Grafisch Illustratief Ontwerpen 1.1
Typografie
Grafische
Vormgeving Letters vormen een onmisbaar communi catiemiddel. De aanwezigheid van letters is vanzelfsprekend geworden op o.a. affiches, bussen, in etalages, kranten, op je OV-kaart, in je agenda ...
In de reclame brengen letters een boodschap over aan de doelgroep. Niet alleen de inhoud van de boodschap, maar ook de vormgeving en de lettervorm bepaalt het uiteindelijke resultaat van die boodschap. Een bepaald font (=lettertype) kan de bood schap versterken of juist afzwakken. Ook de leesbaarheid van een tekst is belangrijk. De grootte van de letter en het lettertype hebben daar veel invloed op. De lettervormgeving, typografie, richt zich op de leesbaarheid en de gevoelswaarde ervan; de kijker ervaart (vaak onbewust) een relatie tussen de uiterlijke vorm van de letter en de inhoud. Kijk eens met andere ogen naar je agenda. Wat voor type agenda heb je? Eentje met bonte, schreeuwerige, swingende letters of juist rustige, evenwichtige en misschien zelfs een beetje zakelijke letters?! Zie je dat het karakter van de lettertypes voor een deel de sfeer van je agenda bepalen? Inderdaad, voor een deel, want het is niet alleen de letter die het uiterlijk van je agenda bepaalt, maar de totale vormgeving. Vorm en inhoud hebben dus alles met elkaar te maken. Hoe dit principe in de praktijk toegepast moet worden is een zaak waarover de meningen verdeeld zijn. In ieder geval is de vorm, het uiterlijk heel belangrijk. In de grafische vormgeving heeft elk onderdeel van het uiteindelijke eindproduct met vorm te maken. Met grafische vormgeving wordt de visuele verzorging van een boek of drukwerk bedoeld (advertenties, affiches, folders, postzegels, billboards, je agenda etc.).
Grafisch Illustratief Ontwerpen
Advertentie Campagnes: Lemondesign Pulamo il Mondo
Het ontstaan van de letter
Geschiedenis
Mensen hebben de behoefte om te communiceren. Via de gesproken taal gaat dat natuurlijk prima. Dit heeft echter als nadeel dat het ontzettend vergankelijk is. Alles moet onthouden worden en weer doorverteld om kennis over te dragen. Op die manier gaat er veel verloren.
Geschreven taal heeft dit nadeel niet, want je kunt altijd weer iets opzoeken. Voor ons is de ontwikkeling van het letterschrift heel belangrijk. Zonder het schrift zou onze samenleving een veel minder technische vooruitgang hebben gemaakt. De ontwikkeling van het schrift is hieronder in een paar belangrijke stappen beschreven. Beeldschrift De meest primitieve vorm van schrijven bestond uit tekens die eenvoudige informatie doorgaven. De tekens, de beelden konden door iedereen worden gelezen. Het oudste beeldschrift, de zogenaamde pictogrammen, zijn gevonden bij Afrikaanse stammen, Amerikaanse Indianen en de Inca’s. Ook nu nog worden beelden als communicatiemiddel gebruikt omdat het internationaal kan worden toegepast (o.a. verkeersborden, bewegwijzering op stations en luchthavens). Begrippenschrift Een groot nadeel van het beeldschrift was dat begrippen slechts gebrekkig konden worden uitgedrukt. Daarom werden bestaande plaatjes al snel gebruikt om te verwijzen naar andere dingen dan je direct aan het plaatje kunt aflezen. Zo’n soort schrift noemen we het begrippenschrift, en de tekens ervan ideogrammen of pictogrammen. Voor het lezen van begrippenschrift moet je de code kennen; denk aan het leren van de betekenis van verkeersborden. De Amerikaanse ontwerper Dreyfuss heeft onder het motto ‘one writing for one world’ een groot aantal tekeningen ontworpen en verzameld waarmee volgens hem vrijwel alles kan worden uitgedrukt (pictogrammen). In de praktijk blijkt het erg moeilijk te zijn symbolen en tekens te bedenken die Grafisch in veel culturen dezelfde boodschap overbrengen. Illustratief
Ontwerpen
Woordschrift Doordat in het begrippenschrift één teken verschillende betekenissen kon hebben, bestond er kans op verwarring. Daarom werden afspraken over de te gebruiken vormen gemaakt. De vormen van de tekens werden steeds schematischer, ze werden gestileerd (= vereenvoudigd). Het oudste woordschrift, het zogenaamde spijkerschrift, is ca. 4000 jaar geleden ontwikkeld door de Sumeriërs. Het Chinees en Japans zijn voorbeelden van het woordschrift: voor elk begrip bestaat in beide talen een apart teken. Klankenschrift Het teken verwijst niet meer naar een begrip of woord maar naar een klank. Hierdoor zijn veel minder tekens nodig zodat het leren schrijven eenvoudiger word. Via een lange geschiedenis is ons schrift hier een directe opvolger van. Met 26 tekens kunnen wij alle gesproken taal uitdrukken. In feite zouden we meer tekens nodig hebben omdat er alleen al bijvoorbeeld de letter a verschillende uitspraakvarianten bestaan (braden, hij at). Degene die lezen en schrijven leert, weet op den duur dat je ‘jij vindt’ niet schrijft als ‘je fint’. Daarom is er niet voor elke klank een aparte letter nodig. Delen van het alfabet dat wij nu gebruiken kunnen we terug vinden tot in de 6e eeuw voor Christus. De letters van het alfabet zijn beïnvloed door de Grieken, Etrusken en Romeinen.
De Middeleeuwen
Geschiedenis In de Middeleeuwen bestond er nog geen drukkunst zodat alle letters nog met de hand werden geschreven. Monniken kopieerden boeken, wat een tijdrovend karwei was. Er waren dus weinig boeken in omloop waardoor lezen en schrijven voor een kleine elite van adel en geestelijken toegankelijk was. Aan het eind van de Middeleeuwen ontstond een grote toename in de vraag naar boeken, onder andere als gevolg van de verstedelijking. Rond 1445 werd vrijwel gelijktijdig in Duitsland door Gutenberg en in Nederland door Laurens Janszoon Coster de kunst van het drukken met losse lettertjes uitgevonden. Daardoor ontstonden gedrukte boeken, de zogenaamde blokboeken. Uit een stuk hout werd een hele pagina gesneden. Het steeds weer combineren van eerst hout en later loden lettertjes betekende een enorme verbetering. Capitalis Quadrata De Romeinen ontwikkelden een letter die veel gebruikt werd voor inscripties in steen. De letters van de Capitalis zijn gebaseerd op het vierkant of gedeelten daarvan. Vandaar de naam. Nog steeds worden hoofdletters kapitalen genoemd. Minuskels Via allerlei tussenstappen ontstonden er langzamerhand ook kleine letters of minuskels. Deze minuskels hebben stokken en staarten.
Grafisch Illustratief Ontwerpen
Contrast + interlinie
Typografie Typografie betekent tekstplaatsing en alles wat te maken heeft met het gebruik van lettertypes en de toepassing daarvan. Letters vormen woorden, woorden vormen tekst. Typografische tekens kunnen door hun vorm op zich begrippen weergeven. Met typografische middelen kan soms ook een dimensie aan de boodschap worden toegevoegd.
Binnen het vak grafisch ontwerpen is niet alleen het beeld belangrijk maar zeker ook de tekstvormgeving. Stem de typografie altijd af op onder andere de boodschap, de inhoud en de doelgroep.
Contrast Het contrast is een belangrijk stijlelement; zeer veel in de grafische vormgeving is gebaseerd op
CONTRASTWERKING.
Contrast kan op verschillende manieren worden toegepast, zoals het voorbeeld hierboven (vet/ mager) of door ‘zetwijzen’ in letters:
kapitaal onderkast vet cursief groot klein smal breed onderstreping spatiëring
KAPITAAL onderkast vet cursief
groot
Interline / Ritme Ook verschil in interlinie (=regelafstand) kan een contrast oproepen. Dit heeft alles met ritme te maken. Ritme wordt in allerlei onderdelen van de typografie en vormgeving toegepast en valt eigenlijk pas op als het verstoord is.
klein
Wanneer het wit tussen twee letters van een woord ineens anders is dan de rest van dat woord dan is het ritme verstoord.
smal breed onderstreping spatiëring
Ook de spatiëring van een enkel woord in een tekst kan het ritme verstoren. Hetzelfde geldt voor de regelafstand. Een afwijking daarvan verstoort het ritme van een pagina. Soms kan dit heel functioneel zijn.
Opvallende contrasten kunnen zelfs tot dramatische effecten leiden.
Grafisch Illustratief Ontwerpen
Voorbeelden Wanneer het wit tussen twee let ters van een woord anders is dan de rest van dat woord dan is het ritme verstoord. Ook de s p a t i ë r i n g van een enkel woord in een tekst kan het ritme verstoren. Hetzelfde geldt voor de regelafstand. Een afwijking daarvan ver stoort het ritme van een pagina. Soms kan dit heel functioneel zijn.
Functioneel wit
Typografie
Formaat Bij de vormbepaling speelt ook het formaat een belangrijke rol. Bij het opzetten van een interessante lay-out (vlakverdeling) kun je formaatverschillen toepassen om een interessant geheel te maken. Functioneel wit Iets GROOT plaatsen betekent niet altijd dat het beter is. Een kleine afbeelding of tekst geraffineerd neergezet in een witruimte (functioneel wit) kan meer effect hebben dan dezelfde afbeelding of tekst paginavullend. Symmetrie en asymmetrie Bij de grafische ordening van tekst- en beeld elementen is een basisvraag: ‘passen we symmetrie of asymmetrie toe?’ Honderden jaren was de symmetrie hèt vormgevingsprincipe in de typografie.
Het is belangrijk dat je bij de keuze tussen beide principes kijkt naar het onderwerp waar je een lay-out voor maakt. Een symmetrische lay-out heeft snel een zakelijke, rustige, betrouwbare uitstraling (bv. voor een bedrijf), terwijl een asymmetrische lay-out wat gedurfder, onevenwichtiger, moderner overkomt (bv. een trendy kledingmerk). Beide principes kunnen natuurlijk worden gecombineerd.
Grafisch Illustratief Ontwerpen
Linksboven: Turkse promotie poster voor typografie Boven: advertentie campagne Nike / Fly Emirates Onder: filmposter The Lord of the Rings
Optisch midden
Lijnen Ook het element richting kun je toepassen in een lay-out. Zet nooit teveel verschillende richtingen tegenover elkaar maar zorg dat er een eenheid in richting ontstaat. Dit principe wordt ook wel ‘lijnen’ genoemd bepaalde lijnen kun je in gedachten doortrekken, zodat de verschillende onderdelen logisch ten opzichte van elkaar in verband staan.
Typografie
Optisch midden en zwaartepunt Wil je een afbeelding of tekst voor het oog zuiver in het midden van een vlak plaatsen dan krijg je met het begrip optisch midden te maken. Zet je de afbeelding of tekst exact in het geometrisch midden (meten dus) dan zakt het beeld voor je gevoel naar beneden. Het beeld moet dus iets hoger geplaatst worden, ofwel het wit aan de onderkant moet iets groter zijn dan het wit boven. Dit principe geldt voor alle vlakken (afbeelding, pagina tekst, losse mededeling, kleurvlak etc.). Horizontaal, verticaal en diagonaal Eeuwenlang was de grafische vormgeving horizontaal. In de eerste plaats is dit bepaald door de schrijfrichting in ons alfabet, maar soms moet je teksten noodgedwongen verticaal plaatsen (bv. bij rugtitels van boeken, affiches en gevelbelettering). Verticaal of dwars plaatsen wil altijd zeggen dat de tekst in z’n geheel haaks op de normale leesrichting komt te staan! Een ernstig geval van antitypografie is als letters afzonderlijk verticaal staan, wat nogal eens voorkomt bij gevelbelettering en uithangborden en vreemd genoeg bij vrij recente Nederlandse postzegels. Lezen wordt hier soms ontcijferen! Interlinie Met interlinie wordt het wit tussen de regels bedoeld: de regelafstand. Door voor een grotere tekst eens een grotere interlinie toe te passen, krijg je een heel ander beeld. Er zijn een aantal standaard regels wat betreft het veranderen van de normale interlinie, maar uiteindelijk bepaalt de ontwerper zelf wat voor effect een tekst moet hebben. Wel moet de leesbaarheid altijd duidelijk blijven. In schetsen verwerk je het verschil in inter linie met lijnen in verschillende dikten en afstanden.
Met te weinig interlinie kunnen stokken en staarten van letters elkaar danig in de weg zitten. Bij een tekst uitgevoerd in onderkastletters, is de gebruikelijke interlinie de x-hoogte van de letters. Bij een tekst uitgevoerd in uitsluitend kapitalen, is de normale interlinie de helft van de hoogte van de letters.
Boven: Promotie poster Gedichtendag 2010 Onder: Spread (dubbele pagina) uit Photography
Spatiëring
Spatiëring Spatiëring is het optisch (op het oog) gelijkmatig verdelen van de spaties (witruimtes) tussen de letters. Er is geen echte standaard spatiëring: een woord kan namelijk op ver schillende manieren gespatieerd worden. Kies je voor een bepaalde spatiëring, voer dit dan consequent door. Overigens kun je met de huidige computeropmaakprogramma’s (zoals het programma Adobe Indesign voor de Apple waarmee deze tekst is verwerkt) als ontwerper elke willekeurige spatie instellen in percentages. De computer spatieert niet automatisch goed. Het is dus belangrijk zelf altijd kritisch te kijken of een woord of tekst goed gespatieerd is.
Typografie
Kritisch leren kijken Hieronder volgen een aantal tips die hierbij kunnen helpen.
Belangrijk is een gevoel te ontwikkelen met betrekking tot de juiste spatiëring. Tips: 1. ronde letters passen in elkaar: CGOQS 2. ronde letters zijn altijd iets groter dan rechte letters vanwege de optische werking (anders lijken ze kleiner) 3. spatie EH als maatstaf gebruiken; spatie is gelijk aan de letterdikte EH 4. letters met rechte ‘dichte’ stokken hebben een grotere spatie: HE 5. letters met open kanten hebben een kleinere spatie: ET 6. letters met zeer open kanten hebben zeer kleine spatie: FT 7. letter l (is recht en smal) krijgt een grotere spatie (juist omdat deze letter zo smal is): TIE De spatiëring is afhankelijk van het font en de bedoelde uitstraling.
Grafisch Illustratief Ontwerpen
Woordspatie De ruimte tussen woorden wordt woordspatie genoemd. Deze moet duidelijk groter zijn dan de letterspatie. Maak de woordspatie echter niet te groot want dan wordt de tekst rommelig. Bij een normale spatiëring uitgaan van de gemiddelde letterbreedte als tussenwit. Zodra de letterspatie groter wordt, zal de woordspatie ook groter moeten zijn.
Werk en bewonder:
websites
www.gerdarntz.org Alles over pictogrammen. Gerd Arntz ontwierp meer dan 4.000 pictogrammen.
www.mijksenaar.com Em. prof. Paul Mijksenaar heeft een bureau voor professionele bewegwijzering (routing & wayfinding). Zijn team ( >20 man/vrouw ) is verantwoordelijk voor het design van de bewegwijzering voor luchthavens, stations, congresgebouwen, musea etc.
www.logodesignlove.com Logo Design Love is a website devoted to the design of logos and visual identities. Launched as a side-project in January 2008, the blog is usually updated once or twice a week with news, features, opinions, etc. I’m your author, David Airey, a graphic designer in Northern Ireland.
www.youtube.nl ‘kinetic typography’ Kinetic typography: the technical name for “moving text”—is an animation technique mixing motion and text. This text is presented over time in a manner intended to convey or evoke a particular idea or emotion. It is often studied in Communication Design and Interaction Design courses. Some commonly seen examples of this technique include movie title sequences and credits, web page animation and other entertainment media.
Grafisch Illustratief Ontwerpen
Boeken = OLC!
Typografie WAT EEN GEDOE MET LETTERS EN SPATIES IN DEZE ANDERS GESPATIEERDE HAETTENSCHWEILER DE IMPACT IS REGELMATIGER en neutraler Deze Helvetica en Arial doen het goed in corps 10/12 maar…
…hoe groter hoe vormlozer De Andale Mono of de Verdana zijn neutraal en ook nog aardig om te zien Word ik warm van een zakelijke
Gill Sans?
Of toch liever de Lucida? Grafisch Illustratief Ontwerpen
Veel voorbeelden zijn terug te vinden in fraai vormgegeven boeken* in het OLC (Open Leercentrum). Maak gebruik van de tussenuren om hier inspiratie op te doen. Typografie Typography 25 The annual of the Type Directors Club Nr 684.3
Affiches Graphis Poster Annual 2003 Nr 684.3
Lettertypen Nr 684.3
Dutch Posters 1960-1996 A selection by Anthon Beeke Nr 684.3 BEEK
Jan Middendorp Dutch Type Nr 684.31 MIDD
Apples & Oranges Best Dutch graphic design Nr 684.3 ZIJL
David Jury Over typografie - Wie de regels van de typografie wil overtreden moet ze eerst kennen Nr 684.31 Jury
Advertenties Advertising Annual 2006 Nr 684.3
GOC Gaade Nog in aanvraag Typografie/Lay-out The Graphic Language of Neville Brody Nr 684.3
Logo’s Graphis Logo Design 6 Nr 684.3 Flyers Graphis Brochures 4 Nr 684.3
David Dabner (!) Grafisch ontwerpen Het nieuwe handboek voor visuele communicatie Nr 684.3 David Dabner (!) Design en Lay-out: Grondbeginselen van de Grafische Vormgeving Nr 684.3 DABN
* Deze lijst kan verouderd zijn, dus kijk zelf regelmatig in het OLC voor nieuwe uitgaven op het gebied van Typografie & Vormgeving