Mount
Disorder type
Halvorsen
Shake
Jóhann Geir Úlfarsson
Siggeir Magnús Hafsteinsson
Bjarki Fannar Atlason
Jóhann Geir Úlfarsson
johanngeir.com
sigvicious.com
bjarkifannar.com
johanngeir.com
Pastura
Brutus
Kharkov
Harmony
Krossfari
Kharkov
Sigurður A. Hólm be.net/Angantysson
Ásgeir Vísir
Geir Ólafsson
Einar Guðmundsson
Egill Rúnar Viðarsson
Geir Ólafsson
asgeirvisir.com
geir.is
iameinar.com
egillrunar.com
geir.is
Primative love
Echo
Stórhöfði
Hvati 3
L10 Bold
Live a lot
Heiðar Þór Jónsson
Veronika Gorbacova
Bergþóra Jónsdóttir
Sighvatur Halldórsson
Guðmundur Úlfarsson
Hlynur Ingólfsson
heiddi.com
veronikagorbacova.com
bergthorajons.com
(Hvati)
gudmundurulfarsson.com
hlynuringolfsson.com
Gelato
Breiðaból
Rounded type
RomCom
Tigers Wood
U-turn
Hlynur Ingólfsson
Arnór Bogason
Veronika Gorbacova
Hrefna Sigurðardóttir
Bjarki Fannar Atlason
Veronika Gorbacova
hlynuringolfsson.com
arnor.is
veronikagorbacova.com
be.net/hrefna
bjarkifannar.com
veronikagorbacova.com
Micron type
Don’t be square
Desolation
Separat
Ásmundur
Untitled
Siggeir Magnús Hafsteinsson
Einar Guðmundsson
Jón Ingi Einarsson
Guðmundur Úlfarsson
Þorleifur Gunnar Gíslason
Frosti Gnarr
sigvicious.com
iameinar.com
joningi.is
og Mads Freund Brunse
thorleifur.is
frostignarrstudio.com
gudmundurulfarsson.com
Prófarkalestur Dóra Ísleifsdóttir Ólöf Gerður Sigfúsdóttir Þýðingar Dóra Ísleifsdóttir Sigrún Harðardóttir Prentun Oddi hf Upplag er 500 eintök Þakkir armenotype.com
Pappír
ATypI
Gunnar Eggertsson hf
Birna Geirfinnsdóttir
Munken Polar 150 g/m2 í innsíður
Elísabet Arnardóttir
Arctic Volume 300 g/m2 í kápu
Eric Richard Wolf evertype.com
Letur
FÍT
Caecilia LT Std
Frosti Gnarr Gunnarsson Hönnun
Fræðslumiðstöð atvinnulífsins
Ábyrgðaraðili og útgefandi
Ásgeir Vísir Jóhannsson
Grímur Kolbeinsson
© 2012
Egill Rúnar Viðarsson
Guðmundur B. Kristinsson
Hönnunar- og arkitektúrdeild
Hönnunar- og arkitektúrdeild
Einar Guðmundsson
Guðmunda Kristinsdóttir
Þverholti 11, 105 Reykjavík
Listaháskóla Íslands
Finnbogi Þór Erlendsson
Guðvarður Már Gunnlaugsson
Sími: 552 4000
Geir Ólafsson
Gunnar Eggertsson hf
lhi@lhi.is
Ritstjórn
Halla S. Haugen
Gunnar Vilhjálmsson
www.lhi.is
Dóra Ísleifsdóttir
Hlynur Ingólfsson
Halli Civelek
Útskriftarárgangur 2012
Hrefna Sigurðardóttir
Jóhann T. Sigurðsson
issn
Jóhann Geir Úlfarsson
Jóhannes Þórðarson
1670-8512
Kennarar
Jón Einar Björnsson
Kristján E. Gunnarsson
Hörður Lárusson
Jón Ingi Einarsson
Magnús S. Magnússon
Dóra Ísleifsdóttir
Magnús Orri Magnússon
Matej Hlavácek
www.mæna.is
Sigríður Rún Kristinsdóttir
Mathew Staunton
Hægt er að nálgast hljóðútgáfu
Hönnunarstjórn
Sigurbjörg Margrét Lárusdóttir
Námsmatsstofnun
Mænu á slóðinni www.mæna.is/
Hörður Lárusson
Sigurður Angantýsson Hólm
Oddi ehf
hlusta/2012/
Smári Pálmarsson
Rúnar Höskuldsson
Verkstjórn
Snorri Eldjárn Snorrason
Stofnun Árna Magnússonar
Egill Rúnar Viðarsson
Stella Björg Björgvinsdóttir
Sunna Skúladóttir
Sigríður Rún Kristinsdóttir
Veronika Gorbacova
Tikk Takk hugbúnaður
Þorleifur Gunnar Gíslason
Þorleifur Gunnar Gíslason
Þóra Ásgeirsdóttir
Umsókn um reisupassa fyrir þjóðrembu Dóra Ísleifsdóttir
„Íslensk menning“ Þórhildur Laufey Sigurðardóttir
Fuck you, track changes Viggó Örn Jónsson
Undir oki séríslensku bókstafanna? Gylfi Ólafsson
Sambærileg sérstaða Gauti Kristmannsson
Hagsælda hrímhvíta móðir Íris Ellenberger
Uppruni íslenskrar skriftar Sigríður Rún
Logandi kyndill Mathew Staunton
Rætur hins íslenska skjaldarmerkis Guðmundur Oddur Magnússon
Þekkingarrými Sigrún Sigurðardóttir
Eyjaklasi Hrant H. Papazian
Sögukorn um Futura Jonatan Habib Engqvist
Mikilvægi þess að tortíma (eigin) tungumáli Eiríkur Örn Norðdahl
Letursmiðjur heimsins Samantekt Geir Ólafsson
Íslenskasta tákn Íslands Hörður Lárusson
Læsi Íslendinga Samantekt Egill Rúnar Viðarsson, Halla S. Haugen og Stella B. Björgvinsdóttir
Verkefni með sál Nadine Chahine
Fordæmislausir möguleikar hönnunar Tómas Hendriksson Míló
Mitt liv som þorn Michael Everson
Um réttritun og framburð Michael Everson
Ævintýri Áloþk í Geitlandi Byron W. Sewell
Séríslenskir bókstafir Sigríður Rún
Íslensk orðnotkun um leturfræði og leturbyggingu Samantekt Dóra Ísleifsdóttir, Magnús Elvar Jónsson og Jóhann Geir Úlfarsson
Höfundalisti
Umsókn um reisupassa fyrir þjóðrembu Dóra Ísleifsdóttir ritstjóri
Letur Í haust varð ég þeirrar ánægju aðnjótandi að
samfara versnandi efnahag og vandséð
hitta hóp sem stendur vaktina við að halda
að saga álfunnar sé nægilega þekkt víti til
samskiptaleiðum opnum á milli málsvæða
varnaðar. Reyndar blasir þörfin fyrir aukinn
og setja ritmál í búning á ATypI1 ráðstefnu
skilning manna á milli við um allan heim.
1
Association Typographique Internationale.
2
Robert Bringhurst, The Solid Form of Language, An Essay on Writing and Meaning,
um leturfræði sem haldin var í Reykjavík
Kentville, Gaspereau Press,
haustið 2011. AtypI er félag málvísindamanna,
Yfirskrift ráðstefnunnar var eth eða ð og
leturfræðinga, sagnfræðinga, forritara og
þar með var athyglinni beint að formrænum
hönnuða sem vinna að því fólk geti notað letur,
sérkennum ritmála. Thorn eða þ fékk svo
tölvutækni og staðla til að miðla upplýsingum
að fljóta með. Forseti Íslands, Ólafur Ragnar
þrátt fyrir ólík tungumál og ritmál. Sumir
Grímsson, setti ráðstefnuna og nýtti tækifærið
statement“, ATypI Reykjavík,
sérhæfa sig í að vernda sérkenni og koma
til að ítreka enn á ný sérstöðu lands og þjóðar:
16. september, 2011. Sótt
2004. Bls. 44. H.G.Í. þýddi af ensku. 3
Forseti Íslands Ólafur Ragnar Grímsson, „Opening
af vef 12. febrúar, 2012:
í veg fyrir að þau verði menningarleg bráð
www.forseti.is/media/
stærri málsvæða og aðrir byggja brýr og
Fyrir nútímasamfélag verður að viðurkenna
PDF/2011_09_15_Atypi.pdf
skýra tengsl. Leturfræðin snýst þannig um
að það að hafa yfir að ráða svo sérstökum
H.G.Í. þýddi af ensku.
menningarmiðlun og -pólitík auk notagildis:
og fögrum bókstafatáknum sem ð og þ er
„Húmanískar hefðir, um alla heimsbyggðina,
4
Erindi Gunnlaugs Briem
blendin gæfa og e.t.v. á vissan hátt eins og
annars vegar og hins vegar
að eiga aðgreinandi tungumál sem mjög
Antons Kaldal, Steinars Inga Farestveit og Gunnars
byggja gjarnan á annarri hugmynd [en að
fáir tala. Við getum borið ð-in okkar og þ-in
steypa í eitt mót]: ekki að allir meðlimir í
af stolti sem táknmyndir fyrir sjálfstæði
Reykjavík, 2011. Vísun
hópi skuli tala eða skrifa með sömu röddu,
og mismun. En við lendum sannarlega
eftir minni.
heldur að hver og einn einstaklingur í hóp-
í þeim aðstæðum að lyklaborð skilji þau
num megi tala og skrifa með mörgum ólík-
ekki þar sem enginn talar okkar tungumál
um röddum. Þá koma mismunandi aðferðir
og stýrikerfi jafnvel stöðvast vegna þessarar
við að skrifa að haldi, sem táknmyndir ólíkra
óvenjulegu staðgreiningar.3
Þórs Vilhjálmssonar á ATypI
leiða til að tala, og mismunandi leiðir til að tala gera kleift að flokka, auka aðgengi að,
Þó erfitt sé annað en að láta sér þykja vænt
og skipuleggja upplýsingar, ekki til að flokka
um ð, er það vandræðabókstafur a.m.k. frá
þann sem talar eða draga í dilk.“ 2
leturfræðilegum sjónarhóli vegna þess að bókstafurinn er dreginn af handskrifuðu
Þarna kemur fólk saman frá öllum
bókstafatákni og hefur ekki þróast með vélvæð-
heimshornum til að bera saman bókstafi
ingunni á sama hátt og önnur bókstafatákn.4
sína, meðferð þeirra og tilgang. Tilgang
Hann vill verða of áberandi í texta, trufla lestur
ritmála, tungumála og formgerðarinnar:
og minnka skilning. Að hluta til vegna þess
letursins og myndunar orðanna. Greinilegt
að bókstafurinn ð tekur form sitt af hreyfingu
var að viðfangsefnin eru keimlík víðast hvar.
handar sem heldur á penna. Þessir formrænu
Hvernig er hægt að viðhalda menningarlegum
þættir eru samt aukaatriði. Stóra spurningin er,
einkennum en eiga jafnframt greið
eins og fram kemur hjá Sigrúnu Sigurðardóttir,
samskipti? Hvað þarf að gera til að ritmál
í hversu stóru þekkingarrými við kjósum að búa.
og samskiptaaðferð gangi saman? Hvernig geta fleiri en eitt ritmál staðið saman? Eiga
Þjóðerni
þau að gera það? Í ljós kom að leturfræðingar
Við námsbraut í grafískri hönnun hefur
allsstaðar eru að velta vöngum yfir aðgengi
undanfarinn áratug verið unnið í að rekja slóð
og útilokun. Sem leiðir hugann óneitanlega
„íslensks“ myndmáls. Úr þeirri vinnu spretta
að því að hér, eins og víða a.m.k. í Evrópu,
rannsóknarverkefni um sjónararfinn; ættir
er útlendingahræðslan vaxandi vandamál
séríslenskra bókstafa eru raktar og
7
5
Alþingi, Lagasafn. Íslensk lög
menningarsögulega slóð þeirra táknmynda
og árétta þjóðlegar ímyndir með rómantík
1. janúar 2012. Útgáfa 140a.
sem Ísland og Íslendingar nota til að halda
og upphafningu að leiðarljósi. Nýafstaðið
http://www.althingi.is/lagas/
fram þjóðareinkennum og sjálfstæði.
efnahagshrun og yfirstandandi krísa ættu að leiða
nuna/2011061.html
Guðmundur Oddur Magnússon segir frá þessu
til álíka endurskoðunar á orðum og verkum hér og
En það fara ekki allir sömu
í sinni grein. Rannsóknunum verður haldið
átti sér stað í Þýskalandi þá – en það gerist hægt.
Sótt af vef 27. febrúar 2012:
leið: Atatürk ákvað með pennastriki árið 1928 að
áfram með meistaranámi í hönnun enda má
Tyrkir skyldu skrifa með
færa einhver rök fyrir að staðbundið myndmál
Nú kreppir enn að og teikn eru á lofti um að
latneskum bókstöfum
sé mótvægi við innleiðingu einsleitni og
fólk finni hjá sér þörf til að staðfesta hjarðeðli
hugmyndafræðilegt set
einföldunar myndmálsins í boði stórfyrirtækja
sitt með táknmyndum sem það skilur ekki
þar með. Þjóðverjar felldu
og skemmtanaiðnaðar.
eða mistúlkar. Það sama á við um afturhvarf
og færði þjóð sína um
„bolluess“ úr sínu stafrófi 2011, kínversku vilja menn
til fortíðar með öfgafullri málvernd bæði hvað
nú geta skrifað með pin-yin
Erkitýpur, goðsögur og tákn ferðast um
varðar tungumál og ritmál. Aðgreining frá
og starfshópur danska
heiminn og mannkynið býr þannig allt
hinum, firring og afmennskun þeirra sem ekki
menntamálaráðuneytisins
í sama myndmálsheimi en skapar stað- og
tilheyra hópnum er afleiðing óöryggis og óreiðu.
árinu 2011 um að enska
tímabundnar útgáfur. Skilningsleysið, sem
Hrætt fólk notar tákn og frasa til að réttlæta
verði önnur þjóðtunga Dana
verður við að tapa þeirri þekkingu sem er
veruleikaflótta og þrá eftir öryggi og afþreyingu
og að allri læri a.m.k. tvö
falin í myndmálinu og goðsögunum í stað
í þægilegum félagsskap – og til að útiloka hina.
Working group for foreign
bundnum myndum, er slæmt og rýfur tengslin
Þetta gæti verið gert í hugsunarleysi en skapast
languages, Sprog er nøglen til
við umheiminn; afneitar því sameiginlega og
einnig af því að ekki hefur verið lögð nægileg
verden, Ministry of Science,
samhuga. Sannarlega er ekki til neins ef allt
vinna í að útskýra og miðla merkingu og
Education, 2011. Sótt af vef
verður eins, en ef miðlun er markmiðið getur
ferðasögum myndmálsins.
19. febrúar 2012: http://
það þýtt að velja þurfi að leiðir sem greiða fyrir
fivu.dk/publikationer/2011/
sameiginlegum skilningi á kostnað sérkenna.
Það vekur athygli mína að þegar fjallað er
Megnið af okkar myndmálsarfi má rekja til
um letur veitist erfitt að aðgreina form – ritmál
Grikklands hins forna. Grikkir sóttu það lengra
og birtingamyndir þeirra – frá tungunni.
suður. Táknin og myndlíkingarnar ferðuðust frá
Myndhverfingar í orðum, frásagnarstíll og
Evrópu og seinna Bandaríkjunum – en komu
tungutak verður óaðskiljanlegur hluti af forminu.
þó stundum í bjagaðri hugmynd. Þar sem við
Letur er valið eða hannað til að miðla inntaki og
höfum ekki lagt rækt við að skilja myndmálið
merkingu orða. Það tekur á sig blæbrigði þess sem
og sögu þess ruglumst við eða eins og Þórhildur
sagt er, alveg á sama hátt og það lyklar inn vísanir
Laufey Sigurðardóttir vekur athygli á segja
og tilfinningu með formgerð sinni. Formgerð
menn „veljum íslenskt“ án þess að hafa
íslensks ritmáls er sérstök og hefur kosti og galla
hugmynd um hvaðan það kemur.
sem vert er að skoða nánar.
Í kreppu og upplausn virðist náttúrulegt
Tungumál
viðbragð manna vera flótti og þrá eftir
Stafróf er skipulagstæki, þ.e. við röðum gjarnan
einföldunum til að sleppa við meiri átök.
í stafrófsröð. Bókstafatáknin standa fyrir hljóð
Og svo virðist sem eina fólkið í heiminum sem
eða hljóðasambönd. Okkar stafrófsröð er grísk-
raunverulega reyndi að skilja hvað gerðist í
og rómverskættuð en einhverjir bókstafir komu
heimsstyrjöldinni síðari og setja leikreglur til
úr rúnaletri, t.d. þ sem við erum svo til ein um
framtíðar – líka varðandi notkun myndmáls
að nota. Stafróf getur verið einkennandi fyrir
og sjónararfs – séu landflótta Þjóðverjar.
tungu- og ritmál. Það er eitt þeirra táknmynda –
Myndmálið var tekið til skoðunar; brotaletur
kannski mætti segja helgimynda – sem gripið
var svo gott sem bannað vegna þeirrar
er til þegar sýna skal fram á sérkenni þjóða.
hugmyndafræði sem það miðlar, litir og hin og
Bókstafatákn og stafróf eru notuð til að
þessi orð urðu varasöm. Viðbrögð annarra þjóða
greiningar í pólitískum tilgangi eins og gagnrýnt
voru aftur á móti að taka upp ósiði Göbbels
er í fleiri en einni grein í þessu riti, t.d. af Hrant
lagði fram tillögu seint á
tungumál auk dönsku (sjá:
Innovation and Higher
sprog-er-noeglen-til-verden).
6
Forseti Íslands Ólafur
Papazian og Mathew D. Staunton. Spyrja
tungumálanotkunar, fjölda tungumála og
má hvers vegna lögbundin þjóðtunga er
þar með ritmála. Einhver sagði mér að hér
nauðsynleg í samtímanum en Alþingi lög-
á Íslandi séu töluð u.þ.b. 140 tungumál. Um
16. september, 2011. Sótt
batt íslenskuna í fyrra.5
það sjást lítil merki í umhverfinu. Merkingar
af vef 12. febrúar, 2012:
Ragnar Grímsson, „Opening statement“, ATypI Reykjavík,
www.forseti.is/media/
og upplýsingar eru fyrir innvígða og samtalið
PDF/2011_09_15_Atypi.pdf
Íslenska stafrófið var 36 bókstafatákn til ársins
allt lókal. Rannsóknarskýrsla Alþingis er enn
2006, í hefðbundinni stafrófsröð latneskra
aðeins til á íslensku fyrir utan útdrátt á ensku.
stafrófskerfa og inniber nokkur „séríslensk“
Við virðumst vilja vita sem minnst og að sem
bókstafatákn. Nú er það 32 bókstafatákn og
minnst sé vitað um okkur. Þannig má viðhalda
kóða fyrir allar glýfur í
tvö þeirra, ð og þ, hafa átt undan höggi að
hugmyndinni um íslenska víkinginn sem er
ritmálum. Sótt af vef
sækja í stafrænu umhverfi nútíma samskipta.
eins og krúttlegur álfur út úr hól.
Gylfi Ólafsson sýnir að séríslenskir stafir
7
Sér-íslenskir bókstafir eru í Unicode staðlinum sem notaður er til að samhæfa
11. febrúar 2012: http:// unicode.org/charts/PDF/ U0080.pdf
verða síður fyrir valinu þegar gefa skal
Taugaboð um mænu
nafn og að ástæðan gæti verði löngun til að
Við – mannkynið allt – höfum enga þörf
útiloka ekki. Þannig er það ekki yfirgangur
fyrir þjóðartákn og einangrandi myndmál
Mannfjöldi. Sótt af vef 11.
alþjóðasamfélagsins sem veldur fækkun
nítjándualdarrómantíkur lengur. Öldin er önnur
febrúar 2012.
bókstafa í íslensku heldur verður að leiða
og tilraunir til að binda tunguna, bókstafinn
líkum að því að einangrunarstefna og (of-)
og myndmálið við stað eða lokaðan hóp
hagstofa.is, talnaefni:
verndun íslenskrar tungu eigi sökina. Hvaða
manna eins og (litla) þjóð frekar en nota það
Mannfjöldi. Sótt af vef 11.
bókstafir voru nú felldir úr stafrófinu? Jú, það
til sköpunar, miðlunar og þekkingarleitar er
voru c, q, z, og w. Röksemdirnar fyrir þessari
afturhald. Íris Ellenberger og Eiríkur Norðdahl
breytingu á stafrófinu eru ekki auðfundnar, en
eru gagnrýnin hvað þetta varðar. Noam
athygli vekur að árið 2005 voru 10.636 erlendir
Chomsky orðar þetta líka fallega:
8
hagstofa.is, talnaefni:
9
Hagstofa Íslands, www.
febrúar 2012. 10
Hallfríður Þórarinsdóttir, „Það eru þessi Pólverjar“, www.mirra.is/Grein2011 Polverjar.pdf. Sótt af vef
ríkisborgarar búsettir hér á landi. Pólverjar voru þá hlutfallslega flestir þeirra eða 2.167 og voru
Hagstofa Íslands, www.
11. febrúar 2012.
„Tungumálið er í eðli sínu og virkni mæli
11
Alþingi, Report of the Special
um 12.000 árið 2009. Kowalczyk og Jachowicz
kvarði til að komast að því að önnur lifandi
eru dæmi um pólsk eftirnöfn. Á þessum árum
vera sé hugsandi manneskja, fær um að
Sótt af vef 17. febrúar 2012:
fóru íslensk fyrirtæki að bjóða þjónustu sína
tjá sig og búi yfir eðlislægri þörf manna
http://sic.althingi.is/
á pólsku, t.d. bankarnir. Það er undarlegt að
til frelsis frá utanaðkomandi og þrúgandi
markaðurinn sjái virði í aðfluttu fólki en fyrir
höftum af hálfu valdhafa. Ennfremur gætum
and freedom“, The Essential
hönd þjóðarinnar sé ákveðið að staðfesta
við reynt að öðlast dýpri og nákvæmari
Chomsky, ritstj. Anthony
„mismuninn“ sem forsetinn talaði um á ATypI
skilning á mannshuganum með því
og fækka bókstöfunum. Þetta er mér hjartans
að rannsaka tungumálið ítarlega.“ 12
mál því ég eignaðist dóttur af kínverskum uppruna árið 2005. Henni höfðu verið gefin nöfn þar í landi og hélt einu, Chan, þegar hún
Ritmál og letur eru tæki sem ætti að nota til
varð íslensk. Óformleg könnun mín sýnir að
að opna dyr, brjóta niður veggi og auka skilning.
hún er ekki eina barnið á Íslandi sem er minnt
Heimurinn er í hugmyndafári og deiglu. Hluti
á framandleika sinn í skólastofunni vegna
af umbyltingunni er að þræðir samræðu
undarlega tímasettrar breytingar á stafrófinu.
liggja þvers og kruss á landamæri, málsvæði
Hún verður heldur ekki eina íslenska barnið
og girðingar sem reistar hafa verið í nafni
sem gengur illa að skilja afhverju stafurinn
menningarlegrar sérstöðu, þ.m.t. ritmál og
„hennar“ er ekki viðurkenndur þó að hún sjái
tungumál. Í slíku róti má spyrja hvort bókstafir
hann auðvitað víða.
skuli standa. Sömu spurningar má spyrja um orð, orðfæri og jafnvel tungumál. Myndmálið
Hvað sem Z, W, Q eða C líður er ljóst að
„okkar“ er heldur ekki undanskilið þessari
hér er ákveðin afneitun um raunstöðu
spurningu. Við þurfum að kunna betri skil á því.
Investigation Commission (SIC).
12
Noam Chomsky, „Language
Arnove, New York, The New Press, 2008. Bls. 81. H.G.Í. þýddi af ensku.
Þórhildur Laufey Sigurðardóttir
Ímynd þjóðar og þjóðernishyggja Líkt og í flestum vestrænum samfélögum
Sjálfsmynd þjóðar er margbrotin og saman-
einkennist sjónrænt umhverfi í íslenskum
stendur af mörgum fjölbreytilegum eiginleikum
hversdegi af neysluhyggju og afþreyingar
þeirra einstaklinga sem hana mynda. Kyn, kyn-
menningu. Það er því erfitt að ímynda sér, í ljósi
þáttur, aldur, stétt og búseta eru á meðal þeirra
þessa, að t.d. nokkur fjölmiðill eða fyrirtæki geti
einkenna sem þjóðfélagsþegnarnir nota til að
„lifað af“ án þess að styðjast við myndnotkun
skilgreina sig út frá öðrum þjóðum, en einnig
eða myndlýsingar – og allt virðist mega setja
geta þessir eiginleikar verið margbreytilegir
UNESCO, Reykjavík:
fram í nafni markaðarins. Ofgnótt ímyndanna,
og misjafnt er hvenær eða hvort þeir eru
Reykjavíkurborg í samstarfi
hlaðnar táknum og vísunum, umvefur okkur
dregnir upp. Þannig getur þótt óþarft að út-
og í hinu stafræna umhverfi verða mörk og
skýra og skilgreina þjóðerni innan um hóp
Undirtónn ritsins hamrar
landamæri óljós þar sem upplýsingar í formi
samlanda sinna á meðan það gæti þótt
á þeim „náttúruleika“
mynda ferðast um á ljóshraða og þétta um leið
mikilvægt á öðrum stundum – til dæmis á
vef ímynda og tákna. Það gefur því auga leið
alþjóðlegum vettvangi. Netið og aðrir upp
að íslenskt hversdagslíf er samansett úr
lýsingamiðlar geta þannig veitt litlu samfélagi
mörgum ólíkum sjónrænum þáttum úr
inngöngu á markaðstorg alþjóðasamfélagsins
ýmsum áttum, sem fæsta er hægt að skilgreina
en um leið verður krafan um sérstöðu þjóðar
Valtýssonar á hugtökunum
sem séríslenska.1 Hér velti ég fyrir mér
– eða ímynd hennar – sterkari. Eftir því sem
glóbal og lókal („glókal“),
menningarhugtakinu og hvernig ímyndinni af
skilin á milli „okkar“ og „þeirra“ verða óljósari
„hinni íslensku bókmenntaþjóð“ er viðhaldið
virðist þörfin fyrir að skerpa á ímyndinni um
ásamt hugmyndinni um menningararfinn
hina íslensku þjóð fara vaxandi.3 Þannig þykja
– en þær hugmyndir eru yfirleitt bundnar hinu
skoðanir annarra þjóða á litla eyríkinu í norðri
ritaða máli bókmenntanna.2 Það er athyglisvert
oft mikilvægar fyrir sjálfsmynd hinnar
að skoða hvernig þessar hugmyndir stangast
íslensku þjóðar og má segja að birtingarmynd
á við hina hversdagslegustu þætti menningar.
þess felist í klisjukenndri spurningunni
Hvernig birtist hin samfélagslega sátt um
„How do you like Iceland?“ sem nær flestir
menningararfinn og ímynd þjóðar t.d. í aug
útlendingar sem koma til landsins, frægir sem
lýsingum, fjölmiðlum og öðrum afurðum
minna frægir, neyðast til að svara. Þannig
afþreyingarmenningar? Myndast þá e.t.v. glufur
speglast, mótast og styrkist ímynd Íslands
í yfirborðinu sem hægt er að rýna í og afhjúpa
af viðbrögðum og samþykki „hinna“:
1
Sumir myndu e.t.v. ganga svo langt að telja íslenska sjónmenningu „ameríka niðseraða“, en það tel ég nokkuð einfaldaða sýn.
2
Sjá t.d. inngang að: Reykjavík. Bókmenntaborg
við Félag íslenskra bóka útgefenda, 2011, bls. 8–10.
Íslendinga að þeir eigi auðvelt með skáldskap og lestur bókmennta. 3
Sjá t.d. í þessu samhengi útskýringar Bjarka
í ritinu: Íslensk menningar pólitík, Reykjavík: Nýhil, 2011, bls. 29.
tálsýnina um hið heilsteypta samfélag? 11
Mæna
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
„[M]args konar hugmyndir hafa verið á kreiki um okkur Íslendinga erlendis og eru vafalaust enn. Það er því enginn vafi á að verkefnið er ærið framundan,
„Íslensk menning“ Þórhildur Laufey Sigurðardóttir [is/IS]
Í verki sínu, The Invention of Tradition, sem er
Ráðstefna um miðlun íslenskrar sögu og menningar erlendis
og Terence Ranger hefðir og venjur þjóða í efa
30. október 1993, ritstj. Elín
og setja spurningarmerki við þær goðsagnir
Bára Magnúsdóttir og Úlfar Bragason, Reykjavík: Stofnun
sem umlykja ímyndir þjóða. Ritstjórar 5
verksins vilja þannig benda á að í mörgum
land og þjóð hefur erlendis og að
tilvikum eru ímyndir þjóða mótaðar af ríkjandi
sýna af okkur.“4
Svavar Sigmundsson, „Formáli“, Ímynd Íslands.
fundnar“ hefðir þjóða, draga Eric Hobsbawm
bæði að „leiðrétta“ þá ímynd sem móta þá mynd sem við viljum
4
safn ritgerða og greina er fjalla um „upp
Sigurðar Nordals, 1994, bls. 7–9. Hér bls. 9. 5
hugmyndafræði og settar fram, dulbúnar, sem
Eric Hobsbawm og Terence Ranger, The Invention of
gömul gildi – oftast í pólitískum tilgangi. Með
Tradition, Cambridge:
því að endurskoða hefðir, venjur og siði ólíkra
Cambridge University Press, 1983. Eitt af þekktustu
þjóðfélagshópa og setja spurningarmerki
dæmunum úr riti Hobsbawn
Hugtakið þjóðernisvitund er bæði huglægt og
við sannleiksgildi þeirra ímynda sem er
og Ranger er „uppfinning“
margþætt og í raun er erfitt að henda reiður
miðlað, opnast möguleiki á að skoða frá öðru
skotapilsins hjá hinni
á þeim birtingarmyndum sem hugtakið tekur
sjónarhorni. Þannig telja Hobsbawm og Ranger
á sig innan hverrar þjóðar og hvernig þessar
að hugtakið „þjóð“ (e. nation) í vestrænum
hluta 19. aldar en hefur
myndir eru túlkaðar af öðrum þjóðum eða
skilningi orðsins, hafi í megindráttum mótast
alltaf verið sett fram sem ein
ólíkum hópum einstaklinga. Þjóðernisvitund
á 19. öldinni. Markmið ríkjandi hugmyndafræði
getur þannig verið misáberandi milli þjóða og
vestrænna ríkja hafi verið að efla þjóðernis
bendir sagnfræðingurinn
ólíkra menningarheima og þær staðalmyndir
vitund og skapa félagslega samkennd: þjóðir
Peter Burke þó á hvernig
sem hið ímyndaða samfélag þjóðarinnar
voru búnar til. Ímyndum er þannig miðlað í því
byggir á til að styrkja þjóðernisvitundina geta
skyni að styðja sköpun og mótun þjóðar þannig
skosku þjóð. Þessi hefð spratt í raun upp á seinni
elsta hefð þessarar þjóðar. Í umfjöllun sinni um ritið
skilaboð ritsins hafa verið
6
oftúlkuð á seinni árum. Þrátt fyrir að höfundarnir hafi viljað taka saman gagnrýni
orðið heldur hjákátlegar ef þær eru afhjúpaðar
á tilbúnar (e. invented)
t.d. með því að stilla þeim upp við hlið hvers
hefðir og venjur þá var ekki
dagslegra þátta úr íslenskri sjónmenningu.
þar með sagt að allar venjur
Ef litið er á þjóðernisvitund sem huglægt afl
og siðir væri tilbúningur eða settar fram til að styrkja
er setur ákveðinn samnefnara milli ólíkra
ímyndina um hina heil
einstaklinga þjóðfélagsins hlýtur að vakna
steyptu þjóð. Sjá Burke,
sú spurning hverjar birtingarmyndir þjóðernis
What is Cultural History?, bls. 86.
eru og hvernig þessum staðalmyndum þjóðernis er viðhaldið innan samfélagsins í táknum og ímyndum.
6
Hobsbawm og Ranger vekja athygli á því hversu áberandi tilbúningur hefða og gilda sé hjá „nýjum“ þjóðum, þ.e. þjóðum sem hafa nýverið öðlast sjálfstæði og losað sig undan kúgun yfirvalda. Þessar nýju þjóðir virðast finna þörf til að „sanna“ sig á ímyndatorgi þjóðanna með því að skapa hefðir og gildi eftir ímyndum sem eru sóttar til fornaldar (t.d. víkingar?) og búa til hefðir og venjur út frá þeim ímyndum. Tilbúnar goðsagnir (e. invented myths) verða ríkjandi í myndun þessara þjóða. Sjá nánar umfjöllun Burke: bls. 87–88.
12
að tilbúin samkennd myndist í annars
Í ritinu Mythologies fjallar Roland Barthes um
sundruðu samfélagi og tilbúnar ímyndir eru
hefð framsetningarinnar þar sem goðsagnir
settar fram sem goðsagnir og túlkaðar sem
eru eitt af ráðandi öflum í okkar sjónmiðaða
slíkar. Rit Benedicts Anderson, Imagined
samfélagi.10 Hann telur að erfitt sé að streitast
1983. Kenningar Andersons
Communities, kallast á við hugmyndir
á móti þeim táknum sem eru þegar orðin
hafa reynst mikilvægar við
Hobsbawms og Rangers um hið ímyndaða
merkingarþrungin fyrir áhorfandann og eiga
samfélag manna.7 Hugtak Andersons um hin
þannig stóran þátt í hugmyndum okkar um þá
birtingarmyndum hennar
„ímynduðu samfélög“ sýnir fram á hvernig
merkingu sem við leggjum í sjónmenninguna.
s.s. þróun nasisma í seinni
hugmyndin um hið heilsteypta samfélag er
Goðsagnirnar eru einn megindrifkrafturinn í
7
Benedict Anderson, Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, Verso, London,
menningarsöguskoðun á þjóðernishyggju og ýktum
heimstyrjöldinni.
í raun tálsýn. Þjóðarhugtakið er þannig enn
skilningi okkar á því sem við „sjáum.“ Í gegnum
ein tilbúin ímyndin sköpuð af mönnum og
söguna komumst við að því hvernig allar
langt frá að vera heilagur (óbreytanlegur)
menningarafurðir eru hlaðnar merkingu og
sannleikur.8 Ímyndir eru þannig settar fram á
táknum – táknum sem ekki er einvörðungu
samfélag manna þar sem
ákveðinn hátt og við ítrekaðar myndbirtingar
að finna í inntaki hins ritaða máls. Þannig er
það er óhugsandi að allir
af t.d. þjóð, menningu og samfélagi verða til
t.d. algengt að heyra Íslendinga róma sérstöðu
goðsagnir um ólíkar þjóðir heims.9
Íslands hvað varðar óspillta náttúrufegurð,
smæstu þjóðir) deili sömu
hinn forna bókmenntaarf eða þjóðsagnaminni
skoðunum, geti þekkst eða
8
Sjá t.d. Benedict Anderson, sama rit. Þar bendir Anderson á að þjóðfélagið er aðeins til sem ímyndað
þeir einstaklingar sem mynda þjóð (allt niður í
haft samskipti við hvern
um álfa og huldufólk. Hinir „séríslensku“
annan. Hin heilsteypta þjóð
þættir eru dregnir upp og þeim haldið á
er þannig útópísk sýn
lofti þar til að úr verður goðsögn þjóðar,
á lýðræðið.
burtséð frá því hversu sannir (eða nálægt
9
hversdagsleikanum) þeir eru.11
Guðmundur Oddur, prófessor í grafískri hönnun við LHÍ, hefur skýrt frá því hvernig öll þau tákn sem nútíma Íslendingurinn telur náttúruleg, upprunaleg og séríslensk fyrirbæri í íslenskri menningu, hafi í raun verið ímyndasmíð tiltölulega fámenns hóps úr íslenskri yfirstétt á 19. öld. Minni víkinga, fornra hetju sagna og náttúrafla eru dæmi um þær ímyndir sem Fjölnismenn gripu til við ímyndasköpun þjóðarinnar og myndskreyttu með vættum úr þjóðsögum og ævintýrum og rómantískum landslagsmyndum. Sjá t.d. pistla og hugleiðingar Guðmundar Odds (Godds) á heimasíðu hans goddur.com.
10
Roland Barthes. Mythologies, þýð. Annette Lavers, London: Vintage, 1993.
11
Það væri athyglisvert að kanna hversu margir Íslendingar njóta í raun hinnar margrómuðu náttúrufegurðar, trúa á álfa og huldufólk eða hafa lesið Íslendingasögurnar.
13
Mæna
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
„Íslensk menning“ Þórhildur Laufey Sigurðardóttir [is/IS]
Menningararfurinn
12
Sigríður Matthíasdóttir, „Þjóðerni og karlmennska á Íslandi við upphaf 20.
„Sé nú hugsað um skerf Íslendinga
aldarinnar“, Þjóðerni í
til heimsmenningarinnar, er aðrar
þúsund ár, ritstj. Jón Yngvi
þjóðir eigi að virða, verður ein-
Óttarsson Proppé og Sverrir
Jóhannsson, Kolbeinn
sætt, hvað sitja skuli í fyrirrúmi.
Jakobsson, Reykjavík:
Í efnislegri og verklegri menningu,
119–132. Hér má einnig
tækni og iðnum, jafnvel í öllum
sanni Íslendingur. Þjóðerni,
Háskólaútgáfan, 2003, bls. benda á rit Sigríðar: Hinn
sjónlistum, hefur þeim lengst af
kyngervi og vald á Íslandi
verið ábóta vant. Hins vegar hafa
Háskólaútgáfan 2004.
þeir í bók-menntum og orðsins
1900–1930. Reykjavík:
13
Sigríður Matthíasdóttir,
listum varðveitt og skapað
„Þjóðerni og karlmennska
varanleg verðmæti.“14
aldarinnar“: bls. 119–120.
á Íslandi við upphaf 20.
14
Sigurður Nordal, Íslenzk menning – I. bindi. Arfur
Sagnfræðingurinn Sigríður Matthíasdóttir
Eins og áður hefur komið fram þá byggja
fjallar um hina íslensku þjóðernishyggju
þjóðernishugmyndir á þeirri ímyndun að þjóðin
í grein sinni „Þjóðerni og karlmennska á
eigi sameiginlegan menningararf sem hægt er
Íslandi við upphaf 20. aldarinnar“12 og vekur
að byggja á. Hin nostalgíska þrá sem birtist
athygli á því hvernig ímynd hinnar íslensku
okkur í íslenskri sjónmenningu er skýrt dæmi
þjóðar hafi verið skilgreind af, og út frá,
um þá viðleitni þjóðfélagsþegnanna að skil
fámennum hópi karlmanna úr efri stigum
greina sjálfsmynd sína út frá viðurkenndum
þjóðfélagsins á tímum sjálfstæðisbaráttu
hefðum samfélagsins sem þjóðin sem heild
við bókmenntaarfinn, þ.e.
landsins. Hugmyndir sem efla áttu þjóðernis
hefur komist að samkomulagi um að megi
goðsögnin um bókmennta
kennd landans voru sóttar til hins svokallaða
halda á lofti. Íslensk menningarsaga einkennist
gullaldarskeiðs Íslands. Hér var byggt á þeirri
af áherslum á bókmenntir og ritmál –
Þegar auglýsingamyndirnar
hugsjón að landið gæti orðið frjálst á ný og að
menningin er bókmenning. Tilvitnunin hér
eru skoðaðar sést hvernig
við endurreisn sjálfstæðisins gæti þjóðin
að framan er fengin úr riti Sigurðar Nordal um
loksins orðið aftur „hún sjálf“.13 Meginþorri
íslenska menningu frá 1942. Það er greinilegt
að bókum, blaðsíður bóka
þjóðarinnar átti þó lítið skylt með þeirri ímynd
að Sigurður telur bókmenninguna vera sér
að háum fossi og öðrum
sem varð grunnurinn að þeim þjóðernis
stöðu Íslendinga og þá „útflutningsvöru“ sem
hugmyndum sem Íslendingar byggja á enn
þjóðin eigi að einbeita sér að. Þessi hugmynda
fram settar sem „eðlilegt“
þann dag í dag. Þetta eru sömu þjóðernis
fræði, sem rekja má allt aftur til 19. aldarinnar,
og náttúrulegt fyrirbæri. Sjá
hugmyndir og sjá til þess að styrkja þá goðsögn
hefur ákvarðað, styrkt og skapað þá ímynd
að þjóðin sé órofa heild. Þannig bendir Sigríður
Íslands sem við þekkjum enn í dag. Í hugum
á hvernig hin íslenska sjálfsmynd hafi verið
Íslendinga markast menningin af bókmenntum
skilgreind sem andstæða hinnar kvenlegu
og hinu ritaða máli tog ætla má að ritlistin sé
sjálfsmyndar á 20. öldinni. Hvar er þetta forna
þjóðinni í blóð borin.15 Eftirfarandi tilvitnun er
borg UNESCO: Reykjavíkurborg
Ísland sem sífellt er verið að vísa til? Hefur það
fengin úr riti sem gefið var út 2011 í tengslum
í samstarfi við Félag íslenskra
í raun einhvern tíma verið til? Í raun felst
við umsókn Reykjavíkurborgar að titlinum
þetta afturhvarf til fortíðar í blekkingu um
Bókmenntaborg UNESCO.16 Ritið sem er veglegt og
að hægt sé að nálgast hina (náttúrulegu) heil
hlaðið ljósmyndum úr borgarlandslaginu hefst
steyptu sjálfsmynd þjóðarinnar.
á eftirfarandi orðum ritstjórans:
14
Íslendinga, Reykjavík: Mál og menning, 1942, bls. 30. 15
Í auglýsingaherferð fyrir Bókasýninguna í Frankfurt í október 2011 (en Ísland var heiðursgestur sýningarinnar) er áhersla lögð á hina náttúrulegu tengingu
þjóðina Ísland er bókstaflega tengd við náttúru Íslands.
myndmálið styrkir þessa tengingu, stuðlaberg verður
náttúrufyrirbærum, bók menntirnar eru þannig
t.d. heimasíðuna „Sögueyjan Ísland“ á slóðinni: http:// www.sagenhaftes-island.is/ 16
Auður Rán Þorgeirsdóttir (ritstj.), Reykjavík Bókmennta-
bókaútgefenda, 2011.
„Ísland er oft nefnt Sögueyjan
menningar og hvernig aðrar menningarafurðir sem byggja boðskipti sín á sjónrænum
og Íslendingar hafa löngum skilgreint sig sem bókmenntaþjóð. Bókmenntir eru án efa sterkasti þráðurinn í menningarsögu
17
Sama heimild, bls. 8.
18
Það er einnig athyglisvert að
þáttum hafa fallið út á jaðarinn.18
sjá hvernig þær bókmenntir
Nútímasamfélag okkar einkennist af sjón
sem byggja að mestum hluta
menningu þar sem sífellt meiri áhersla er lögð
á myndrænni framsetningu falla út á jaðarinn innan
á ímyndir, myndir og sýnileika á kostnað hins
bókmenningarinnar eins og
þjóðarinnar sem nam land á
ritaða máls. Sú staðreynd að hið sjónræna
til dæmis teiknimyndasögur
þessari norðlægu eyju á níundu
„ógni“ stöðugt meira hinu ritaða máli hlýtur
og barnabókmenntir.
að vekja okkur til umhugsunar um þá ímynd
öld og hóf þá að segja sögu sína og færa hana í skinn tveimur
19
W.J.T Mitchell fjallar t.d.
sem haldið er á lofti af íslenskri menningu.19
um hvernig hinar sýnilegu
Með aukinni áherslu á myndir og tákn,
myndir ógna í sífellu hefðbundu veldi hins ritaða máls
öldum síðar. Þessi mikla áhersla
í hversdeginum, eykst þörfin fyrir kunnáttu
á orðlist hefur fylgt þjóðinni æ
lesandans í að lesa úr þessum boðskiptum.
ávallt meiri áherslu á hið
Útlit og framsetning texta og mynda í t.d.
sjónræna. W.J.T. Mitchell,
síðan og er einn af hornsteinum í sjálfsmynd og sögu hennar [...].“
17
þar sem samfélagið leggur
Picture Theory, Chicago: The
bókmenntum, auglýsingum og á umbúðum
University of Chicago Press,
hvers konar, eru boðskipti sem snúast um menningarlegt gildi þess sem er miðlað,
1995, bls. 11–35. 20
Pierre Bordieu er einna
Þannig er hefðbundin hugsun í íslenskri
því hið sjónræna byggir á flóknu kerfi vísana
þjóðarvitund að skoða og fjalla um menningar-
og tákna sem við vinnum og flokkum út frá
sínar um hugtakið habitus,
söguna út frá hinu ritaða máli, en ekki t.d. út
samfélagslegri stöðu okkar og bakgrunni –
sjá nánar verk höfundar um
frá tónlist, sjónlist eða danslistum svo eitthvað
habitus okkar. Ef við leyfum okkur þannig
sé nefnt. Almennt er því talið að hönnun og
að efast um yfirráð ritmáls á hinum ýmsu
of Taste, þýð. Richard
útlit hins ritaða máls, t.d. í fagurbókmenntum,
sjónrænu þáttum menningar gæti skapast
Nice, London: Routledge,
sé aukaatriði og aðeins skraut fyrir hið ritaða
athyglisvert sjónarhorn á menningararf
mál, sama má gilda um myndlýsingar. Þannig
okkar Íslendinga og um leið á ímyndina
sem slíkan heldur á
er ef til vill hægt að útskýra þá miðlægu stöðu
af bókaþjóðinni.
samhengið, út frá hópum
sem bókmenntir hafa fengið innan íslenskrar
20
þekktastur fyrir kenningar
efnið: Distinction: A Social Critique of the Judgement
1986. Bourdieu er ekki að horfa á einstaklinginn
og ákveðnum sviðum innan þjóðfélagsins – við erum í tilteknum hlutverkum innan tiltekinna hópa og myndum sjónarhornið út frá þessu samspili þekkingar, umhverfis og uppeldis. Habitus er því allur sá bakgrunnur sem mótar hversdagslífið og sjálfsmynd hvers einstaklings (stéttskiptingin sem á sér stað daglega í gegnum tungumál og tákn).
15
Eftir VIGGÓ ÖRN JÓNSSON
Þegar ég var rosalega lítill fór ég í
Vinsamlegast athugið að þessi grein er um auglýsingastofur.
vinnuna með föður mínum sem var þá nýútskrifaður prentari og fylgdist með honum raða blýi. Og það var ekki einhver lowrun letterpress tilgerð heldur. Þegar ég byrjaði að vinna við auglýsingar voru sendar útprentaðar skissur í leigubílum bla bla bla bla heimurinn er búinn að breytast rosa hratt bla bla bla bla etc etc etc ...
17
Mæna
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
Fuck you, track changes Viggó Örn Jónsson [is/is]
Digitalíseringin er hins vegar engan veginn búin. Það sem hún hefur gert aðallega er að eyðileggja dobíu af sérfræðikunnáttu. Það er síðan hægt að detta í nostalgíuköst yfir því og kaupa sér repromaster en þá erum við svolítið að missa af punktinum.
upp, hægt og hægt, skilin milli fólks. Úr því við búum í Lilliput þar sem stórar auglýsinga
Digital er að breyta amatörum í semi–pro með
stofur eru 40 manns eru áhrifin af því enn
því einu að halda á græju. Fyrir 30 árum gat
meiri. Kvikmyndaframleiðsla er þannig hjá
hálfvitafrændi sólbaðsstofueigenda ekki hannað
okkur orðin jafn sjálfsagður og eðlilegur hluti
lógó. Ekki einu sinni ógeðslegt lógó. Nú getur
af daglegri vinnu eins og 3×20.
hinsvegar hvaða idjót sem er dregið saman nokkrar línur í InDesign og skrifað Brúnka á
Sjónvarpsauglýsingagerð (því það var það eina
milli þeirra og gert það gult og sent í prent.
sem hreyfðist) var unnin af „textafólki“ sem skrifaði handrit sem voru kynnt og seld og
Yfir þessu er hægt að frústrerast sem skorti
send svo í framleiðslu út í bæ. Þannig er það
á fagmennsku etc. etc. en þá erum við líka að
reyndar enn sums staðar en ég held, hvursu
missa af punktinum. Digital mun halda áfram
óvinsæl sem sú skoðun er, að það breytist.
að eyðileggja tæknilega sérfræðikunnáttu. Það er, held ég, punkturinn. Um leið endur
Grundvallarbreytingin liggur í motion grafík.
skilgreinir digital hvað það er sem við gerum,
Hún breytir vinnu grafískra hönnuða á aug
hver gerir hvað, með hverjum og hvernig.
lýsingastofu í grundvallaratriðum og breytir
Setjarar færðust úr prentsmiðjum og inn á
um leið auglýsingastofunni. Það er hægt að
auglýsingastofur. Það kostaði skrilljón að búa
setja efni í layout án þess að hafa hugmynd
til klippisvítu fyrir 20 árum. 300.000 króna
um út á hvað það gengur. Það sést að menn
lappinn sem ég er að skrifa á er tíu sinnum
voru ekki alveg með á nótunum, en það er
hraðvirkari en þær.
hægt. En það er ekki hægt að vinna motion grafík án þess að vinna með innihaldið og
18
Motion er orðið jafn stór hluti af vinnunni og
um leið er motion grafíker farinn að, ekki bara
það sem er prentað. Hjá mörgum miklu stærri
hanna, klippa og leggja upp hljóðmyndina,
hluti. Vegna þess að græjan verður stöðugt
heldur að vinna með framvindu og texta á
meira idiot proof og tæknilega kunnáttan
allt annan hátt en sá sem vinnur með still
minna og minna atriði eru það aðrir eigin
efni. Eins og týpísk ný störf eru þessi störf að
leikar sem ráða ferðinni. Breytingarnar leysa
hlamma sér á milli og ofan á nokkur gömul.
í starfi. Mér líður alltaf eins og ég sé kominn í herinn – þessi talar við þennan og þessi má bara tala við hinn og þessi má ekki færa þetta o.s.frv. Hver er t.d. ábyrgur fyrir vinnslu á ljósmyndum þessa dagana? Hver shoppar Við köllum þetta „að búa til kontent“ þessa
ef þarf að skipta um haus og fela hrukkur?
dagana. Þetta er ekki eitthvað sem var ákveðið
Hönnuður? Ljósmyndari? Hver veit?
á fundi heldur meira eitthvað sem við fórum smám saman að kalla það sem hét einu sinni
Við erum í þeirri áhugaverðu stöðu að það
textagerð. Myndgerðin sem heldur uppi narra
mega allir fikta í músinni og vaða inn á hvers
tívi í grafískri sjónvarpsauglýsingu, microsite,
annars starfssvið og allt vaðandi í tám til að
eða vefborðahelvítunum er „að búa til kontent“.
traðka á. Það er algengt þegar við klippum sjónvarpsauglýsingu að fjórir menn skiptist á
Íslenskar auglýsingastofur hafa því miður
að taka snúning. Og hví ekki? Breytingin er að
aldrei borið AD/CW teymið. Þau bera sig illa
gera störfin miklu miklu skemmtilegri. Hún
í vinnuflæðinu og það er mín skoðun að það
breytir okkur öllum sjálfkrafa í amatör hitt
hafi bitnað illa á hönnuðum almennt og
og þetta. Það er síðan okkar að kunna hina
haldið þeim frá kontent vinnunni. Og ábyrgð á
raunverulega vinnu og það er útkoman
kontenti er hin raunverulega ábyrgð á verkinu
– verkin – sem skilur á milli amatör og pro.
og um leið stjórn á verkinu. Tæknilega sérfræðikunnátttan sem er að Motion grafík fyrir vef og sjónvarp er, held ég,
gufa upp er ekki það sem skiptir máli þó hún
að breyta þessu. Hún gerir hönnuðinn jafn
virðist stundum vera það – ekki frekar en það
ábyrgan fyrir kontentinu og textamanninn.
er makki sem býr til góðan hönnuð. Það getur
Það er það sem Art Director þýðir í raun og
hvaða hálfviti sem er búið til lógó ef hann er
veru – ekki „hönnunarstjóri“ eða eitthvað
að gera það fyrir sólbaðsstofu frænda síns og
álíka, heldur hönnuður sem ber fulla ábyrgð á
fær borgað með ljósakorti.
kontenti – hvað það er, hvernig það er búið til og sér til þess að punkturinn komist til skila. Það er fátt skemmtilegra en að fylgjast með fólki á stóru kvikmyndasetti. Það er einn af fáum stöðum í auglýsingatengdum bransa þar sem fólk er enn með skýr afmörkuð hlutverk 19
Gylfi Ă“lafsson
Mæna
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
Undir oki séríslensku bókstafanna Gylfi Ólafsson [is/se]
Íslensku bókstafirnir eru að sumu leyti ok á okkur. Við getum ekki notað þá almennilega í sms-um, tölvurnar þarf að stilla á réttan hátt, líma þarf miða á lyklaborðin, ö-ið fellur á óþægilegan stað, tvöfalt lengri tíma tekur að skrifa broddstafi því þeir eiga ekki sér takka og þannig má áfram telja. Þó vefslóðir geti nú innihaldið séríslenska stafi geta netföng það ekki. Notandanafn á Twitter má ekki innihalda séríslenska bókstafi, ekki notandanafnið á Facebook heldur. Þetta setur þannig pressu á málsamfélagið og hnikar því í átt að því að nota orð sem ekki innihalda séríslenska bókstafi. Enginn með réttu viti færi að opna vefgátt eða verslun með nafni sem byrjaði á þorni eða öðrum sér íslenskum bókstaf. Enginn eftirtalinna vefslóða hefur selst enn sem komið er: Þróin.is – vefgátt þess vandfýsna. Æður.is – hágæðadúnn í sængur og kodda. Meððí.is – kruðerí fyrir kröfuharða. Bókstafirnir hafa áhrif. Og þó mörg ár séu liðin frá því að stuðningur við íslenska bókstafi í vefföngum var tekinn upp, hikar fólk enn við. Ísafjarðarbær, sem var stofnaður árið 1996 við sameiningu fimm sveitarfélaga, notar þannig enn isafjordur.is og hefur ekki keypt ísafjörður.is, hvað þá ísafjarðarbær.is. Þorsteinn.is, Þráinn.is, Þórhallur.is og Þórður.is eru laus til umsóknar, eins og Sigrún.is, Guðrún.is, María.is og Margrét.is, svo ég taki dæmi af handahófi.
22
Það er því áhugaverð spurning hvort foreldrar velji nöfn á börnin sín með þetta í huga. Velja nýburaforeldrar alþjóðlegri nöfn nú en áður? Ég gerði fyrir nokkrum árum litla rannsókn á þessu sem ég ákvað að dusta rykið af nú. Fyrst sendi ég skeyti til Hagstofunnar og fékk lista yfir 150 algengustu eiginnöfn (og fyrri nöfn tvínefna) kvenna og karla, skipt niður eftir aldri. Listinn náði fram til 2005. Með listunum fylgdu fjöldatölur. Samtals dekkaði gagnasafnið obbann af Íslendingum, rúmlega 220 þúsund nöfn. Þó það sé ef til vill ekki réttnefni, kalla ég séríslenska bókstafi þá sem ekki eru með í enska stafrófinu, það er á, ð, é, í, ó, ú, ý, þ, æ og ö – tíu bókstafir í allt. Sem smá hliðarskref skilgreindi ég svo sterkséríslenska bókstafi sem þá ofan greindra sem ekki eru myndaðir með broddi eða punktum, það er ð, þ og æ. Síðan settist ég við töflureikninn og fór að garfa. Fljótlega kom í ljós að nöfn hafa styst töluvert síðan snemma á síðustu öld. Það hefur haldist í hendur við aukningu í fjölda tvínefna, þó ég ætli ekki endilega að segja að þar séu sömu kraftar að verki. Það var því ljóst að ég gat ekki sett upp línurit með meðalfjölda séríslenskra bókstafa, því þá hefði lengd nafnanna haft áhrif. Mér fannst eðlilegra að deila í fjölda séríslenskra bókstafa með lengd nafna.
ý þ ýí ýö áé þí ö
ð
é ý á á ð æ
ó
ý þ ö ýíðóþé þ áéý öí þ þ í öé æ í ý
ð
í
æ æ 15,94% æð æ æ ð æ 23,16% ð þ æ ææ æ ð 15,94% æ æ æ ð æ 23,16% æ ð þ ðæ æ æ ææ ð 28,77% æ æ æ æ ð ð þ ææ æ 23,16% ð þ æ æ ðæ ææ æ ð 28,77% æ æ ð þ æ æ æ ðæ æ æ í úæ ðáæ 28,77% æ æ ð þþ íáð æ íý ý ææ ó þé í á þ ð æó þ í ðéý í ó þýö ú ý ýö þá í þ æ íý í æ ö æé ýóá ð þý þ í ý ý æ ý í ý ýý
ó æá
ý ó þ éð á æ í óýý ý æáá á é
ð
ð þ æþ þð ð
að skíra Þór í staðinn fyrir Þórður, þó séríslensku bókstafirnir séu einum færri. Ég tók því saman tíðni nafna sem hafa yfir höfuð einhvern séríslenskan bókstaf.
ðþ
æ æ ð
og hinn sýnir hlutfall. Í hvorum flokki eru
æ æ
Tveir flokkar eru sýndir hér. Annar sýnir tíðni
ð ð þð æþ ðþ
ðþ
ð þ
ð þ
þ ð
æ ð
En það segir ekki alla söguna. Það þýðir lítið
æ
æ æ ææ æ æ æ æ æ ð ð ð ð ð ð ð ðð ð ð ð ý þð ð ý ýí þ þ þæ ó öþ þæ þ þæ þ þæ þæ þæ þþ á æ þæ þ æ þ æ þ æ þæ þ æþ æ þ þ áýíð þ ý ýö öí þð þð þð þðöí þðþð þð þð æ æ æ æ æ æ ð ð ð ð ð ð ð ð ð þ þ þ þ þ þ á á þ æ æ ææ æ æ þ æ æ þ æ þ þ þ ð ð ð ð ð ð ð þ þ þ þ þ þ æ æ æ æ æ æ þð þð þð ó
þá þð á ó ð á ð ö í í í ó þ þ éí ý ú ý þ ðáþ ð é æð æ æ ðð þ ö íð ð æ ðþ þ ð æ ðþ ð æ æ ðþ ð æ ðþ æ ðþð ð þ æ ð æ þ ðþ æð ð ð æ æ ðþ þ þ æð æ ðþ ð ð ðæ æ ð þ ðþ ð æ æ ðþ þ ð ðþ æ ðþ ð ðþ æ æ ð þ æ æ þ þð ð ð ðþ
æ
ý
éý á æ
15,94%
ð þ
í þ ö
íæ í í í ð ð ú é þ íý ðæ æ æ þí æ ðéý ý ðá í í ð ð ðþ ðþ ð ðþ ð ð áú ð á í ýæ ææ æ æ æ æ íþ ó é é þ ýíðþ æ æ æ æ æ æ ææ í ó í ð á áé ð ð ð ð ðð ð ð ý é íí é þ ð þð ð þð ð ð ý ý á á þ áó ð ðþ áóæ ð þð þ ð ðþ ð ð ð þ ðð þá þ þð ð ðþð þð ð ðþð þð ð ð þð þð ð ð ð þ ð á íð æþ ðþ æþ ðþæþæðþþ ðþ þ þðþðþ æþæðþþ ðþææ
tveir undirflokkar; annar er fyrir hlutmengi sterkséríslenskra bókstafa og hinn fyrir sér
Fólk fættFólk fætt 1920Fólk fætt Fólk fætt Fólk fættFólk Fólk fætt Fólk fætt Fólk fætt Fólk fætt og fyrr Fólk fætt fætt 1961–1965 2001–2005 1920 og fyrr 1920 og fyrr 1961–1965 1920 og 1961–1965 fyrr 2001–2005 1961–1965 2001–2005
Fólkfætt fætt2001–2005 Fólk 2001–2005
íslenska bókstafi. Af skýringarmyndinni má ráða að meðal fólks sem fæddist árið 1920 eða fyrr voru séríslenskir bókstafir í rúmlega 70% nafna
Tíðni nafna Tíðni nafna Tíðni nafna
en sé barn á aldrinum 5 til 10 ára tekið af
með sterksérmeð sterksérmeð sterksér-
handahófi eru ríflega helmingslíkur á að í
þ þð þð ð
æ æ ð æ æ ð þæ æ þ ð þð ð þ þð ð ðþ ð
Fólk Fólk Fólk fætt fætt fætt 1961–1965 1961–1965 1961–1965
æ æ æþ ðþ ðþ ð
ðþ ðþ æ ðþ æ æ
ðþ ð ðþ æð ðþ æð æ
ýíí é þýýíá íé é þöá þöáíí ö
þ ýö þ þ ýö ýö
ý ý ý
í í í
ý ó þ ý óóéð áþ ýí ýýéðýáþ æ æ ýýéðýéá í áó æ ýý ý æá í áó á æááó áá éé æ á
ð þ ð þ ð þ
æ æ æ
æ æ æ
éý éý éýá á æ á æ æ
éý éý éý
é ýé ýé ý
éý éý éý
ýíí é þýýíá íé é þöá á þöíí ö
þ ýö þ þ ýö ýö
ý ý ý
í í í
ý ó þ ý óóéð áþ ýí ýýéðýáþ æ æ óýýéðýá æ á æáíí ááóýý á ýéé æááó á é æ á
óó ó
ýíí é þýýíá íé é þöá þöáíí ö
é ýé ýé ý
óó ó
ýý ý
éý éý éýá á æ á æ æ
ýý ý
ýý ý öþ öþöþ ó óéþé ö ö öýíðýóíþ ðýíéþ ð áýéáýéý þþáéþ öíöíþöí íþ þ þ þí þíöé éöé ö æææí í í ýý ý þ ýö þ þ ýö ýö
ýý ý þþ þ óéóé é ö ö öýíðýóíþ ðýíþ ðþ áýéáýéý þþáéþ öíöíþöí íþ þ þ þí þíöé éöé ö æææí í í ýý ý
ðð ðí ýí ýí ý éé é æðæðæð ý ý ý
ðð ð
ýý ý öþ öþöþ ó óéþé ö ö öýíðýóíþ ðýíéþ ð áýéáýéý þþáéþ öíöíþöí íþ þ þ þí þíöé éöé ö æææí í í ýý ý ðð ðí ýí ýí ý éé é
ýý ý öö ö
ýý ý
éý éý éýá á æ á æ æ
ýý ý
öö ö
í ó í þá ó íþ þá ó í áí ó ó ú éí ý íí í ýýó éí ý úú í ý þ éí éý ð þ éð ð þ ð ö éð ö ð ö
æ æ ð æ æ ð þæ æ þ ð þð ð þ þð ð ðþ ð
ðþ ð ðþ æð ðþ æð æ ð þð þð þ
þþ þ
ýý ý ý ýí í í þéþéþé ý þóóý ó þýþýþþþ ö ö ö í ðííðýííðýíý ýíðýíðþýíþ þþá þ á á ð þ þ þ þ áéáéáé öíöíöýí ý ý ýöýöýö ðð ð á á áá á á ææ æ ðð ð
öö ö
í ó íí þ á þá ó þá ó ó í í ó éí ý úíí í ýýó ú éí ý ú í ý þ éí éý ð þ éð ð þ ð ö éð ö ð ö
æææ æææ ð ðð ð ðð ð ðð þ þþ ð ð ð ð ðð ð ð ðþðþðþð ð ð ðþðþðþð þæ þð þþ þæ þð þþ þþ þþ ææ ææ ðð ðð æ æ æð æ æð æ ð
Fólk Fólk Fólk fætt fætt fætt 1920 1920 1920 ogog fyrr og fyrr fyrr
æææ
æ æ æ
æææ ð ðð ð ð ð þ þþ þ þþ ð ððð ð ð ð ð ðþðþðþð þæ þð þþ þþ ææ ðð
ð ðð
ðð ð þþ þ þþ ææþæ ðð þð ðþðþð
ðþðþðþ æææ
15,94% 15,94% 15,94%
ð ðð æææ
æ æ æð æ æ æðð æ æ æ ææ æ æ æ æ
óó ó
ýý ý ý ýí í í þéþéþé ý þóóý ó þýþýþþþ ö ö ö í ðííðýííðýíý ýíðýíðþýíþ þþá þ á á ð þ þ þ þ áéáéáé öíöíöýí ý ý ýöýöýö ðð ð á á áá á á ææ æ ðð ð
ýý ý ý ýí í í þéþéþé ý þóóý ó þýþýþþþ ö ö ö í ðííðýííðýíý ýíðýíðþýíþ þþá þ á á ð þ þ þ þ áéáéáé öíöíöýí ý ý ýöýöýö ðð ð áæ á áá á á ææ ðð ð öö ö í ó í þá ó íþ þá ó í áí ó ó éí ý úíí í ýýó ú éí ý ú í ý þ éí éý ð þ éð ð þ ð ö éð ö ð ö
heldur hægt á þróuninni.
ð þ ð þ ð þ
ú ú þú þá þá þá þ þ á á íððá íþ ð íþ þ ú ú þú þá þá þá þ þ á á íððá íþ ð íþ þ ú ú þú þá þá þá þ þ á á íððá íþ ð íþ þ
að skipta yfir í ensku. Ef eitthvað er hefur
23,16% 23,16% 23,16%
ú íú æ íáú æ í íáæý á æíý æýý æíýý æ ó ó ýæ æó íý ð íýýóðýý óýóýýð ó á óí ýð ý ýíá óð ð ð ííáð ð Fólk fætt 2001–2005 Fólk Fólk Fólk fætt fætt fætt 2001–2005 2001–2005 2001–2005
væðingin fór á yfirsnúning og bankarnir fóru
æ ææ æ æ æð æ æð æ ð æ æ æ
æ æ æ þ íáð ó þé þ íáð óí ðþííé ááþ íáð ð óí ðé þíéý í ð þí áðéýæíí ííá þ ð þáööéýæ é þ þáþ ý þíé í ý ý æþ ý ö æ þ ý é ý í þ ó íýý æöþþí ý þý þ ýýí ýó í æöþ ý ý ó í ö íí ðð ð
ú íú æ íáú æ í íááæý æíý æýý æíýý æ ó ó ýæ æó íý óðý íýýó ýð óýó ý ð áýý óí ýð ýíá óð ð ð ííáð ð
24
FólkFólk fætt 1961–1965 Fólk Fólk fætt fætt fætt 1961–1965 1961–1965 1961–1965
síðan lýðnetið kom til sögunnar, alþjóða
ðæ ðæ ðæ æ ææ ææ æ
æ æ æ þ íáð ó þé þ íáð óí ðþííé áþ íáð ð á óí ðé þíéý í ð þí áðéý í íá þ ð þáöéýæíéí þ þáö æþíé ý ý æþþ ý ý í þ ö ýæþé í ýó ý æ þ íý æöþí ýý þý þ ýí ýó ö þ ý í ý ó í ö íí ðð ð
ú íú æ íáú æ í íááæý æíý æýý æíýý æ ó ó ýæ æó íý óðý íýýó ýð óýó ý ð áýý óí ýð ýíá óð ð ð ííáð ð 1920 1920 1920 ogog fyrr og fyrr fyrr
virðist hafa komið á línurnar á síðustu árum,
ð þ ð þ ð þ
æ æ ý íþ íáð æ ó þéý íþ íáð óí ðþííéý íáþ íáð ð á óí ðé þíéý í ð þí áðéý í íá þ ð þáöéýæíéí þ þáö æþíé ý ý æþþ ý ý í þ ö ýæþé í ýó ý æ þ íý æöþí ýý þý þ ýí ýó ö þ ý í ý ó í ö íí ðð ð FólkFólk fætt 1920 og fyrr Fólk Fólk fætt fætt fætt
Það sem er áhugavert er að enginn hnykkur
æ æ æ
þ ýþö ýþö ýö
þ ýþö ýþö ýö
þ ýþö ýþö ýö
í íí í íí ú éú éúþéþ þíýíýíý þí þí þíææ ðéðýéæ ðýéý ý ý ý ææáæáí áí íí í ð ðð á áðá ð ð á á áí úí úíðúðýðý ý æææíþíþíþó óéóé é þ ýíþýíþ ð ðð í ðí ðí ðýíð éáð éáð é á ó ó ó á á á í í í í í í ý ý ýíí íí íí é éé ý ýý á áá á á á áóáóáó æææ þ þá þá á þ áþ áþ áíð íðíð
mælistikum fækki séríslensku bókstöfunum.
28,77% 28,77% 28,77%
áóæ áóáó ææ íæíæíæí í í
þ ó þýöþ óý þýöþ óý þýö ö ð ý þ ííö ð þ íö ð þ
ýþ ýþ þ ýóþ þýöþ óý þýöþ óý þýö ö ð ý þ ííö ð þ íö ð þ
ýþ ýþ þ ýóþ þýöþ óý þýöþ óý þýö ö ð ý þ ííö ð þ íö ð þ
í ýí úýí úý ú ú úþúþþ ó áæ áóáóáðéáðéáðé ææ í íí íæíæíæí áí áí á í íí í íí ú éú éúþéþ þíýíýíý þí þí þíææ ðéðýéæ ðýéý ý ý ý ææáæáí áí íí í ð ðð á áðá ð ð á á áí úí úíðúðýðý ý æææíþíþíþó óéóé é þ ýíþýíþ ð ðð í ðí ðí ðýíð éáð éáð é á ó ó ó á á á í í í í í í ý ý ýíí íí íí é éé ý ýý á áá á á á áóáóáó æææ þ þá þá á þ áþ áþ áíð íðíð
ó óó ð ðð
Í stuttu máli má segja að samkvæmt öllum
æææ
53,83% 53,83% 53,83%
ý æý æý æ
grunnskóla eru líkurnar milli 15 og 20%.
é éý éáý á æáý á ð æá á ð ð æ
ó óó ð ðð
é éý íþ éáý á íþþ æáý á í ð æá á ð ð æ
í í í
æ – milli 25 og 30 prósent, en í fyrstu bekkjum
þ þþ þíéþíéæ þíéææ ý ýý í íí ð ðð ð ð ðóýóýóý ú úú ðþ ðþ ðþ
ðþ ðþ ðþ
é éý íþ éáý á íþþ æáý á í ð æá á ð ð æ
ý ó þ ý óóéð áþ ýí ýýéðýáþ æ æ óýýéðýá æ á æáíí ááóýý á ýéé æááó á é æ á
inniheldur sterkséríslenskan bókstaf – ð, þ eða
ýö ð ó ýö ðþóþ á ýö ðþóöþ íá þ öþíá öí
ú úí ýö ð ó úí ýö ðþóþ áí ýö ðþóöþ íá þ öþíá öí
í ýí úýí úý ú ú úþúþþ ó áæ áóáóáðéáðéáðé ææ í íí íæíæíæí áí áí á í íí í íí ú éú éúþéþ þíýíýíý þí þí þíææ ðéðýéæ ðýéý ý ý ý ææáæáí áí íí í ð ðð á áðá ð ð á á áí úí úíðúðýáðýáðýáð ð æææíþíþíþó óéóé é þ ýíþýíþ ð ðð í ðí ðí ðýíð éáð éáð é á ó ó ó á á á í í í í í í ý ý ýíí íí íí é éé ý ýý á áá á á á áóáóáó æææ þ þá þá á þ áþ áþ áíð íðíð
handahófi á elliheimili beri eiginnafn sem
66,96% 66,96% 66,96%
æó æó æó
æúæí úæí ú ð ó íáð íáíð íóáóþþ é é éþ íí ú íúú þéáþáþá é é þí þíæ þí æ ý ýæ ý í íí ð ðð ð ð ðóýóýó ú úýðýúýðýð é éé ó óó ð ðð
hátt eru líkurnar á að manneskja valin af
æææ æææ æææ ð ðððð ð ð ðððð ð þ þæ þ þþ þ þæ þ æ þæ þææ ææþæ ææþæ ðð ð ðð þ þð ðþðþðæææ ðþðþðæææ þþ þ þþ þ þþ þææ æææ þþ þ æ ðð ð ðð ð þþ þ þþ þ æææ æææ þþðþð ð
72,90% 72,90% 72,90%
nafni þess sé séríslenskur bókstafur. Á sama
íslenskum íslenskum bókstafíslenskum bókstaf bókstaf
Fólk Fólk Fólk fætt fætt fætt 2001–2005 2001–2005 2001–2005
Hvað það er svo sem veldur því að séríslensku bókstöfunum fækkar og hefur fækkað síðan snemma á síðustu öld veit ég ekki um. (Svo nákvæmar sé að orði kveðið eru séríslenskir bókstafir algengari meðal eldra fólks en yngra. Þó nýleg sænsk rannsókn bendi til að menn sem bera nöfn sem enda á -y leiðist frekar út á glæpabrautir, og þó aldagömul íslensk þjóðtrú segi fjórðung bregða til nafns, verður að gera ráð fyrir að dánartíðni sé óháð nafni.) Á topplistanum eru enn engin nöfn innflytjenda, enginn Mateusz eða Iwona, svo að skýringin liggur ekki heldur þar. Ekki þar fyrir, með eru að sjálfsögðu á listanum innflutt nöfn frá ýmsum tímum, Anna er alþjóðlegt en eldgamalt í íslensku, Aron líka og Jason. Nú, tíu árum eftir að lýðnetið náði lýðhylli, hefur allt breyst hvort sem er. Hægt er að
æð ð
æ ð
æð
ðó
é
ðí ðí
éé é
é
é
ðóó á í ðö
é é
ðóó á ð óíá ðöö í
ðí
áá æ æ
ðíðí
ðó á öí
áá ææ
á æ
éé
á æ
ðí
ðó á öí
é
þ þ ý á æé ö
3,93% þþ
ðú á þý é ð æ úí ý úþí æö ð í
í
ðí þ í ð úð íúéý á þáýþ ý é é úí ýúí ýúþí úþí ææ öö
ý áý æá é æ éö ö
é
nöfnum á Íslandi. En það eru ekki tölvurnar
é íí ðð þúúí íúýí ý ð ðþ ð éí á áþáþýþý ýé é éé úíúýíúýí ýúþúíþúíþí æææ ö öö í
ý á æé ö
Séríslensku bókstöfunum fækkar í manna-
é ððíí þþúúíííí ýý ðð éé áá þþýý éé úúííýý úþúþíí æ öö æ
4,89%
þ
olnbogabörn tækninnar.
ýý áý æááé æ æ ééöö ö ý á æé ö
é ðí þú í í ý ð é á þý é úí ý úþí æö
Pétur, Guðrún og Þrúður, án þess að verða
11,12%
yfirstaðið, núna geta börn heitið Davíð og
11,12% 13,60%
íslenskum bókstöfum. Kannski er það versta
13,60% 11,12% þ 15,13%
stafi á öll lyklaborð og eiga vefsíðu með sér
13,60% þ 15,13%
15,13%
senda ð og þ í sms-um, skrifa íslenska bók-
sem eru að bola þeim út heldur eitthvað allt annað. Hvað það er, verður einhver gáfaðri
Fólkfætt fætt FólkFólk fætt fætt 1920 og fyrrFólk 1920 og fyrr 1920 1961–1965 og fyrr
en ég að komast að.
æ ð
æ ðæ ð ð
æ ð æð ðæ ð ð
æð ð æð ð
ó
æ ðð ð
é
é
áá æ æ
ðíðí
éé é
é
é
ðí
ó ð á öí
é
á æ
ó ðó ð ðöó áá ö íí
æ
2,81% þ
ð æ æ ð
3,93% þ 2,81% þ
4,89% þþ 3,93% þ
2,81% þ
ð
þ
áá ææ
ðí ðí
é é
á æ
ðí
é
ý á æé ö Fólk fætt 1961–1965 2001–2005
ð æ
þ
ýý áá ý æ æáé æé éöö ö Fólk Fólk Fólk fætt fætt fætt 2001–2005 1961–1965 1920 og fyrr
æ
4,89%
ý áý æáé æ éö ö Fólk Fólk fætt fætt 1961–1965 1920 og fyrr
3,93% þ
ý á æé ö Fólk fætt 1920 og fyrr
ðú á þý éæ ð úí ý úþí ðæ ö
ý þ þá æé ö
ðí þ í ð ú í éý á þý é úí ý úþí æö
4,89% í 11,12%
ðó á ðöóí á öí
÷ lengd nafn ÷
í
í
ðó á öí
Fólk Fól 196 19
÷ lengd nafns SéríslenskirSéríslenskir bókstafir Séríslenskir ÷ bókstafir lengd nafns ÷bókstafir lengd nafns Sterkséríslen St
13,60% 11,12%
é ððí í í í þþ ð ðúðúúí íééýý á áþáþýþýý é éé úíúýúí íýýúþíúþúþí í ææ æ ö öö þ
é ðí ðíí í þþ ð úð íúéýí éý á þáýþ ý é é úí ýúí ýúþí úþí ææ ö ö
15,13% 13,60% 11,12%
þ
15,13% þ 13,60%
15,13% é ðí í þ ð ú í éý á þý é úí ý úþí æö
Fólk fætt Fólk fætt fætt Fólk fætt Fólk Fólk fætt fætt Fólk fætt Fólk fætt 1961–1965 Fólk Fólk fætt 2001–2005 1920 og fyrr 1961–1965 2001–20051920 og fyrr 1961–1965 2001–2005 2001–2005
Fólk Fólk fætt fættog fyrr Fólk Fólk fætt fættFólkFólk Fólk Fólk fætt fætt Fólk Fólk fætt fætt fætt Fólk fætt 1920 fættfætt 1961–1965 Fólk fætt Fólk 2001–2005 2001–2005 1920 og fyrr 1961–1965 1920 og fyrr2001–2005 1961–1965 1920 og fyrr 2001–2005 1961–1965 2001–2005
25
Syndafallið hefst alveg eins þar sem skriftin skrifar manninn, þegar
1
asp?id=4772, sótt 8/11/2011
óhlutbundin teiknin endurvarpast inn í tilveru manna og móta þá miklu meira en mennirnir þau nokkru sinni. Teiknin taka alltaf yfir
http://visindavefur.hi.is/svar.
2
Jacques Derrida, „Plato's Pharmacy“ í Dissemination,
líf og menningu og það er aðeins með endurtúlkun og breytingu á
þýð. Barbara Johnson,
teiknunum sem unnt er að komast undan þeim gömlu til þess eins að
Chicago: Chicago UP,
mótast af þeim sem öðlast hafa gildi fyrir tilstilli viðburðar sem veldur
á þýðingu Johnson.
straumhvörfum, án þess að menn sjái það endilega strax.
1981, bls. 89, þýðing mín
3
Roland Barthes, Skrifað við núllpunkt, þýð. Gauti Kristmannsson og Gunnar Harðarson, ritstj. Ástráður Eysteinsson, Reykjavík: Bókmenntafræðistofnun HÍ,
Krossinn er dæmið stóra, áður aftökutæki, síðar tákn um náð og miskunn, fórn Guðs fyrir mennina. Jorge Luis Borges sýndi það af tæru innsæi er hann lét trúboðann vakna í smá sögunni, vakna við hamarshöggin utan við kofann þar sem frumbyggjarnir voru að smíða kross, kross fyrir hann. Frelsarinn var jú kominn til þeirra. Trúboðinn ætlaði að skrifa tilveru sína á heiðingjana og þeir samþykktu þetta nýstárlega húðflúr en vildu gefa því ósvikna merkingu; fórnin og frelsunin þurftu að eiga sér stað, aðeins hjá þeim, veruleikinn var löngu skrifaður. Við afbyggingu upprunans í Apóteki Platóns bendir Derrida á að egypski guðinn Þót, „ritari guðanna og guð þekkingar“ eins og segir á Vísindavef Háskóla Íslands, að hann geti aðeins flutt boðin, hugsanir Hórusar.1
„Þót getur aðeins orðið guð hins skapandi orðs fyrir tilstilli nafnhvarfa, með sagnfræðilegri tilfærslu, og stundum með ofbeldiskenndum undirróðri.“2 Umskipti, ummyndun einhverrar hreinnar hugmyndar í veruleika teikna sem í sjálfu sér merkja ekkert, en innihalda samtímis merkinguna alla. Það sem meira er þau búa hana til. Roland Barthes finnur „rúm milli tungunnar og stílsins, […] annan formlegan veruleika: Skrift.“3
2003, bls. 46.
Mæna
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
Sambærileg sérstaða Gauti Kristmannsson [is/IS]
Hún getur verið fals, hún getur verið endur
Sambærileg sérstaða felur í sér að sjálfsmynd
tekning, klisja, aðeins mynd af sjálfri sér líkt
skaparans, neytandans, notandans er í for
og lík manna eru aðeins myndir af liðnum
grunni en form hinnar „fornu frægðar“ er sú
mönnum, í besta falli er skriftin líkamlegt
undirstaða sem upphefur hann, gefur sjálfi
Gotthold Ephraim Lessing“ í
listaverk eigin lífshátta, í því versta afskræming
skaparans gildi, tilvísunargildi, í raun og veru
bókinni Hvað rís úr djúpinu?
illvirkjans sem skrifaður er upp alla daga í sjón-
áruna hans Walters Benjamins sem hann taldi
ritstj. Birna Bjarnadóttir,
varpshelli Platóns.4 Sjónvarpið og tölvan húð-
að glataðist við fjöldaframleiðslu listaverksins.
Reykjavík: Háskólaútgáfan,
flúra okkur upp á hvern dag með nákvæmlega
Benjamin skilgreindi áruna svo:
2002, bls. 31. Þetta var hins
4
mannsins sem mynd í grein minni „Að deyja fallega. Hin nýja fagurfræði orðsins hjá
Guðbergur Bergsson sjötugur,
vegar að sjálfsögðu tilvitnun
sama hætti.
í grein eftir Hans Belting
„Fjölföldunartæknin losar það Tungumálið býr nefnilega til atburðina. Skriðufall í náttúrunni gerðist ekki nema frá því sé sagt; fyrir okkur mennina gerðist ekkert á tunglinu fyrr en menn komu þangað og eftir að sá síðasti fór hefur þar verið tíðindalaust þar
„Aus dem Schatten des
sem fjölfaldað er úr tengslum við
Todes. Bild und Körper in
hefðina. Um leið og hún fjölfaldar
Der Tod in den Weltkulturen
eftirmyndina kemur eintakafjöldi
Constantin von Barloewen,
í stað einstæðrar tilvistar“.
den Anfängen“ í bókinni und Weltreligionen, ritstj. Frankfurt/M: Insel, 2000,
6
með öllu, nema kannski í barnasögum þar sem tunglið er tilbúið svið, myndhverfur mannheimur.
Ég tæpti á þessu með lík
Það er þessi einstæða tilvist sem er í raun fölsunin, áran er rétta líkingin hjá Benjamin
bls 123. 5
Oft hef ég vísað til rómverska skáldsins og bókmenntafræðingsins
Mennirnir segja í sífellu frá því sem gerist í
því ára vísar upphaflega til mannslíkama
Hórasar sem skilgreindi
kringum sig en þeir skrifa sína eigin gerð hver
og allir mannslíkamar eru að formi til og
þessa aðferð fræðilega; hún
um sig; mismunurinn litli er allt sem felur í sér
nánast 100% erfðafræðilega nákvæmlega
nýjungina, nýtt form á skriftinni. En samtímis
eins og hver annar, mismunurinn felst í
lesið hana og skilið löngu
leita þeir sífellt staðfestingar í skriftinni, fyrri tíðar
einhverjum erfðafræðilegum prómillum,
áður en þeir sáu hana. Sjá
skrifum, teiknum og táknum, allt er endurskapað
smáatriðin eru kannski stór í okkar augum,
á forsendum formsins sem á undan kom. Þar
en við þurfum að læra að sjá þau eins og
the Construction of National
er oft mikilvægt að forðast samanburðinn
við skiljum þegar við sjáum fólk af öðrum
Literatures in Britan and
þrátt fyrir tilvísun.5
kynþáttum og þekkjum vart í sundur; það tekur tíma að læra mismuninn.
Við endursköpum sífellt með því að mynda tengingar við það sem gefið hefur merkingu
Áran er samt réttlæting einstaklingshyggju lista
fram að því, en til að samsama sig því sem
manna sem annarra, við yfirfærum mismuninn
skapað er þarf að rjúfa sambandið að hluta,
á okkur og finnum sjálfið okkar í honum, hann
tengingin er aðeins til samanburðar og stað
er það sem er afgerandi og einstætt.
festingar á gildi hins nýja, ekki bein fyrirmynd.
28
er svo einföld og áhrifamikil að flestum finnst þeir hafa
t.d. í Literary Diplomacy I. The Role of Translation in
Germany 1750–1830, Frankfurt/M: Peter Lang, 2005, bls. 41.
Marshall MacLuhan hélt því fram að prent
Eftir því leita öfgamenn allra sviða, vonir
verkið, stöðlun þess og fjöldadreifing hefði
þeirra og þrár standa til raunverulegrar sér
gert sérstöðuna fyrst mögulega. Í fyrstu alveg
stöðu frá fjöldanum og þeir átta sig ekki á
öfugt viðBenjamin, mætti túlka, hin einstæða
því að með því leita þeir afbrigðileikans sem
Örnólfur Thorsson, ritstj.
ára hins einstaka höfundar og sérstaða þjóða,
kannski verður að samþykktu formi eða skrift,
Hjálmar Sveinsson.
tungna, hefða verður fyrst til þegar hægt er að
sagan geymir mörg dæmi um það; en á meðan
fjölfalda fyrir tiltekinn markað. Hann segir:
hún er fyrir utan er hún ekki sambærileg og
6
Walter Benjamin, Listaverkið á tímum fjöldaframleiðslu sinnar, Þrjár ritgerðir. Atvik 2, þýð. Árni Óskarsson og
Reykjavík: Bjartur/ Reykjavíkur Akademían, 2000, bls. 14 – 15.
þar með er hún útilokuð.
„Prentið skapaði þjóðlega einsleitni og miðlæga ríkisstjórn, en einnig einstaklingshyggju og andstöðu við ríkisstjórnina sem slíka“.7
7
Þetta er það sem við köllum menningu í víð ustum skilningi, það er hin sífellda merkingar-
Marshal McLuhan, The Gutenberg Galaxy, [1962], Toronto: Toronto UP, 1997, bls. 235.
sköpun á því sem er nánast hið sama og til að gefa leitinni sjálfri sína merkingu þarf hún að innihalda sérstöðu sem þó er sambærileg
Fjölföldunin gerði þannig kleift að afmarka sig
við aðra sérstöðu allra leita, allrar menningar.
og búa til, kannski ekki áru listaverks, en áreiðan lega tilfinningu einstæðrar tilvistar bæði einstak
Við, einstaklingar og hópar, finnum okkur
linga og þjóða; einstæð tilvist er grunnskilningur
ævinlega sjálf í því sem við sjáum í öðrum,
sjálfsmyndar bæði einstaklinga og þjóða.
hvort sem það er til samsömunar eða afmörkunar, við erum kannski bara, þrátt fyrir
Allir þessir einstaklingar og allar þessar þjóðir
allt, aðeins tvíundartákn í grunninn og allt
eru samt nánast eins. Sérstaða sem byggðist
sem við bætum við er tilraun til að komast út
á öðru væri óþolandi og færi út í það sem enn
fyrir þau, en hrollvekja tilverunnar felst í því
er kallað afbrigðilegt.
að við getum aðeins gert það á forsendum tvíundarinnar, 1 og 0, þar sem núllið er jafn
Þegar sérstaðan verður raunveruleg bregst hið
mikilvægt og einn.
sambærilega í einstaklingum og hópum oftast illa við. Sérstaðan verður að hafa tilvísun til
Vonandi er þetta vitleysa.
sameiginlegra forma eða skriftar sem samþykkt er, því vissulega geta sum form, sumar tegundir (for)skriftar fallið úr náðinni og orðið grunnur ósvikinnar sérstöðu og þar með afbrigðileika.
29
Mæna
30
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
Hagsælda hrímhvíta móðir Íris Ellenberger [is/sui]
Þótt Íslendingar teljist í hópi
eigi að teljast fjölmenningar
Tungumálið varð jafnframt
smáþjóða verður seint sagt
samfélag. Eins og margoft hefur
samnefnari fyrir menningu,
að hógværð einkenni landann
komið fram eiga þessar lífseigu
aðallega fornbókmenntir
þegar hann ber sig saman við
hugmyndir um hreinleika og upp
Íslendinga sem nutu nokkurrar
fólk af öðru þjóðerni. Þá er
runaleika rætur að rekja aftur til
hylli meðal norrænna mennta
sjaldnast langt að bíða eftir stað
sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar.
manna. Þegar á leið varð
hæfingum um að Íslendingar
Séríslensk tunga reyndist hentugt
þjóðveldisöld að gullöld þar
séu einhvern veginn sérstakir,
vopn því hún samræmdist kenn
sem lýðræði ríkti og framlag
þeir tali t.d. upprunalega tungu
ingum nokkurra hugmynda
Íslendinga til heimsbókmennta
forfeðranna og séu umkringdir
smiða þjóðernisstefnunnar í
var fest á blað. Þannig hlaut
hreinni, mótandi náttúru. Því til
Evrópu um eðli þjóða. Má nefna
sjálfstæðiskrafan betri
samræmis má varla fjalla um inn
kenningar Johann Gottfried von
hljómgrunn meðal danskra
flytjendur í fjölmiðlum án þess
Herder um tungumál sem helsta
stjórnvalda því Danir véfengdu
að einnig sé fjallað um íslensku
einkenni og undirstöðu þjóða og
ekki glæsta fortíð Íslendinga og
kunnáttu þeirra. Ennfremur draga
hugmyndir Johann Gottlieb Fichte
töldu að hjálendan varðveitti
fáir þau rök í efa að takmarka
um mikilvægi „upprunalegra“
þeirra eigin menningararf.
skuli innflutning erlendra ríkis
tungumála. Á grundvelli slíkra
Til að réttlæta sjálfstæði lögðu
borgara, sér í lagi frá löndum
kenninga gátu forkólfar sjálf
„ímyndasmiðir íslenska
utan Vestur-Evrópu, til að vernda
stæðisbaráttunnar rökstutt að
þjóðríkisins“, eins og
örsmáa, íslenska og umfram allt
Íslendingar væru ein þjóð með
Guðmundur Hálfdanarson
hreina þjóð. Slíkar hugmyndir eru
eina „upprunalega“ tungu og ættu
sagnfræðingur kallar þá, sífellt
furðu lítið gagnrýndar þótt Ísland
því rétt á að lúta eigin stjórn.
ríkari áherslu á tilkomumikla 31
Mæna
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
Hagsælda hrímhvíta móðir Íris Ellenberger [is/sui]
fornöld Íslendinga og einnig
Þessir eiginleikar voru jafnframt
á 18. öld en náði vissu hámarki
órofið samhengi sögunnar frá
grundvöllurinn að því samfélagi
öld síðar. Tungumálið varð að
gullöld til samtíma. Þar gegndi
sem einstaklingurinn skapaði sér.
„hreinsa“ af öllum erlendum
íslensk tunga lykilhlutverki. Hún
Hér á Íslandi hófst málflutningur
áhrifum og úr varð nokkurs
tengdi Íslendinga samtímans við
um sérstakan íslenskan kynstofn
konar nýsmíði sett saman út máli
kappa gullaldarinnar og renndi
snemma á 20. öld með bók Jóns
bændafólks og fornnorrænu. Eins
stoðum undir rétt þeirra til að
Aðils Íslenskt þjóðerni frá 1903.
og Gísli Pálsson mannfræðingur
lifa og starfa í sjálfstæðu þjóðríki.
Þessi kynstofn átti að sameina
benti á öðlaðist þetta tungumáli
Samkvæmt kenningunni töluðu
bestu eiginleika tveggja merkra
næstum eigið líf á 20. öld. Það var
Íslendingar mál forfeðranna og
arískra stofna, vitsmuni Kelta og
ekki samskiptatæki heldur stóð
gátu lesið fornbókmenntirnar
framsækni Germana. Íslendingar
utan sjálfsmyndar Íslendinga
hjálparlaust. Íslenskan hafði
áttu þannig ekki langt að sækja
sem sjálfstæð eining sem ekki
varðveist í óspillt í þúsund ár.
einstaka hæfileika. Mikilvægt
mátti brjóta gegn. Eftir því sem
Einangrun landsins átti að hafa
þótti að hlúa að meintum
leið á öldina fór orðræðan
varðveitt hana í upprunalegri
erfðafræðilegum eiginleikum
um tungumálið að snúast
mynd og hún var því laus við
þjóðarinnar. Íslendingar byggðu
um hreinleika hennar. Hinu
erlend áhrif og umfram allt
framtíð sína á sömu eðlislægu
ákjósanlega máli var lýst sem
hrein. Ennfremur hafði meint
þáttum og lagt höfðu grunninn
„hreinu“ á meðan óæskilegur
samskiptaleysi við útlönd varð
að glæstri fortíðinni. Þannig
talsmáti þótti óhreinn eða sýktur.
veitt hið einstaka íslenska
tengdu bæði blóð og tunga
kyn. Íslendingar voru hreinir
Íslendinga samtímans við
afkomendur víkinga og Kelta.
meinta gullöld þjóðarinnar og lögðu sitt á vogarskálarnar
Eins og Unnur Birna Karlsdóttir
til að rökstyðja tilvist sjálfstæðs
sagnfræðingur hefur rakið þá voru
íslensks þjóðríkis.
hugmyndir um sérstakan íslenskan kynstofn ekki sjálfsprottnar
Hugmyndir um hreinleika
frekar en þjóðernishyggjan. Þær
íslenskrar tungu og kynstofn settu
sóttu fyrirmynd sína til ríkjandi
sitt mark á íslenskt samfélag og
hugmynda um að einstaklingar
stjórnmál og kölluðu á viðbrögð
erfðu alla sína eiginleika, kosti
til að varðveita þessa dýrmætu
og galla frá forfeðrum sínum.
arfleifð. Málhreinsun hófst þegar
32
Á sama tíma og málhreinsunar
heldur einnig að „íslenskur kyn
ríkisborgararéttar árið 1955 var
menn börðust gegn sýktu máli
stofn“ gæti „óhreinkast“. Svipuð
það einmitt raunin að skilyrði um
stóðu íslensk stjórnvöld í
viðhorf lágu að baki kröfum
lengd búsetu var mismunandi,
stappi við að vernda meintan
íslenskra stjórnvalda um að
þrjú ár ætti umsækjandi íslensk
hreinan kynstofn. Var það ein
hörundsdökkir karlar yrðu ekki
skyldmenni, fimm væri hann frá
helsta ástæða þess að íslensk
meðal starfsmanna varnarliðsins
Norðurlöndunum og tíu ár fyrir
stjórnvöld neituðu að taka við
á Keflavíkurflugvelli. Verndun
aðra umsækjendur.
flóttamönnum úr röðum gyðinga
hins meinta íslenska kynstofns
þótt þau hafi opinberlega notað
var því opinber stefna stjórnvalda
Þannig var skýr greinarmunur
efnahagsleg rök til að réttlæta
a.m.k. fram á 7. áratuginn.
gerður á umsækjendum eftir því hversu blóðtengdir þeir voru
ákvörðunina. Ennfremur settu íslensk stjórnvöld þau skilyrði við
Veiting íslensks ríkisborgararéttar
þjóðinni. Þar að auki samþykkti
veru bandarísks setuliðs á Íslandi
var einnig mótuð af þessari
Alþingi við endurskoðun ríkis
árið 1941 að
afstöðu. Fyrstu lög um atvinnu
borgararéttarlaga árið 1952 að bætt
réttindi útlendinga voru sett árið
yrði inn klausu sem hljóðaði svo:
„íslenska kynstofninum stafaði engin hætta af hernum … að aðeins yrðu hvítir menn í ameríska setuliðinu …“
1927 í þeim tilgangi að vernda atvinnumöguleika Íslendinga með því að skylda vinnuveitendur til að láta þá ganga fyrir um alla vinnu. Þessi lög giltu um alla erlenda ríkisborgara. Hins vegar var gerður skýr greinar
til að fyrirbyggja barneignir
munur á umsækjendum um
svartra manna með íslenskum
ríkisborgararétt eftir þjóðerni.
konum. Að sama skapi lýstu
Ríkisfang var veitt með lögum til
ýmsir greinahöfundar yfir
ársins 1998 og voru ávallt gerðar
áhyggjum sínum af barneignum
minni kröfur til þeirra sem tengdust
íslenskra kvenna með erlendum
Íslandi blóðböndum eða komu
sjómönnum og farandverka
frá hinum Norðurlöndunum.
mönnum. Var þá kynlíf utan
Þegar Alþingi kom sér saman
hjónabands ekki eina áhyggjuefnið
um ákveðnar reglur um veitingu
33
Mæna
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
Hagsælda hrímhvíta móðir Íris Ellenberger [is/sui]
Rannsóknir á umræðunni í kringum ofangreindar laga breytingar hefur leitt í ljós að ríkisborgararéttur þótti veita aðgang að þjóðerninu og reynt var að tryggja að það „mengaðist“ ekki af erlendum áhrifum. Ríkis borgararétturinn þótti ennfremur
„Þeir, sem heita
verðmæti sem ekki skyldi sóa. Hann var tilfinningalegs eðlis
erlendum nöfnum, skulu þá ekki öðlast íslenzkan ríkisborgara rétt með lögum þessum
og krafðist þess að handhafar uppruna héldu sérkennum
hans hefðu náin blóð- eða
sínum en öðluðust jafnframt
tilfinningatengsl við land og þjóð.
menningarlega færni í nýja
Innflytjendur gátu því orðið hluti
fyrr en þeir hafa fengið
samfélaginu. Hins vegar er ekki
af íslensku þjóðinni þrátt fyrir
íslenzk nöfn samkvæmt
að sjá að nefndarmönnum sem
lífseigar hugmyndir um hreinan
mæltu með breytingunum hafi
íslenskan kynstofn. Hins vegar
verið það létt. Í greinargerð
voru nýir íslenskir ríkisborgarar
með frumvarpinu sem varð
krafðir um samlögun með hefðum
að lögum árið 1996 er að finna
og gildum þjóðarinnar og skyldu
Þetta ákvæði var umdeilt sér
ítarlegan kafla þar sem íslensk
þeir því afmá öll ytri, og jafnvel
í lagi vegna þess að íslenskir
nafnahefð er mærð, hún talin
innri, merki um erlendan uppruna.
ríkisborgarar tóku gjarnan upp
hluti af sjálfsmynd Íslendinga
Ríkisborgararéttarlögin gegndu
ættarnöfn í trássi við manna
og lýst yfir áhyggjum af fjölgun
þannig mikilvægu hlutverki í því
nafnalögin. Þó náðist ekki nægur
ættarnafna sem hefðu óæskileg
ferli að gera fólk af erlendum
stuðningur til slaka á kröfunum
áhrif á varðveislu íslenskrar
uppruna ósýnilegt á „hreinu“
fyrr en á 9. áratugnum og árið
hefðar. Greina má það viðhorf
yfirborði þjóðarinnar. Hins
1996 voru loks allar skyldur til
að erlend ættarnöfn myndu
vegar þótti það misauðvelt og
nafnabreytinga máðar úr lögum.
spilla sérkennum þjóðarinnar
ríkisborgararéttarlög endurspegla
Um það leyti var aðlögunar
en nefndarmenn voru knúnir
að það var álitið fara eftir uppruna
stefnan að ryðja sér til rúms
til að breyta lögunum því krafa
hversu auðveldlega innflytjendur
þar sem lögð var áhersla á
um nafnbreytingu þótti jaðra við
voru taldir samlagast íslensku
að einstaklingar af erlendum
mannréttindabrot.
þjóðerni. Þeir sem tengdust
lögum nr. 54 27. júní 1925, um mannanöfn“.
34
Íslandi blóðböndum voru taldir eiga auðveldast með að „verða Íslendingar“, síðan Norðurlandabúar og loks aðrir erlendir ríkisborgarar. Hugmyndir
„Í gagnkynhneigðri orðræðuhefð eru sam kynhneigðir í stöðu „hinna“ eða „the
hugmyndum þá benda aðrir á að áhrif hnattvæðingarinnar séu einmitt þveröfug; að í heimi sem ýtir undir einsleitni með útbreiðslu sömu hugmynda,
um meintan hreinan, íslenskan
others“, en gagnvart
kynstofn hafa vafalaust haft
sjálfsmynd sem hverfist
samfélög við að undirstrika
áhrif á goggunarröðina.
um þjóðerni eru það út
sérstöðu sína.
Nú er sagt að öldin sé önnur
lendingar, helst þeir sem
hátta og menningar leitist
Á Íslandi virðist sem hugmyndir
og Ísland orðið fjölmenningar
eru ólíkir okkur í útliti og
samfélag. En raunin er sú að
háttum [sem] skipa sæti
móti almenna umræðu um
hugmyndir þjóðernishyggjunnar
hinna framandi.“
innflytjendur á Íslandi. Sé tekið
móta enn afstöðu Íslendinga
um hreina tungu og uppruna
viðtal við útlending er það nær undantekningarlaust tekið fram
til útlendinga í samtímanum á grundvelli óorðaðra og ómeð
Þótt því sé haldið fram að
ef sá talar „góða“ íslensku, eins
vitaðra forsendna um þjóðernið.
hnattvæðing með auknum
og það þyki einhvers konar
Þorgerður Þorvaldsdóttir bendir
samskiptum og fólksflutningum
gæðastimpill. Eflaust könnumst
á að sjálfsmyndarpólitík var eitt
milli landa grafi undan slíkum
við öll við hugmyndir um að
aðalhreyfiafl 20. aldarinnar og á Íslandi hafi hún umfram allt snúist um þjóðernið. Sjálfið er sífellt að bera sig saman við „hina“ og tilvist „hinna“ styður hug myndir um að „við“ séum einstök.
35
Mæna
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
Hagsælda hrímhvíta móðir Íris Ellenberger [is/sui]
Ísland sé svo viðkvæmt að það
Þótt hugmyndir arfbótafræðinnar
af hreinni tungu og upprunalegum
þoli ekki nema mjög takmarkaðan
hafi á síðustu áratugum þótt um
bókmenntaarfi sem helsta
innflutning útlendinga til landsins.
margt varhugaverðar þá ómaði
þjóðareinkennið. Þannig hefur
Bakvið slíkan málflutning liggja
enn eftir af henni í því land
hreinleikahugmyndinni verið
gjarnan hugmyndir um að við
kynningarefni sem Tinna og
viðhaldið þrátt fyrir breytingar á
séum svo fá að við þolum ekki
Þorgerður skoðuðu. Þær benda á
þjóðernissjálfsmynd Íslendinga.
að blanda blóði við útlendinga
að þar sé vísað til hugmynda um
í of miklum mæli. Íslendingar
„hreinan“ kynstofn. Hið „hreina“
Sannarlega er erfitt að meta
myndu deyja út ef hið sérstaka
skýri meinta fegurð íslenskra
hversu mikil áhrif augnaráð
íslenska kyn blandaðist erlendu
kvenna. Fegurðin byggist á
ferðamanna og ímyndarsmíð
kyni um of. Slíkar hugmyndir
genunum, náttúrunni og hreinum
stjórnvalda hafa á sjálfsmynd
byggjast augljóslega á forsendum
afurðum en ekki samfélagslega
heillar þjóðar. Þó er ýmislegt
kynþátta- og þjóðernishyggju
mótuðum fegurðarhugmyndum.
sem bendir til þess að hin alls
sem felur í sér að það sé kynið
Ekki er að sjá að landkynningar
ráðandi hreinleikaorðræða
sem geri Íslendinga svo einstaka.
efni undanfarinna tíu ára vísi
sem við speglum okkur í hafi
eitthvað síður til lítt skilgreindra
haft talsverð áhrif á hvernig
Það eru þó ekki aðeins inn
hugmynda um hreinleika. Hrein
við sjáum okkur sem þjóð. Þótt
flytjendur sem eru í stöðu „hinna“
náttúra er eftir sem áður leiðar
við könnumst ekki alltaf við
í sjálfsmyndarpólitík og sköpun
stef landkynningarinnar. Lítt
okkur í þeim staðhæfingum sem
Íslendinga. Túristar gegna þar
skilgreindur hreinleikinn er síðan
beint er að túristum þá finnum
einnig hlutverki því bent hefur
yfirfærður yfir á íslenskar afurðir.
við óneitanlega til stolts þegar
verið á að augnaráð ferðamanna
Þess konar yfirfærsla var raunar
erlendum ferðamönnum finnst
mótar sjálfsmynd „okkar“ sem
ein af tillögum nefndar sem for
ástæða til að sækja okkur heim.
Íslendinga. Á 2. íslenska sögu
sætisráðuneytið skipaði haustið
Margt styður þá kenningu að
þinginu árið 2002 héldu bæði
2007 til að móta samræmda
Íslendingar séu farnir að trúa
Tinna Grétarsdóttir mann
ímynd fyrir Ísland. Það reynist
á þá ímynd sem beint er út á
fræðingur og Þorgerður Þorvalds
heldur ekki stórt stökk fyrir
við. Niðurstöður hringborðs-
dóttir kynjafræðingur erindi um
lesendur og áhorfendur að tengja
umræðna og viðtala sem
hvernig Ísland er kynnt fyrir
meintan hreinleikann við þjóðina
framkvæmd voru af ofangreindri
erlendum ferðamönnum. Tinna
sem neytir afurðanna, sér í
nefnd forsætisráðuneytisins
bendir á hreinleikahugmyndir séu
lagi þar sem upprunaleiki tungu-
árið 2007 benda einmitt til þess
í fyrirrúmi í landkynningunni:
málsins, bókmenntanna og lýð
að hreinleiki sé landsmönnum
ræðishefðarinnar er stór hluti
ofarlega í huga þegar þeir
af þeirri ímynd sem beint er
ræða um Ísland og Íslendinga.
að ferðamönnum og erlendum
Þátttakendur tengja hreinleikann
neytendum.
yfirleitt við náttúru landsins.
„Hugmyndin um hið hreina má kalla hornstein ímynda smíðarinnar og
óskilgreint fyrirbæri og getur
í sjálfstæðisbaráttunni. Hins
þannig einkennt bæði land og
hagsmuni í markaðs
vegar bendir Tinna Grétarsdóttir
þjóð, enda kemur skýrt fram
setningu á íslenskum
á að augnaráð ferðamanna hafi
hjá þátttakendum að náttúran er
að öllum líkindum valdið því að
talin móta þjóðina og skila sér
náttúran skipaði sífellt stærri sess
inn í þjóðarsálina. Það er því e.t.v.
í þjóðernisvitund Íslendinga á 20.
ekki að undra að í sömu viðtölum
öld og er nú helsta vopnið til að
og hringborðsumræðum hafi
undirstrika sérstöðu Íslendinga.
verið rætt um innflytjendamál.
Nú hefur hrein náttúra tekið við
Í a.m.k. tveimur hópum af fimm
sameinar margvíslega
útflutningi og Íslandi sem ferðamannastað.“
36
Hann kemur þó einnig fram sem Náttúran var aldrei áhersluatriði
má greina ótta við útlendinga og hugmyndir um að aukinn að flutningur þeirra muni valda því að Íslendingar glati sérstöðu sinni.
„Getur verið að sú neikvæða afstaða til innflytjenda sem ítrekað hefur komið fram í
Því er fullt tilefni til að spyrja:
skoðanakönnunum,
Hvaða stöðu hafa þeir sem
sé að hluta til komin
skildir eru útundan þegar fjallað
til vegna þess að við
er um hreint tungumál, hreinan kynstofn og hreina náttúru sem er
óttumst að þeir spilli
Því ef Ísland og íslensk þjóð er ávallt talin „hrein“ hvað eru þá „hinir“ sem við erum sífellt að bera okkur saman við?
Þessi grein birtist uppruna
talin hafa svo mikil áhrif á þjóðina?
þeirri hreinleikaímynd
Er ef til vill ástæða til að endurtaka
lands og þjóðar sem
á vefritinu Hugsandi.is:
spurningu Þorgerðar Þorvaldsdóttur:
við höfum verið í óða
hagsaelda-hrimhvita-
önn að byggja upp og
hugsandi.is/articles/
trúum orðið á sjálf“?
lega í tveimur hlutum http://hugsandi.is/articles/ modir-fyrri-hluti/ og http:// hagsaelda-hrimhvita-modirsidari-hluti/
37
Mæna
Hvaðan kemur hún?
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
Uppruni íslenskrar skriftar Sigríður Rún Kristinsdóttir [is/IS]
Skrift kom til Íslands á 11. öld. Það var karlungaskrift, kennd við Karl mikla (Karlamagnús) sem var uppi um 800. Engilsaxar notuðu eyskrift allt
Íslenska handskriftin á sér
fram um 1100. Íslendingar og aðrir Vestur-Norrænir menn gátu ekki notað
langa sögu og þróaðist frá því að
karlungaskriftina óbreytta því að það vantaði bókstafi fyrir sum hljóð í
vera ópersónuleg, stílfærð og
málinu. Þeir tóku því stafinn <þ> eftir Engilsöxum, og bjuggu til stafinn
þung skrift yfir í að vera afar
<ö> til að tákna opið o-hljóð.
persónuleg og margbreytileg eins
Frumgotnesk skrift þróaðist úr karlungaskriftinni. Til Íslands barst hún á
og hún er í dag. Íslendingar tóku
fyrri hluta 13. aldar. Flest af elstu íslensku handritunum eru skrifuð með
inn bókstafi sem hentuðu betur
þessari skrift. Íslendingar tóku einnig upp <ð> skrifað ýmist með lykkju
íslenskri tungu og lærðir menn
eða þverstriki, <f> og <v> (wyn) eftir Engilsöxum.
komu með nýjungar í handskrift
Gotnesk textaskrift þróaðist úr frumgotneskri og var notuð á Íslandi frá um
til landsins. Ekki var á færi allra
13. öld og fram á þá 16. <v> hvarf úr notkun á fyrri hluta 14. aldar.
að skrifa og tækni og bókstafir gátu verið mismunandi milli bæja svo að handskriftin þróaðist bæði samhliða erlendum handskriftum og vegna sérlundaðra íslenskra skrifara.
Ýmis afbrigði af gotneskri skrift voru notuð á miðöldum. Gotnesk léttiskrift barst til íslands á fyrri hluta 14. aldar. Hún var léttari og stafirnir tengdust meira en í gotneskri textaskrift. Gotnesk blendingsskrift var samruni textaskriftar og léttiskriftar. Hún var settari en léttiskriftin og stafirnir tengdust ekki eins vel. Nýgotnesk léttiskrift (fljótaskrift) var persónulegri en eldri skriftartegundir, ástæðan er m.a. breyting á handarstöðu við skriftir sem gerðist um 1600. Á 17. öld voru skriftartegundir miðalda notaðar áfram ásamt fljótaskrift.1 Kansellískrift og kansellíbrotaskrift voru notaðar þegar skrifa átti upp miðaldatexta vegna þess að skrifararnir kunnu ekki við að nota fljótaskrift til að afrita setta miðaldaskrift. Kansellískrift og kansellíbrotaskrift voru notaðar langt fram á 19. öld í uppskriftum eldri texta og í fyrirsögnum. <f> var almennt f tákn fram undir 1700.2
1
Handritin: Ritgerðir um íslensk miðaldahandrit, sögu þeirra og áhrif, ritstjórn Gísli Sigurðsson og Vésteinn
Yngri gerð nýgotneskrar léttiskriftar (fljótaskriftar) barst til íslands á síðari hluta 17. aldar og var notuð fram á síðari hluta 19. aldar.1
Ólason, Reykjavík, 2002. 2
Guðvarður Már Gunnlaugsson, munnleg heimild.
Snarhönd var húmanísk léttiskrift sem tók við af fljótaskrift á 19. öld. Hún var kenndi í skólum á Norðurlöndum fram um 1985, en þá var farið að kenna aðra gerð af húmanískri léttiskrift sem hefur verið kölluð ítölsk
3
Handritin: Ritgerðir um íslensk
skrift. <ð> kom hér aftur inn í íslenska stafsetningu á 19. öld en nú skrifað
miðaldahandrit, sögu þeirra
með þverstriki.3
og áhrif, sama heimild. 4
Ljósmyndir: Safn Árna Magnússonar, Íslandi, Reykjavík.
40
Textaskrift var notuð á Íslandi frá um 13. öld og fram á 16. öld.4
Kansellískrift var notuð langt fram á 19. öld þegar skrifa átti upp miðaldatexta.4
Snarhönd tók við af Fljótaskrift á 19. öld og var notuð til ársins 1985.4
41
Þessi yfirlýsing aðgerðasinna írska tungumálsins,
1
and Lae, 24. september 1898.
R. MacSearraigh Gordon, var upphaflega birt í dagblaðinu Fáinne and Lae2 árið 1898. Ímynd
2
Þetta var tvítyngt þjóðernissinnað dagblað
hins guðlega Írlandsvinar sem heldur herafla
sem Bernard Doyle setti á stofn árið 1898.
rómverska heimsveldisins í hæfilegri fjarlægð mun virðast mörgum meira en lítið fáránleg í dag, en
R. MacSearraigh Gordon, Fáinne
3
H. Porter Abbot hefur fært sannfærandi rök fyrir þessu
eins og gerist og gengur í sögum þá er hún mjög
í „Unnarratable Knowledge: The Difficulty of Under-
heillandi. Manneskjur hafa, að því er virðist,
standing Evolution by
vitræna slagsíðu í átt að skýrri línulegri frásögn3
Natural Selection“ í David
og þessi er greinilega línulegri og tilfinningalega
Theory and the Cognitive
Herman (ed.), Narrative Sciences. Stanford: CSLI
meira fullnægjandi en nokkur frásögn af land mössum sem rekast á og eldgos gæti nokkurn tíma orðið. Samkvæmt höfundi hennar fyllir
Publications, 2003, bls. 143. 4
Það kemur ekki á óvart að Roy Foster hefur þennan
Írland fólk lotningu og er algjörlega einstakt og
texta með í hinni ögrandi
hann hefur rétt frá guði til að segja að svo sé.
ýkjusögum sem Írar hafa
Innrásarmenn varið ykkur!
4
rannsókn sinni á þeim sagt sjálfum sér frá því um miðja 19. öld. Roy Foster, The Irish Story: telling Tales and Making it up in Ireland. Oxford: Oxford University Press, 2002.
Mæna
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
Logandi kyndill: innihald formsins í gelískri leturfræði Mathew Staunton [ie/fr]
Að gera landslagið róttækt Hún kann að vera nokkuð litrík, en afstaða
Flestir lykilmenn vakningarinnar aðhylltust
MacSearraigh Gordon var í engu einangruð eða
þá einfölduðu en á hinn bóginn mjög heillandi
sérvitur á sínum tíma. Þegar kom fram á árið
hugmynd að eyjar séu hinar fullkomnu þjóðir.
1898 var gelíska vakningin (Gaelic Revival)5,
Sumir gengu ögn lengra og héldu því fram að
League and the Co-operative
kerfisbundið átak minnihluta þjóðernissinnaðra
þær væru einnig góð ríki. Allir þessir menn
Movement. Cork: Cork
menningarvita, að sannfæra hinn hluta írsku
(og MacSearraigh Gordon er greinilega engin
þjóðarinnar um að þeir hefðu sérstaka sjálfs-
undantekning) iðkuðu það sem kalla mætti
mynd sem þjóð, vel á veg komna. Gelíska banda
„gátlista- þjóðernishyggju“ („checklist nation
lagið (Gaelic League) var stofnað árið 1893 til að
alism“). Fullir innblæstri frá hugsuðum eins
vernda og upphefja írska tungumálið og fjöldi
og Johann Gottfried von Herder7 og Friedrich
umræðuhópa og bókmenntaklúbba hafði veitt
List og hersingu 19. aldar þjóðernishreyf-
nýrri orku í verkefnið um uppbyggingu þjóðar
inga á meginlandi Evrópu, þá merktu þeir
innar frá því fljótlega eftir árið 1880.6 Og að baki
við og sýndu fram á hin einstöku atriði lífs á
öllum þessum samtökum stóð Bræðralag írskra
Írlandi sem sönnun þess að íbúar landsins
lýðveldissinna (Irish Republican Brotherhood
mynduðu þjóð. Þjóðsögur, leikir, dansar,
(IRB)), leynilegt bræðralag helgað baráttu fyrir
búningar, tónlist, helgisiðir og auðvitað
sjálfstæði frá Bretlandi á hvaða hátt sem er, og
írska tungumálið, voru rannsökuð, lærð og
veitti stuðning, aðdrætti, áróður og alþjóðlegt net
upphafin af áfergju. Þar sem þessi atriði
skipuleggjenda og fjáröflunaraðila.
voru ekki til eða voru ekki lengur til voru
44
5
Ítarlega rannsókn á gelísku vakningunni má sjá í P. J. Mathews, Revival: The Abbey Theatre, Sinn Féin, The Gaelic
University Press, 2003. 6
Irish Literary Theatre var stofnsett árið eftir, eða árið 1899.
7
Þýskur heimspekingur, guðfræðingur, skáld og
8
bókmenntagagnrýnandi (1744–1803). 8
Georg Friedrich List (1789– 1846) var brautryðjandi þýskur hagfræðingur.
þau fundin upp eða fundin upp aftur og
minningu og þá staðfestu að ekkert muni
veittur viðeigandi göfugur uppruni. Hlutverk
fullnægja Írlandi framtíðarinnar nema
almennings var einfalt: að trúa.
það að hugsjónir þær er menn börðust og
9
Society of United Irishmen, byltingarsinnuð lýðveldissamtök, skipulögðu uppreisn sem fór út um
dóu fyrir árið ’98 verði að raunveruleika.10
þúfur árið 1798 með stuðningi frá Frakklandi
Árið 1898 var sérstakt að þessu leyti. Það
byltingarinnar.
var aldarafmæli einnar af hinum mörgu
Árangurinn var sjónræn upplifun af kyndil-
misheppnuðu írsku uppreisnum9 og skerpti
skrúðgöngum og brennum með ræðum
á endurnýjaðri viðleitni til að aðskilja Írland
magnaðra persóna, sérhönnuð til að hreyfa
frá Bretlandi. IRB setti upp skipulagsnefndir
við hjartanu við hrynjanda sekkjapípna
og klúbba með tugþúsunda meðlima á
og marserandi hljómsveita. Hver sá sem
Írlandi, í Bretlandi og í Bandaríkjunum til að
hefur flogið yfir Írland á Hrekkjavökunni
samhæfa, sviðstýra og leggja sína merkingu
skilur hin sterku áhrif slíks sjónarspils11
flugeldasýningarnar þann
í minningarathafnir. Grein í dagblaði, höllu
og hina óræðu áráttu að sjá þúsundir elda
14. júlí frá Montmartre eða
undir málstað þjóðernissinna, tilkynnti um
hefja sig til himins í landslaginu sem
hátíðahöldin með eftirfarandi hætti: Í næstu
sönnun um sameinaða íbúa. Nauðsynlegt
the King frá árinu 2003 eru
viku og vikunum þar á eftir mun þjóðar
er þó að gera sér grein fyrir því að þetta
önnur dæmi um skilvirka
púlsinn slá ákaft og þjóðarblóðið loga í
var engin sjálfsprottin flóðbylgja almenns
sýningu, sem sannar hvoru tveggja, þessa
stuðnings við málstað þjóðarinnar. Það
10
Leinster Leader, laugardagur, 21. maí, 1898.
11
Nýstárleg ljósahönnun Albert Speer fyrir fjöldafundina í Nürnberg, hið yfirgripsmikla útsýni yfir
tendrun vitanna í kvikmynd Peter Jackson The Return of
notkun ljóss og elds til að ná fram fyrirfram ákveðinni tilfinningalegri svörun.
var enginn ákaft sláandi þjóðarpúls.
45
Mæna
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
Logandi kyndill: innihald formsins í gelískri leturfræði Mathew Staunton [ie/fr]
12
Árið 1898 voru þeir sem sneru baki við þessari viðleitni nafngreindir og smánaðir af þjóðernis sinnuðum dagblöðum eins og Leinster Leader.
13
Sinn Féin var samfélag þjóðernissinna sem horfði til áróðursmeistarans Arthur Griffith eftir innblæstri á fyrstu árum 20. aldarinnar. Þetta samfélag þróaðist síðar í stjórnmálaflokk og er nú annar vinsælasti flokkur Írlands.
Ekkert logandi þjóðarblóð. Meirihluti þjóðar innar var skemmtanasveltur og brást af eins miklum ákafa við heimsókn Viktoríu drottningar árið 1900 og Eðvarðs konungs árið
vísir að sjálfsmynd þjóðar, hefði eins
1903. Þvert á móti var þetta samstillt á tak
mikil áhrif á hugmyndalegt landslag
minnihluta ákveðinna manna til að kalla fram
og kyndilgöngusjónarspil IRB. Þetta var
tilfinningaleg viðbrögð í írska fólkinu og inn
svo ekki var um að villast tjáð í slag-
ræta þeim samfélagsvitund meðan þetta gaf
orðum samtímans „Tír is Teanga“ (land/
yfirvöldum þá tilfinningu að bylting væri
ættjörð/þjóð og tungumál) og „Tír gan
í sjónmáli.12
Teanga, Tír gan Anam“ (land/ættjörð/þjóð án tungumáls er land/ættjörð/þjóð án sálar)
Að gera handritaumhverfið gelískara
og í áhrifamikilli ræðu Douglas Hyde árið 1892 „Nauðsyn þess að eyða enskum áhrifum
Gelíska bandalagið tók ekki formlega þátt í
á Írlandi.“16 Því miður, eins og við munum sjá,
viðburðunum árið 1898. Þrátt fyrir augljósa
reyndist þetta ekkert einfalt verkefni.
14
auðvitað opinberlega pólitískir en áttu á hættu
pólitíska þýðingu og töluverða skörun í félags
brottrekstur ef þeir
aðild milli Gelíska bandalagsins og IRB og síðar
Aðalvandamálið var að þrátt fyrir bestu
Sinn Féin , þá útilokaði stjórnskipun félagsins
viðleitni Gelíska bandalagsins voru írsku
opnar pólitískar aðgerðir.14 Uppeldisfræðilegar
mælandi íbúar Írlands of fáir um aldamótin til
herferðir u m landið allt15, útgáfa bóka, dag-
að sannfæra nokkurn mann um að írska væri
blaða og bæklinga og eftirfylgni með málum
tungumál þjóðarinnar. Samkvæmt manntalinu
við þingmenn til að gera írska tungumálið
1901 töldu aðeins 14,4% írsku þjóðarinnar
órjúfanlegan hluta menntakerfisins, voru aðal
sig vera írskumælandi. Þessi tala er þó mjög
starfi félagsins. Öllum hlutaðeigandi aðilum
huglæg, án frekari upplýsinga og óstaðfestanleg
var nauðsynlegt að írska tungumálið, helsti
og ýkir vafalaust hina raunverulegu stöðu
13
46
Margir meðlimir voru
17
aðhöfðust eða töluðu í nafni bandalagsins. 15
Þegar kemur fram til ársins 1904 var Gelíska bandalagið með 593 útibú með félagafjölda yfir 50.000, sem flestir sóttu írskutíma.
tungumálsins.18 Þá voru göturnar þar sem
16
Þessi ræða, haldin fyrir Irish National Literary
fólk talaði írsku dags daglega, meðal hinna
Society í Dublin þann
fátækustu í landinu, í þyrpingu í vestur Gael
Mismunandi svör komu fram við þessu
tachtaí (írskumælandi hverfum), langt frá miðju
vandamáli. Texta- og uppeldisfræðingar
var ein af lykilstundum
gelískrar vakningar í enskumælandi borgunum
héldu því fram að einfalda ætti hina sögu
gelísku vakningarinnar og
Dublin og Cork. Brottflutningur fólks úr þessum
lega stafsetningu tungumálsins og skipuðu
hverfum úr landi var mikill og læsi meðal þeirra
sér í raðir með esperanto-hreyfingunni og
sem eftir sátu mjög lítið. Samkvæmt manntalinu
umbótasinnum um stafsetningu í Bretlandi.
sögðust 8,8% af írskumælandi hluta þjóðarinnar
Þeir sem sáu tungumálið sem vopn í baráttunni
geta lesið og skrifað.19 Því miður vitum við hvorki
fyrir sjálfstæði börðust fyrir því að setja alla
hvað þau voru að lesa né hversu vel þau gátu
þessa mikilvægu írskumælandi einstaklinga
lesið. Ein samtímaheimild gekk svo langt að gefa í
á stall og koma í veg fyrir að þeir flyttust af
skyn að færri en 5000 manns, eða 0,1% íbúanna,
landi brott. Og til að tryggja að tungumálið
væri svo vel læs að þau gætu lesið bók frá upp
hefði viðeigandi áhrif þar sem mestu skipti
hafi til enda án erfiðleika. Írska tungumálið
– í borgunum þar sem þjóðernissinnar og
var þess vegna í hinum vandræðalegustu
breska kerfið stríddu um hugmyndaleg
þrengingum nákvæmlega á þeirri stundu sem
yfirráð – var samstillt átak um að sýna fram
írskir þjóðernissinnar þurftu á því að halda
á írska þjóðarsjálfsmynd með aðferðum
að það blómstraði, væri tápmikið og fyrst og
leturfræðinnar. Handrita-þjóðernishyggja,
1911. Þetta er augljóslega
fremst mjög sýnilegt.
sem verið hafði til að takmörkuðu leyti frá
ekki heimild full samúðar en
20
25. nóvember árið 1892,
leiddi til stofnunar Gelíska bandalagsins. 17
Reg Hindley, The death of the Irish language: A Qualified Obituary. Oxford: Routledge, 1990, bls.19.
18
Ibid., bls.45.
19
Tölur teknar úr manntalinu 1901 á http://www.census. nationalarchives.ie
20
Reports of the United States Immigration Commission 1907-10. Washington DC: Government Printing Office,
undirstrikar (með ýkjum)
miðri 19. öld varð skyndilega herskárri 21
hörmulegt ástand írska tungu
og mikilvægari.
málsins í byrjun 20 aldar. 21
Fornmunasalinn og listamaðurinn George Petrie bjó til leturgerð á ásunum eftir 1840 sem endurvakti stafaform notað í myndskreyttum handritum, og vegsamaði hina írsku kristnu fortíð.
47
Mæna
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
Logandi kyndill: innihald formsins í gelískri leturfræði Mathew Staunton [ie/fr]
22
Á fyrstu þremur áratugum 20. aldarinnar réði
eða dagblöð eða máluðu á fána. Það sem skipti
hin sérstaka gelíska leturgerð írsku handrita
máli var að bækurnar og fánarnir og hið
umhverfi. Írskir textar prentaðir með rómverskum
einstaka útlit tungumálsins sæist og væri
stöfum höfðu alltaf verið til en nú var gelískt
þekkjanlegt sem írskt.
Book of Kells, myndskreytta handritið frá 9. öld inniheldur frábær dæmi um þennan skrautskriftarstíl.
23
Mikilvægt er að benda á að hvor stíllinn um sig
prent upphafið sem hið eina sannarlega ósvikna
var ekkert meira róttækur
form írska tungumálsins. Þessar leturgerðir,
Algengt er að gera greinarmun á innihaldi og
en staðbundin frávik
byggðar á þeim einangruðu stafaformum sem
formi prentaðs texta. Í tilviki írskrar tungu
rómverska formsins frá
fram komu í írskum handskriftum á miðöldum,
málaprentunar í byrjun 20. aldar á betur við að
latneska stafrófinu.
skrautskrifuðu hálfúnsíalletri sem notað var
tala um innihald formsins.24 Þegar írska þjóðin
í trúarlegum bókum22 og hyrndum, örsmáum
stóð frammi fyrir slökum gæðum, þýðingum
skrifstafastíl, sem notaður var fyrir óguðlegri
af Rubáiyát of Omar Khayyám og ævisögum
texta23, virkuðu sem afar skilvirkir sendar til að
Napoleon Bonaparte morandi í villum, sem
sögulegra texta: Hayden
miðla þjóðernisumræðu. Breska stjórnsýslan
höfðu verið settar í gelískum stöfum af vand
White, The Content of the
þurfti nú að eiga við írskt letur sem skaut upp
virkni, þá var það letrið en ekki inntakið sem
á óvæntum, ergjandi og oft ólöglegum stöðum
bar skilaboðin. Skilaboðin voru þau sömu og
Baltimore: The Johns Hopkins
– á áróðursfrímerkjum sem Sinn Féin gaf
skilaboð R. MacSearraigh Gordon. Gelísk letur-
University Press, 1987.
út, á hliðum sendibíla, í hausum dagblaða, í
gerð virkaði sem lieu de mémoire25, staður
auglýsingum fyrir vörur framleiddum á Írlandi,
gæddur ímyndun þjóðernissinnans á minning
mjög svo gagnlega hugtaki
á umslögum og jafnvel í undirskriftum fólks.
unni um gjöfina frá guði, sem var eyjan Írland
er að finna í Pierre Nora
fyrir nýlendustofnun, og veitti sjónrænan Þessi herkænskulega notkun leturfræði,
tengil milli fyrstu áranna eftir aldamótin 1900 og
handritunar og (lausa-)leturs var þó algjörlega
hinnar glæstu fortíðar írskrar menningar sem
ótengd því að lesa og skrifa. Írskum þjóðernis
fæddi af sér Book of Kells.
sinnum var sama hvort eða ekki fólk vildi eða gæti lesið textana sem þeir prentuðu í bækur
48
24
Ég tek þetta hugtak úr frábærri rannsókn Hayden White á merkingarfræðilegu innihaldi forms í umfjöllun
Form: Narrative Discourse and Historical Representation.
25
Nákvæma skýringu á þessu
[ed.], Les Lieux de Mémoire [Vol.I]. Paris: Gallimard, 1984.
49
Guðmundur Oddur Magnússon
Þjóðhátíðarárið 1874 birtast íslensku þjóðinni
Ameríku sem helga áttirnar með anda dýra.
í fyrsta skipti grunntáknmyndir Íslands eins
Kerúbarnir í opinberunarbók Biblíunnar
og Fjallkonan, fossinn og eldfjallið í mynd-
sem guðspjallamennirnir tákngera sig með
rænu formi. Þetta er veggspjald sem Benedikt
að drekanum undanskildum. Í stað drekans
Gröndal gerði uppdrætti að. Þar eru líka
er ljón (Drekinn gæti vísað til Asíu). Þessi
grunntáknmyndir, sem ég ætla að rekja hér
myndbirting Benediks er sérstök því hún
og notuð eru í skjaldarmerki lýðveldisins
var ekki gerð eftir pöntun heldur gerði
Íslands enn þann dag í dag, landvættirnir,
hann þetta að eigin sögn í gamni sínu og
sem vísað er til í Heimskringlu Snorra Sturlu-
í fikti. Benedikt var margbrotinn og mjög
sonar. Landvættirnir sem taldir eru upp þar
fjölhæfur. Benedikt fæddist á hinu kunna
eru griðungur, gammur, dreki og bergrisi.
menningarsetri Bessastöðum á Álftanesi þar sem nú er bústaður forseta Íslands.
Landvættasagan er elsta geymda sögn um
Foreldrar hans voru Sveinbjörn Egilsson,
verndarvætti Íslands. Í Landnámu segir einnig:
rektor Lærða skólans og kona hans Helga
„að eigi mætti styggja landvættirnar, svo
Gröndal. Benedikt var skáld og rithöfundur,
sem með því að sigla skipum að landi með
hann nam bókmenntir og lauk þótt seint
gapandi höfðum og gínandi trjónum, svo að
væri meistaraprófi í norrænum fræðum.
landvættir fælist við.“ Þessi sögn bendir til
Hann gaf út tímaritið Gefn sem var um
fjölgyðistrúar eins og heiðninnar en útgáfur
allt sem hugur hans stóð til, hvort heldur
finnast víða t.d. í biblíunni. Rómverjar og
skáldskap, fræðigreinar eða stjórnmál. Hann
Grikkir til forna voru einnig fjölgyðistrúar.
var líka náttúrufræðingur og lærir teikningu
Þeir höfðu marga guði. Þessi arfsögn er samt
til þess að stúdera náttúruna. Það var hluti af
mjög forn og finnst til dæmis hjá frumbyggjum
náttúrufræðinámi fyrir tíma ljósmyndunar.
Mæna
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
Rætur hins íslenska skjaldarmerkis Guðmundur Oddur Magnússon [is/IS]
LANDVÆTTIRNIR í steinþrykktri útgáfu Tryggva Gunnarssonar. Nauts-, Dreka- og Arnarmerkin eru gerð skýrari en skipt er um Oríon eða Bergrisann. (bls. 51)
TEIKNINGAR Benedikts sem Tryggvi Gunnarsson keypti og lét útfæra á steinþrykksverkstæði. Þær eru geymdar í Listasafni Íslands.
Hann teiknaði flóru Íslands og fugla á afar
fikti frá því í ágúst og þangað til seint í
glæsilegan hátt. Það sést þó að það var hans
september, þá hafði ég fengið út uppkastið,
sérsvið því hann var lélegur í öðru eins og
sem mér þó ekki líkaði. Ég lét samt setja
anatómíu. Hann skrautritaði glæsileg skjöl
það í umgjörð og ánafnaði Magdalenu það í
og bænaskrár sérstaklega á sínum efri árum.
tannfé. Ég fór þá að búa til aðra mynd, nokkuð
Minningarspjaldið um þúsund ára byggð
öðruvísi, og var kominn langt með hana,
Íslands er samt lang þekktasta skrautritaða
en mér datt alls ekki í hug að reyna að gefa
verk hans því það var prentað með stein
hana út. Þá kom Tryggvi (Gunnarsson, síðar
þrykki eða lithografíu sem þýddi að hægt
bankastjóri) til mín einn dag og sá þetta hjá
var að litprenta.1 Steinþrykkjan var fundin
mér og spurði hvort ég vildi selja myndina,
upp um aldamótin 1800 í Bæheimi og voru
svo hann gæti gefið hana út, en ég var fús
steinþrykksverkstæði algeng í borgum á 19. öld
á það strax, og gaf Tryggvi mér 50 dali (100
í Norður-Evrópu. Voru þau mest notuð til vegg
krónur) fyrir. Annað hefi ég ekki fengið fyrir
spjaldagerðar fyrir leikhús.
þjóðhátíðarmyndina. Ég hafði haft tölvert ómak með hana, en ég taldi það ekki eftir
En gefum Benedikt orðið: „Árið fyrir þjóð
mér því ég gerði þetta mér til skemmtunar, en
hátíðina fór mér að detta ýmislegt í hug, hvort
ekki í neinu öðru skyni“. Magdalena Þuríður
ég ekki mundi getað teiknað eitthvað þar að
var elsta dóttir Benedikts. Hún fæddist 1873
lútandi, að gamni mínu, og var ég að þessu
árið fyrir þjóðhátíðarárið en lést 1876.
52
1
Björn Th Björnsson (1964) Íslensk Myndlist á 19. og 20. öld, 1. Reykjavík Helgafell, bls. 45–46.
VEGGSPJALD frá Þjóðhátíðarárinu 1874; táknmyndir Íslands
Mæna
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
Rætur hins íslenska skjaldarmerkis Guðmundur Oddur Magnússon [is/IS]
Íhugunarvert er að flest sem finnst á grunn-
og frænkur fjallkonunar voru út um alla
teikningum Benedikts er hægt að rekja
Norður-Evrópu á þessum tíma. Þessar
eitthvað annað enda teikningar ekki alltaf
systur voru táknmyndir þeirra sem vildu
frumsmíð sem sprettur úr hugarflugi teikn
berjast fyrir lýðveldi gegn einveldum
arans eingöngu án tilvísana í eitthvað sem
konunga. Þær eru flestar sitjandi með sverð
fyrir var. Form geta af sér form og þannig
eða spjót og skjöld. Frægasta systirin var
hefur það verið í langflestum tilfellum fyrr
Marianne hin franska. Frumgerðin er Pallas
og síðar. Það fyrirbæri er stundum kallað
Aþena eða Mínerva og hver veit nema þær
Canon. Hugmyndir eru ekki frumlegar heldur
hafi einnig átt sér eldri frummyndir frá bökk
útfærslurnar miklu frekar. Fjallkonan er
um óshólma Nílar.
frægasta dæmið um þetta. Hún er ekkert séríslenskt fyrirbæri. Það er þekkt að fyrir
Grunnmyndir landvætta Benedikts Gröndal
myndin af fjallkonu Gröndals hafði birst
eru hins vegar fengnar úr stjörnukortabókum.
í enskri þýðingu íslenskra þjóðsagna Jóns
Mjög snemma, langt aftur í forneskju, fóru
Árnasonar, Icelandic Legends (sem komu
menn að skipa fastastjörnum heimsins
út á milli 1864 og 1866). Eiríkur Magnússon,
niður í kerfi og lesa úr þeim myndir til
sem var fylgdarmaður Williams Morris í
minnis- og skilningsauka. Myndir Gröndals
Íslandsferðum og bókavörður í Cambridge
eru annaðhvort úr bókinni Atlas Coelestis
Hann hafði staðið að þessari útgáfu, þýtt
frá 1729 eftir fyrsta konunglega breska
þjóðsögurnar ásamt George E. J. Powell
stjörnufræðingin John Flamsteed sem hafði
og fengið þýskan listamann (sem fáar
aðsetur í Greenwich eða frönsku útgáfunni
heimildir finnast um) Johann Babtist Zwecker
af sömu bók, Atlas Céleste, frá árinu 1776.
(1814-1874) til að draga hana upp. Zwecker
Ekki er ólíklegt að þær hafi verið til á
hefur vafalaust haft fyrirmynd en systur
Bessastöðum, ef ekki þá í Kaupmannahöfn.
ATLAS COELESTIS eftir James Thornhill
54
SKiSSA eftir Tryggva Magnússon - þarna er búið að breyta lögun skjaldarins og kominn nýr grunnur og lögð drög að svokallaðri stuðlabergshellu en það fyrirbæri mun ekki vera til í raunvísindalegri jarðfræði.
Teikningarnar af kynjaverunum, grafíkinni
Ég fann teikningarnar á netinu en þar eru
sem er notuð til að læra á stjörnuhimininn,
báðar bækurnar birtar. Það sem kom mér á
í frumútgáfunni af Atlas Coelestis eru eftir
þessa slóð var teikning eftir Tryggva Magnússon.
James Thornhill. Þær eru í Rococo-stíl.
Tryggvi er greinilega að gera frumdrögin af
Thornhill myndskreytti heilt hús að innan
Lýðveldismerkinu sem hann vann í samráði
„The Painted Hall“ sem enn stendur í
við Matthías Þórðarson (1877–1961), þjóð-
Greenwhich og var uppahaflega spítali en
minjavörð. Ekki er ólíklegt að þetta hafi verið
er núna móttökusalur breska sjóhersins.
upphafsskissan. Hann notar landvætti
Það eru sömu teikningar í báðum bókum
Gröndals úr stjörnukortunum. Tryggvi virðist
en leiðréttingar eru í frönsku bókinni á
vita það því hann teiknar Óríon- og Nauts
stöðu og hlutföllum og teikningarnar eilítið
merkið til hliðar við stöpulinn. Þess má geta
einfaldaðar. Uppruninn sést ágætlega á
að Nautsmerkið kemur upp á vesturhimni
samanburðarmyndinni af „landvættunum“ ;
og Orion á suðurhimni. Ég hef ekki athugað
Bergrisinn er Orion, Nautið er Taurus, Örninn
Aqilas og Dracon en það kæmi ekki á óvart.
er Aquilas og Drekinn er Dracon.
Matthías kemur mjög við sögu fána Íslands og
2
2
sjá. http://www.lindahall. org/services/digital/ebooks/ flamsteed1729/about.shtml
skjaldarmerkis. Hann sat í fánanefndinni sem var skipuð 1913 og hún valdi íslenska fánann sem dreginn var að húni á fullveldisdaginn 1918. 55
Mæna
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
Rætur hins íslenska skjaldarmerkis Guðmundur Oddur Magnússon [is/IS]
FRÁ VINSTRI TIL HÆGRI eru teikningar Thornhills, síðan koma teikningar Benedikts, næst útfærslan á útgáfu Tryggva Gunnarssonar, því næst teikningar Ríkarðs Jónssonar og svo loks útgáfa Tryggva Magnússonar.
56
LÝÐVELDISMERKI TRYGGVA MAGNÚSSONAR FRÁ ÁRINU 1944
57
Mæna
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
Rætur hins íslenska skjaldarmerkis Guðmundur Oddur Magnússon [is/IS]
Það var sem sagt Tryggvi Gunnarsson sem sér táknræn gildi minningarbréfsins, hrífst og kaupir frumdrögin. Hann lætur endurteikna hana og koma í skipulagt geometrískt form og prenta í stóru upplagi á steinþrykksverkstæði í Kaupmannahöfn. Tryggvi hafði flust til Kaupmannahafnar 1873. Tryggvi var bóndi og verslunarmaður og stofnaði Gránufélagið á Akureyri. Hann var þingmaður og síðar bankastjóri Landsbankans. Tryggvagata í Reykjavík er kennd við hann og Tryggvi prýddi hundraðkallinn þegar hann var í seðlaformi á áttunda áratug síðust aldar. Tryggvi dreifir minningarbréfinu þannig að það var víða til og hafði djúp áhrif á ungar sálir þegar fjölda framleiddar myndir voru sjaldgæfar. Hann birtir eftirfarandi auglýsingatexta í 26. árgangi af vikuritinu Þjóðólfi sem kom út 12. ágúst 1874:
„Minningarbréf um 1000 ára byggingu Íslands – uppdráttur og skýring málverksins; bæklingur (64 bls). Saminn á íslensku, dönsku, þýsku og ensku, kostar 7 mörk, til sölu hjá Sigfúsi Eymundssyni. Listaverk þetta er víst hið einasta sem vér semjum í minningu þjóðhátíðar vorrar og álítum vér því sjálfsagt að menn
LÖG UM ÞJÓÐFÁNA ÍSLENDINGA OG RÍKISSKJALDARMERKIÐ 1944
kaupi það – þótt aldrei annars
nr. 34, 17. júní 12. gr. a.
vegna. Því miðr. hefir upplagið orðið
Notkun ríkisskjaldarmerkisins er þeim einum heimil.
Skjaldarmerki Íslands er auðkenni stjórnvalda ríkisins.
margfallt minna en eflaust hefði selst. Hvað myndina sjálfa snertir þá er hún (hvort sem menn kalla hana kostverk eða ekki) aðdáanlegt hagleiksverk enda er hún dregin upp af einhverjum pennhagasta manni sem vér hyggjum fæðst hafi hér á landi. Skýringarnar er nauðsynlegt að kaupa með myndinni. Þær eru greinilega og listannlega samdar, jafnfimlega að oss finnst á öllum hinum 4 tungumálum.“ 58
NOKKRAR TILLÖGUR höfðu komið fram um notkun landvættanna í skjaldarmerki. Halldór Hermansson sem var bókavörður við Cornell háskólann í Bandaríkjunum kom fram með tillögu 1916 og tvær tillögur með landvættunum eru til eftir Einar jónsson myndhögggvara frá svipuðum tíma.
Matthías kemur mjög við sögu eins og fyrr
En það var ekki bara þessi útgáfa sem
segir. Hann var í fánanefndinni og hafði
Matthías kom nálægt því hann virðist hafa
mikið með niðurstöðuna að gera. Matthías
verið einráður um val á teiknara skjaldar
fékk einnig Ríkarð Jónsson til að teikna fyrsta
merkis hins nýja lýðveldis 1944. Hann ræður
landvætta-skjaldarmerkið sem var notað
til þess verks Tryggva Magnússon. Tryggvi
eftir sinni eigin fyrirsögn, borgaði það sjálfur
bar reyndar höfuð og herðar yfir teiknara á
og gaf ríkisstjórninni það 1919. Ríkarður hafði
þessum tíma þó að yngri samtímateiknurum
nauman tíma til að gera útfærslu sína og
hans, sem margir voru nýkomnir frá námi
lagði gefandinn Matthías til, að hún yrði ekki
í Kaupmannahöfn, fyndist hann gamaldags.
prentuð þannig; einkum var hann mótfallinn
Það er til varatillaga eftir þá nýútskrifaðan
lögun skjaldarins að neðan, fyrirkomulaginu
teiknara Atla Má Árnason en hún er ekki
á skildi og skjaldarberum, þessari gerð af
betri að mínu mati. Tryggvi vann þetta
griðunganum og bergrisanum. En prentun
verk á margan hátt vel. Þó er stílmunur á
inni var hraðað og látið sitja við fyrirmyndina
risanum og griðungnum annarsvegar og
svo sem hún var. Griðungurinn eða nautið er
gamminum og drekanum hinsvegar. Drekinn
óneitanlega sérkennilegt og bergrisinn lítill.
og örnin eru greinilega ættaðir úr evrópskum skjaldarmerkjahefðum þar sem stíllin á að vera flatur. Risinn og nautið bera hins vegar námi Tryggva í Bandaríkjunum sterkt vitni. Til eru fjölmörg uppköst og aðrar útgáfur eftir Tryggva. Hann virðist hafa lagt talsvert mikla vinnu í verkið. En Matthías hefur augljóslega ráðið ferðinni því niðurstaðan er í raun ný útfærsla á merkinu sem hann átti sjálfur hugmyndina að frá árinu 1919 og lét Ríkharð teikna. Í lýðveldisútgáfunni er allt lagað sem tími vannst ekki til að vinna fyrir þá útgáfu en það var fyrst og fremst lögun skjaldarins, grunnurinn undir það ásamt nýrri útfærslu Tryggva á landvættunum. Merki Tryggva
ÚTGÁFA Ríkarðs Jónssonar af landvætta-skjaldarmerkinu.
hefur verið endurteiknað nokkrum sinnum
Það var notað frá 1919 framað stofnun lýðveldisins 1944.
til að laga það að nútímaprentaðferðum.
59
Mæna
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
Þekkingarrými Sigrún Sigurðardóttir [is/is]
Hugmyndir verða ekki til í tómarúmi heldur í flóknu samspili umhverfis, samfélags og hugsunar. Það gildir bæði um hugsun sem finnur sér farveg innan lista og innan vísinda.
Upphaf nútímans einkenndist af kreppu.
Þetta höfum við lengi vitað. Rekið okkur á
Djúpri sálarkreppu hins siðmenntaða hvíta
þegar við teljum okkur hafa komist að ein
karlmanns sem neyddist til að horfast í
stakri niðurstöðu eða fundið nýjan farveg
augu við að á milli vitundar hans sjálfs
til að koma hugsun okkar, tilfinningum og
og veruleikans allt í kring væri í ákveðnum
upplifun á framfæri. Stundum er eins og það
skilningi óbrúanlegt bil. Vitund mannsins,
liggi eitthvað í loftinu, hugsun og hugmyndir
maðurinn sem sjálfsvera eða súbjekt gerði
sem við þurfum bara að grípa, ná taki á áður
hann ekki aðeins einstakan, sérstakan,
en einhvern annar verður fyrri til. Nema við
heldur takmarkaði einnig möguleikann á
kjósum heldur að ná taki á veruleikanum í
að skilja veruleikann, objektið, í kringum sig.
samstarfi við aðra. Kannski náum við hærra
Einstaklingurinn var vissulega fær um að
upp ef við erum fleiri, getum teygt okkur í
upplifa veruleikann í kringum sig, lýsa honum,
fleiri áttir, dregið fram eitthvað sem áður
skilja hann á sinn persónubundna hátt og
var ekki sýnilegt.
skilgreina hann út frá ákveðnum forsendum, en hann gat aldrei yfirstigið reynslu sína. Hann
Franski hugsuðurinn Michel Foucault setti
gat ekki svo auðveldlega lýst veruleikanum
árið 1966 fram hugtakið um þekkingarrými
á hlutlausan hátt, komist út fyrir sjálfan sig.
(fr. épistémè) en þekkingarrými er hugtak
Á þetta benti heimspekingurinn Kant og
sem notað er til að lýsa möguleikum og
fleiri fylgdu í kjölfarið. Einstaklingurinn, hin
takmörkunum hugsunarinnar hverju sinni
einstaka vitundarvera, stóð frammi fyrir því
(sjá Michel Foucault, Les Mots et les Choses.
að láta sér nægja að vinna með sitt afstæða
Une archéologie des sciences humaines, 1966).
og um leið einstaka sjónarhorn á veruleikann
Foucault beitti aðferð sem hann mótaði sjálfur
eða reyna að yfirvinna það, leita út fyrir sjálfan
og kallaði fornleifalega rannsókn á þekking
sig og komast þannig að hinum raunverulega
unni um manninn og gekk út á að kortleggja
sannleika um veruleikann, veruleika sem bæði
á skipulagðan hátt hvernig maðurinn hefur
var inn í honum og utan við hann sjálfan.
verið skilgreindur í gegnum tíðina. Foucault
Þrá mannsins eftir traustum undirstöðum,
vildi með öðrum orðum skoða hvernig hugsun
öruggum upplýsingum og mælanlegum
mannsins um manninn hefur mótað hugsun
sannleika fann sér farveg innan vísindana.
hans á ólíkum tímum. Foucault skipti hugsun
Nýjar aðferðir voru fundnar upp til þess að
mannsins á Vesturlöndum upp í nokkur
greina veruleikann, smásjáin, myndavélin,
tímabil og það sem varðar okkur ef til vill mest
hljóðupptökubúnaður og ýmis önnur tæki
er tímabil nútímans sem tók við af klassíska
voru nú notuð til þess að draga fram það
tímabilinu um aldamótinn 1800.
sem vitund mannsins hafði ekki áður greint, hafði ekki litið á sem hluta af heiminum. Hið ósýnilega var gert sýnilegt, hið innra fékk nýja merkingu og öllu var raðað upp í kerfi sem gerði veröldina viðráðanlegri. Lífið varð allt í einu skilvirkara. Markmiðin skýrari en áður. Þessi breyting á þekkingarfræðilegum grunni hugsunarinnar tengdist auðvitað breytingu á samfélagslegum aðstæðum.
62
Michel Foucault staldrar við og spyr hvaða afleiðingar þessi nýja hugsun um manninn hafi haft á takmörkun og möguleika hugsunar innar um veruleikann. Hann hugsaði lengra, Hugtök á borð við framleiðslu fengu til dæmis
tók inn fleiri þætti. Á sama tíma og vísindin
nýja og áður óþekkta merkingu í tengslum
leituðust við að skilgreina og mæla tilvist
við iðnbyltinguna. Allt í einu gat einn maður
mansnins, þróast borgarsamfélagið. Bilið milli
framleitt miklu meira en hann þurfti sjálfur.
heimils og vinnu rofnaði, börn eignðust líf
Verksmiðjurnar urðu afkastameiri. Kenningar
sem foreldrar þeirra höfðu enga reynslu af.
Adams Smiths um framboð og eftirspurn
Samskipti fólks miðuðust nú fremur við að
mótuðu efnahagslífið. Hver einstaklingurinn
skiptast á upplýsingum en að miðla reynslu.
varð lítið tannhjól í hinu kapítalíska fram
Á sama tíma varð dauðinn stofnanavæddur,
leiðsluhagkerfi. Hugtökin framleiðsla, skil
fólk var flutt á stofnanir þar sem það dó í
virkni og afköst voru nú á allra vörum, mótuðu
einangrun. Manneskjan fjarlægðist í vissum
bæði hugsun og hegðun, þróun samfélagsins.
skilningi lífið, náttúra og menning voru ekki lengur sjálfgefinn hluti af sömu heild heldur
Í náttúruvísindum beindist athyglin að virkni
andstæður. Skynsemin andstæða alls þess sem
lífvera fremur en útiliti þeirra. Ný flokkunar
ekki beygði sig undir ofurvald hennar. Og Guð?
kerfi voru fundinn upp, þróunarkenningin
Þýski heimspekingurinn Friedrich Nietzsche
sett fram, erfðafræðin mótuð. Franski náttúru
tilkynnti andlát hans og þær hugmyndir féllu
fræðingurinn Jean-Baptiste Lamarck setti fram
í góðan jarðveg hjá nútímamanninum sem
kenningu um hvernig líf og dauði fléttuðust
Foucault kallaði líka homo oeconomicus,
saman á útreiknanlegan hátt. Í öllum lífverum,
manneskju sem notar og eyðir öllum sínum
meðal annars í frumum mannslíkamans, eru
tíma til að losna undan þrúgandi nærveru
tvö öfl að verki, það sem er aflvaki lífsins og
dauðans. Allar þessar breytingar sköpuðu
það sem eyðir því sem áður skapaði virkni. Líf
nýtt þekkingarrými sem við kennum allajafna
og dauði. Stöðug endurnýjun. Líkt og í verk
við nútímann.
smiðjunum. Stöðug framleiðsla. Stöðug virkni. Þeir hæfustu lifa af eins og Darwin átti eftir að
Á sama tíma fóru vísindi og listir í sitt hvora
benda á.
áttina. Bókmenntir og sagnfræði sem áður höfðu fléttast saman í ofsakenndri frásögn af hinu liðna áttu ekki lengur samleið. Textinn fékk ekki að flæða. Bókmenntunum var ætlað að aga hugann, lýsa veruleikanum í dýpstu smáatriðinum, hinu innra ekki síður en hinu ytra. Letrið: hvort átti það að vera gagnsætt, hlutlaust, eða tjá persónubundna afstöðu til lífsins?
63
Mæna
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
Þekkingarrými Sigrún Sigurðardóttir [is/is]
Vísindin settu ekki síður svip sinn á tónlistina og myndlistina en bókmenntirnar. Á einhver jum tímapunkti varð almenn sátt um það að hlutverk myndlistarmannsins væri fyrst og fremst að draga upp persónubundna sýn á lífið fremur en að draga upp sanna mynd af veruleikanum. Ljósmyndin kom þar til bjargar. Þrátt fyrir að allir þeir sem vildu vita það vissu að ljósmyndin væri ekki hrein eftirmynd
Tuttugasta öldin leið í þekkingarrými nú
veruleikans heldur flókið samspil efnis og
tímans. Uppbrotið, sem átti sér stað síðustu
anda þá hafði ljósmyndin yfir sér ákveðið
þrjátíu ár aldarinnar með Michel Foucault og
hlutleysisyfirbragð. Samband hennar við
aðra franska hugsuði (s.s. Claude Lévi-Strauss,
hlutveruleikann var annars konar og í vissum
Maurice Merleau-Ponty, Roland Barthes og
skilningi tærara en samband annarra miðla
Jacques Derrida) í broddi fylkingar rispaði
við veröldina allt um kring. Þrátt fyrir að
upp þekkingarými nútímans og skapaði
ljósmyndarinn réði sjónarhorninu og gæti
nýja möguleika fyrir hugsunina. Nýtt valda
leikið sér með ljós og efni, bæði á meðan á
hlutfall í heiminum með endalokum kalda
myndatökunni stóð og í myrkraherberginu,
stríðsins og örvæntingarfull leit að nýjum
þá varð því ekki neitað að það var veru
óvini og nýju samskiptamynstri og tækni
leikinn sjálfur sem skildi eftir sig ummerki á
nýjungum við lok aldarinnar sem hafa
ljósnæmum fleti. Þessi tenging við raunveru
ekki aðeins breytt upplifun okkar á tíma og
leikann var upphafin í allri markaðssetningu
rými, komið með nýjar lausnir og skapað
á ljósmyndinni. Svarthvít ljósmyndin var
ný vandamál, heldur hafa einnig máð út
þannig talin vera sannari og nær veru leikanum en málverkið sem endurspeglaði bæði upplifun og reynslu listamannsins, persónulega sýn hans á heiminn og hæfi leika. Hvar hafa dagar lífs þíns lit sínum glatað? Þannig spurði Jóhann Jónsson við upphaf tuttugustu aldarinnar.
64
mörk sem tuttugstu öldinni þóttu sjálfsögð, s.s. mörk vinnu og heimilis, framleiðslu og neyslu, vísinda og lista. Möguleikar og tak markanir hugsunarinnar eru aðrir en áður. Möguleikar okkar á að skapa nýja hugsun, nýtt þekkingarrými, virðast ótakmarkaðir. Við þurfum bara að vera vakandi, koma auga á sprungur í rammanum, setja hluti í óvænt samhengi, nýta þau tækifæri sem skapast þegar lýsing okkar á veruleikanum fellur ekki full komlega að honum og skapa þá eitthvað nýtt.
Eitthvað sem hefur aldrei áður verið til. Ólíkt nítjándu aldar manninum sem mótaði tuttugustu öldina þá ættum við ekki að líta á bilið milli vitundar og veruleika sem vandamál heldur sem möguleika. Við ættum að sætta okkur við að fullkomin nærvera er ekki möguleg og líta á það rof sem myndast þegar hugmyndir okkar um heiminn og heimurinn sjálfur, vitund okkar og veruleiki, passa ekki saman til að skapa rými fyrir nýja hugsun, skapa pláss fyrir hið ófyrirsjáanlega.
Grípum það.
Sögur um eyjar eru gjarnan
á tölvu) og «samfélag þjóðanna» hefur nú
of landfræðilegar.
fjarlægt þessi ákveðnu landamæri milli eyjanna tveggja – eða a.m.k. fengið okkur
Þjóðin Armenía byggir tvær eyjur: eina
verkfæri til þess að rífa niður girðinguna.
landlukta, hina á stærð við Pangæu. Samband þeirra er svipað sambandi
Hvað varðar útlit og tilfinningu stafa-
tveggja annarra eyja, Plútó og Karon: þær
formanna í armenískri leturgerð, þá eru
snertast aldrei en eru algjörlega háðar
þeir sem gerðir eru í Armeníu oft mjög
hvorri annarri, dansa í hæfilegri fjarlægð,
latneskuskotnir (Sjá Mynd 1), sumum
eru óaðskiljanlegar, en ósameinanlegar.
brottfluttum leturhönnuðum til mikillar
ACRUN (Armenia as Currently Recognized
gremju, en þeir gerast aftur á móti oft sekir
by the United Nations eða Armenía eins
sjálfir um leturfræðilega staðalhugsun
og Sameinuðu þjóðirnar viðurkenna
(Sjá Mynd 2). Það er erfitt skapa eitthvað
landið nú) snertir engan sjó eða úthaf,
sem manni finnst ekki vitrænt eða
en að vera umkringdur óvinum og/eða
viðkomandi eigin lífi, en það verður
óvinveittum ríkjum er í raun að vera
hönnun að gera: að þjóna öðrum. Þótt
eyja. Á eyjunni Íslandi eru líka flugvellir
ekkert mannanna verk geti varist
eins og þar. Og þjóðarmorðin í Armeníu,
persónulegri tjáningu, og ekkert gert
sem náðu hámarki árið 1915, leiddu til
fyrir manneskju ætti að forðast að
þess raunveruleika samtímans að af
gera það, verður persónuleg tjáning
þeim tíu milljónum Armena sem nú
í hönnun –öfugt við í listinni–
eru til, búa sjö milljónir utan Armeníu.
að vera afleiðing þrátt fyrir mann sjálfan.
Þetta ástand er í það minnsta ekki leiðin-
Þessi munur á eyjunum tveimur kemur
legt. Og það varðar uppáhaldsumfjöllunar-
fullkomlega heim og saman. Þótt nær allir
efni okkar: hið sýnilega tungumál. Það
Armenar beri lotningu fyrir stafrófinu
samfélagslega og stjórnmálalega rekald
okkar og skapara þess, Mesrop Mashtots,
hefur áskapað lestri armenísku tvö mjög
þá er «hönnunarvandamálið» fyrir þann
ólík hlutverk, annars vegar í hinni eiginlegu
sem býr í Armeníu fátækleg samskipti
Armeníu og hins vegar í samfélagi hinna
við Vesturlönd, en fyrir þann brottflutta
brottfluttu. Og armenískar leturgerðir eru
er hönnunarvandamálið að Pangæa er
gerðar á mjög mismunandi hátt á þessum
deyjandi – sérhver ný kynslóð er lélegri
tveimur eyjum. Þangað til við fórum að
við að lesa armenísku svo ekki sé talað
taka Unicode alvarlega, endurspeglaði
um að leggja eitthvað af mörkum til
jafnvel umtáknun stafanna hvar maður
armenískrar menningar. Og Pangæa verður
hafði vaxið úr grasi: á þeirri minni
að deyja. Þótt eðlilegt sé fyrir þjóðir að eiga
eiginlegu eyju voru armenískir bókstafir
brottflutta einstaklinga, þá er þjóðarbrot
gerðir útlægir til undirheima ASCII2, og urðu
brottfluttra sem er fjölmennara en mann-
meira að segja að deila því þrönga plássi
fjöldinn í heimalandinu og aðskilinn frá því
með kyrillísku! Á meðan voru bókstafirnir
ekki sjálfbær eining. Heilbrigður núningur
okkar á risastóru sýndareyjunni látnir koma
verður að eiga sér stað milli hópanna
í stað hinna latnesku; sem var á einhvern
tveggja svo að hinir brottfluttu þrífist og
hátt örvæntingarfull aðgerð til að «koma
svo að heimalandið dafni. Eins og er, þá er
vel á vondan» eða til skáldlegts réttlætis.
ekki nærri nógu mikið traust milli eyjanna
Báðar leiðirnar voru fúsk (sem er þó mun
tveggja til þess að knýja þennan núning,
betra en að geta ekki notað armenísku
ekki síst vegna þess að á þeim sjö áratugum
1
1
Ef frá eru talin fjarlæg 40 km landamæri við Íran sem kalla á hentugleikavináttu.
2
http://en.wikipedia.org/wiki/ ArmSCII
67
Mæna
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
Eyjaklasi Hrant H. Papazian [lbn/usa]
sem Armenía var hluti Sovétríkjanna,
menningu okkar með framsækinni leturgerð.
voru menningarleg og áþreifanleg sam-
En einsleitni er dauði. Menning getur ekki
skipti ekki til staðar svo neinu næmi,
viðhaldist sé enginn stoltur af henni.
enda voru brottfluttir Armenar aldir upp
En menning getur heldur ekki verið til, svo
í samfélögum sem fyrirlitu eða hæddu
vit sé í, án samhengis við aðra. Það verður
Sovétríkin. Eyjarnar tvær hafa haft frelsi
að vera kraftmikið, kappsfullt, bjartsýnt
til að samlagast síðan árið 1991, en það er
jafnvægi. Hið fullkomna jafnvægi er
Það er áhugaverð þversögn
erfitt að venja sig af gömlum ósiðum. Sægur
breytilegt milli einstaklinga og jafnvel
að það eina sem tengir
er til af sögum af fjárfestum í Armeníu úr
fyrir hvern einstakling til lengri tíma.
hópi brottfluttra sem hafa verið rúnir inn
Aðalatriðið er að viðurkenna mikilvægi
það sem gekk að heims
að skinni þar3; en sumir brottfluttir segja
jafnvægis, óumflýjanleika ying og yang.
borgaralegri fortíð hennar
þessar sögur til að réttlæta að víkja sér undan
3
Hér er ein slík frásögn frá því fyrir tveimur dögum: tinyurl.com/peroomian
4
Fyrir uppfinningu flugsins var Armenía mikilvæg miðstöð á verslunarleiðum milli Evrópu og Austurlanda.
Armeníu við önnur lönd í heiminum í dag er í raun
dauðri. Armeníska borgin Van var til dæmis einu sinni
ábyrgð gagnvart heimalandinu og láta duga
Sérhver eyja er ólík og getur verið öðrum
ljósberi menningar Austur
að styðja landið með túrisma í sumarfríum.
eyjum fyrirmynd í lífinu, eða ekki. Lausn
landa nær. Og það er ekki
fyrir Írland getur ekki verið eins og lausn
fáránlegt að halda því fram að Armenía væri sáttari við
Aftur að letri. Þótt góð hönnun sé sértæk
fyrir Japan. Írland er ungt og á í átökum um
nágranna sína ef fólk gæti
þá þýða stóraukin samskipti sem netið
stjórnmál og leturfræðileg stílbrögð, en í
ekki flogið.
gerir möguleg milli eyjanna tveggja að
Japan hækkar meðalaldur íbúa hratt og
góðar armenískar leturgerðir þurfa að
banvæn hræðsla við inn-flytjendur tröllríður
þjóna eins mörgum Armenum og mögulegt
öllu og hefur ýtt undir ofsahraða þróun
er hverjar svo sem landfræðilegar aðstæður
vélmenna (sem gætu orðið alþjóðlegustu
þeirra eru. Sjálft armeníska stafrófið var
borgarar heims). Saga Armeníu getur kennt
fundið upp til að vernda framtíð okkar.
mörgum eitthvað, en við Armenar eigum
Það verður ekki hægt að gera með því
aftur á móti mikið ólært. Vonandi munu
að trúa því að armenískt letur megi
þjóðir heimsins og hönnuðir heims einn góðan
aðeins breytast að takmörkuðu leiti
veðurdag gera hina fullkomnu menningarlegu
og eins verður það ekki gert með því að
landafræði að raunveruleika: eyjaklasa.
apa upp hin mjög svo farsælu latnesku leturform. Fyrri leiðin myndi verða til þess að kynslóðir framtíðarinnar litu á armenísku sem einkennilega sérvisku, en hin síðari myndi valda því að þær sæju hana sem stælingu á «hinu fullkomna», og hvorugt hefur burði til að drífa áfram menningarsköpun. Gott armenískt letur verður að líta innávið, líta í kringum sig, sjá leið og fara hana. Það er engin framför og ekkert líf án áhættu. Hvor eyjan um sig verður að hætta á að treysta hinni fyrir sameiginlegri framtíð: hönnuðir í Armeníu þurfa að verða meiri heimsborgarar4 án þess að valta á skaflajárnum yfir náttúrulegar þarfir armenísks leturs, og hönnuðir meðal brottfluttra Armena verða að muna hvar armenískur menningararfur er traustastur og hafa hugrekki til að styðja við
68
≠
Sö≠ukoµ≥ u≤ Futuµa Jonatan Habib Engqvist
© 1.
http://www.mediumism.com
2.
e. Bauhaus Manifesto and Program
Ég komst að því í samræðum við Medium,1 hönnunarstofu í Stokkhólmi, að letrið er ekki bara afurð úr Bauhaus skólanum, heldur að upphaflega stafasettið er allt annað en það sem við köllum Futuru í dag og tengjum sögu skólans. „Manifestó og áætlun Bauhaus“2 eftir Walter Groupius skrifað 1919 fjallar að stórum hluta til um hugmyndina um samfélagslega meðvitund í þeim skilningi að hönnuðurinn eða listamaðurinn er hvattur til að finna til ábyrgðar gagnvart samfélaginu með verkum sínum. Hugmyndin, í nútíma arkitektúr og hönnun, um að þjóna samfélaginu, að lögun byggingar eða hlutar skuli byggjast á fyrirfram ákveðnum tilgangi eða hlutverki varð nánast að siðalögmáli Bauhaushreyfingarinnar. Það sama má segja um áhrif möntru austuríska arkitektsins Adolf Loos frá 1908 um að skraut væri glæpur. Einn þeirra leturfræðinga sem tengdust hreyfingunni var Paul Renner sem teiknaði leturgerðina Futura; geómetríska steinskrift sem var hönnuð í anda Bauhaus.
71
Mæna
Aa Ff
72
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
Bb Gg
Sögukorn um Futura Jonatan Habib Engqvist [se/se]
Cc Hh
Ii
Dd
Ee
Jj
Kk
Ll
Mm
Nn
Oo
Pp
Rr
Ss
Tt
Uu
Vv
Ww
Xx
Yy
Zz
&
&
a ¶®©• g≠±ª m≤
± Upprunalegar teikningar eru hinsvegar mjög ólíkar hinni frægu leturgerð. Ástæða þess er að þegar Renner hafði lokið við stafasettið og afhent það leturframleiðandanum Linotype fór fyrirtækið fram á að tiltekin bókstafatákn yrðu
n
≥
einfölduð til mikilla muna. Röksemdafærslan var að letrið væri ólæsilegt og jaðraði við að vera óskiljanlegt. Við samanburð á frumteikningum og lokaútgáfu sýnist sem Linotype hafi haft rétt fyrir sér. Gagnrýnin frá iðnaðinum hafði þannig óhyggjandi í för með sér sköpun leturgerðar sem var sannarlega fúnksjónal eða læsileg. Þetta litla dæmi skýrir að hlutverk,
r
µ
virkni og nýtistefna3 eru mismunandi hugmyndir. Er hugsanlegt að valþröng nýtistefnunnar og pólitískra krafta hönnunar felist í því að form skuli taka mið af skilgreindu hlutverki? 3
e. function, functionality and functionalism
73
Goðsögnin um íslenska tungu – sú goðsaga
oft er þetta barátta um föll og málvenju – og
sem breidd er út í skólakerfinu, allt frá leik-
trúið mér, íslenskir prófarkalesarar eru þeir
skólabörnum til doktorsnema – er að á vissan
smásmugulegustu þeirra allra, gera gys að
hátt sé hún hreinna tungumál en þær sem
þeim sem fara frjálslega með tungumálið:
talaðar eru af frændum okkar í Skandinavíu,
„En kjánaleg mistök!“
sem í besta falli má álíta eins konar blendingsíslensku, „brotna íslensku“, tungumál sem
Hið almenna samkomulag virðist vera þetta:
er alls ekki nothæft í raunverulegri umræðu –
Ef þú gerir þetta ekki eins og reglubækurnar
hvað þá skáldskap! – einfaldað og næstum
segja að þú eigir að gera það, þá er það vegna
barnalegt í takmarkaðri getu sinni til notkunar
þess að þú kannt ekki að gera það – sérkenni
falla, beyginga eða myndunar nýrra orða. Þetta
eru afskrifuð sem mistök. Ég hef jafnvel þurft
viðhorf, hvað sem það kann að vera til í því,
að réttlæta notkun þeirra fáu málvenja sem
hefur getið af sér ofstopafulla íhaldssemi í
eiga rætur að rekja til Vestfjarða – til dæmis
samfélagi íslenskra rithöfunda, sem þrátt fyrir
hvort ég skrifa „á helginni“ eða „um helgina“
það sem fólki kann að finnast, og hvað sem
– í vinnu minni sem blaðamaður á Ísafirði,
líður hinni „opinberu“ kenningu, færist stöðugt
auk þess að hafa háð margan hildinn við
í aukana: Hin (ósagða) hugmynd er að hluta sú
prófarkalesara frá suðurhluta landsins.
að við megum ekki falla í það svarthol að verða
Hin íhaldssama einsleitni er svo ströng að
Skandínavar.
það er bókstaflega ekki rúm fyrir fjölbreytni í tungumálinu – hvorki tilraunakennda
Hver sá sem les íslenskar bækur frá fyrstu
né hefðbundna.
fimmtíu árum síðustu aldar – hvað þá eldri bækur – tekur eftir skorti á samræmi í notkun
Það eru að sjálfsögðu undanþágur, íslenskir
íslenskunnar. Málfræðin er svæðis- og persónu
menningarvitar – ef ástæða er til að kalla nær
bundin, málvenjur eru svæðis- og persónu
ólæst fólk menningarvita – útnefna við og við
bundnar, stafsetning er svæðis- og persónu
skáld eða rithöfund frelsingja, mann sem ekki
bundin, o.s.frv. Á þeim árum sem síðan eru
skal lengur tigna sem þjón tungumálsins
liðin virðist stöðug hreyfing hafa átt sér stað
einvörðungu, heldur einnig sem snilling (oft
í átt að einsleitri samræmingu – málfræðingar
verðskuldað) sem veitt er leyfi til að leika sér.
og sjálfskipaðir málhreinsunarmenn halda
Venjulega er þetta leyfi þó gefið eftirá og það er
því oft fram, þótt ekki sé sanngjarnt að segja
nær tilviljanakennt hver fær það og hver ekki.
alltaf, að ein notkun sé rétt og önnur röng – 75
Mæna
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
Á Íslandi er brýn þörf á að steypa tungumála-
Mikilvægi þess að tortíma (eigin) tungumáli Eiríkur Örn Norðdahl [is/is]
Á Íslandi er ekki sérstaklega rík hefð fyrir
stjórninni af stóli („Tear this wall down!“). Líti
tilraunastarfsemi. Sem þýðir ekki að fólk
maður á tungumálið sem ómeðfærilegan og
hafi ekki stundað tilraunir, þýðir ekki að til-
óbreytanlegan hlut stuðlar maður ekki aðeins
raunirnar hafi ekki á stundum verið afburða
að heimsku, maður varðar bókstaflega brautina
snjallar – engu að síður hafa hafa þær að
til fasismans („No pasaran!“). Póstmódernísks
mestu verið afskrifaðar sem stundarflipp og
fasisma, auðvitað – þar sem fólk er tælt til að-
viðmót hins póstmóderníska fasista gagnvart
gerða frekar en þvingað („Make love, not war“).
tárfellandi listamanninum er: „Svona, svona,
Faðir segir við barn sitt: „Nauðsyn þess að
þú ert mjög hæfileikaríkur, við vitum það. En
vernda tungumálið er mikil, við erum svo
þú ættir að einbeita þér að einhverju meira
lítil þjóð. Þú myndir ekki vilja búa í heimi þar
viðeigandi, kannski …“ – Og hæfileikaríkasta
sem enginn talaði íslensku, er það? Veistu,
fólk snýr sér að því að endurskrifa Knut
kannski myndum við þá öll tala dönsku, og það
Hamsun eða Halldór Laxness.
er rosalega erfitt að bera hana fram“. Og barnið hvíslar: „Já pabbi, ég lofa að losa mig við
Þegar hér er komið sögu er nauðsynlegt að
þágufallssýkina“.
taka fram að íslenskar bókmenntir (eða skáld skapur) eru ekki í öllum skilningi slæmar.
Já, það er kallað „þágufallssýki“
Það sem er gert er oft vel gert– það er hægt
– og það þýðir að maður taki þágu-
að njóta þessarar íhaldssemi rækilega, hún
fall fram yfir þolfall, eða í sumum tilfellum, nefnifall. Sé eitthvað
kann meira að segja að jaðra við sömu dýpt og einkenndi hinar fornu bókmenntir, þú kannt að vera hrifinn með í sannkallaðan tilfinninga-
að marka íslenska foreldra og
rússíbana. En einhvern veginn er þetta engu
grunnskólakennara er þetta lífs-
að síður oft bara meira af því sama.
hættulegur sjúkdómur.
Einkenni þessara bókmennta þarf að viðurkenna, að gera það ekki jafngildir því að
76
Á svið: Framúrstefnuljóðlist. Hin eilíflega riðlun
segja að Da Vinci Code sé ekki óviðjafnanlega
tungumálsins – í þeim skilningi að maður
góð „flettning“ (frekar en „lesning“) – slík
rugli það og elski á sama tíma. Leiki sér að því.
yfirlýsing er áreiðanlega ætluð til þess
Haldi framhjá því. Taki það í sundur og setji
að gera lítið úr bókinni en sannleikurinn
það aftur saman – á röngunni eða einhvern
er sá að á meðan hún er eitt skelfilegasta
veginn vanskapað.
bókmenntaverk sem gefið hefur verið út um
árabil, þá er hún engu að síður augljóslega
fyrir. Þó virðist sem æ fleiri skáld finni köllun
góð flettning. Íslenskar bókmenntir geta verið
sína innan nákvæmlega þessara strúktúra,
góðar í að særa fram tilfinningar, án þess að
eða óstrúktúra, þar sem tungumálið er tekið
það þýði að tilfinningasemin sé gott verkfæri
í sundur og sett aftur saman, á röngunni eða
til að særa fram bókmenntir.
einhvern veginn vanskapað. Þetta er það sem
Tilraunaskrifum er ekki hent út miskunnar-
einhverju marki líklega næstum allan skálds-
laust, þeim er hent út með mýkt skilningsins,
kap, sem er þess virði að hann beri þann titil.
skilgreinir flestan tilraunaskáldskap, og að
sem er þó á endanum ófrjálslyndur. Eins
Frá TS Eliot til L=A=N=G=U=A=G=E-skáldanna
og þegar íslenska lögreglan „fjarlægði“ fyrir
til flarfistanna, frá kjánalegustu slamljóð-
nokkrum árum tvær tylftir af sígaunum
skáldum til Four Horsemen-hópsins.
frá Reykjavík – með því að mæta á staðinn í lögreglubúningum, gefa þeim flugmiða
Óendanleika heimsins, sérhverju orði og sér-
og keyra þá á flugvöllinn. Opinberlega var
hverri merkingu, öllum merkingum sérhvers
enginn neyddur til að fara nokkuð – jafnvel
orðs og öllum orðum sérhverrar merkingar,
þótt svo virðist sem lögreglan hafi ýjað að því
hefur verið skipt upp í rétta eða ranga flokka
að þeir gætu vísað sígaununum úr landi ef
og að bera brigður á þessa flokka er nær
þörf væri á – en þeir fóru samt sem áður. Það
tilgangslaust – vélin mun að öllum líkindum
þurfti, að því er virtist, að hreinsa göturnar af
fara sínu fram. Þó er þetta líklega eina mögulega
tónlistarfólki fyrir Listahátíð Reykjavíkur, sem
leiðin fyrir hvern þann sem í raun lætur sig
var að hefjast.
varða um tiltekið tungumál eða tungumálið sem hugmynd.
Þessi sama sósíaldemókratíska/póstmóderníska/diet-fasíska-nálgun er notuð á allt sem fer
Að sjá tungumálið sem einhvers
í taugarnar á hinni blessuðu millistétt, þessum
konar endanlegan hlut jafngildir
sífjölgandi strúktúrunnendum sem byggja Ísland að slíku marki að uppreisn virðist
því að gefast upp á því að hugsa.
ekki aðeins erfið, hún virðist fánýt. Eins og að taka ráðhúsið yfir er tilgangslaust fyrir
Íslenskar poppstjörnur sem syngja á ensku
byltingarsinna samtímans – þeir sem ráða
eru oft gagnrýndar með rökunum: „Þú ættir
ríkjum þurfa ekkert ráðhús. Og að tína tungu
að geta tjáð hlutina af meiri nákvæmni á þínu
mál í sundur eins og það væri gólfklukka er
eigin (eðlislæga) tungumáli“. Þetta er að mörgu
ekki iðja sem nokkur afhendir Nóbelsverðlaun
leyti misskilningur á því hvernig 77
Mæna
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
Mikilvægi þess að tortíma (eigin) tungumáli Eiríkur Örn Norðdahl [is/is]
tungumál virkar. Í fyrsta lagi, það að segja
skilur ekki, auk svipaðra tilrauna á ljóðasíðunni
nokkuð nákvæmlega er eins ómögulegt og
Nokturno undir heitinu ‘In Another’s Voice’.
það er ómögulegt fyrir ör á umferðarmerki að
Fyrir nokkrum árum sat ég á kaffihúsi með
breytast í þann hlut sem hún bendir á. Það
tveimur finnskum ljóðskáldum og ræddi um
er einfaldlega ekki í boði. Ef ég ætti að leiða af
það að „skrifa á ensku sem öðru tungumáli“,
þessu hina „raunverulegu“ merkingu á bak við
sem er sífellt vinsælla – mörg blogg eru til í
slíka gagnrýni væri það eitthvað í líkingu við:
heiminum um þetta, bækur hafa verið gefnar út – meðal annarra bók Leevi Lehto, Lake Onega
„Þú ættir að fara troðnar slóðir, ekki
and other poems – og eins og Leevi hefur bent
villast af leið inn á ókunnar slóðir
á þá kann það að vera leið fyrir þá sem ekki
vegna þess að þú kannt að týnast“. Ekkifaraþéraðvoða-skilaboð fyrir hugrakkt ævintýrafólk.
hafa ensku að móðurmáli að ná forskoti á ofurljóðskáld eins og Christian Bök, heftum inni í hinum enskumælandi heimi, sem aldrei getur talað ensku sem annað tungumál, þar sem það er augljóslega hans fyrsta tungumál,
Gott og rétt er þó að nefna að þegar hinar
og hann getur því aldrei farið inn í það eins og
áðurnefndu poppstjörnur eru beðnar um
útlendingur, aldrei tekist á við það utan frá.
að verja val sitt á tungumáli gera þær það með rökum af sama meiði: „Enska er tungu
Aftur á svið: Tilraunaskáldskapur. Sitjandi
mál rokksins – hið opinbera tungumál
á téðu kaffihúsi, ræðandi um hversu ljúft það
tónlistarinnar”. Það er að segja: „Við viljum
er að eiga í raun sameiginlega menningu í
vera heima, við þorum ekki á vit ævintýranna“.
alþjóðlegri framúrstefnu, nýframúrstefnu,
Báðar hugmyndirnar eru jafn tungumálalega
tilraunakenndum, róttækum skrifum, tungu
íhaldssamar og þess vegna (í mínum huga!)
máli hvaðsemðúviltkallaða, þá rann það
fráhrindandi.
einnig upp fyrir mér að þörfin fyrir að fífla okkar eigin tungumál er í nánd. Nú, það er
78
Tungumál þarf hvorki að þekkjast né skiljast
annað hvort það eða að stökkva algjörlega
til að vera djúpt eða fallegt. Maður gæti nefnt
frá borði, einhvern veginn. Segjum sem svo
skringilegheit eins og Motorized Razors eftir
að mér finnist það æsandi að fífla íslenskuna.
Christian Bök, Hosts’s Tale eftir Caroline Bergvall,
Segjum sem svo að mér finnist það mjög,
Sanasade eftir Leevi Lehto eða þann vana Kenny
mjög æsandi. Það mun varla ná til nokkurs
Goldsmith að lesa á tungumálum sem hann
sem hefur áhuga á því – þar sem áhugi á
slíku er nokkuð takmarkaður með aðeins 300
áhugasamur, ekki séð mikið af þeim yfirhöfuð.
þúsund hugsanlega lesendur – en kannski
Því þarf að bæta við að þegar ég segi eyðilegging
nægir að skapa áhuga hjá „færri en sjö
þá meina ég það í eins skapandi skilningi og
manneskjum“, sem aftur, samkvæmt Leevi
unnt er. Rétt eins og hús molnar niður og skapar
Lehto, er forsendan fyrir því að breyta vitund
áhugaverðar rústir, eins og það að taka niður
fjöldans. Að ná til færri en sjö manns kann
ljósastaur úr viði skilar þér góðum lurk á bálköst
meira að segja að vera auðveldara í litlu landi,
og rafmagnsljósi liggjandi á jörðinni við hlið hans.
innan örsmás tungumáls. Hversu mjög sem manni kann að finnast það Á hinn bóginn, þá er þetta einnig ákveðin
kitsað (að ekki sé talað um óbyltingarkennt) að
fötlun: Undirbúningsvinna fyrir eyðileg-
upphefja og safna saman framúrstefnuljóðlist,
ginguna, skipuleg plöntun sprengja meðfram
þá er ekkert sérstaklega skemmtilegt heldur að
útveggjum nafnorða og gluggum lýsingarorða
hafa áhuga á slíku í samfélagi sem ekki upphefur
– afsakið myndlíkingarnar – er óunnin, og
hana á nokkurn hátt eða safnar henni saman.
eyðilegging tungumáls er ekkert smá afrek.
Fyrir það fyrsta gerir það framhald tilraunakenndra skrifa ótrúverðugri – hefðin er annars
Það er mjög lítið á Íslandi sem
staðar, tilraunir hafa enga hefð (sem er líklega
kalla mætti í hefð framúrstefnu –
lygi – flest þau tilraunaljóðskáld samtímans sem
ef það er ekki einmitt þversögn. Tilraunaskrif hafa takmarkast við
ég þekki finnast tilraunaljóðskáld horfinna tíma æsandi, flest lesa sýnisbækur blaut og villt, heit og í ham með logandi standpínu).
örfáa hópa eða einstaklinga sem leggja litlar lykkjur á leið sína en lenda í öngstræti aðeins til að (að meira eða minna leyti) gleymast.
Í stuttu máli: Án hefðar fyrir eyðileggingu, hvort sem hún er frjó eða ófrjó, tilgangslaus eða nákvæm, þá verður lífheimur tungumáls Íslands – bókmenntir þess, sjálfsköpun þess í orðum – að martraðarheimi uppvakninga þar sem enginn
Dæmi úr samtímanum myndi vera Medúsu-
þrífst nema hinir lifandi dauðu og allt annað
hópurinn, en frekar erfitt er að koma höndum
deyr við að fæða eða fæðast.
yfir verk Medúsu-höfunda, utan Þjóðarbók hlöðunnar í Reykjavík. Ég hef reyndar sjálfur, þrátt fyrir að vera í það minnsta nokkuð
Bókstafstrúar Eiríkur Örn Norðdahl
Við erum að leita að fleiri letursmiðjum eða hönnuðum. Sendu okkur það sem þér finnst vanta á mæna@mæna.is
r u j ð i m s r letu s n i s heim
www.samuelstype.com
JAPAN www.arphic.com/usa/home.html www.orange.ne.jp/~den7/index.html CANADA www.canadatype.com www.canadatype.com/index.php www.typodermicfonts.com www.zangofonts.com KÍNA www.monotype.com.hk/index.php
www.misprintedtype.com www.new.myfonts.com/foundry/ Fewell_Foundry www.selfbuildtype.com www.truthdesign.typepad.com/ darren_scott_typographics/fontdesign www.type.co.uk DANMÖRK www.playtype.com FRAKKLAND www.256tm.com www.neufville.com www.typographies.fr/uk/index.php www.wcfonts.com HOLLAND www.arstype.angusrshamal.com www.bitmap.nl www.boldmonday.com www.caketype.com www.characters.nl
www.itcfonts.com
www.markbremmer.com
www.michaeldoret.com
www.ms-studio.com
www.mvbfonts.com
www.mwbixler.com
www.new.myfonts.com
www.nicksfonts.com
www.p22.com
www.paratype.com
www.philsfonts.com
www.processtypefoundry.com
www.psyops.com
www.punchcut.com
www.skylinetype.com
www.stonetypefoundry.com
www.t26.com
www.typeco.com
www.typefetish.com
www.typekit.com
www.typography.com
www.typonine.com
www.veer.com/products/fonts
www.will-harris.com
USA
www.adobe.com/type
www.aerotype.com
www.altemus.com/http://www.
alteredegofonts.com
www.architext.com
www.arionpress.com/mandh/
letterpress-type-fonts.html
www.artandsignstudio.com
www.ascendercorp.com/catalog/
foundries
www.astigmatic.com
www.atomicmedia.net/am
www.baselinefonts.com
www.bertholdtypes.com
www.blambot.com
www.bvfonts.com
www.chank.com
www.comicraft.com
www.cubanica.com
www.customfonts.com
www.dardenstudio.com
www.delvefonts.com
www.fontbureau.com
BRETLAND
www.letterror.com
www.ourtype.com
www.excelsiorpress.org/forsale/
type/QuakerCity.html
www.dutchtypelibrary.nl
BELGÍA
www.emigre.com/fonts.php
www.deniart.com commercialtype.com
www.fountaintype.com
www.campotype.com
Fontek-Fonts
www.insignedesign.com
www.greater-albion.com
www.dizajndesign.sk
SLÓVAKÍA
www.pcrd.ru
www.paratype.ru
RÚSSLAND
www.jyanet.com
www.klim.co.nz
NÝJA SJÁLAND
www.sandoll.co.kr/IR/index.asp
KÓREA
www.themicrofoundry.com
www.urwpp.de/english/home.html
www.lineto.com
INDONESÍA
www.letraset.com/products/162-
www.identikal.com
www.atf.com.au
www.germantype.com
www.fonts4ever.com
www.fonts.gestalten.com
www.exljbris.com/index.html
www.cape-arcona.com
www.burodunst.com
www.astype.de
www.astype.de
www.apply.de
ÞÝSKALAND
www.suitcasetype.com
www.stormtype.com
TÉKKLAND
www.typo.2d.lviv.ua
www.type.org.ua
www.rastvor.com.ua
www.mint.com.ua
www.andrij.com.ua
www.4thfebruary.com.ua
ÚKRANÍA
www.autodidakt.se
SVÍÞJÓÐ
www.swisstypefaces.com
www.new.myfonts.com
www.profonts.de
www.burodestruct.net
www.kapitza.com/fonts
www.houseind.com
ÁSTRALÍA
www.primetype.com SVISS
www.tomatej.com
www.fontsmith.com
www.garagefonts.com
www.lucasfonts.com
ÍSLAND
www.devicefonts.co.uk
www.garagefonts.com
www.tipo.net.ar
www.linotype.com
www.typerepublic.com
www.daltonmaag.com
www.galapagosdesign.com
www.sudtipos.com
www.lazydogs.de
www.neufville.com
www.underware.nl
www.crazydiamond.co.uk
www.fontshop.com
www.pampatype.com
www.kltf.de
www.felicianotypefoundry.com
www.typotheque.com
www.colophon-foundry.org
www.fonts.com
ARGENTÍNA
www.justanotherfoundry.com
www.emtype.net
www.re-type.com
www.clubtype.co.uk
www.fontosaurus.com
www.janfromm.de
www.dstype.com
www.neufville.com
www.aviationpartners.co.uk
www.boutrosfonts.com
www.fonthead.com
www.hvdfonts.com
www.baselab.net
www.lucasfonts.com
SPÁNN
www.hollandfonts.com
www.alias.dj
www.fonthaus.com
www.arabetics.com
www.a2-type.co.uk
www.fontdiner.com/main.html
ARABÍA
Fรกnatillรถgur almennings.
84
Hægt er að færa rök fyrir því að landið okkar Ísland sé bæði gamalt og ungt. Það fer bara eftir því hvernig við horfum á það. Við eigum elsta starfandi þing í heiminum, þing sem hefur starfað óslitið frá um 930. Um leið er eru ekki nema 67 ár síðan við fengum sjálfstæði. Þetta er ein af ástæðum þess að það er sérstaklega gaman að skoða hin raunverulegu íslensku tákn og merki og hugsa til þess hver þeirra séu í raun og veru íslensk. Allir sem hafa hlustað á prófessor Guðmund Odd Magnússon ræða þessi mál vita nú að mögulega er ekkert alíslenskt til í þessum málum. Fjallkonan er í raun grískur guð og tákn alls sem karlmannlegt er, víkingurinn er bara fínlegur hrokkinhærður gutti í stuttbuxum.
En eins mikið og víkingar og fjallkonur minna okkur á þjóðina sem við erum þá hljóta allir að vera sammála að ekkert
Hörður Lárusson
myndmál eða tákn er íslenskara en íslenski fáninn. Hann hlýtur bara að vera eins íslenskur og íslenskt getur verið. 85
Mæna
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
Íslenskasta tákn Íslands Hörður Lárusson [is/IS]
Talið frá vinstri Þórarinn B. Þorláksson listmálari, Ólafur Björnsson ritstjóri, Jón Jónsson (Aðils) dósent, Matthías Þórðarson þjóðminjarvörður og Guðmundur Björnsson landlæknir og formaður nefndarinnar
Áður en Íslendingar fengu í hendur fánann okkar árið 1915
aftur árið eftir þá á Þingvöllum. En þótt Íslendingum
voru notuð ýmis tákn, skildir og fánar til að auðkenna landið
færi að þykja vænt um Hvítbláann sinn, þá var hann ekki
okkar. Elsta merkið sem er vitað um er frá árinu 1258 og er
formlega samþykktur sem fáni þjóðarinnar og því í raun
talið vera merki sem Hákon Noregskonungur fékk Gissuri
lögbrot að flagga honum í stað þess danska. Það fyllti síðan
Þorvaldssyni, er sá síðarnefndi fékk nafnbótina jarl. Merkið,
mælinn þegar ungur Íslendingur ákvað að róa bát sínum
sem er skjöldur með 12 þverröndum bláum og silfruðum á
undir blaktandi bláum fána með hvítum kross. Hann
víxl, er af sumum talið eitt fallegasta tákn sem Íslendingar
var stöðvaður af dönskum hermönnum með valdi og
hafa átt. En það lifði stutt, því árið 1265 var það „uppfært“
handtekinn. Þetta gekk ekki lengur og Íslendingar orðnir
og bætt við gylltum fleti og rauðu ljóni. Þetta var kallað
allt of stoltir til að eiga ekki sinn fána. Þessi danski dugði
konungsmerki Íslands.
einfaldlega ekki lengur.
Árið 1593 sjáum við svo nýtt merki, enda komin undir
Það var því 1913 að Hannes Hafstein ráðherra bað Kristján
stjórn Dana. Innsigli Danakonungs fyrir Ísland, krýndi
X Danakonung um leyfi til að útbúa sérfána fyrir þjóðina,
útflatti þorskurinn á rauðum skildi, er enn í dag langlífasta
fána sem yrði notaður innanlands og í íslenskri landhelgi.
merki sem Íslendingar hafa átt.
Þetta samþykkti konungur, með því skilyrði að danski fáninn fengi jafn háan sess á lóð Stjórnarráðsins og báðum fánum
Á 19. öld sjáum við nokkur merki og fána ryðja sér rúms
ávallt flaggað þar saman.
í tilraun okkar að öðlast meira sjálfstæði. En það var ekki fyrren snemma á 20. öld sem eitthvað fór að gerast í alvöru
Hannes kom heim með góðu fréttirnar og setti strax
í því að Ísland fengi sitt eigið merki. Sinn eigin fána.
saman hóp manna sem fengu það verkefni að „hanna“
Einar Benediktsson lagði til, í grein árið 1897, að Íslendingar
af þeim Guðmundi Björnssyni landlækni og formanni
íslenska fánann. Þessi fánanefnd var skipuð í árslok 1913 ættu sannarlega að eiga sinn fána. Að hann ætti að taka
nefndarinnar, Matthíasi Þórðarsyni þjóðminjaverði, Ólafi
mið af öðrum evrópskum fánum, átti að hafa hvítan kross á
Björnssyni ritstjóra, Jóni Jónssyni (Aðils) dósent og Þórarni
bláum feldi (liti sem táknuðu himin og snjó) og var ástæðan
B. Þorlákssyni listmálara. Þessir herramenn fengu herbergi í
fyrir forminu að „krossinn væri fagurt og hentugt fánamerki“.
Alþingi til að funda í og má segja að þeir hafi fengið það verk
Þessi fáni var sama ár saumaður, honum flaggað og
að „ákveða“ að Hvítbláinnı væri hinn fullkomni íslenski fáni.
86
Ef konungur átti að samþykkja tillöguna sem var lögð fyrir hann varð hann að fylgja nokkrum reglum sem hann hafði sett. Þar á meðal var að fáninn mátti ekki líkjast öðrum þjóðfánum svo mikið að hægt væri að ruglast á þeim. Og það var einmitt þessi regla sem felldi endanlega þá hugmynd að Hvítbláinn gæti orðið þjóðfáni Íslands. Allt var gert til að sýna fram á að hann væri nægilega ólíkur og einna merkilegast er tilraun sem fánanefndin
Hið upprunalega (skjaldar)
framkvæmdi. Þeir sendu ungan dreng út í
merki Íslands (1258).
Engey með tvo fána, Hvítbláann og Sænska fánann. Þar fékk hann að húka í tvo daga og átti að flagga þeim til skiptis með óreglu legu bili. Á meðan sátu nokkrir heldri menn í bænum og kíktu út í eyju með kíki og skráðu niður tímann og hvaða fáni var uppi. Allir voru þeir vissir í sinni sök að það væri ekkert mál að sjá muninn. Allir höfðu þeir meira og minna rangt fyrir sér. Niðurstaðan var að Hvítbláinn var of líkur þeim Sænska, þó það væri aðeins verið að horfa yfir stutta vegalengd. Hvað þá
Skjaldarmerki Noregskonungs,
yfir lengri vegalendgir á sjó í aftakaveðri?
sem konungur Íslands (1265).
Hvítbláinn féll á prófinu og var þar með ýtt út af teikniborðinu. Nú voru góð ráð dýr og nauðsynlegt að finna nýjan fána til að kynna fyrir konungi og eftir væntingarfullri þjóð. Og leiðin sem þeir fóru þá var vægast sagt söguleg. Þeir spurðu almenning hvernig þeim þætti að fáninn ætti að vera. Snemma 1914 birtist þessi auglýsing í nokkrum prentmiðlum landsins: Þorskamerkið (1593).
„Þeir sem hafa hug á að senda fánanefndinni tillögur um gerð íslenska fánans, eru beðnir að koma tillögum sínum til nefndarinnar fyrir marsmánaðarlok, og senda þær formanni nefndarinnar, Guðm. Björnssyni landlækni, Amtmannsstíg 1, Reykjavík.“ Það stóð ekki á svörum, því inn voru sendar 28 nýjar tillögur í textaformi. Auk þeirra voru þó nokkrir sem mæltust til þess að halda sig við Hvítblámann. Tillögurnar voru, eðli málsins
Fálkafáninn (1874).
87
Mæna
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
Íslenskasta tákn Íslands Hörður Lárusson [is/IS]
Ef við skoðum sögubækurnar okkar er þó ekkert skrifað um hver á heiðurinn af fánanum okkar, þrátt fyrir að ýmsar kenningar séu til. Ef við skoðum staðreyndirnar sem eru þekktar kemur þó ýmislegt fram. Nokkrir aðilar sendu til dæmis inn þessa sömu tillögu til fánanefndarinnar. Þeir voru Ditlev Thomsen ræðismaður í Kaup mannahöfn, Samúel Eggertsson kennari í Reykjavík, Eyjólfur Ásmundsson í Wynyard, Sask. Canada og B. R. Stefánsson á Reyðarfirði. Það var reyndar ekki einsdæmi við þessa tillögu að fleiri en einn senda inn sömu tillöguna, en samkvæmt, misgóðar og misgáfulegar. En allar voru þær
sögufróðir menn tengja fljótt saman nokkra í
þannig að gaman er að velta fyrir sér hvernig ímynd landsins
þessum hóp. Þá sérstaklega Dietlev Thomsen
okkar hefði verið ef við hefðum til dæmis tekið upp köflóttan
og Samúel Eggertsson.
fána með fimm ólíkum litum. Eða hvít- og grænröndóttan fána með bláum grunni og hvítum krossi í fyrsta reit
Dietlev Thomsen var kaupmaður í Reykjavík
(reiturinn efst til vinstri í fánum). Nú eða einfaldlega
og hafði töluvert af peningum til að eyða og þar
heiðbláan fána með einni stórri hvítri stjörnu í miðjunni.
af mikil völd. Samúel var aftur á móti einnig
Eitt er víst að okkur hefði gengið verr að sannfæra heiminn
þekktur teiknari og hafði gert mikið af myndum
að við værum eitt af Norðurlöndunum, með öllum þeirra
sem sýndu landið okkar í rómantískum ljóma.
krossfánum.
Þeir voru að sögn góðir vinir og var því lítið mál að brugga sín á milli til að fá sína tillögu valda.
Tillögurnar komu jafnt frá menntamönnum sem bændum.
Mögulega fengu þeir fleiri aðila til að stinga
Nokkrir sendu inn tillögur sínar nafnlaust og aðrir voru vel
upp á þeirra tillögu og auðvelt hefur verið
þekktir listamenn (Jóhannes Kjarval). Ein tillagan í hópnum
fyrir valdamikinn og vel efnaðan mann eins
þótti þó greinilega bera af, því það var ein þessara tillagna
og Dietlev til að kynna hugmyndir sínar vel
sem hlaut náð fyrir nefndinni og var sett fram sem fyrsta
fyrir fánanefndinni.
tillaga fánanefndar. Henni var lýst á eftirfarandi hátt: Einnig er athyglisvert að til er mynd eftir Samúel,
„Þjóðfáni Íslands skal vera heiðblár (ultramarineblár) með hvítum krossi og hárauðum krossi innan í hvíta krossinum. Armar krossana skulu ná alveg út í jaðra fánans á alla 4 vegu. Breidd krossmarksins alls skal vera 2/9 af breidd fánans. Reitirnir við stöngina skulu vera rétthyrndir ferhyrningar og allar hliðar þeirra jafnstórar; ytri reitirnir skulu vera jafnbreiðir stangarreitunum, en helmingi lægri. Hlutfallið milli breiddar fánans og lengdar hans verður sem 18:25“.
dagsett nóvember 1913 (þrem mánuðum áður en auglýst er eftir tillögum), þar sem fáninn okkar sést við hún með fallegt íslenskt landslag í bakgrunni. Var þetta mögulega ein af leiðum þeirra til að gera almenning og fánanefndina „heita“ fyrir sinni hönnun til að auka líkurnar á að þeirra fáni væri valinn? Við vitum öll hvernig málið endaði, eða réttara sagt hvaða fáni endaði á fánastönginni. En nákvæmlega hvernig hann varð fyrir valinu og hver það var sem tók endanlega ákvörðunina verður líklega alltaf óstaðfest. Undirritaður
88
Glöggir hafa mögulega náð að teikna þessa mynd í
hallast að því að höfundur fánans sé í raun
hausnum á sér, en þetta er vissulega fáninn sem við
Samúel Eggertsson, sem fékk hann valinn með
þekkjum í dag sem Þjóðfáni Íslands.
aðstoð góðra vina.
En hvernig sem leiðin var, þá eigum við í dag fallegan fána. Og þó flestum þykir sinn fífill fegurri, þá er líka auðvelt að rökstyðja að fáninn okkar er grafískt mjög sterkur. Þetta sést vel þegar við horfum til dæmis á hann í fánaborg með fánum annarra þjóða. Formin eru einföld og litirnir sterkir. Það er þó einnig annað sem fáninn okkar hefur
Að sjálfsögðu eigum við að geta notað fánann okkar til að
enn þann dag í dag, sem er alls ekki algilt um
kynna það sem raunverulega er gott og íslenskt, kynna það
alla þjóðfána heimsins. Og það kemur útlitinu
sem allir eru sammála um að sé gott og íslenskt. Forðast að
á honum ekkert við. Hann er enn hreinn og
nota hann til að kynna skoðanir sínar. Það er einmitt þess
ómengaður. Hvorki við né aðrar þjóðir tengjum
vegna sem það er grein í fánalögum Íslands um að enginn
hann við stríð, ófrið eða aðra óæskilega hluti.
má nota fánann í merki sitt án sérstaks leyfis. Við virðumst
Meira að segja í gegnum ógöngur íslenska fjár
hinsvegar halda illa utan um þessa einföldu reglu og því
málakerfisins tókst okkur að halda fánanum
sést fáninn okkar oftar í allskyns merkjum hér og þar. Nú
utan þess. Icesave merkið virðist hafa tekið
undanfarið er hann orðinn sérstaklega áberandi í merkjum
allan hitann myndmálslega og eigum við
flokksþinga hinna og þessa stjórnmálaflokka, sem og
gegnsæja regnbogalitaða merkinu mikið að
merkjum fyrir félög og hópa sem koma saman undir þeim
þakka að því leyti.
formerkjum að bæta land og þjóð.
En við þurfum að passa okkur. Það þarf allt
Þetta hljómar allt sakleysislega, en ef við horfum til nágranna
of lítið til til að saurga þjóðfána. Sum lönd
okkar Danaveldis, þá er fáninn þeirra einmitt búinn að lenda
lenda meira að segja svo illa í því að þeim er
í nákvæmlega þessu. Það mun taka einhver ár að leiðrétta
nauðsynlegt að skipta alfarið um fána.
almenningsálitið. Ef það verður hægt. Flokkurinn Dansk
Slíkt fána-kennitöluflakk er eitthvað sem
Folkeparti notar danska fánann í merki sínu og mikið í
við viljum forðast að fremsta megni. Helstu
allri kynningu. Nú er staðan orðin slík að margir Danir eiga
hættur sem að okkur steðja í dag liggja í
erfitt með að líta á fánann sinn öðruvísi en að hugsa um
misnotkun fánans í vörumerkjum, flokks
þennan tiltekna flokk. Þetta gleður eflaust ímyndarhöfund
merkjum, fyrirtækjamerkjum og slíku.
flokksins óendanlega, en á kostnað hvers? Við sitjum með þennan fallega, skýra og ómengaða fána. En er hann íslenskur? Eða er þetta bara Norski fáninn þar sem er búið að rugla litareitum? Við erum komin aftur í spurninguna; er eitthvað í raun alveg íslenskt? Flókna svarið má ræða fram og til baka. En einfalda svarið er að hann er að sjálfsögðu alíslenskur. Alveg eins og fjallkonan er íslensk og hýri víkingurinn. Myndmálið er efalaust alþjóðlegt, en það sem skiptir meira máli er að rómantíkin sem umlykur alla þessa þessa hluti er það sem gerir þá þjóðlega. Það sem gerir þá okkar. Og það er nákvæmlega þessi tilfinning sem gerir þá íslenska. Pössum fánann okkar. Hann er enn ungur, en með okkar hjálp á hann bjarta framtíð fyrir sér um ókomna tíð, þetta íslenskasta tákn sem til er.
89
LÆSI ÍSLENDINGA Niðurstöður úr könnunum Félagsvísindastofnunar og Námsmatsstofnunar á lestrarvenjum íslendinga
Lesskilningur grunnskólanemenda: Samanburður á Norðurlöndunum. Niðurstöður Pisa 2000 og samræmdra prófa. Námsmatsstofnun. Rit 8 - 2006.
20
15
GB
10
DK
FI
NO
5
Meðallesskilningur
-5 IS
-10
Lesskilningur í ljósi þjóðfélagslegrar virðingarstöðu starfs foreldra
Ísland stendur í stað
+ Meðallesskilningur
Danmörk og Finnland
Noregur
Bretland
Lesskilningur barna sem eiga systkini
91
Mæna
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
Læsi Íslendinga Egill Rúnar Viðarsson [no/is] Halla Sigríður Haugen [is/is] Stella Björg Björgvinsdóttir [is/is]
Vikulegar lestrarvenjur framhaldsskólanema: Ungt fólk 2010. Samanburður rannsókna frá 2004, 2007 og 2010. Rannsóknir og greining, Háskólanum í Reykjavík. Mennta- og Menningamálaráðuneytið. 2011
Lestur dagblaða
26 mín.
Lestur bóka annarra en skólabóka
43 mín.
14 klst og 53 mín
92
Læsi fullorðinna: Lesiðni og ritvenjur. Elísabet Arnardóttir, Guðmundur Kristmundsson og Amalía Björnsdóttir, 2006.
51%
40%
42%
18% 12%
23% 15% 12%
11%
%
34 ára og yngri
48
10%
8%
33%
35 ára til 45 ára
Aldrei Sjaldan 4–6 sinnum í viku 2–3 sinnum í viku Daglega
25%
55 ára og eldri
Aldursskipting heildar SMS notkunar fullorðinna
Fullorðnir sem spjalla á netinu
Daglega 2–4 sinnum í viku Sjaldan Aldrei
0%
10%
20%
30%
40%
50%
Fullorðnir sem lesa sér til ánægju 93
Nadine Chahine
Stundum er hönnun leturgerðar meira en útlínur og punktar, leturgerðin er meira en summa hluta hennar. Stundum hefur verkefni sál, sláandi hjarta og gegnir lykilhlutverki á tímum pólitískrar og samfélagslegrar spennu. Þessi leturgerð er rödd dagblaðs sem berst fyrir lífi sínu á tímum pólitískra aftaka og samfélagsþrýstings. Þessi leturgerð er um frelsi fjölmiðla og viljann til að halda áfram, að láta ekki þagga niðri í sér með andófi og kúgun. Hún er um hönnun í þjónustu stærri og æðri málstaðar. Þessi kynning er sagan um þessa leturgerð, þetta dag blað og baráttuna við að lifa af.
95
Mæna
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
Verkefni með sál Nadine Chahine [lb/ger]
Austurlanda, sveipað langri sögu frábærrar blaðamennsku og pólitísks sjálfstæðis. Það er líka dagblaðið sem ég óx úr grasi við að lesa. En síðustu ár hafa útdeilt því hverju áfallinu á fætur öðru. Árið 2005, í kjölfar pólitískrar ókyrrðar í landinu, steig dagblaðið fram og beint inn á hinn pólitíska vettvang og krafðist þess að sýrlenski herinn yrði kallaður heim frá Líbanon. Þessi afstaða varð þeim dýr, fyrst þegar leiðandi blaðamaður blaðsins, Samir Kassir, var ráðinn af dögum og síðar, þegar aðalritstjóri þess, Gebran Tueni, var einnig ráðinn af dögum. Í landi sem er eins óstöðugt og Líbanon, getur hollusta við málfrelsi verið goldin mjög dýru verði. Forysta dagblaðsins fell í skaut dóttur Tueni, Nayla, sem þá var aðeins 23 ára. Dagblaðið stóð þá frammi fyrir prófraun sem ráða myndi örlögum blaðsins. Í fyrsta lagi þurfti blaðið að halda áfram þeim stuðningi sínum Lífið snýst um meira en mat, kynlíf og
við málfrelsi sem hafði skilgreint fyrstu ár
húsaskjól og það er meira fólgið í grafískri
þess. Í öðru lagi þurfti það einnig að þróast
hönnun en einfaldlega gott umbrot.
og hlaupa uppi lestrarvenjur lesenda dagsins
Í neysluveröld eins og okkar hlýtur hönnun
í dag. Þannig að sem virðingarvott við látinn
að vera meira en bara umbúðir?
föður sinn og sem merki um hollustu við stofnunarhugmyndir dagblaðsins, stóð Nayla
Sem leturhönnuður felst starf mitt aðallega
Tueni fyrir því verkefni að endurhanna allt
í tvenns konar verkefnum: leturgerð sem
umbrot dagblaðsins og hún fékk alþjóðlega
ætlaður er staður á almenningsbókasöfnum
hönnuðinn Mario Garcia til að sjá um þetta
okkar og leturgerð sem er hönnuð „eftir
mikilvæga skref. Mario skrifaði mér svo
pöntun“ fyrir viðskiptavini. Þetta er það starf
þennan sama þriðjudagsmorgun til þess að
sem mig langaði alltaf til að vinna og ég hélt
segja mér af þessu frábæra frumkvæði.
í einfeldni minni að þetta væri rétta leiðin; eða ég hélt það þangað til einn kaldan þriðjudag í nóvember í fyrra. Sjáið til, að hanna fyrir viðskiptavin sem þú hittir í starfi þínu er eitt, en að hanna fyrir stofnun sem er ein af meginstoðum heimalands þíns, er allt önnur saga. Dagblað sem hefur lifað lengra sjálfstæðu lífi en þitt eigið land, það er svo sannarlega ekki bara venjulegur vinnudagur. An-Nahar, sem á arabísku þýðir „dagurinn,” hefur verið leiðandi dagblað Líbanon allt frá stofnun þess árið 1933. Það hóf prentun fullum áratug áður en Líbanon fékk sjálfstæði sitt. An-Nahar er eitt virtasta dagblað Mið96
Fyrirmælin sem fylgdu verkefninu voru hins vegar einföld. An-Nahar er enn sama dagblaðið en það þarf að hrista af sér árin og stíga fram á twitter-öldina. Fréttir í dag eru lesnar á allt annan hátt en fyrir áratug. Nútímadagblað þarf að aðlaga sig því hvernig við lifum í dag. Þetta er hröð öld og það að lesa langt órofið mál er sannur munaður. Þegar kom að leturgerðinni var verkefnið að skapa blaðsíður sem anda. Leturgerðin þurfti að grípa hvíta svæðið af fagmennsku og leyfa því svo að flæða aftur út. Svipað stofum í opnu plani, sem nú eru í tísku, þurfti rýmið að vera yfirvegað, vel nýtt, en þó umlykja einingarnar sem ein heild. Meginmálsletri dagblaðsins var haldið, Marwan, og Univers Next Arabic var bætt við fyrir áhersluatriði, myndatexta og fyrirsagnir efnisflokka. Þessar tvær leturgerðir mynduðu fyllinguna, hinn lifandi gráa massa sem dagblaðið samanstendur af. Það sem vantaði var röddin, leturgerð fyrirsagnarinnar sem færir þér fréttirnar, góðar eða slæmar. Tillaga Linotype, sem lögð var fyrir Mario og Nayla, var að sérhanna útlit sem færði blaðið til nútímans og næði augum lesenda sem ættu leið hjá. En leturgerð fyrirsagnanna átti líka að vera miklu meira en það. Hún var virðingarvottur við hinn látna ritstjóra, skilaboð um úthald og þrautseigju, tileinkun til málfrelsis. Hin nýja leturgerð, Gebran2005, er meira en safn bókstafa. Það er rödd An-Nahar sem segir: Við erum komin til að vera. Það er ekki svo einfalt að þýða þessi orð yfir í form og útlínur. Svarið kom með því að nálgast leturhönnunina eins og höggmyndalist. Sérhver bókstafur er í sjálfum sér höggmynd. Form hans er stöðugt, vel skilgreint, laust við prjál og deyft af kraftmikilli orku. Formið og hlutföllin eru hin hefðbundna dagblaðsfyrirsögn í Naskh leturgerð, en hreinleiki formsins og opnun gefur henni tilfinningu sem segir mikið í dag og á morgun.
97
Snemma í verkefninu spurði ég Mario: „Bara til að vera örugg um að við séum á sömu nótum, ég var að velta fyrir mér anda letursins. Ef við vildum hanna þetta með latneskum stöfum, hvaða fyrirsagnaleturgerð sæir þú fyrir þér?“ Svar hans var ljóðrænt: „Ó, en áhugaverð og ljúf spurning“. „Í hreinskilni sagt hafði ég aldrei fyrr sett anda og letur í sömu setningu. Það tók mig 40 ár og verkefni á arabísku sem hreyfðist hraðar en byssukúlur, ungan framkvæmdastjóra að reyna sitt best til að heiðra minningu föður síns, og að vera undir þrýstingi um að varðveita það besta í líbanskri blaðamennsku, meðan klukkan tifaði …“ „Í þeim skilningi, kæra Nadine, fara andinn og letrið saman. En þegar betur er að gáð þá fara andinn og efnið alltaf saman. Þú og
Já, það er meira fólgið í lífinu og örugglega
Reed, sem hannið stafróf, vitið það“.
meira fólgið í hönnun. Þetta verkefni, að minnsta kosti fyrir mig persónulega, var annað
„En þetta er einn af þeim dögum þar sem þú
og meira en bara að hanna aðra leturgerð
uppgötvar eitthvað yndislegt og mikilvægt:
og jafnvel meira en gleðin yfir að geta látið
andann og letrið“.
verk sem ég hef gert bjóða Líbanon góðan dag hvern einasta dag. Þetta var tækifæri til
„Svo að, í anda letursins og til að svara
að tala í gegnum línurnar og leið til að styðja
spurningu þinni með meiri orðaflaumi en
tjáningarréttinn og málfrelsið. Málið snýst ekki
þú vilt, þá hef ég ákveðið að sýna hvernig
um að vera sammála þessum stjórnmálaflokki
ég hugsa anda hins sögulega, særða og
eða hinum, heldur snýst það um réttinn til að
virta An-Nahar.“
eiga samræður á annað borð.
99
ة ة� �ةم����م� ة ب� �مس�� ة ةFordæmislausir ����� ���در ة�م�ة��� ��ة�ر ب�وmöguleikar
hönnunar
ة ة � ���در �ةم����م� ة ���ة�م�ة ب ة �������ة��مرس�ب��و �ة
Tómas Hendriksson Míló
Sá grundvallarmunur sem er á latnesku og arabísku letri gerir tölvuvæðingu arabísks leturs að einhverju öðru og meira en leturhönnunarverkefni. Mesta áskorunin við setningu arabískrar leturgerðar í forritum og fjölmenningu er að finna jafngildi við latneskar leturgerðir án þess að fórna innri og ytri hutföllum og fagurfræði hvors stafrófs fyrir sig.
Aðlögun tungumálsins Hröð alþjóðavæðing hefur skapað eftirspurn
Mynd 3. Samsíða málsgreinar með texta og þýðingu sem eru í góðu jafnvægi,
eftir margmála letursetningu á þjálu og módúlar
settar í Adobe Minion (latneska 120% leiðandi) og Tasmeem Naskh (200% leiðandi).
formi. Með þeim arabísku leturgerðum sem í boði eru er nær ómögulegt að reiða sig á jafngildi í stærð leturgerða. Þetta gerir það að verkum að umbrot sem til er, til dæmis á ensku, er ekki hægt að gera arabískt með því að setja arabískan texta í stað þess enska, án þess að gera einnig tölvuverða leiðréttingu á stærðarhlutföllum. Venjulega er þörf á allt að 140 prósenta leiðréttingu á stærðarhlutföllum. Þetta gerist venjulega á fréttavefjum, í vörulistum og í tækniskjölum.
Margmála jafnvægi Arabískar leturgerðir eru venjulega látnar samsvara hinum latnesku. Í tilraun til að
Mynd 2. Samsíða málsgreinar með texta og þýðingu sem ekki eru í jafnvægi, settar í Lucida Sans Unicode (latnesku og arabísku). Bæði tungumálin nota sömu leturstærð með sjálfkrafa leiðandi tungumáli (120%).
stilla þær saman er kvarði latneska letursins, venjulega hæð lágstafa, notuð sem staðalhæð fyrir arabíska letrið. Með öðrum orðum, allri arabískunni er þröngvað undir þak sem skilgreint er af latneskum lágstöfum. Þetta er afleiðing þeirrar vestrænu hugmyndar að allar leturgerðir þurfi að hafa x hæð sem á ekki endilega við um arabísku. Arabíska er í eðli sínu þannig að uppbyggingin er breytileg en byggir á tígullaga punkti sem hefur enga fasta hæð. Mynd 1. Efsta línan á þessari mynd sýnir arabískar og latneskar leturútgáfur af einni tvímála leturgerð. Neðri línan á þessari mynd sýnir að hönnun WinSoft-DecoType Tasmeem er ekki stýrt af x-hæð heldur eðlislægu jafngildi.
101
Mæna
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
Fordæmislausir möguleikar hönnunar Thomas Milo [nl/nl]
Samsíða textar Þegar leturgerðarpar er notað til að móta enskan og arabískan texta samsíða, þá kemur strax í ljós að það sem ætlunin var að væri jafngild uppsetning, á í raun illa saman – arabískan verður alltof lítil í samanburði við enskuna og sem sjálfstæð arabíska, alltof samþjöppuð. Mynd 4. Sami texti og áður, sem nú blandar saman tvenns konar letri. Málsgreinin
Að binda latnesku og arabísku saman í sömu
til vinstri hefur arabísku að frumletri og latneska innskotið virðist risavaxið. Máls-
leturstærð að nafninu til, innan einstakrar
greinin til hægri hefur latnesku að frumletri – arabískan virðist dvergvaxin.
málsgreinar, leiðir til furðulegra áhrifa: latneskan virðist risavaxin þegar frumletrið er arabískt. Þegar frumletrið er latneskt, þá verður arabískan svo dvergvaxin að það er erfitt að lesa hana. Þetta misræmi stafar af áherslu í hönnuninni á latneska flatarmálsfræði, sem einfaldlega á ekki við fyrir arabísku. Þetta er almennt vandamál við arabískar leturstærðir og sem afleiðing þessa þá er eiginlega ómögulegt að blanda saman sömu stærð af arabísku og latnesku. Hönnuðir WinSoft-DecoType Tasmeem hafa
Mynd 5. Svona fæst WinSoft Tasmeem við margmála texta: hvor leturgerð
aftur á móti rannsakað möguleikann á því að
fyrir sig heldur virðingu sinni.
stilla arabíska leturgerð á grundvelli inntaks frekar en formgerðar. Markmið hönnunaræfingarinnar var að finna bestu sjónrænu framsetninguna fyrir hvora leturgerð fyrir sig – arabísk og latneska – og jafnframt að láta þær passa saman. Í stuttu máli var kosið að vinna ekki með þýðingar heldur með texta á einu og sama tungumálinu, en með tveimur mismunandi leturgerðum. Svo vildi til að persneska bauð upp á tilvalið umhverfi fyrir þetta, þar sem hún er til bæði á arabísku letri (Farsí í Íran, Darí í Afganistan) og á kyrillísku letri (tadsjikísku, sem notuð er í mið-asíska lýðveldinu Tadsjikistan).
102
Hafa verður í huga að ólíkt textagerð fyrir auglýsingar, þar sem hægt er að endurskrifa texta að vild til að skapa sjónrænt jafnvægi, þá er venjulegt verklag í margmála vinnu að formið þjónar inntakinu en ekki öfugt. Til þess að stilla arabíska letrið á viðeigandi hátt gagn vart latneska letrinu, samkeyrðu hönnuðirnir marga kílómetra af samsíða texta á letur gerðunum tveimur, og sóttu hann af persnesku vefsíðu BBC World. Í fyrsta lagi var sú hugmynd staðfest að latnesku og kyrillísku umritanirnar hefðu sama „særými“ þegar þær voru í sömu leturgerð, stærð,með sama línubili og í sömu dálkavídd. Kyrillísku málin reyndust þau sömu og þau latnesku. Stærðinni á arabíska textanum Mynd 6. Vefsíða BBC World flytur daglegar fréttir í samsíða texta. Slíkar
var breytt þar til gott jafnvægi fannst með tilliti
vefsíður krefjast að jafnaði jafnvægis sem miðast við efni texta. Dæmi af
til kyrillískunnar, en slakaði ekki á kröfum um
persneska BBC: http://www.bbc.co.uk/persian/tajikistan/story/2006/09/ 060905_rm_khalili_book_release_cyr.shtml
innri fagurfræði arabísks leturs. Sérhvert letur – ekki aðeins hið allsráðandi latneska (dulbúið kyrillískt) letur – fékk sitt eigið kjörlínubil. Hin nýju stillingarviðmið draga úr ósamrýmanlegum niðurstöðum þegar unnið er með blandaðar málsgreinar. Lokaprófið var jafnvægi tungu málanna: ensk þýðing arabísks texta. Vel þekktum bókahönnuði var boðið að rannsaka möguleika Tasmeem. Niðurstöðurnar tala sínu máli (mynd 8).
Mynd 7. Arabískt letur (Tasmeem Naskh) með kyrillísku letri (Adobe Minion). Punktastærðirnar eru þær sömu en hvort letur um sig hefur sitt eðlilega línubil. Textinn er settur saman úr farsí og tadsjikísku, eins og sýnt er á skjáskotunum af BBC World til vinstri.
103
Mynd 8. Þetta sýnishorn var hannað og sett af Robert Bringhurst í höfuðstöðvum Decotype í Amsterdam. Arabíska letrið er Tasmeem Naskh, hannað af Thomas Milo & Mirjam Somers. Latneska letrið er Adobe Jenson. Það var teiknað af Robert Slimbach, byggt á rómverskri stálskorinni leturgerð í Feneyjum árið 1469 eftir franska meistaraprentaranum Nicolas Jenson. Þýðingin er eftir Dr. Josef W. Meri. Textinn er fenginn úr útgáfu hans á verkinu, sem gefið var út árið 2004 af Darwin Press, Princeton, New Jersey. Höfundarréttur © 2004 Darwin Press, Inc.
Mæna
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
Mitt liv som thorn Michael Everson [us/us]
„Eftir þetta ákvað ég að læra fornensku og þýða Bjólfskviðu sjálfur. Ég var fjórtán ára.“
Ég eiginlega ekki hvernig átti sér stað að ég tók
ég þorn með armi á lágleggnum ꝥ, sem var
ástfóstri við bókstafi og lögun þeirra. Var það
notaður til að skrifa þæt eða that, og ég tók
stafrófskverið hans Dr. Seuss On Beyond Zebra?1
upp á því að nota hann í eigin handskrift
Ég man ekki til þess að hafa lesið hana þegar
og geri enn.
Random House. ISBN 0-39480084-2
Press.
lega af því að hafa uppgötvað þorn og eð. Lífsstarf mitt við að táknbinda bókstafi og skriftir í
Nichol Williamson af LP plötu að lesa Hobbitann
Alþjóðlega stafasettið er byggt á þessum áhuga;
3
og áhugi minn á þeim eykst því meira sem ég
haldinu bækurnar um Hringadróttinssögu.
læri um merki og tákn.
Ég las þær. Og las þær aftur. Og aftur og aftur.
e. The Universal Character Set (UCS)
3
varð það til þess að ég las bókina, og í fram
Henry Sweet, Anglo-Saxon Primer, Oxford: Clarendon
Ef til vill stafar ást mín á leturformum raunveru
Ég veit að þegar ég fyrst þegar ég hlustaði á
Theodor Geisel (Dr. Seuss), On Beyond Zebra, New York:
2
ég var barn (en ég á eintak í dag og tel það til fjársjóðanna minna).
1
4
Sewell, Byron W., Áloþk’s Adventures in Goatland, Cathair na Mart: Evertype, 2011, ISBN 978-1-904808-76-3.
Að lokum kom þar að ég las ævisögu Tolkiens
Þorn er til í íslensku og, auðvitað, í fornensku,
eftir Humphrey Carpenter og komst að því að
miðensku og í gotnesku. Fyrir skömmu, eins og
áhrifavalda hans var að finna í Bjólfskviðu
lesendur tímaritsins munu komast að, gaf ég
og öðrum germönskum frásögnum. Svo ég
út bókina Ævintýri Áloþks í Geitlandi4 þar sem
fór á bókasafnið og fékk að láni tvær útgáfur
Zumorigénflit tungumálið þjóðnýtir bæði þorn
sögunnar. Önnur var á bundnu máli. Hin á
og eð. Er ég einungis að geðjast sjálfum mér?
óbundnu. Þær voru gjörólíkar hvor annarri!
Kannski. En á þennan hátt kynnast einhverjir enskumælandi lesendur þessum og fleiri bók-
Eftir þetta ákvað ég að læra fornensku og þýða
stöfum, og hver veit? Ef til vill verður bókin til
Bjólfskviðu sjálfur. Ég var fjórtán ára. Ég fór
þess að einhver strákur eða stelpa fá brennandi
til bóksala sem seldi notaðar bækur – í Tucson
áhuga á leturformum.
Arizona, og ég hafði aldrei áður komið bókabúð sem seldi notaðar bækur – og þar, í einni
Ótrúlegt en satt uppgötvaði ég nýlega tilbúið
hillunni, fann ég – bókina Fornenska fyrir
tungumál, Talossan, sem inniber þorn. Ég vonast
byrjendur eftir Henry Sweet.2
til að Ævintýri Lísu í Undralandi verði þýdd á það tungumál á næsta ári. Mig langar ennþá að
Þetta var svo frábært! Sérhljóðarnir með lang-
eignast Ævintýri Lísu á íslensku. Þegar ég var
hljóðstáknum og tveir magnaðir bókstafir sem
í Reykjavík var mér sagt í öllum bókabúðum að
ég hafði aldrei áður augum litið, eð og þorn.
upplagið væri uppurið. Ég myndi fyllast stolti
Ég fékk nákvæma eftirprentun af Bjólfskviðu frá
ef unnt væri að gefa hana út aftur sem bindi
„The Early English Text Society“ og í henni fann
í seríunni minni af þýðingum á bókinni.
107
Zumorgíska tungumálið, zumorigénflit, er einangrað tungumál með mörg einkenni tyrknesku og kákasísku tungumálanna. Hljóðkerfi þess er sláandi líkt hljóðkerfi basjkírisku frá Basjkortostan, þótt zumorigénflit hafi fram yfir fjölmargar sérstakar samhljóðaþyrpingar, sem ekki þekkjast í því tungumáli. Þótt zumorigénflit hafi til skamms tíma verið rituð bæði með arabísku og kyrillísku letri, þá voru bæði þessi ritkerfi lögð á hilluna eftir að tveir trúboðar mormóna frá Íslandi, Steinar Steinsson og Guðmundur Guðmundsson, vörðu mörgum mánuðum í að vinna með Lizg-fólkinu. Fá samtöl leiddu af heimsókn Steinars og Guðmundar til Ŋúg, en þeir félagar skildu eftir sig arfleifð stöðugrar réttritunar, sem Róaž Wiðs notfærði sér í þýðingu sinni. Stafróf zumorigénflit er sem hér fer eftir:
Áhersluatkvæði eru merkt í réttrituninni með broddi, nema sérhljóðarnir æ, ö og ü, sem eru í eðli sínu með áherslu, sem og tvíhljóðin ay, ey, oy og öy (þegar þau eru ekki í enda orðs). Áherslusérhljóðar eru gjarnan aðeins lengri en sérhljóð án áherslu og hafa lokaðri einkenni. Eftirfarandi lykill mun aðstoða lesendur sem ekki þekkja zumorigénflit.
Aa/Áá
[ɑ] eins og a í íslenska orðinu faðir. Hið langa á er
Nn
[n] eins og n í íslenska orðinu nafa.
ekki eins og hið íslenska á, það er lengri útgáfa af a. Tvíhljóðið ay er eins og æ í íslenska orðinu sæll.
Ŋŋ
[ŋ] eins og ng í enska orðinu singer; með g (ŋg) eins og ng í enska orðinu finger.
Bb
[b] eins og b í íslenska orðinu baða.
Cc
[ts] eins og ts í íslenska orðinu tsetsefluga. Þetta
það er stutt eða eins og o í íslenska orðinu boga
hljóð er aðeins notað í tökuorðum úr téténsku,
þegar það er langt. Tvíhljóðið oy er eins og oy í
avörsku, rússnesku og öðrum tungumálum.
enska orðinu boy.
Oo/Óó
[ɔ] eða [oː] eins og o í íslenska orðinu bobbi þegar
Čč [tʃ ] eins og ch í enska orðinu chin.
Pp
[p] eins og p í íslenska orðinu pinna.
Dd
[d] eins og d í íslenska orðinu daður.
[q] k aftast í hálsinum eins og q í arabíska orðinu
Ðð
[ð] raddað, eins og ð í íslenska eða.
Ee/Éé
[ɛ] eða [eː] eins og e í íslenska orðinu detta þegar
al-Qur’ān. Rr
[r] skrollað eins og r í skosk-enska orðinu grin.
Ss
[s] eins og s í íslenska orðinu saga.
íslenska orðinu deyða.
Šš
[ ʃ ] eins og sj í íslenska orðinu sjá.
Ff
[f] eins og f í íslenska orðinu faðir.
Tt
[t] eins og t í íslenska orðinu taka.
Gg
[ɡ] eins og g í íslenska orðinu geit.
UU/Úú
[ʊ] eða [uː] eins og u í enska orðinu put þegar það
Ǧǧ
[ɣ] raddað ħ [x] eins og g í þýska orðinu sagen,
það er langt. Tvíhljóðið uy kemur ekki fyrir
eins og ğ í tyrkneska orðinu ağa, eða dh í írska
í zumorigénflit.
það er stutt eða eins og ei í íslenska orðinu skeið þegar það er langt. Tvíhljóðið ey er eins og ey í
er stutt eða eins og ú í íslenska orðinu snúður þegar
orðatiltækinu mo dhuine. Vv
[v] eins og v í íslenska orðinu vinurt.
Ww
[w] eins og w í enska orðinu win.
orðinu Bach.
Yy
[ j] eins og y í enska orðinu yen eða hippy.
[ɪ] eða [iː] eins og i í íslenska orðinu pinna þegar það
Zz
[z] eins og z í enska orðinu zen.
það er langt.
Žž
[ʒ] eins og s í enska orðinu measure.
[dz] eins og dz í enska orðinu adze. Þetta hljóð er
Þþ [ θ] eins og þ í íslenska orðinu þorn.
Hh
[h] eins og h í íslenska orðinu hafa.
Ħħ
[x] eins og ch í skosk-enska orðinu loch eða þýska
Ii/Íí
er stutt eða eins og í í íslenska orðinu pípa þegar
Jj
aðeins notað í tökuorðum úr téténsku, avörsku, rússnesku og öðrum tungumálum.
Ææ
[æ] ekki eins og hið íslenska æ; eins og a í ensku orðunum man eða hat.
J
[dʒ] eins og g í enska orðinu gin eða j í enska orðinu Jim.
Öö
[ø] eins og ö í íslenska orðinu jökull. Tvíhljóðið öy er eins og ö með stuttu i á eftir.
Kk
[k] eins og k í íslenska orðinu kaðall.
Ll
[l] eins og l í íslenska orðinu lafa.
Mm
[m] eins og m í íslenska orðinu maður.
Üü
[y] eins og u í franska orðinu lune eða ü í þýska orðinu grün. Tvíhljóðið üy kemur ekki fyrir í zumorigénflit.
109
éríLEnKir bóctafir
Sigríður Rún
Eru til „séríslenskir“ bókstafir? Stafrófið sem við notum í dag hefur tekið miklum breytingum frá því að Íslendingar fóru að skrifa á miðöldum. Íslendingar tóku m.a. bókstafi úr latneska og engilsaxneska stafrófinu og á 12. öld var skrifuð metnaðarfull ritgerð sem átti að „rita oss íslendingum stafróf.“1 Fyrsta málfræðiritgerðin var rituð í þeim tilgangi að búa til íslenskt stafróf. Latínustafrófið barst hingað til lands með kristninni en það reyndist ekki fullnægja þörfum íslenskunnar að öllu leyti. Því varð að bæta við stöfum og taka aðra út. Til að byrja með var bætt við fjórum sérhljóðum í stafrófið; ö, e, ø og y, en fyrir voru sérhljóðin a, e, i, o og u.2 Bætt var við deplum fyrir ofan sérhljóðin til að sýna nefkveðni og voru þau þá orðin 18 en 36 þegar tekið var tillit til lengdar; löngu sérhljóðin voru merkt með broddi. Bókstafirnir lifðu mislengi og hafa sumir sem Allar upplýsingar í þessari
áttu sér stað og tilgang í stafrófinu horfið eða vikið
grein eru munnlegar heimildir
fyrir öðrum alþjóðlegri stöfum. Við höfum því
fengnar með viðtölum við
1
Guðvarð Má Gunnlaugsson,
átt mun fleiri bókstafi en þá sem við notum
handritafræðing, nema að
núna. Örfáir sem enn standa getum við stolt
annað sé tekið fram.
kallað séríslenska.
The First Grammatical
Í dag, árið 2012, samanstendur íslenska stafrófið
Treatise, útgefandi Hreinn
af 32 bókstöfum og 4 viðbótarstöfum (c, q, z og
Benediktsson, Reykjavík,
2
1972,bls. 208.
w) sem sjaldan eru notaðir.3
The First Grammatical
Á miðöldum töldu sérhljóðin 36 bókstafi og svo
Treatise, útgefandi Hreinn
bættust samhljóðin við. Þetta var vegna þess
Benediktsson, Reykjavík, 1972, bls. 210.
að í íslenskri tungu voru mun fleiri sérhljóð en nú eru sem túlka þurfti í bókstöfum. Þúsund
3
http://visindavefur.hi.is/
árum seinna standa okkar kæru 32 bókstafir
svar.php?id=6629 (Skoðað
eftir. Er íslenska tungan fátækari eða fallegri
5.12.2011)
fyrir vikið? Það er spurning.
Ljósmynd: Brot úr Egils sögu Skallagrímssonar, um 1250. Elsta varðveitta handrit Íslendingasagna. Birt með góðfúslegu leyfi frá Stofnun Árna Magnússonar, í íslenskum fræðum, Reykjavík.
Greinin var unnin í góðu samstarfi við Guðvarð Má Gunnlaugsson, handritafræðing og fær hann fyrir hjálpina hinar beztu þakkir.
116
Xímalína 0 110
0 120
0 130
14 0
0
0 150
séríLEnscra bóctafa 0 160
0 170
0 180
0 190
20 0
117
0
<ö> var búið til út frá [ao] á 12. öld og var notað fyrir opið o-hljóð sem var hljóðvarp af [a]. Stafirnir Ø og ö voru notaðir samhliða og táknuðu sitthvort ö-hljóðið, en á 13. öld runnu þessi tvö hljóð saman í [ö] og rugluðust þá skrifarar oft á því hvaða tákn þeir ættu að nota. Gegnum aldirnar hafa því verið notaðar mjög margar útgáfur af þessum bókstaf; ö, Ó, o, Í, ø, á (lítið notaður) A (límingur) og O (límingur). Allt þetta rann svo saman í <ö>, með tveim deplum í prenti og tveimur broddum í skrifmáli.
Myndskreyting Sigríður Rún
<ð> var ýmist skrifað með striki eða lykkju og kom inn í íslensku á fyrri hluta 13. aldar frá Norðmönnum en er upprunalega komið frá Engilsöxum. Íslendingar hættu að nota <ð> á síðari hluta 14. aldar og var þá notað <d> eða <þ> í staðin. Stafurinn var tekinn upp aftur á fyrri hluta 19. aldar fyrir tilstilli danska málfræðingsins Rasmus Rask, og var þá skrifað með striki en ekki lykkju. Stafurinn hefur að öðru leyti ekki þróast mikið útlitslega séð. <ð> er notað í færeysku ritmáli þótt það sé ekki til sem hljóð í málinu.
Myndskreyting Stella Björg Björgvinsdóttir
<2> (rótunda) var algeng í upphafi skriftar en hvarf á 17. öld. Í latínuskrift á 7. og 8. öld var til límingurinn <R>. Seinna losnaði R-hlutinn frá <o> og varð sjálfstæður stafur en var fyrst í stað aðeins notaður á eftir <o> (og <ø> og <ö>). Síðar var hægt að nota þennan staf á eftir <d> og <ð>, svo fleiri bjúgum stöfum (svo sem <p>), síðar fleiri stöfum (t.d. <a>) og að lokum (á s.hl. 15. aldar) á eftir hvaða staf sem var.
Myndskreyting Veronika Gorbacova
<þ> var tekið upp á 11. öld þegar norrænir menn hófu að skrifa á móðurmálinu. Stafurinn hefur litið nokkurn vegin eins út í aldanna rás, með örlitlum útlitsbreytingum. <þ> er kallaður séríslenskur bókstafur og er ekki notaður annars staðar í nútíma skrifmáli. Hann barst til okkar frá Engilsöxum en er upprunalega úr rúnaskrift.
Myndskreyting Hrefna Sigurðardóttir
<f> er komið til okkar frá Engilsöxum. Almennt f-tákn frá fyrri hluta 13. aldar og fram undir 1700. Leggurinn náði niður fyrir grunnlínu líkt og <j> og <g> gerir í dag.
Myndskreyting Snorri Eldjárn Snorrason
<v> (wyn; vend á íslensku) er komið frá Engilsöxum og tekið upp um 1200, en hvarf á fyrri hluta 14. aldar. Notað í stað <v> en þó yfirleitt bara í framstöðu. Stafurinn var notaður í engilsaxnesku fyrir hljóðið [w].
Myndskreyting Geir Ólafsson
<e> var búið til úr <ae> og notað fyrir opið e-hljóð sem var hljóðvarp af [a]. Skrifað <É> eða <e> og var notað fyrir ae-hljóð fyrst um sinn, síðan <Æ> (límingur) en seinna var farið að nota bókstafinn <æ> einungis.
Myndskreyting Jóhann Geir Úlfarsson
<z> notkun minnkar á 17.– 19. öld en í fyrstu málfræðiritgerðinni var ákveðið að nota ekki <z>. Þrátt fyrir það var hún mikið notuð í miðmyndarendingum og í efsta stigi lýsingarorða, þ.e. kæmiz og beztur í stað kæmist og bestur. Ákveðið var að hætta að nota <z> í íslensku stafrófi (með undantekningum þó) árið 1974, aðallega vegna þess hve flóknar stafsetningareglurnar voru.
Myndskreyting Magnús Orri Magnússon
<s> (hátt s) var notað sem tákn fyrir s en hvarf úr notkun á 19. öld. Í Latínu var <s> aðeins notað aftast í línu ef síðasta orðið endaði á s. Seinna var <s> notað aftast í orðum sem enduðu á s og síðar einnig inni í orði og að lokum alls staðar en við það féll <s> úr notkun.
Myndskreyting Sigurður Angantýsson Hólm
<y> er í fullri notkun á 12. öld en á 15. eða 16. öld hverfur hljóðið úr íslenskri tungu. Bókstafurinn helst þó í ritmáli fram til dagsins í dag.
Myndskreyting Einar Guðmundsson
Við tölum oftar en ekki ensku um leturfræði, eða slettum og segjum týpógrafía. Ástæðan er auðvitað að orðin hafa ekki verið skilgreind og skráð í orðabækur. Hér eru nokkrar skilgreiningar og skýringar sem virðist nokkur sátt um í íslenskum ritum um leturfræði og leturprentun. Þetta er þannig lagað óábyrgur samsoðningur en byggður á töluverðri umhugsun, lestri gagna og hlustun. Orðskýringar um leturbyggingu eru teknar saman á sama hátt. Þakkir fá allir sem hafa gefið út rit um leturfræði eða prentun hingað til og lagt það á sig að þýða hugtökin yfir á íslensku.
Dóra Ísleifsdóttir tók saman með dyggri
Rithönd: (e. penmanship) eigin skrift.
aðstoð frá Magnúsi Elvari Jónssyni
Handskrift: (e. handwriting) handritun.
(útskr. 2010) og Jóhanni Geir Úlfarssyni.
Skrifletur: (e. script) letruð handskrift. Letur: (e. type) áletraðir / prentaðir bókstafir og aðrar glýfur. Lausaletur: (e. movable type) prentletur notað við hand setningu þar sem hvert bókstafatákn er stakur málmhlutur. Fontur: (e. font) öll tákn leturgerðar í einni stærð og gerð. Fontafjölskylda: (e. font family) allar útgáfur leturgerðar, t.d. grannt, feitletrað, skáletrað, í einni og sömu stærð. Leturgerð: (e. typeface) allar fontafjölskyldur undir sama nafni og formgerð, t.d. Helvetica Neue í öllum stærðum og öllum útgáfum. Leturfjölskylda: (e. family of typefaces) leturgerðir af sama formræna stofni, t.d. Helvetica, Arial, Universe. Leturtegund: (e. type classification) leturgerðir / leturfjölskyldur flokkaðar, t.d. fótaletur og steinskrift; fornaletur (e. old style / antiqua) eða brotaletur / gotneskt letur (e. fraktura / blackletter). Leturbygging: (e. anatomy of type) greining á „líkamsbyggingu“ leturs. Glýfa: (e. glyph) grafískt ritmálstákn / táknmynd. Greinarmerki: (e. punctuation) (les)merki til skýringar eða glöggvunar við lestur. Bókstafur: (e. letter / letterform) formgerð bókstafs sem stendur fyrir hljóð, hluta hljóðs eða samsett hljóð. Bókstafatákn: (e. character) ritmálstákn sem stendur fyrir hljóð, hugtak eða lesmerki. Hugtakatákn: (e. semographic glyph) bókstafatákn
Og-lykkja: (e. ampersand) Stílfærð
fyrir skilgreint hugtak.
útfærsla af Latneska et notkuninni,
Atkvæðatákn: (e. syllabic glyph) bókstafatákn fyrir
táknar orðið „og.“
eitt atkvæði. Stafróf: (e. alphabet) venjubundin röð bókstafa. Stafrófskerfi: (e. alphabet system) kóðuð eða hefð- og kerfisbundin notkun stafrófs, t.d. í hvaða átt er skrifað og lesið, bókstafatákn, greinarmerki og allar glýfur. Skriftarkerfi: (e. writing system), t.d. latneskt, grískt, kyrilískt, arabískt … Ritmál: (e. written language) ritað tungumál. Letrun: (e. lettering) það sem er prentað / letrað / áletrað
Límingar / samsteypur: (e. ligature)
en ekki handskrifað.
Sérstakir stafir sem eru samsettir úr
Skrift: (e. writing) það sem er skrifað eða handritað.
tveimur eða fleiri stöfum.
Ritun: (e. notation) að skrá með táknkerfi.
139
Mæna
Grafísk Hönnun Á Íslandi 2012 Letur, Þjóðerni og Tungumál
Hvirfill
Íslensk orðnotkun um leturfræði og leturbyggingu Dóra Ísleifsdóttir [is/is] Magnús Elvar Jónsson [is/is] Jóhann Geir Úlfarsson[is/is]
Armur
Il
Spori
Herðar
Liður
Haka
Goggur
Hali
Andrými: (e. negatvie space; whitespace surrounding the
Innrými: (e. counter) er hringlaga/sveigt innrými sem er
letter) hvíta plássið umhverfis bókstafaformin.
umlukið að öllu/nokkru leiti af belg, t.d. <d>, <o> og <s>.
Armur: (e. arm) er lágréttur leggur. Dæmi um arm eru
Krókur: (e. loop drop) er lægri parturinn af lágstafnum <g>.
hástafurinn <T>, láréttu leggirnir í <F> og <E>.
Kverk: (e. crotch) er skarðið sem kemur á stöfum eins og
Auga: (e. eye) á margan hátt eins og andrými en
<v>, <w>, <x> og <y>.
á sérstaklega við innrýmið í lágstafnum <e>.
Lágleggur: (e. descender) sá hluti stafa sem fer niður fyrir
Áhersla: (e. stress) áherslan í þykkt í sveigðum
grunnlínu, t.d. <g>, <j>, <p>, <q>, <y> og stundum <J>.
stafaformum og hallinn sem ás þeirra skapar.
Láglína: (e. descent line) ímynduð lína sem markar neðri
Ás: (e. axis) Raunveruleg og óraunveruleg áslína sem
mörk lykkju og lágleggja.
sýnir halla leturs.
Lending: (e. descent) ímynduð lína sem markar neðri
Belgur: (e. bowl) er sveigjan/kúrvan í stafaformi sem
mörk leturs.
umlykur hringlótta/sveigða innrýmið í stöfum eins og
Liður: (e. joint) hluti sem tengir saman tvo aðliggjandi
<d>, <b>, <o>, <D> og <B>.
hluta af leggi.
Eyra: (e. ear) er bungan sem er sett ofan á lágstafinn <g>.
Lokadráttur: (e. finial) er vanalega einskonar dvínandi
Fylling: (e. bracket) er sveigð tenging milli stafleggs og fótar
sveigður endi á leturformum eins og <C>, <e> og toppurinn
í sumum leturgerðum.
í tveggja hæða lágstafs <a>.
Goggur: (e. beak) er skrautkenndur leggur á enda „arms“
Ris: (e. ascent line) er ímynduð lína sem markar efri
stafsins. Líkist spora og fæti en er vanalega meira áberandi.
mörk leturs.
Grunnlína: (e. baseline) ímynduð lína sem letrið situr
Skáleggur: (e. stroke) er aðal skásetti partur stafsins
á og sú sem lágleggurinn fer niður fyrir, t.d. <p>,<j> og <y>.
í stöfum eins og <N>, <M> og <Y>.
Haka: (e. chin) lárétti fóturinn í hástafnum <G>.
Skygging: (e. shoulder) sveigða línan í <h>, <m> og <n>.
Hali: (e. tail) er Lágleggur sem svipar til skrautskriftar, oft
Stundum kallað öxl.
ská-settur sveigður leggur á stöfum eins og <K> og <R>.
Spori: (e. spur) líkist fæti eða „break“ en er oftast minni.
Lágleggir á stöfum eins og <g>, <j>, <p>, <q> og <y> eru
Spori er lítill partur á enda sveigðra leturforma eins og <C>
einnig nefndir halar.
og <S> eða miðju <G>.
Háleggur: (e. ascender) sá hluti lágstafa sem fer upp fyrir
Stafaleggur: (e. stem) er oftast lóðrétta lína stafsins.
x-hæð, t.d. <b>, <d>, <f>, <h>, <k>, <l> og <t>.
X-hæð: (e. x-height) er fjarlægðin frá grunnlínu til x-línu
Hálína: (e. cap line) ímynduð lína sem markar efri mörk hástafa.
sem markar stærð lágstafa.
Hárlína: (e. hairline) í leturfræði er hárlína þynnsti
X-lína: (e. x-line) er ímynduð lína sem markar efri mörk
leggurinn sem finnst í tiltekinni leturgerð.
lágstafa.
Hástafahæð: (e. cap height) fjarlægðin frá grunnlínu
X-skáleggur: (e. leg) neðri skáleggur <K>, <k> og <R>.
til hálínu sem markar stærð hástafa.
Einnig er hali bókstafaformsins <q> stundum líka
Hlekkur: (e. link) er tengingin milli belgsins og króksins
kallaður „leg“.
í tveggja hæða lágstafnum <g>.
Þverleggur: (e. cross stroke) lóðrétta lína sem t.d. fer yfir
Hryggur: (e. spine) áherslan í sveigjunni í há- og lágstafnum <s>.
stafalegginn í lágstöfum <t> og <f>.
Hvirfill: (e. apex) er hápunktur leturforms eins og hástafsins
Þverstrik: (e. crossbar) lágréttur leggur (venjulega) þvert yfir
<A>. Þar sem hægri og vinstri leggur koma saman er hvirfillinn.
miðju í hástöfunum <A> og <H>. Lágréttur eða hallandi leggur
Il: (e. vortex) er lágpunktur leturforms eins og hástafa <V>.
sem lokar auganu í lágstafnum <e> er einnig þverstrik.
Þar sem hægri og vinstri leggur koma saman á punkti er ilin.
Öxl (e. flag terminal) sveigjan sem tengir flaggið við legginn.
140
Kverk Depill
Hástafahæð
Ris Hálína x-Lína
Grunnlína Láglína Lending x-Hæð
Lágleggur
Lokadráttur
Þverleggur
Háleggur
Komma
Stafaleggur
Fáni
X-skáleggur
Öxl
Hryggur
Skygging
Broddur
Fótur
Áhersla
Auga
Belgur
Ás
Andrými
Eyra
Hlekkur
Krókur
Hárlína
Fylling
Þverstrik
Spori
Nef
Innrými
Punktur
141
Höfundalisti 9.
1. Dóra Ísleifsdóttir
Inngangur, bls. 4. Fagstjóri og lektor í grafískri hönnun við Hönnunar- og arkitektúrdeild Listaháskóla Íslands. Íslensk/Ísland. www.doraisleifsdottir.info dora@doraisleifsdottir.info
17. 12.
2. Þórhildur Laufey Sigurðardóttir Íslensk menning, bls. 8. Grafískur hönnuður og bókmenntafræðingur. Íslensk/Ísland. kuperblakk@kuperblakk.is
3. Viggó Örn Jónsson
Fuck You, Track Changes, bls. 14. Creative Director. Íslenskur/Ísland. www.jl.is viggo@jl.is
15.
4. Gylfi Ólafsson
Undir oki séríslensku bókstafanna? Bls. 18. Heilsuhagfræðiráðgjafi. Íslenskur/Svíþjóð. www.gyl.fi gylfi@gyl.fi
18.
5. Gauti Kristmannsson
Sambærileg sérstaða, bls. 24. Prófessor við Háskóla Íslands. Íslenskur/Ísland. gautikri@hi.is
6.
6. Íris Ellenberger
Hagsælda hrímhvíta móðir, bls. 28. Doktorsnemi í sagnfræði við Háskóla Íslands. Íslensk/Svisslensk. iris.ellenberger@gmail.com
11.
7. Sigríður Rún
14.
Uppruni íslenskrar skriftar, bls. 36. Séríslenskir bókstafir, bls. 112. Nemi í grafískri hönnun við hönnunarog arkitektúrdeild Listaháskóla Íslands. Íslensk/Ísland. www.siggarune.com siggarune@siggarune.com
8. Mathew Staunton
Logandi kyndill, bls. 40. Prentsagnfræðingur og tungumálakennslusérfræðingur. Írskur/Frakkland. mathew.staunton@gmail.com
9. Guðmundur Oddur Magnússon
Rætur hins íslenska skjaldarmerkis, bls. 48. Prófessor í grafískri hönnun við Hönnunarog arkitektúrdeild Listaháskóla Íslands. Íslenskur/Ísland. www.goddur.com goddur@lhi.is
8.
3.
10.
10. Sigrún Sigurðardóttir
Þekkingarrými, bls. 58. Menningarfræðingur, lektor og fagstjóri fræðigreina við Hönnunar- og arkitektúrdeild Listaháskóla Íslands. Íslensk/Ísland. sigruns@lhi.is
5.
11. Hrant Papazian
Eyjaklasi, bls. 64. Leturhönnuður. Armenískur/Bandaríkin. www.themicrofoundry.com hpapazian@gmail.com
1.
12. Jonatan Habib Engqvist
Sögukorn um Futuru, bls. 68. Kenningasmiður og sýningastjóri. Sænskur/Svíþjóð. jonatan@philosophy.se
13. Eiríkur Örn Norðdahl 4. 7.
Mikilvægi þess að tortíma (eigin) tungumáli, bls. 72. Skáld. Íslenskur/Finnland. www.norddahl.org kolbrunarskald@gmail.com
14. Geir Ólafsson
Letursmiðjur heimsins, bls. 80. LÍN lánþegi. Íslenskur/Ísland. www.geir.is geir@geir.is
13.
15. Hörður Lárusson
Íslenskasta tákn Íslands, bls. 82. Grafískur hönnuður. Íslenskur/Ísland. www.larusson.com hordur@larusson.com
16. Nadine Chahine
Verkefni með sál, bls. 92. Arabísku sérfræðingur fyrir Linotype. Líbönsk/Þýskaland. www.arabictype.com @arabictype
17. Tómas hendriksson míló 2.
16.
Fordæmislausir möguleikar hönnunar, bls. 98. Leturhönnuður. Hollenskur/Holland. www.decotype.com tmilo@decotype.com
18. Michael Everson
Mitt liv som Þorn, bls. 104. Um réttritun og framburð, bls. 106. Ævintýri Áloþk í Geitlandi, bls. 108. Tungumálafræðingur, forritari, leturhönnuður og stafrófsfræðingur. Bandarískur/Írland. www.evertype.com everson@evertype.com