit 1960 waarvan je hiernaast een experiment ziet. Het uiteindelijke werk zou je een performance kunnen noemen. Yves Klein, schilder van beroep, had gasten, een publiek, uitgenodigd in een galerie(podium). Er speelde een klein orkest zittend langs de muur aan de zijkant van het podium. Plotseling kwam er een klein groepje naakte vrouwen binnen gelopen met emmers vol met bauwe verf. Yves ging hun lichamen beschilderen terwijl het orkest speelde. Toen de lichamen redelijk bedenkt waren met de blauwe verf gaf hij ze instructies en zo ontstonden er schilderijen, samengesteld uit vrouwenlichamen. De rol die Yves hier aannam, zie ik als die van een multidisciplinaire kunstenaar: hij bracht verschillende disciplines ten tonele en daardoor ontstond een creatie/event waar niemand op voorbereid was. Kunst in een pure vorm. De toeschouwer kon het ontstaan aanschouwen voortkomend uit muziek, verf en lichamen samengebracht door een kunstenaar.

Marina Abramović, een vrouw die ik al zeer lange tijd bewonder, wordt ook wel de grootmoeder van de performance kunst genoemd. Een van haar eerste optredens voor publiek dateert uit 1974 en vond plaats in een galerie in Napels.

Rhythm 0 waarbij de bezoekers alles, en daarmee bedoel ik echt alles, met haar mochten doen. Zij had zichzelf halfnaakt in de galerie neergezet op een stoel en naast haar op een tafel lagen allerlei voorwerpen. Stukjes papier, een veer maar ook een schaar en een geladen pistool. Het publiek werd uitgenodigd om met deze voorwerpen te doen wat ze wilde. Na drie uur, haar lijf verminkt, besmeurd en een opgedreven spanning in het publiek pakte iemand het pistool en dit was het moment dat de galerie eigenaar ingreep en de performance beëindigde. Waar was zij mee bezig, wat deed zij hier en wat wilde ze veroorzaken? Dit waren vragen die kunstcritici, maar ook mensen uit de theaterwereld van over de hele wereld zich op dat moment stelden.

Marina wist daarna op nog vele manieren deze vragen op te roepen bij het publiek. Ik zou zelfs willen beweren dat sommige bewonderaars van haar op dit soort performances kickten waarbij

38

Anthropometries experiment in de studio, Yves Klein rond 1960

39

26

Marina Abramović The artist is present, FORCE LLC AND MUDPUPPY FILMS INC. 2012

27 Philip Glass and Lucinda Childs Discuss ‘Dance’, Walker Art Center, 2011

28 www.productie huisrotterdam.nl/ makers/15/Piet_Rogie/

zij haar lichaam in dienst stelde van het publiek. Naar mijn idee kwam dit naar voren in de documentaire Marina Abramović The Artist is Present 26 die ik over een van haar meest recente werken in het MOMA zag. Hierbij zat zij weken achter elkaar gedurende de gehele openingstijd van het museum op een stoel en mochten er mensen tegenover haar plaats nemen in de lege stoel. De verschillende (re)acties van de bezoekers hierop zijn letterlijk ontelbaar. De meeste mensen die tegenover haar plaats namen vertoonde allemaal na enige tijd tranen in hun ogen. Waar kwam dit vandaan en hoe liet Marina dit tot stand komen? Dit werk bewonder ik omdat dit de sterkste dialoog sinds tijden wereldwijd is.

Het werk DANCE uit 1979. Een samenwerking van Lucinda Childs, Philip Glass en Sol LeWitt naar voren brengen.

Dit is zeker een samenwerking van niveau geweest en is zelfs een keer gereconstrueerd. Mij valt wel gelijk op dat we hier al in de tijd waren dat de moderne dans zich heel erg veel kon veroorloven. Hiermee bedoel ik dat er in mijn ogen bijna niet meer werd nagedacht over de vraag, wat vindt het publiek hier eigenlijk van? Of wat willen wij het publiek bijbrengen? Zoals Philip Glass in het interview 27 voor het Walker Art Center in 2011 zelf ook zegt: ”Ze waren aan het experimenteren en hadden de taal waarmee ze wilden communiceren nog niet eerder ontdekt of vastgelegd. Ze waren puur aan het creëren.”

Een persoon voor wie ik al jaren grote bewondering heb is Piet Rogie 28. Deze Rotterdamse choreograaf en beeldend kunstenaar, opgegroeid in België, heb ik leren kennen via de dansvoorstellingen van Rogie & Company waar hij de oprichter van was. Later danste hij zelf in zijn eigen voorstellingen.

Vanwege het beëindigen van de subsidie voor Rogie & Company kon hij zzijn dansers niet meer betalen. Vanaf dat moment had hij af en toe solo exposities waarin zijn tekeningen te zien waren en korte samenwerkings projecten met dansstudenten van verschillende acadmies. Deze man is voor mij zeker een voorbeeld van een multidisciplinaire kunstenaar. Hij legt een brug tussen één van de meest ondergewaardeerde expressie vormen, dans(lichaamstaal) en de beeldende kunst. Zijn voorstellingen waren altijd perfect gebeeldhouwde stukken vloeibaar steen. De dansers, het licht, de muziek, de bewegingen, de attributen, het samenspel, het begin, midden en einde. In mijn ogen vaak de perfecte harmonie. Een dynamisch kunstwerk. Het mooiste vond ik dat de voorstellingen van Piet Rogie de kijker altijd de ruimte gaf voor eigen interpretatie.

40

Susanne Ogan in Lichaam uit 1998 van Rogie & Company

41

Dick Raaijmakers bij NATLAB omstreeks 1980

42

Nawoord

Met deze laatste woorden 29 van Dick Raaijmakers sluit ik dit onderzoek af zodat het uit mijn computer kan komen en een nieuwe vorm kan aanemen dan de digitale. De gedrukte. De grafische. De fysieke vorm van een scriptie.

Raaijmakers D, De Methode, Uitgeverij Bert Bakker, 1985

29

221 de waarnemer informeert ons Een waarnemer die verslag doet doet verslag aan ons.

Hij raakt ons met zijn verslag.

Betreft het verslag de wereld, dan raakt de waarnemer ons met beelden.

Betreft het verslag een bewegen, dan raakt hij ons met druk.

Worden wij geraakt met beelden, dan bewaren wij daarvan een afdruk.

Worden wij geraakt met druk, dan bewaren wij daarvan een indruk.

Afdrukken en indrukken zijn sporen die de waarnemer in ons achter laat.

Wij bewaren het verslag van de waarnemer door zijn sporen te bewaren Hiermee sluit ik mijn scriptie af. Aan het werk wat u voor u heeft liggen heb ik twee jaar besteed. Onderzoek, het schrijven en het ontwerpen. Dit heeft mij veel nieuwe inzichten geleverend en raad ik iedereen aan om eens in zijn of haar leven te doen. Ik hoop dat u ervan genboten heeft en dat u net als mij er bewuster van geworden ben wie of wat je inspireert in dit leven en wat de waaarde ervan is om dit door te geven. Dit is mijn wachtwoord 30, de aanduiding van het laatste woord van een acteur, dat voor de ander het sein is om zelf te beginnen. De uitgetypte rol bevat vaak slechts de laatste zin van de medespeler, gesprek.

43

30 Wachtwoord, Uit Prof. DR. H.H.J. De Leeuwe en DRS. J.E. Uitman, Toneel en Dans, A. Oosterhoeks Uitgeversmaatschappij N.V., 1966

Samenvatting, van monoloog naar dialoog

Ik zie mijzelf als de beweger in de wereld van de beeldende en performatieve kunsten. In deze scriptie onderzoek ik de monoloog, de dialoog en verschillende methodes om de dialoog te laten ontstaan.

Een grafisch ontwerp is voor mij een beeld met tekst en inhoud. Dit staat voor mij gelijk aan het beeld van het toneel (podium) waarop een performer zijn of haar boodschap uitlegt en uitbeeld. Dit heeft de vorm van een monoloog, meer dan die van een dialoog. Na tien jaar ben ik de dialoog aangegaan met mijzelf en heb goed gekeken naar alle details waar ik uit opgebouwd en door groot geworden ben.

Ik ben tot de conclusie gekomen dat ik er voor moet waken dat ik de monoloog, waar ik altijd zoveel waarde aan hechtte als performer, achter mij laat en mij concentreer op het sterker worden op het gebied van de dialoog. Ik nodig mijzelf uit om de regie in deze dialoog te nemen en zo vorm te geven aan dat het zal leiden tot een gesprek.

44

Bronnen:

Artikelen

Boeken

Adbusters, First Things First Manifesto, Eye Magazine, 2000

Bourriaud N, Relational Aesthetics, les presses du réel, 2009

Garland K, First Things First Manifesto, Goodwin Press Ltd, 1964

Danchev A, 100 Artists Manifestos From the futurists to the stuckists Selected bij Alex Danchev, Penguin Books Ltd, 2011

Gropius W, Bauhaus Manifesto, Manifesto and Programme of the State Bauhaus, 1919

Goldberg R, Performance Art from futurism to the present, Tames and Hudson, 1988

Kent S. Corita, Some rules for students and teachers, Essential Whole Earth Catalog, 1986

Institut fur Auslandsbezeihungen, bauhaus, Institut fur Auslandsbezeihungen, 1968

Lars von Trier and Thomas Vinterberg, De eed van zuiverheid Dogma 95, 1995

Prof. DR. H.H.J. De Leeuwe en DRS. J.E. Uitman, Toneel en Dans, A. Oosterhoeks Uitgeversmaatschappij N.V., 1966 Raaijmakers D, De Methode, Uitgeverij Bert Bakker, 1985

Interviews Jamaica den Heijer, Email, 3 januari 2014 Michiel Pijpe, KABK, 7 Maart 2014

Songs Bad nr. 1, Michael Jackson, Bad 1987 IZ-US nr. 8, Aphex Twin, Come to daddy 1997 kesson daslef nr,15, Aphex

Remmers B, kunstmuren slechten met de kabk, fonk n0 1, 2009

Website's 11 november 2014 http://nl.wikipedia.org/ wiki/Dialoog www.alisant.net/cca/ sitespecific/cage.html www.artnews.com/2013/07/25/ how-edward-hopperstoryboarded-nighthawks/ backspace.com/ notes/2009/07/designmanifestos.php wikipedia.org/wiki/ Martha_Graham_(danseres) www. productiehuisrotterdam. nl/makers/15/Piet_Rogie/ http://www.artofeurope. com/shakespeare/sha8.htm

Roosegaarde D, METRO, 04 December 2013 Sant’Elia A, “Manifesto of Futurist Architecture”, Gazzetta dell’Emilia, 1909

Toneelstuk Hamlet, Sheakspear, W, 1602

Filmfragmenten

Inspiratie

Marina Abramović The artist is present, FORCE LLC AND MUDPUPPY FILMS INC., 2012

When Björk Met Attenborough, Channel4, 2013

Daan Roosegaarde, Zomergasten, VPRO, September 2013

Doesburg T. van, Manifest I van de Stijl, De Stijl, jaargang 2 nr. 1 pg. 2-3, 1918

Philip Glass and Lucinda Childs Discuss ‘Dance’, Walker Art Center, 2011 Einstein on the Beach - The Changing Image of Opera, Byrd Hoffmann Foundation 1985

Slangen P, De situatie is dat ik hier voor u sta Muziektheater van Dick Raaijmakers, Dick Raaijmakers Monografie 2007

Twin, Drukqs 2001

45

Dank aan Marjan Brandsma voor deze opdracht en de hulp bij de ontwikkeling ervan, Winnie Koekelbergh voor haar ondersteuning en open kritiek, Mariet Mevis omdat met haar deze tekst tot een echt verhaal is gesmeed, Esther de Vries voor haar vormgeefoog, Michiel Pijpe voor zijn aanwezigheid en vooral zijn rol als docent, Jos Kaarsemaker voor zijn inspiratie en het schilderij wat ik van hem heb, Frans van Buuren voor het voorbeeld dat hij is en zijn vragen, Tineke Kaarsemaker voor haar steun, begrip en liefdevolle kritiek, Aaron Beijersbergen van Henegouwen voor de koffie in Amsterdam, Roald Riethoven omdat ik bij hem gewoon af en toe lekker kon chillen, Lisa van Zanten voor haar gesprekken maar vooral ook haar gevoel en alle docenten waarvan ik de afgelopen jaren heb mogen leren

Alied Ottevanger Arnoud van den Heuvel Babette Wagenvoort Bertha Bermudez Bart de Baets Catelijne van Middelkoop Carolien de Lint Dirk Vis Ellen Schindler Elly Broere Eric Schrijver Eric van der Geest Ewoud Traast Frans Josef Lutters Frank Blokland Frits Deys Frans Soomers Fransica van Leeuwen Floor Wesseling Gabrielle Marks

46

Gert Dumbar Gert Hilbolling Gijsbert Dijker Godfried van Utrecht Hans van Dongen Hans Smulders Iepe Leeman Ivo Tol Italo Zuffi Jasper van de Berg Jette Schneider Joachim van der Kwast Joost van Straaten Just van Rossum Jochem van der Spek Klaus Baumgartner Kees van Drongelen Michel Hoogervorst Max Kisman Marjan Brandsma

Maarten Cornel Martijn Engelbreght Marisa Grande Michiel Krikke Mizzi van Dijk Nina Søttrup Larssen Niels Schrader Peter Verheul Pawel Pokutycki Pascal Busch Reind Derksen Reinoud Oudshoorn Reza Abedini Richard Liot Bakker Roosje Klap Sjoerd Knibbeler Sebas van Wetten Vicky Vasten Wilma Bastiaan Willem de Ridder

Colofon tekst, ontwerp & uitvoering Lukas van Buuren font Courier Prime Poster Barrier gecoat mat 180g/m2 cover trophee roos 160g/m2 binnenwerk trophee roos 80g/m2 oplage 3 www.leklab.eu

47

NIFEST

EN PLEK WAAR JE JE VE

EN VOORBEELD EN VOLG,

ALLES WAT JE WILT WET

EZELF FYSIEK EN GEESTE

N CREËER NIET TEGELIJK

UITEN BESTAANDE PADEN,