Arts, Therapeut & Apotheker by Thomas Kat

Arts Therapeut Apotheker Vakblad voor nutritionele geneeskunde en ziektepreventie | 12e jaargang nummer 6 - 2011

Healthy-aging Over de kunst van het ouder worden

tel 0113-370170 路 fax 0113-370169 info@rp-vitamino.com 路 www.rp-vitamino.com Postbus 38 路 4493 ZG Kamperland NL

inhoud

6-2011

12 20

Carnitine doet het erg goed in clinical trials. Een overzicht van studies gedaan bij diabetes, vermoeidheid, leveraandoeningen, impotentie en

Van de hoofdredacteur…

vele andere aandoeningen. Schade aan de membranen beïnvloeden de werking van zenuwcellen. Fosfatidylserine is een onderdeel van die membranen en heeft specifiek hersenfuncties. Vandaar haar nut voor een goed geheugen.

Thema Anti-aging

Een geslaagd jaar

Tijdens het ouder worden verandert het een en het ander in ons lichaam. Welke theoretische modellen bestaan er die veroudering

goed kunnen inkaderen? En hoe kunnen ze ons helpen bij Geachte lezer, De 6de en tevens laatst editie van AT&A in 2011 is een feit. Voor Arts, Therapeut & Apotheker was 2011 een bewogen en zeer geslaagd jaar. De naamsverandering die we vanaf de eerste editie van dit jaar heb-

anti-aging?

IJzer is een onmisbaar nutriënt. Maar ook een gevaarlijk nutriënt: het kan de vorming van vrije radicalen danig versnellen. Pro-

aging?

ben doorgevoerd, het eerste AT&A beurs/ congres dat in juni werd gehouden en waar we met trots op kunnen terugkijken en daarnaast een flinke stijging in abonnees. Allemaal aspecten waar we erg blij

Mogelijk één van de meest doeltreffende enkelvoudige interventies om het leven te verlengen: calorierestrictie. Indrukwekkende

mee zijn.

resultaten bij dieren, maar wat is the state of the art bij de

De doelstellingen van begin 2011 om het

mens?

tijdschrift verder te professionaliseren en te verbeteren zijn op veel punten behaald en we gaan deze lijn met veel enthousiasme doortrekken in 2012 om u als lezer nog

Een aantal opmerkelijke gezondheidseigenschappen van co-enzym Q10 zijn in vorige editie reeds de revue gepasseerd. Niet ver-

beter te voorzien van actuele en onmisbare

wonderlijk zijn de anti-agingeigenschappen van Q10 even

vakkennis.

opmerkelijk.

Met veel plezier wil ik u bij deze mededelen dat het 2de ATABC zal plaatsvinden op donderdag 24 mei 2012. Het thema dit haar luidt: ‘Brain’ waarin de hoofdonderwerpen depressie en dementie zullen worden behandeld door gerenommeerde sprekers. Als abonnee van AT&A hebben we voor u een interessant aanbod. Bent u geïnteresseerd? Gaat u voor meer informatie naar onze website: www.ata.nl Deze editie staat in het teken van antiaging; het tegengaan van degeneratie, aftakelen, en verouderen van het lichaam (en geest). Dat voeding op het bord en in de vorm van suppletie daar een belangrijke rol in speelt moge duidelijk zijn. Wij onderzochten voor u de laatste stand van zaken en doen daar in dit nummer verslag van. Ik wens u veel leesplezier en

41 48 54 56

Ook het complexe immuunsysteem ondergaat veranderingen tijdens veroudering. Veel hangt dan af van de darmgezondheid, en van

wat er leeft in de darmen. Hoe laat anti-aging zich vertalen naar de ayurvedische traditie? Vooral de vata dosha lijkt overeenkomsten te vertonen met

ons begrip van anti-aging. Geuren zijn erg belangrijk, al zijn we daar niet altijd bewust van. Bij aromotherapie worden daartoe essentiële oliën in de lucht verstoven. Een zeer zachtaardige ingreep, maar waar soms zo moeilijk

over gedaan wordt ... In een exploratieve multicenterstudie werd de doeltreffendheid van bioresonantietherapie nagegaan. Die bleek een gunstig effect te hebben op de levenskwaliteit van patiënten. Een verkortte weer-

gave van die studie.

goede gezondheid in 2012! 4 kort Actuele berichten en

zondheidscongres (Brussel)

Sacha van den Ende

beschouwingen

62 Analyse Tips tegen griep. Bij griep

hoofdredacteur

11 Column Louise’s blik

moeten we denken aan een versterking van

23 Fytofacts Extract van ginkgo biloba,

de immuniteit, maar moeten we tegelijk

EGb761 ®, scherpt het geheugen aan

opletten voor de ‘cytokinestorm’.

51 Congres Verslag van het NNG-

65 Boekbesprekingen Voor u gelezen

symposium (Leiden) en het Voeding- en ge-

kort B-vitaminen stoppen geheugenverlies in risicogroep op alzheimer Twee recente studies toonden aan dat

raad kregen hun homocysteïneniveau te

voldoende hoge doses B-vitaminen het

laten controleren en een hooggedoseerd

geheugenverlies virtueel stopten bij diegenen

B-vitaminepreparaat te laten voorschrijven

die wegens hoog homocysteïnegehalte in

door hun huisarts.

het bloed een verhoogd risico lopen op het

De studies stellen dat bij een hoog

ontwikkelen van ziekte van Alzheimer (AD).

homocysteïneniveau in het bloed (> 11

De eerste studie, op 133 mensen met milde

µmol/l) de B-vitaminen niet alleen het

cognitieve problemen (stadium vóór AD)

geheugenverlies kunnen stoppen, maar

kregen gedurende twee jaar vitamine

ook de versnelde hersen-atrofie significant

B-suppletie (20 mg B6, 500 mcg B12, 800 mcg

kunnen vertragen.

B9). Tegenover een even grote placebogroep

referenties

vertoonden ze een 30 % verlaging van het homocysteïneniveau én een stabilisatie van hun geheugencapaciteit, terwijl in de placebogroep een progressieve verslechtering optrad.

werkte via een online cognitieve functietest,

De tweede studie (78.000 personen)

waarbij de slecht scorende deelnemers de

Zonneschijn (en vitamine D) ruimt amyloïde-βproteïne op?

de Jager CA, et al. (2011). Cognitive and clinical outcomes of homocysteine-lowering B vitamin treatment in mild cognitive impairment: a randomized controlled trial. Int J Geriatr Psychiatry. 2011 Jul 21. doi: 10.1002/gps.2758 Smith, A.D. et al., (2010) Homocysteine-lowering by B vitamins slows the rate of accelerated brain atrophy in mild cognitive impairment: a randomized controlled trial. Plos One 2010 Sep 8;5(9):e12244

Griepvaccinatie weinig zinvol Een groot onderzoek

▶▶ geen risicover-

baar bewijs te vin-

van de beschikbare

laging voor ver-

den is over influen-

literatuur ter zake

pleegkundigen

zavaccinatie, maar

werd gepubliceerd in

en verzorgers en

wel van grootscha-

het oktobernummer

hun patiënten of

lige manipulatie van

van het Nederlandse

rusthuisbewoners.

conclusies en van verdachte onderzoe-

geneesmiddelenbulletin en is niet mals

En dat er bovendien

ken’ (dixit Dick Bijl,

voor de griepprik.

‘weinig betrouw-

hoofdredacteur).

De onderzoekers besluiten dat – op basis van Althans bij muizen blijkt vitamine D de neerslag op te ruimen van

de beschikbare

amyloïde-β-proteïne, de substantie die neerslaat in plaques bij de

literatuur – er voor

ziekte van Alzheimer (AD).

de griepinenting:

De Japanse onderzoekers vertrokken van de vaststelling dat lage

▶▶ geen bewijs

vitamine D-niveaus geassocieerd zijn aan een hoger risico op AD.

van effect is bij

Zij toonden nu aan dat intraveneuze toediening van vitamine D de

65-plussers (symp-

clearance van amyloïde-β-proteïne in de hersenen versnelde.

tomen, zieken-

Checken van het vitamine D-niveau in het bloed bij ouderen en

huisopnames, overlijdens)

andere risicopersonen is dus een goedkope screening, en dit niet

▶▶ evenmin effect bij

alleen voor het risico op AD! Voldoende zon op de huid, én vitamine D-suppletie, is dus een prima

gezonde volwas-

preventie voor AD én een hele waaier andere ziekten!

sen (symptomen, werkverzuim)

referentie

▶▶ geen verminde-

Ito S, Ohtsuki S, Nezu Y, Koitabashi Y, Murata S, Terasaki T 1a,25-Dihydroxyvitamin D3 enhances cerebral clearance of human amyloid-b peptide(1 - 40) from mouse brain across the blood-brain barrier. Fluids Barriers CNS. 2011; 8:20 [Epub ahead of print].

ring van complicaties zoals longontsteking, e.d.

Arts Therapeut Apotheker presenteert

bron http://gebu.artsennet.nl/Archief/Tijdschriftartikel/Werkzaamheid-en-effectiviteit-van-influenzavaccinatie-1.htm

BC2012

24 mei | de Expohal, Houten www.ata/atabc.nl 4

m a r l e e n n y s 6-2011

Lachen is gezond ... en goed voor je har t

Melatonine beschermt tegen neurodegeneratie De hersenen zijn

te blokkeren. Dit is

minder goed

een sleutelenzym in

beschermd tegen,

een kettingreactie

en dus zeer

die apoptose

gevoelig voor,

uitlokt. Melatonine

oxidatieve stress.

is een van de

Die speelt dan ook

weinige stoffen

een grote rol in

die daarin slaagde.

de pathogenese

En bovendien de

van de meeste

enige met potente

neurodegeneratieve

antioxidatieve en

Zelfs ernstige onderzoekers zijn nu

ziekten, tot en

neuroprotectieve

overtuigd en legden op het jaarlijkse

met beroerte

eigenschappen,

congres van de Europese vereniging voor

en epilepsie.

cardiologie uit dat lachen meetbare

Melatonine

de ziekte van

alzheimer: het

van ziekte van

positieve veranderingen veroorzaakt in de

is zowel een

Huntington, als

beschermt neuronen

Huntington kon

bloedvaten, en dat stress en woede het

krachtige lipofiele

bescherming na

tegen amyloïde-β-

tegenhouden in

omgekeerde effect hebben.

vrijeradicalenvanger

cerebrovasculaire

toxiciteit en remt

een transgeen

Het team van dr. Miller onderzocht het

als een indirecte

ischemie. Niet

de vorming van

muizenmodel.’

effect van een kwartuurtje lachen, en

antioxidant,

alleen beschermt

amyloïde fibrillen

dramatische en komische films op de

ideaal dus voor

melatonine tegen

en plaques. De

bloedvaten. Meten van de vaatwandfunctie

bescherming

neurovasculaire

onderzoekers stellen

na elk fragment leverde volgende

van hersenen en

oxidatieve en

dat melatonine de

resultaten:

zenuwweefsel.

nitrosatieve stress,

enige veelbelovende

▶▶ Een dramatische (oorlogs)scène blijkt de

Melatonine gaat

maar het beperkt

component is tegen

vlot doorheen alle

ook de grootte van

alzheimer die ze

membranen, ook de

de schade na focale

gevonden hebben …

bloedhersenbarrière.

ischemie, dit door

bloedvaten te vernauwen met 30 à 50 %. ▶▶ Een grappig filmfragment doet ze weer uitzetten.

én die de evolutie

Dat melatonine

inhibitie van de

In een recente

effect hield ongeveer een uur aan. Maar

effectief beschermt

iNO-productie.

studie bevestigt

na een stevige lachbui (10 à 15 minuten)

tegen het

Over bescherming

Friedlander

duurt het vaatverwijdende effect 24 uur.

ontstaan van

en herstel van de

(eminent professor

Dr. Miller stelt dat lachen hetzelfde

neurodegeneratieve

permeabiliteit

neurobiologie) de

vaatverwijdende effect heeft als beweging

ziekten is echter nog

van de

anti-apoptotische

en ... statines

niet ‘dubbelblind’

bloedhersenbarrière

eigenschappen

Twee andere studies die op het congres

bewezen in humaan

na (ischemische)

van melatonine

gepresenteerd werden, bevestigden

onderzoek.

hersenschade en bij

in hersenen en

dat werkstress, te veel werken en een

Maar heel wat

reperfusie zijn de

zenuwweefsel: ‘We

opvliegend karakter allemaal het risico op

dierstudies wijzen

studies verdeeld.

screenden reeds

hartaandoeningen verhogen.

in die richting:

Een oudere in-

meer dan 1000

zowel voor

vitrostudie stelt

erkende farmaca

neurodegeneratieve

dat melatonine ook

op hun potentie

ziekten zoals

beschermt tegen

om cytochroom c

▶▶ Het vaatvernauwende en -verwijdende

referentie Miller M. Laughter has a positive impact on vascular function. European Society of Cardiology (ESC) Congress 2011. August 28, 2011; Paris, France.

De kat bindt vaccins de bel aan? Recent kwam een ouder rapport van de WGO

4 als meest kankerverwekkend!). In de VS

boven water, dat omstandig beschrijft hoe de

zouden zo’n 160.000 katten per jaar over-

‘chemicalisering’ van mens en milieu oorzaak

lijden aan terminale kanker specifiek op de

is van kanker.

injectieplaats.

Op blz. 305 worden veterinaire studies geci-

Aluminiumhydroxide wordt nog steeds

teerd waarin vastgesteld wordt dat vaccina-

gebruikt in tal van humane vaccins.

tie van katten het risico op kwaadaardige (vaccin-geassocieerde) sarcomen sterk verhoogt, specifiek op de plaats van inenting.

Het rapport: IARC monografieën over de evaluatie van carcinogene risico’s voor de mens: Volume 74, World Health Organization, het Internationaal Agentschap voor Kankeronderzoek, 23 februari-Mar.2, 1999 http://monographs.iarc.fr/ ENG/Monographs/vol74/mono74.pdf

Het ‘kwaadaardige’ adjuvans is aluminiumhydroxide, dat van de WGO risicograad 3 toegekend kreeg voor carcinogeniteit (met

referenties Pallas M et al. Effects of melatonin in the brain of the senescence-accelerated mice-prone 8 (SAMP8) model]. Rev Neurol 2011; 52(10):618 - 22. Gupta YK et al. Neuroprotective role of melatonin in oxidative stress vulnerable brain. Indian J Physiol Pharmacol 2003 Oct;47(4):373 - 86. Chen HY et al. Melatonin decreases neurovascular oxidative/nitrosative damage and protects against early increases in the blood–brain barrier permeability after transient focal cerebral. Pineal res online: 9 JUN 2006, DOI: 10.1111/j.1600 079X.2006.00351.x Pei Z et al. Melatonin reduces nitric oxide level during ischemia but not blood– brain barrier breakdown during reperfusion in a rat middle cerebral artery occlusion stroke model. J Pineal Res 2003; 34(2):110–118. Pappolla M et al. Inhibition of alzheimer β-Fibrillogenesis by Melatonin. J Biol Chem 1998 Mar 27;273(13):7185 - 8. Wang X. The antiapoptotic activity of melatonin in neurodegenerative diseases. CNS Neuroisci Ther 2009 Winter;15(4):345 - 57. Friedlander MJ. Te verschijnen in 2011 in the Journal of Neuroscience.

kort

marleen nys

6-2011

Huwelijk tussen farma en nutritie? Eet je risico op dementie en alzheimer weg! Omega-3-eters zijn echt anders …

“The brain is a fishy organ …” p r ofe s s or fr i t s musk ie t

Op de International conference on Alzheimer’s disease (2011, Parijs) stelde Lori Daiello de resultaten voor van een studie die de invloed onderzocht van omega-3-suppletie op cognitieve functie. De studie, het Alzheimer’s disease neuroimaging initiative, volgde 819 oudere deelnemers op (met normale cognitieve functie, milde cognitieve stoornissen en ziekte van Alzheimer) via MRI en geheugentesten. De ploeg van Dr. Daiello vergeleek tevens de data van 117 visoliegebruikers met 702 nietgebruikers. Het team vond een groter hersenvolume en een betere cognitieve functie bij de De universiteit van Wageningen is een

visoliegebruikers die niet positief testten voor het APOE4-gen (risicofactor voor alzheimer).

voortrekker op gebied van nutritionele

Dr. Daiello: ‘In de analyse van de MRI-beelden van de gehele studiepopulatie vonden we

wetenschappen. Een recente Wageningse

een significante positieve associatie tussen visoliesuppletie en de gemiddelde volumes van

studie stelt dat de interactie tussen

twee hersendelen die gebruikt worden voor

farmacologie en voedingswetenschappen

geheugen en denken (cerebral cortex en

stijgt. Wordt dan eindelijk erkend dat de

hippocampus), én kleinere ventrikelvolumes

nutritionele status een van de belangrijkste

dan de nonusers. Met andere woorden, het

determinanten is voor gezondheid en

gebruik van visolie was geassocieerd aan

ziekte? Dat ‘moderne’ ziekten een duidelijke

minder herseninkrimping (functieverlies) bij

associatie vertonen met leef- en eetstijl?

patiënten die visoliesupplementen namen

Of dit goed nieuws is, wachten we af.

gedurende de studie, in vergelijking met de

Maar alleszins stelt deze studie dat ‘er

niet-gebruikers.’

een stijgende synergie is tussen de twee

‘De associatie tussen het gebruik van

disciplines, die verloren gegaan leek te zijn

visoliesupplementen en merkers van

sinds de tijd van Hippocrates.’

cognitieve achteruitgang, en structurele verschillen in de hersenen (tussen users en

Ik vraag mij wel af of farmacologie bestond ten tijde van Hippocrates? Voor zover wij

nonusers) motiveren voor een langer durende studie van de voordelen van omega-3 voor de

weten was de behandeling van Hippocrates

bescherming van de hersenen en gezond ouder worden.’

gebaseerd op voeding en leefstijl, en allicht

Een belangrijke uitspraak vooral vanwege de oorsprong, het Rhode Island hospital Alzheimer’s

maakte hij gebruik van fytotherapie.

disease and memory disorders center.

Farmacologie is pas de laatste eeuw(en)

NB. De studie ter zake is nog niet gepubliceerd omdat de data nog niet volledig zijn (95 %).

ontstaan is uit deze laatste ...

De voorstelling op het congres in Parijs was dus een voorinzage, maar het lijdt geen twijfel

Misschien wil de studie gewoon

dat de uiteindelijke resultaten weinig of niet zullen afwijken.

een geboorterecht creëren voor de farmaceutische industrie! bron

bronnen http://www.alzheimersreadingroom.com/2011/08/fish-oil-use-associated-with-bigger.html http://www.alz.org/research/funding/partnerships/WW-ADNI_overview.asp Ott BR et al. Brain ventricular volume and cerebrospinal fluid biomarkers of alzheimer’s disease. J alzheimer Dis 2010;20(2):647 - 57.

Georgiou NA, Garssen J, Witkam RF. Pharma-nutrition interface: the gap is narrowing. Eur J Pharmacol 2011; 651(1 - 3):1 - 8.

Prenatale stress verkor t telomeren Telomeerlengte

Een recent

Uit de resultaten

(gemiddelde LTL-

(in leukocyten:

onderzoek toonde

bleek dat

veroudering van 3,5

LTL) is een

aan dat de link ook

prenatale stress

jaar bij mannen, en

voorspellende factor

al bestaat voor

een significante

5 jaar bij vrouwen!)

voor mortaliteit,

de geboorte. LTL

voorspellende

Prenatale stress is

maar ook voor

werd onderzocht

waarde had voor de

dus een significante

het begin van

bij 94 gezonde

telomeerlengte op

predictor voor LTL-

leeftijdgerelateerde

jongvolwassenen.

volwassen leeftijd,

lengte, een marker

ziekten. Bij

De helft waren

ook na uitschakelen

van cellulaire

volwassenen

geboren uit moeders

van andere

veroudering.

suggereert de

die een ernstige

mogelijke invloeden

associatie tussen

stress hadden

(geboortegewicht,

psychosociale

doorgemaakt tijdens

stress op jonge

stress en

de zwangerschap,

leeftijd). Het

telomeerlengte een

de andere helft had

effect was meer

link tussen stress en

een rustig prenataal

uitgesproken

gezondheid.

leven …

bij vrouwen.

referentie Entringer S et al. Stress exposure in intrauterine life is associated with shorter telomere length in young adulthood. PNAS 2011 16;108(33):E513-8

holisan health products 25 jaar kwaliteit in Ayurveda

Workshops & Lezingen Zaterdag 21 jan. 2012 Various Ayurvedic Treatments for Thyroid & Prostate Problems – Naveen Gupta (Engels) Zaterdag 4 feb. 2012 Ayurveda voor Lichaam, Ziel en Geest – Robert Swami Persaud Zaterdag 18 feb. 2012 Basiskennis Ayurveda 1 – Coen van der Kroon Zaterdag 10 maart 2012 Candida! How does Ayurveda deal with this? – (Engels) Zondag 18 maart 2012 Ayurveda, Yoga & Meditatie voor meer Gezondheid – Coen van der Kroon

● losse kruiden ● supplementen ● remedies ● massage-oliën ● power juices ● huidverzorging

Zaterdag 31 maart 2012 Diabetes & Hypertension – a Dangerous Duo Zaterdag 14 april 2012 Basiskennis Ayurveda 2 – Coen van der Kroon On-line aanmelden: www.holisan.nl/lezingen Kijk ook eens op www.ayurwellness.nl

www.holisan.nl

distributeur van ayurvedische middelen

Curcusan Antioxidant met curcumine Curcusan is een voortreffelijke anti-oxidant met geelwortel (Curcuma longa), Indiase kruisbes (Emblica officinalis) en lange peper (Piper longum). Deze planten hebben in Ayurveda grote faam vanwege hun reinigende, verkoelende en immuunversterkende effecten. Ze ondersteunen niet alleen het immuunsysteem, maar ook het zenuwstelsel en de zintuigen. Curcuma longa dankt zijn anti-oxidante effecten aan de werkstof curcumine. Emblica officinalis draagt bij aan een gezonde cholesterolspiegel en bevordert het afweersysteem. Piper longum heeft zich bewezen als een effectieve anti-oxidant.

• effectieve anti-oxidant met curcumine • voor een sterk immuunsysteem Dankzij hun anti-oxidante eigenschappen hebben de kruiden in Curcusan tevens een gunstige invloed op het hart en de bloedvaten.

Bestellen: www.holisanshop.nl Mail: info@holisan.nl - tel. 0320-251313.

Een verpakking Curcusan bevat 90 plantaardige capsules. Z-indexnummer: 15702235

Prijs: € 19,78

(incl. btw)

kort

marleen nys

Ook voeding beïnvloedt telomeerleng te en chromosoom(in)stabiliteit

6-2011

Selenium beschermt tegen ouderdomsziekten De triagetheorie (prof. Bruce Ames) stelt dat zelfs matige tekorten aan een vitamine of ander micronutriënt het risico op leeftijdsgerelateerde ziekten kunnen verhogen. Zijn voorspelling is dat micronutriëntafhankelijke proteïnen die nodig zijn voor kortetermijnoverleving of -reproductie (dus de essentiële micronutriënten) voorrang krijgen op niet-essentiële micronutriënt-afhankelijke proteïnen (enkel nodig voor overleving en gezondheid op lange termijn). Het resultaat is een sluipende accumulatie van verborgen schade, die het risico op ziekten exponentieel verhoogt. De onderzoekers testten, aan de hand van de literatuur, de triagetheorie al met succes op vitamine K. Thans onderzochten ze de theorie op de selenoproteïnes, dit zijn zeer belangrijke antioxidantenzymen.

Recent onderzoek

hogere consumptie

telomeren (en dus

wijst op het belang

van groenten

chromosomen) is

van micronutriënten

gerelateerd

de lengte van het

voor het

was aan een

beschermende

‘onderhouden’ van

significant hogere

uiteinde: terminal

de telomeerlengte

telomeerlengte.

restriction fragment

(TL). De studie

Een verdere

(TRF). Verkorting

onderzocht het

analyse wees op

van TRF zou vooral

verband tussen

de belangrijke rol

gerelateerd zijn aan

telomeerlengte

van antioxidanten,

veroudering.

en -stabiliteit/

vooral bètacaroteen,

disfunctie in perifere

voor het

lymfocyten bij 56

telomeeronderhoud.

gezonde mensen.

Een andere

De resultaten

beschermende

toonden aan dat een

factor van

beferentie Marcon F et al. Diet-related telomere shortening and chromosome stability. Mutagenesis. 2011 Aug 19. [Epub ahead of print]

Foliumzuur ook voor studerende adolescenten!

Op basis van vroeger dieren mensonderzoek klasseerden ze vijf selenoproteïnes (Gpx4, Txnrd1, Txnrd2, Dio3 en Sepp1) als essentieel en zeven (Gpx1, Gpx 2, Gpx 3, Dio1, Dio2, Msrb1, en SelN) als niet-essentieel. Bij matige seleniumdeficiëntie gaan de activiteiten en concentraties van de niet-essentiële selenoproteïnes verloren, met uitzondering van Dio1 in de schildklier (omzetting T4 naar T3), waarvan ze voorspellen

Het belang van foliumzuur/folaat tijdens de zwangerschap is

dat het conditioneel essentieel zou zijn.

onbetwist. En er is steeds meer bewijs dat dit ook geldt voor de

Matige seleniumdeficiëntie is geassocieerd met dezelfde set

hersengezondheid op oudere leeftijd.

leeftijdgerelateerde ziekten en syndromen die voorkomen

Een Zweedse studie toont nu aan dat ook adolescenten voordeel

bij genetische defecten en disfuncties van niet-essentiële

hebben bij een adequate folaatstatus. De onderzoekers stelden vast

selenoproteïnes. Dat suggereert dat seleniumdeficiëntie een

dat er een significante associatie was tussen de studieresultaten

oorzakelijke factor is van tal van degeneratieziekten. Seleniumtekort

van 386 vijftienjarigen en hun folaatinname. Voedsel rijk aan

is epidemisch in grote gebieden van de hele wereld, en gezien de

foliumzuur (donkergroene bladgroenten zoals spinazie, sla, kale en

seleniumarme bodem is ook West-Europa een probleemgebied! De

peulvruchten) staan echter niet echt in de top tien van teenagers ...

onderzoekers stellen dat een adequate seleniuminname veel ziekten

Misschien kan deze studie hen overtuigen.

zou kunnen voorkomen in de toekomst.

referentie

referenties

Nilsson TK, Yngve A, Böttiger AK, Hurtig-Wennlöf A, Sjöström M. High Folate Intake Is Related to Better Academic Achievement in Swedish Adolescents. Pediatrics. 2011 Aug;128(2):e358 - 65.

McCann JC, Ames BN. Adaptive dysfunction of selenoproteins from the perspective of the triage theory: why modest selenium deficiency may increase risk of diseases of aging. FASEB J. 2011 Jun;25(6):1793 - 814. Sunde RA, Raines AM, Kimberly M. Selenium status highly-regulates selenoprotein mRNA levels for only a subset of the selenoproteins in the selenoproteome. Biosci Rep.; 29(5): 329–338.

Verleg UW grenzen Bereid u voor op uw beroepserkenning

www.vitaopleidingen.nl

Vita Opleidingen BV is door de cpiOn (Centrum voor Post Initieel Onderwijs Nederland) geaccrediteerd en opgenomen in het crkBO register (Centraal Register Kort Beroeps Onderwijs)

Schüsslerzouten & Opleidingen Een andere manier om met uw gezondheid bezig te zijn is via Schüsslerzouten. De Schüsslerzouten worden ingedeeld in eenvoudig herkenbare nummers van 1 t/m 12. Interessanter is het om te weten welke toepassingen erbij horen. Om een idee te geven welke toepassingsgebieden er zijn volgt hieronder de opsomming met daarvoor het nummer van het Schüsslerzout. Dit is uiteraard een grove indeling van het gebruik. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Gewrichten Botten en tanden Weerstand Reiniging via onze klieren Energie en stresssituaties Reiniging algemeen Ontspanning Vochthuishouding Zuur-base balans Reiniging via lever en darmen Schoonheid Bindweefsel en lymfe

Schüsslerzouten zijn geregistreerd als homeopathisch geneesmiddel.

Bent u geïnteresseerd in het volgen van een cursus Schüsslerzouten? Meld u dan nu aan voor één van onze erkende cursussen. Hieronder vindt u waar en wanneer deze cursussen plaatsvinden.

Basispresentatie Dr. Schüssler - 1 avond

Geen deelnamekosten. Aanmelden is verplicht. Datum Thema Maandag 23 januari Gezin Maandag 30 januari Winter Woensdag 29 februari Voorjaar Woensdag 7 maart Gezin Maandag 2 april Gezin Donderdag 12 april Voorjaar Dinsdag 24 april Praktijk Dinsdag 8 mei Zomer Maandag 18 juni Gezin

Plaats/regio Harderwijk Zuid-Nederland Midden-Nederland Noord-Nederland West-Nederland Noord-Nederland Midden-Nederland Oost-Nederland West-Nederland

Niveau 1: basiscursus Dr. Schüssler - 2 dagen

Kosten: € 180,- inclusief BTW. Geaccrediteerd. Datum Vrijdag 20 januari en 3 februari Zaterdag 4 en 11 februari Woensdag 15 en 29 februari Woensdag 21 maart en 11 april Vrijdag 1 en 8 juni

Plaats Harderwijk Groningen Zuid-Nederland Midden-Nederland Harderwijk

Niveau 2: verdiepingscursus Dr. Schüssler - 3 dagen

Totaalkosten: € 275,- inclusief BTW. Geaccrediteerd. Datum Woensdag 22 februari praktijkdag 1 Woensdag 4 april theoriedag Woensdag 18 april praktijkdag 2 Woensdag 21 maart praktijkdag 1 Woensdag 4 april theoriedag Woensdag 30 mei praktijkdag 2 Vrijdag 16 maart praktijkdag 1 Woensdag 4 april theoriedag Vrijdag 13 juni praktijkdag 2

Plaats Harderwijk Baarn Harderwijk Baarn Baarn Baarn Rotterdam e.o. Baarn Rotterdam e.o.

Informatie

Voor meer informatie over onze cursussen, de erkende trainers en accreditatie vraagt u vrijblijvend de cursusfolder aan via info@drschussler.nl. De cursussen zijn onder voorbehoud van voldoende deelnemers. Voor de meest actuele informatie kijkt u op www.schussleropleidingen.nl.

Het assortiment wordt uitgebreid!

In 2012 worden naast de basis Schüsslerzouten ook de aanvullende zouten in het assortiment opgenomen. We kunnen dan de zouten 1 t/m 27 leveren. Vanaf januari 2012 verkrijgbaar als Schüsslerzout TS Products van Pﬂüger. TS Products, Harderwijk Infolijn: 0341 - 46 21 46 Houd onze website in de gaten voor nieuws hierover. info@tsproducts.nl

column

louise’s blik

uisarts Hans van der Linde had de euvele moed om de

désirée l. röver 6-2011

Hoewel ... een vos verliest alleen zijn haren: Osterhaus-adept

werking van de griepvaccinaties publiekelijk in twijfel te

Ron Fouchier fröbelde onlangs in de Erasmuscatacomben een

trekken, en daarnaast te wijzen op belangenverstrengelingen

superdodelijk H5N1-vogelgriepvirus bij elkaar. Hoewel het blad Nature

bij onze notoire (inter)nationale vaccinpushers Coutinho en Osterhaus.

betwijfelt of deze onzalige actie moet worden gepubliceerd, wordt

Het RIVM, het instituut met de langste neus van Vernederland,

dit dodenvirus verklaard te zijn gemaakt ‘voor onze bescherming’!

ontketende tegen deze blasfemerende dissident direct een

Misschien dat Baxter dit beest wel weer in een seizoensgriepvaccin

bodemprocedure – een gegarandeerde manier om hem financieel te

wil frommelen... net zoals in 2009!

vernietigen (zie ‘steunfonds’).

Het fröbelscenario is, inclusief kromme intentieverklaring, al

Daarop verzochten in een open brief in Medisch contact vier

oeroud: in 1997 groef patholoog John Hultin voor de tweede keer

hoogleraren huisartsengeneeskunde het RIVM om op deze

onder het Alaska-ijs naar 1918-griepslachtoffers; de eerste keer was

gerechtelijke schreden terug te keren en in plaats daarvan een

in 1951, maar met dat virusmateriaal werden zijn fretten niet ziek ...

publieke discussie aan te gaan. In Trouw vroeg vervolgens een bont

Dankzij de nieuwste supercomputers van Novartis rotzooiden Jeffery

gezelschap van titels het RIVM om de discussie niet in een juridisch

Taubenberger (Armed Forces, dept. of pathology) en Terence Tumpey

steekspel te willen smoren. Weten meer mensen dat het Nederlands

(Centers for Disease Creation, CDC) er vanaf 1997 net zo lang lustig

recht ook buiten pedo- en jeugdworgzaken volslagen krom is, of

op los met de ontheiligde opgegraven longen van Inuïet matrone

bedoelt men iets anders?

Lucy, tot ze in 2003 het virusgenoom konden publiceren. Kortom,

Een openbare griepvaccindiscussie lijkt me overigens nogal zinloos,

deze mad scientists spelen een duivels spel: (1) creëer in het lab een

zeker wanneer de deelnemers in de ban zijn van de academische

ziekteverwekker, (2) verspreid die [bv. via vaccinaties], (3) hark de

mantra ‘Vaccinaties zijn veilig en effectief’: zij zullen dan niet

winsten binnen van je vaccins en andere prescriptie farmaceutica, en

buiten de box – dus werkelijk genuanceerd – kunnen denken en

(4) laat onbewogen een spoor na van dood en verderf.

handelen. Van der Linde zelf benadrukt dat hij niet tegen vaccinatie

Vaccinatie is een miljardenbusiness. Die moet aangezwengeld blijven.

is, desgewenst spuit hij zijn patiënten rustig vol met wat hij ziet als

Dus werken griepvaccins, worden Belgische meisjes nu in de klas met

onwerkzame vaccins. Hoe krom is dàt?

HPV-vaccins overvallen, en jaagt eugeneticaclub GAVI alle meisjes

Wat mij verontrust, is dat ondertussen het onderwerp, de

in de Derde Wereld drie HPV-vaccinatierondes door. Op CNN noemt

(door Cochrane bevestigde) afwezigheid van werkzaamheid

sponsor Bill Gates vaccins ‘een middel tot bevolkingsreductie’ (lees:

van de griepvaccins, geruisloos is verschoven naar de

genocide). Als Gardasil en Cervarix al geen genoomvervuilers zijn

belangenverstrengelingen van Coutinho en Osterhaus. Knappe

(twee jaar na vaccinatie bevat het bloed van ontvangers HPV-rDNA),

afleidingsmanoeuvre!

dan zijn het wel sterilisatiemiddelen. Dat is de soft kill.

Dat Coutinho niet snapt wat integer is, weten we sinds zijn

De hard kill zijn de gecreëerde en in de media doodgezwegen,

omgang in 1985 met bloedmonsters, overgebleven uit ‘zijn’ hepatitis

doorgaande kankerverwekkende rampen in de Golf van Mexico en

B-onderzoek in 1982 onder homoseksuelen. Tegen alle afspraken in

Fukushima.

had hij deze monsters nooit vernietigd, en bij de opkomst van aids

Griepvaccins zijn een sneeuwvlokje op het topje van de ijsberg. De

was hij daarmee zelfs opnieuw gaan experimenteren – zonder informed

RIVM-bodemprocedure is een mind controloperatie. Van der Linde is de

consent van de eigenaars en ook zonder anonimisering! In het door

volgende Jomanda ...

MSD gesponsorde griepvaccindebat in 2010 in De rode hoed viel op hoe

ALLES om de profijtelijke valse religie van Jenner en Pasteur veilig te

Coutinho op simpele vragen uitsluitend onbevredigende antwoorden

stellen.

bleef geven, daarbij telkens achteruit stappend in de schaduw van het overhangend balkon. Toen bij wakkere toehoorders met elk halfzacht

Doodziek word ik daarvan!

antwoord de irritatie hoger opliep, vluchtte hij vroegtijdig met zijn

Referenties

aangever Rozendaal lafhartig weg.

Coutinho experimenteert: Annet Mooij, Geen paniek! Aids in Nederland 1982-2004). H1N1 manmade, http://www.bibliotecapleyades.net/ciencia/ciencia_influenza31.htm http://sanevax.org/sane-vax-inc-discovers-potential-bio-hazard-contaminant-in-merck’s-gardasil™-h pv-4-vaccine/ http://coupmedia.org/vaccinations/bill-gates-admits-vaccination-population-control-on-cnn-0703 Steunfonds voor van der Linde, http://www.steunhuisartsinproces.nl/

Na vele herfstseizoenen vol opruiende TV-reclame over vogelgriep toonde HoeFloeGoeroe Osterhaus ons in 2009 hoe naadloos hij weet te switchen naar een volgende profijtelijke ziekteverwekker.

suppletie Review

L-carnitine E n g e l b e r t V a l s t a r | L-carnitine is een stof die het lichaam met behulp van vitamine C uit de aminozuren lysine en methionine kan synthetiseren. L-carnitine transporteert de langere vetzuren het mitochondrion in, waar deze vetzuren bij oxidatie energie leveren.1 Hoewel het lichaam L-carnitine kan maken, kan er toch een tekort van optreden, vooral bij vegetariers.2 Vlees is namelijk een goede bron, ook al is rood vlees onder een aantal condities minder dan wel niet aanbevelenswaardig. Daarnaast kan extra carnitine – zoals verder uit dit artikel zal blijken – van grote betekenis voor de

Een goede bron van carnitine is rood vlees. Echter onder een aantal condities is dat minder aan te bevelen.

gezondheid zijn.

ieronder een overzicht van de gerandomiseerde

herniaverschijnselen bij ratten sneller dan decompressie alleen.7

studies bij diverse kwalen, alsmede mechanistische

Een RCT(8) bij de mens liet zien dat in geval van hernia dagelijks

aspecten en een overzicht van de (mij)

600 mg liponzuur de behoefte aan pijnstillers sterker doet dalen

bekende interacties met andere nutriënten en een aantal

dan 1180 mg acetyl-L-carnitine per dag. De onderzoekers kennen

geneesmiddelen.

overigens aan acetyl-L-carnitine wel een therapeutisch effect toe. Mijn standpunt is dat het nut van acetyl-L-carnitine bij

L-carnitine en alzheimer

hernia niet voor wat betreft de mens niet echt bewezen is.

L-carnitine (2 - 3 gram per dag) vertraagt in vele (zeker

Voorts zijn er aanwijzingen dat acetyl-L-carnitine neuropathie

tien) gerandomiseerde studies de progressie van alzheimer

tegengaat, met name wanneer die door taxol of cisplatinum

ondubbelzinnig.3 Hierbij past dat acetyl-L-carnitine een direct

veroorzaakt wordt.9 Iets soortgelijks lijkt voor L-carnitine in

gunstig effect op het amyloid-metabolisme heeft.29,65

relatie tot vincristine te gelden.74 Expertise in mijn praktijk

wijst er ook op dat acetyl-L-carnitine de neuropathie door

L-carnitine en impotentie

bortezomib tegengaat.

Cavallini et al.12 vonden dat dagelijks twee gram acetyl-L-

carnitine plus twee gram propionyl-L-carnitine in vergelijking

Diabetes type 2 L-carnitine in een dosering van twee gram per

160 mg testosterondecanoaat. Gentiel et al.10 vonden dat

sibutramine alleen blijkt bij patiënten met diabetes type 2 te

met placebo de potentie verbeterde; zelfs meer dan dagelijks

dag plus dagelijks 10 mg sibutramine in vergelijking met 10 mg

dagelijks twee gram propionyl-L-carnitine bij diabetici de

leiden tot gewichtsverlies; de HbA1c daalt en nog vele andere

potentiebevorderende werking van sildefanil in vergelijking

minder belangrijke parameters veranderen in gunstige zin.18

met sildefanil alleen verbeterde. Gentile et al. vonden in een

L-carnitine (2 gram per dag) samen met orlistat verbetert bij

vergelijkbare situatie met de combinatie van propionyl-L-

patiënten met diabetes type 2 gewicht, lipiden- en glycemisch profiel meer dan orlistat alleen doet.20,21 Molfino et al.23 vonden

carnitine, arginine en nicotinezuur een verbetering van het potentiebevorderende effect van vardefanil.

dat calorierestrictie bij diabetes type 2 de insulinegevoeligheid

In overeenstemming hiermee verhoogt glycine-

verbetert (niet verbazingwekkend) en dat dagelijks twee

propionylcarnitine in een dagdosering van 3 gram de

keer twee gram L-carnitine dit resultaat nog verbeterde. Als

stikstofmonoxideniveaus, dit in vergelijking met placebo.13

monotherapie in een dagdosering van slechts drie gram had

L-carnitine bij dergelijke patiënten op de insulinegevoeligheid

Ziekte van Peyronie Bij deze ziekte verandert de tunica

echter geen effect.66 Zie ook Rahbar et al.:102 drie keer daags 1

albuginea van de penis zodanig dat die krom trekt en een

gram L-carnitine verlaagt de nuchtere bloedglucose. Kortom:

onderzoek vertraagt L-carnitine de ziekte.14

te raden. Referentie (45) bevestigt dit nog eens ten overvloede!

voor patiënten met diabetes type 2 is carnitine overall gezien aan

gewone erectie niet meer kan. Volgens een gerandomiseerd

L-carnitine en neuropathie

Diabetes type 1 Boss et al.22 vinden in een RCT met diabetes

Acetyl-L-carnitine verminderde in een dagdosering van 500

type 1 een mindere stijging het intramyocellulaire L-carnitine

tot 2000 mg in drie gerandomiseerde dubbelblinde studies

dan in geval van euglycemia: dit pleit ervoor ook patiënten met

neuropathie bij diabetes; er was binnen een jaar ook sprake van

diabetes type 1 extra L-carnitine te adviseren.

zenuwregeneratie.4,5

Bij prediabetes heeft dagelijks drie gram acetyl-L-carnitine-

Patiënten met HIV die nucleoside-reverse-transcriptaseremmers

arginaat geen effect op de klassieke diabetesvariabelen. Wel

(NRTI’s) gebruiken, kunnen door deze medicatie last van

stijgt de nitraat/nitriet-ratio in het bloed,60 wat mij niet

neuropathie krijgen. Binnen 14 dagen blijkt 1000 mg acetyl-L-

als ongunstig voorkomt. Bij gezonden die een forse extra

dagelijks 1000 mg van deze stof oraal) de neuropathie al binnen

de verwerking van de extra glucose wel te vergemakkelijken,116

carnitine (twee keer daags intramusculair toegediend en daarna

suikerbelasting krijgen, blijkt dagelijks 2 - 4 gram L-carnitine

enkele weken te verminderen.6

een resultaat dat past in het gunstige profiel van L-carnitine bij

Decompressie met extra acetyl-L-carnitine vermindert

(pre)diabetes.

6-2011

Rol L-carnitine bij har t- en vaatziekten

intraveneus) blijkt in een dubbelblinde RCT bij (ex)alcoholisten

L-carnitine in een dagdosering van 1500 mg blijkt bij patiënten

ook werkzaam tegen onthoudingsverschijnselen: anhedonie,

met een mild hartfalen in het verleden en diastolische

melancholie en andere negatieve verschijnselen zijn door

disfunctie heilzaam voor het hart. Vele cardiologische

carnitine minder.33

variabelen verbeteren, maar ook klinisch is het effect duidelijk:

Hepatische encephalopathie komt vaak als complicatie bij

onderzoek wijst ook op een gunstig effect van L-carnitine bij

verbetert de situatie in vergelijking met placebo aantoonbaar.

de dyspnoe neemt duidelijk af;35 zie ook (135). Retrospectief

(oud)alcoholisten voor: dagelijks twee gram acetyl-L-carnitine

kindercardiomyopathie.90

De mentale en fysieke vermoeidheid nemen af en de

Anand et al.113 vonden bij patiënten met congestive heart failure

lichamelijke activiteit neemt toe.36 In geval van een hepatische

een gunstig effect van propionyl-L-carnitine (1,5 mg per kg

coma samenhangend met levercirrhose (en dus in een aantal

lichaamsgewicht per dag) op de inspanningscapaciteit, maar

gevallen ook met alcoholabusus samenhangend) blijkt acetyl-

L-carnitine naast BCAA (branched chain amino acids) in vergelijking

ook op andere cardiovasculaire variabelen. Zie ook (126), (127) en (128).

met BCAA alleen de neurologische symptomen te verminderen

Persico et al.123 vonden duidelijke aanwijzingen dat propionyl-L-

alsook de ammoniakspiegel te verlagen.62

carnitine de genezing van beenzweren samenhangend met een

L-carnitine is derhalve nuttig voor alcoholisten; ook voor de

Voorts blijkt L-carnitine plus simvastatine in vergelijking

maken hebben (onder andere dus ook hart- en vaatziekten: zie

slechte circulatie bevordert.

behandeling van andere ziekten die met alcoholmisbruik te

met simvastatine bij patiënten met diabetes type 2 naast de

terug).

glucose ook de triglyceriden te verlagen alsmede apo-B, Lp(a) en apo(a), terwijl het HDL significant steeg.46 Kortom bij hart- en

L-carnitine bij vermoeidheid, spor t en dergelijke

te verbeteren! Zie ook (107). Daarbij bevestigden Sirtori et

in vergelijking met een placebo fitheid/vermoeidheid niet te

vaatziekten is L-carnitine ook van belang om het lipidenprofiel

Bij actieve gezonde mensen blijkt 1,8 gram L-carnitine per dag

al.110 nog eens het Lp(a)-reducerende effect van L-carnitine bij

beïnvloeden.50 Dagelijks één of drie gram glycyl-propionyl-L-

risicopatiënten.

carnitine verbetert het carnitinegehalte in spieren bij mensen

van nierziekte blijkt drie keer per week i.v. 600 mg propionyl-

evenwel met dagelijks 4,5 gram propionyl-L-carnitine een

die aeroob of meer anaeroob oefenen, niet.81 Jacobs et al.82 vinden

Bij patiënten met perifere arteriële ziekte en in een eindstadium

verlaging van het spier-L-carnitinegehalte, maar tegelijk een

L-carnitine in vergelijking met placebo, het homocysteïne te verlagen en de hemodynamische flow te verbeteren.87

stijging van de piekbelasting die zij kunnen leveren. Jacobs

en Goldstein(83) vinden in een gerandomiseerd onderzoek met

Levo-propionyl-L-carnitine blijkt in doseringen van grammen per dag de loopcapaciteit bij ernstige claudicatio intermittens

propionyl-L-carnitine met 1,5 gram per dag een hogere anaerobe

Bij gezonde personen blijkt dagelijks twee gram L-carnitine-

vermindering daarvan.

werkcapaciteit, maar met een hogere dosis L-carnitine weer een

te helpen verbeteren;37 zie ook de referenties (49), (58) en (95).

Vecchiet et al.125 vinden bij redelijk getrainde mannen met

L-tartraat de vaatfunctie (flow mediated dilatation) na een

twee gram L-carnitine per dag in vergelijking met placebo een

vetrijke maaltijd te verbeteren.41 Dierexperimenteel zijn er

toename van de maximaal haalbare sportinspanning.

aanwijzingen, dat L-carnitine de bloeddruk verlaagt (zie ook

Dagelijks twee gram L-carnitine (tartraatvorm) bevordert het

onder interacties). Dierexperimenteel onderzoek wijst er ook op

herstel na squashen.112

dat L-carnitine anti-arithmische effecten heeft.63

Iyer et al.111 vinden in een RCT met placebo bij patiënten

L-carnitine blijkt bij de mens inderdaad in een dosering van zes gram per dag ook duidelijke anti-aritmische effecten te

met angina pectoris, bij een dosering van twee gram

Bij patiënten die dialyseren en statines gebruiken, blijken

inspanningstolerantie. Cherchi et al. hadden iets dergelijks al

L-carnitine per dag na drie maanden, een verbetering van de

hebben.134

veel eerder gevonden.119

co-enzym Q10, L-carnitine en de combinatie van de twee de

Malquernera et al.73 vinden met dagelijks twee gram L-carnitine

lipoproteine(a)-niveaus te verlagen.55 Bij hemodialysepatiënten

per dag in vergelijking met placebo, bij honderdplussers (!)

blijkt L-carnitine in een dosering van reeds 15 mg per kg

een verlaging van het lichaamsvet, meer spiermassa, minder

lichaamsgewicht, drie maal per week, naast het cholesterol ook

vermoeidheid en een verbetering van de cognitieve functies.

de triglyceriden te verlagen.76

Bij patiënten die vanwege kanker chemo krijgen en die niet

Alles tezamen wijst er toch wel heel duidelijk op dat L-carnitine

anemisch zijn, lijkt L-carnitine vermoeidheid door de chemo

ook expliciet goed is voor hart en bloedvaten! Daarbij komt

tegen te gaan;56 een RCT is evenwel nodig om dit vermoeden

dat L-carnitine en afgeleiden ook gunstig zijn bij het acute

hartinfarct. Het beloop is bij doses van 2 tot 9 gram per dag

verder te onderzoeken.

optreedt, is evenwel nog niet duidelijk.129-133 Bij hartfalen

β-thalassemie bleek dagelijks 50 mg L-carnitine de hartfunctie

In een niet-vergelijkend onderzoek bij patiënten met

aantoonbaar gunstiger. Of er ook een verlaging van de sterfte

en dergelijke te verbeteren, maar wat vooral belangrijk is de

door dilaterende cardiomyopathie blijkt dagelijks twee gram

transfusiebehoefte te verminderen.98

L-carnitine wel de sterfte te verlagen.136

Ook bij hemodialysepatiënten blijkt L-carnitine (twee gram

Carnitine en alcohol

intraveneus, 24 weken lang) de conditie in vergelijking met

Malaquarnera et al.27 vonden bij patiënten met een minimale

placebo te verbeteren.114

Bij sporters blijkt glycine-propionyl-L-carnitine (één

hepatische encephalopathie (vaak bij patiënten met een goed

gram of drie gram per dag) in vergelijking met placebo de

gecompenseerde levercirrhose) met twee keer twee gram

malondialdehyde in rust te verlagen, maar tijdens het sporten

acetyl-L-carnitine per dag in vergelijking met placebo een

was er hierop geen duidelijk effect; ook niet op andere stress-

vermindering van depressies, meer energie en een verbetering

markers.99 Het herstel lijkt evenwel wel bevorderd te worden:

van het algemeen welbevinden. L-carnitine (1 - 3 gram per dag

Is er een relatie tussen klachten en emotionele blokkades?

Benieuwd naar de emotionele achtergrond of oorzaken van de klachten van uw cliënten? Maak kennis met NES ProVision Het systeem dat de zwakste schakels in het lichaamsveld van uw cliënten vast kan stellen. De experimenten en recente wetenschappelijke publicaties (New Scientist 12 januari 2011) van de Franse viroloog en Nobelprijs winnaar Luc Montagnier, hebben het onomstotelijke bewijs geleverd van de theorie waarop NES scan technologie en toegepaste remedies (Infoceuticals) werken. NES Health Is gebaseerd op het principe dat energie en informatie onze biologie besturen. Vanuit steeds meer wetenschappelijke invalshoeken wordt er vastgesteld dat er een regulerend energie- en informatieveld binnen het fysieke lichaam bestaat dat voorbij celniveau opereert. Bij NES Health noemen we dit het menselijk lichaamsveld. (Human Body Field). Gedurende bijna dertig jaar heeft de Australiër Peter Fraser de structuur en functies van dit veld onderzocht. In zijn onderzoek ontrafelde Fraser een systeem van dynamisch gestructureerde energie- en

informatievelden die het fysieke lichaam informeren en de fysiologie reguleren. Fraser vond correlaties tussen duizenden lichaamsveld functies en het fysieke lichaam. Daarmee bereikte hij voor het eerste een integratie tussen de eeuwenoude Chinese geneeskunde en de hedendaagse biologie, anatomie en fysiologie. Uit deze theoretische benadering is NES ProVision voortgekomen. Meer weten? Bezoek onze stand (AT&A congres) Bel ons hoofdkantoor +31 464 113 410 stuur een mail naar henk@neshealth.com of kijk op www.neshealth.com NES Health BV Wolfhagen 75 6365 BM Schinnen T 0031 464 113 410 F 0031 464 360 301

Disclaimer: Producten van NES Health, behandelen of genezen ziekten niet. Neem bij medische klachten altijd contact op met uw medisch specialist. NES en haar claims zijn niet door overheidsinstanties of reguliere organisaties onderzocht.

suppletie

6-2011

zie de eerder genoemde referentie (111). Duidelijk is dat extra

L-carnitine (20 mg per kg lichaamsgewicht drie keer per week)

optimaal is, zondermeer is aangewezen.

De onderzoekers hebben geen verklaring; ik denk dat die in

L-carnitine en bestaande kanker

spreken dit resultaat zeker niet tegen: zij vinden met een

L-carnitine vooral bij ouderen, wier inspanningstolerantie niet

in vergelijking met niets extra de longfunctie te verbeteren.49

de energiestofwisseling gezocht moet worden. Rathod et al.88

Er zijn duidelijke aanwijzingen dat carnitine ook

vergelijkbare dosering bij hemodialysepatiënten een duidelijke

antikankeractiviteit heeft. Zo blijkt L-carnitine op verschillende

verbetering van de kwaliteit van leven; zie ook referentie (93).

manieren in vitroapoptosis bij leverkankercellen te kunnen

Voorts blijkt L-carnitine (drie keer per week 600 mg propionyl-

induceren.44 L-carnitine vermindert in vitro de arginaseactiviteit

L-carnitine intraveneus, twaalf maanden lang) bij patiënten

in borstkankercellen en doet tegelijkertijd het NO-gehalte

met een perifeer vaatlijden, die moeten gaan dialyseren, de

hemodynamische flow en het oxidatieve profiel te verbeteren.94

stijgen, met als bijkomend verschijnsel minder mitoses.57 Zie

ook mijn boek ‘Voedingsinterventie bij kanker’ (ISBN 978 90

Dagelijks 50 mg L-carnitine per kg lichaamsgewicht per dag

Nader goed uitgevoerd in vivo-onderzoek zal moeten uitwijzen of

tot een vermindering van de ziektesymptomen.59

4940 009 5): NO echter kan dan weer angiogenese bevorderen.

leidt bij autisten na drie maanden in vergelijking tot placebo,

L-carnitine an sich echt therapeutische consequenties heeft bij

Acetyl-L-carnitine blijkt in een dosering van 500 - 1500 mg per

(borst)kanker.

dag bij ADHD geen effect te hebben, ook niet als aanvulling op

Bij kankerpatiënten komt een carnitine-deficiëntie vaak voor.121

methylfenidaat!76

In een RCT met placebo blijkt 0,5 tot 2 gram L-carnitine per dag

In een celkweekmodel lijkt de combinatie van alfaliponzuur en

de vermoeidheidsklachten bij kankerpatienten echter niet te

acetyl-L-carnitine de ontwikkeling van parkinson te remmen.75

verminderen.124

Acetyl-L-carnitine blijkt in een dosering van twee gram

L-carnitine vermindert in een dosering van 1000 mg per dag

per dag in een RCT de onthoudingsverschijnselen van een

in een gerandomiseerd onderzoek de kans op cardiologische

opiaatverslaving in vergelijking met een placebo duidelijk tegen

problemen bij behandeling met interleukine 2.115

te gaan.64

Palmitoyl-L-carnitine blijkt althans in vitro differentiatie van

Bij ratten blijkt L-carnitine zowel lokaal geappliceerd als oraal

neuroblastomacellen te bevorderen.79

de wondgenezing te bevorderen; mogelijk is het ook hier een energiekwestie.51

L-carnitine en spermakwaliteit

Cetinkaya et al.91 vonden dat L-carnitine bij proefdieren de

L-carnitine verhoogt in een dagdosering van slechts 25 mg

gevolgen van door azijnzuur veroorzaakte colitis reduceert:

bij mannen met onbegrepen onvruchtbaarheid het aantal

minder reductie van gereduceerd glutathion, hogere

zaadcellen in het sperma alsmede de beweeglijkheid.15 Wang

superoxidedismutase-niveaus, terwijl de malonaldehyde-

et al.16 vonden bij mannen met asthenospermie met dagelijks

en myeloperoxidasespiegels daalden. De verlaging van de

twee gram L-carnitine naast extra vitamine E in vergelijking

catalasespiegel werd echter door L-carnitine niet tegengegaan.

met alleen extra vitamine E in het sperma een toename van het

Kortom L-carnitine zou wel eens interessant kunnen zijn bij

aantal spermiën alsmede een toename van hun beweeglijkheid.

de behandeling van ulceratieve colitis. Laat nu een recent

De vrouwen van de ‘carnitine-mannen’ werden bovendien

gerandomiseerd dubbelblind onderzoek reeds van één gram

significant vaker zwanger!

propionyl-L-carnitine per dag bij ulceratieve colitis een significante werking zien!92

Carnitine en difterie

L-carnitine (twee gram per dag, zes weken lang) blijkt in

Ramos et al.177 vonden bij patiënten met myocarditis veroorzaakt

een placebogecontroleerde trial bij patiënten met COPD de

door de difteriebacterie, door suppletie met DL-carnitine (100

inspanningstolerantie bij intensief trainen te verbeteren.93

mg per kg lichaamsgewicht vier dagen lang) een beter resultaat

L-carnitine (wel zes gram per dag, twee weken lang) leidt bij

dan met reguliere behandeling alleen: minder heart failure,

hiv-patienten, die zidovudine kregen, tot een daling van de

minder pacemakerimplantaties en een lagere sterfte. Dezelfde

triglyceriden , β-2-microglobuline en de tumornecrosisfactor;

groep vond in een RCT bij kinderen dat dezelfde dosering met

metabool en immunologisch treden er bij dergelijke patiënten

dezelfde vorm van carnitine in geval van difterie ook de kans op

dus duidelijke verbeteringen op.

Schols et al.103 vonden dat drie keer één gram L-carnitine per dag

het krijgen van myocarditis verlaagde.118

bij patiënten met Friedreichse ataxie de afwijkende hartfunctie

Andere effecten van L-carnitine

verbetert, maar de ataxie niet. Het gunstige effect op het hart was te verwachten.

In een RCT blijkt L-carnitine in een dagdosering van twee

De combinatie van acetyl-L-carnitine, omega-3-vetzuren en

keer één gram per dag non-alcoholische steatohepatitis in

Q10 verbetert in vergelijking met placebo leeftijdsgebonden

vergelijking met een placebo te verminderen.28 L-carnitine heeft

maculadegeneratie:104 500 mg acetyl-L-carnitine, 30 mg Q10 en

een vergelijkbaar gunstig effect bij patiënten met chronische hepatitis C, die met α-interferon en ribavarine worden

drie keer vette vis per week hebben al een substantieel effect.

Bij prematuren blijkt L-carnitine het resultaat van

carnitine gehoorverlies door te veel lawaai te verminderen.105

Bij proefdieren blijken zowel N-acetylcysteïne als acetyl-L-

behandeld en last hebben van steatose in de lever.69

bètamethason met betrekking tot het respiratoir distress-

syndroom (RDS) aanzienlijk te verbeteren: minder RDS en een

Andere (mogelijk) relevante mechanismen en feiten

Bij hiv-patiënten, die met zidovudine en didanosine worden

spermiënproductie en bevordert het hun beweeglijkheid. Het

lagere sterfte.120

Zoals eerder geschetst in dit artikel verbetert L-carnitine de

behandeld, gaat L-carnitine in een goed vergelijkend onderzoek

lijkt erop dat hierbij een antioxidatief/anti-inflammatoir effect van L-carnitine van belang is.17 Aangezien voor het handhaven

apoptose van witte bloedcellen door het aids-virus tegen.109

van antioxidantsystemen energie nodig is zou het volgens mij

Bij hemodialysepatiënten blijkt intraveneus gegeven

suppletie

6-2011

indirect toch om een verbeterde energieproduktie (dankzij

superoxidedismutase 2 doet toenemen. Dit gaat gepaard met

L-carnitine vermindert in geval van diabetische nefropathie

Bij ratten blijkt extra L-carnitine ook de cadmiumtoxiciteit te

glucoseopname van de cellen;24 ik denk dat die cellen zo aan

Goto et al.39 vonden bij hogere carnitineniveaus een geringere

hogere niveaus van gereduceerd glutathion.68

L-carnitine uiteraard) kunnen gaan.

de schade aan podocyten zoals dit laat aanzien door een betere

verlagen.47

meer energie komen waardoor hun antioxidantsystemen beter

verstoring van de leverfuncties (de transaminases weken af;

werken.

soms was zelfs het ammoniak verhoogd). Voorts is aangetoond

Bij ratten blijkt L-carnitine-deficiëntie het ontstaan van

dat een ernstige leverfunctiestoornis, zodanig dat er sprake

kanker door di-ethylnitrosaminen te bevorderen.30 Mogelijk

is van een fors verhoogd ammoniak, goed reageert op 50 mg

speelt wederom een energietekort en daardoor falende

L-carnitine per kg per 8 uur en dat drie keer achter elkaar.38

antioxidantsystemen een rol. Dat bescherming tegen het

Bij ratten blijkt L-carnitine de bloeddruk te verlagen door

van de mitochondriën, past uitstekend in dit plaatje!

vermindering van de angiotensine-2-productie en een

ontstaan van leverkanker bij proefdieren loopt via bescherming

vermindering van ontstekingsverschijnselen en ook door

L-carnitine kan overigens zelf ook efficiënt radicalen vangen

vermindering van de effecten van angiotensine 2.40 Carnitine

en metaalionen cheleren:31,32 die twee eigenschappen zijn

blijkt in een modelsysteem bijvoorbeeld de door angiotensine-

vermoedelijk de belangrijkste redenen waarom L-carnitine bij

2-geïnduceerde proliferatie van hartfibroblasten te remmen.42

proefdieren door ethanol geïnduceerde stress tegengaat en het in

L-carnitine blijkt bij proefdieren de cardiotoxiciteit van

L-carnitine blijkt in Sertolicellen de expressie van eiwitten

verminderen; kennelijk werkt het de oxidatieve stress van

vitro retinacellen tegen oxidatie beschermt.53

antimoon (gebruikt tegen leishmaniasis bij de mens) te

betrokken bij de regulatie van de glucoseopname en de activiteit

antimoon tegen.67 Carnitine blijkt door inductie van het enzym

van de insulinegroeifactor, te bevorderen.70 Wellicht ligt

haemoxygenase 1 de respons op erythropoëtine te verbeteren.54

vruchtbaarheid.Bij mensen met coeliakie komt vaker een laag

van deze stof ten aanzien van hart en bloedvaten!

hier het gunstige effect van L-carnitine op de mannelijke

Kortom deze interacties van carnitine bevestigen de gunstige rol

L-carnitine voor;101 binnen de groep van coeliakiepatiënten

L-carnitine en magnesium bevorderen de productie van foetaal

was er evenwel geen duidelijke relatie tussen de ernst van

hemoglobine en stabiliseren de membraan van de erythrocyt. In

de coeliakie en de L-carnitinespiegel. Toch pleit dit voor de

een gerandomiseerd onderzoek bij patiënten met thalassemia

suppletie van L-carnitine bij dergelijke patiënten.

intermedia werd ofwel hydroxyureum alleen (groep A), ofwel

hydroxyureum plus L-carnitine (groep B), ofwel hydroxyureum

Diverse interacties

met magnesiumchloride (groep C) dan wel hydroxyureum met

Modelmatig onderzoek maakt aannemelijk dat omeprazol

L-carnitine plus magnesiumchloride gegeven (groep D). In de

interfereert met het transport van L-carnitine;19 L-carnitine

groepen B, C en D steeg het Hb. Ook de hartfunctie verbeterde in

moet natuurlijk wel kunnen komen waar het wezen moet!

de drie groepen B, C en D.

Bij jonge ratten blijkt L-carnitine schade aan de testikels door

Niet L-carnitine, maar wel acetyl-L-carnitine en propionyl-

etoposide te beperken.43

L-carnitine blijken bij de rat de maagzuursecretie te kunnen

L-carnitine gaat bij de rat apoptose van hartcellen door

bevorderen.86 De relevantie hiervan is voor de rat en zeker voor

doxorubicine tegen: hierdoor geeft doxorubicine bij de

de mens (mij althans) niet bekend. Extra choline blijkt bij de

rat minder bijwerkingen.25 Bij patiënten die ifosfamide of

het Guinese biggetje, maar ook bij de mens de L-carnitinestatus

doxorubicine of cisplatinum krijgen, daalt de carnitinespiegel

te verbeteren.89 Bij de eerste is een lagere uitscheiding en

en dit correleert sterk met vermoeidheidsklachten;26 zie ook

zijn hogere spierspiegels aangetoond, terwijl bij de mens een

‘L-carnitine en vermoeidheid’. Een nadeel van L-carnitine is dat

verlaagde uitscheiding van L-carnitine bij extra choline op

het de productie van het heatshockproteïne lijkt te vergroten;84 in

hetzelfde wijst (ook al is dan de serumspiegel lager; zie [108]).

geval van hyperthermie is extra L-carnitine derhalve gecontra-

Een en ander wordt wel bij zeer hoge doses choline gevonden:

indiceerd!

de mensen kregen bijvoorbeeld 20 mg per kg lichaamsgewicht

Bij patiënten met een uitgezaaide nierkanker blijkt L-carnitine

(per dag). Zeer merkwaardig is het feit dat onderzoek laat zien dat L-carnitine in vitro de opname van T3 door celkernen van

in een RCT de bijwerkingen op de spieren van het middel Aplidin

verschillende typen cellen wordt geremd;85 dit lijkt vanwege

niet tegen te kunnen gaan.61

L-carnitine blijkt bij proefdieren de toxische effecten van

de hoge in vitrospiegel van L-carnitine als een in vitroartefact

carnitine in celkweek apoptose en myelosuppressie van gezonde

groep(122) vond in een RCT met placebo een vermindering van

bestraling op de nieren te verminderen.48 Verder blijkt

afgedaan te kunnen worden. Toch is dat niet zo. Dezelfde

beenmergcellen tegen te gaan.72

de symptomen van iatrogeen hyperthyreoïdisme. Mogelijk is

L-carnitine blijkt bij muizen de neurotoxiciteit van

L-carnitine zinvol als ondersteunend middel ter behandeling

metamfethamines tegen te gaan; vermoedelijk door

van hyperthyreoïdie. L-carnitine, maar ook acetyl-L-carnitine

vermindering van de mitochondriale disfunctie (daar maak ik

versterken de ontgiftende werking van endogeen ornithine

van: antioxidatie en een betere energiewinning met daardoor

jegens ammoniakintoxicatie.96 Een extra reden voor extra

eveneens een betere regulering van de antioxidatie.78

L-carnitine bij een zeer slechte leverfunctie!

effecten van nikkel te beschermen, door een ondersteunend

afbraak van alcohol door alcoholdehydrogenase, met als gevolg

L-carnitine blijkt neuro-2a-cellen in vitro tegen toxische

Acetyl-L-carnitine remt door een interactie met vitamine B3 de

effect op het mitochondrion.34 Kortom L-carnitine zou wel

een tragere vorming van aceetaldehyde.97 Daar aceetaldehyde

eens van belang kunnen zijn om in zijn algemeenheid het

voornamelijk voor het dronken-zijn verantwoordelijk is, word

je zo minder snel dronken. Vergis je echter niet, alcohol an sich

zenuwstelsel tegen te veel nikkel te beschermen. Interessant is ook dat acetyl-L-carnitine in de verouderende rattenhersenen

is niet onschadelijk en je moet wel alle alcohol afbreken (met

naast haemoxygenase 1 ook het heatshockproteïne en

deze gegevens klopt het dat Aziaten, die aceetaldehyde meestal

suppletie

6-2011

moeilijker afbreken, juist sneller dronken worden).

productinformatie

spiegel van de lever te verhogen;106 precieze interactie en

Steeds meer belangstelling voor oeroud Indiaans recept

Extra vitamine B12 per injectie blijkt bij ratten de L-carnitineimplicaties zijn echter onduidelijk.

Samenvatting L-carnitine blijkt in een dagdosering van 2 - 3 gram overduidelijk de progressie van alzheimer te vertragen.

Dagelijks vier gram acetyl-L-carnitine dan wel twee gram

propionyl-L-carnitine blijken het potentiebevorderende effect van sildefanil en andere soortgelijke middelen te versterken. L-carnitine blijkt de progressie van de ziekte van Peyronie te remmen.

L-carnitine blijkt in een dosering van 0,5 tot 2 gram per dag

bij uiteenlopende vormen van neuropathie heilzaam, zoals in geval van neuropathie samenhangend met een hernia (alleen bij ratten bewezen), diabetes en hiv-medicatie. Er zijn ook

aanwijzingen dat L-carnitine neuropathie door cisplatinum en vincristine tegengaat.

L-carnitine in een dagdosis van 3 - 4 gram verbetert bij patiënten met diabetes type 2 de glucosetolerantie.

Bij hart- en vaatziekten blijkt dat 1500 mg L-carnitine per dag bij mild hartfalen de dyspnoe vermindert. In geval van congestief hartfalen verbetert 1,5 mg propionyl-L-carnitine per kg

lichaamsgewicht per dag de inspanningscapaciteit. L-carnitine verbetert ook ondubbelzinnig het lipidenprofiel! L-carnitine

De geschiedenis van

U kunt Flor•Essence ® gerust

Flor•Essence ® gaat vele jaren

gebruiken in combinatie met

terug. De Canadese Ojibwa-

andere therapieën of indicaties.

Indianen bestudeerden het

Duizenden mensen over de

gedrag van zieke en gewonde

hele wereld ondervonden

dieren en leerden dat bepaalde

reeds de heilzame werking

kruiden helende krachten

van de kruiden en werden

hebben. In 1922 geeft een

weer gezond, zonder nadelige

Ojibwa-Indiaan een mengsel

bijwerkingen.

van acht kruiden aan een

Flor•Essence ® is wellicht het

kankerpatiënte. Dankzij dat

oudste voedingssupplement

kruidenaftreksel hervindt

dat we kennen. Niet voor niets

haar lichaam zijn evenwicht

zijn er talloze artikelen over

en geneest het zichzelf. Het

gepubliceerd en is er zelfs een

buitengewone mengsel werd

boek over geschreven.

Flor•Essence ® genoemd.

Flor•Essence ® wordt veel

Flor•Essence ® is een

voorgeschreven door

kruidenmengsel getrokken uit

Moermanartsen en in de niet-

acht verschillende kruiden:

toxische tumortherapie.

grote klis, schapenzuring, rode

blijkt ook bij hemodialysepatiënten de longfunctie (en de

iep, Russische rabarber, witte

hemodynamische flow) te verbeteren. L-carnitine (twee gram per

waterkers, bruinalg, gezegende

dag) verbetert ook de longfunctie bij COPD-patiënten.

distel en rode klaverbloesem.

L-carnitine is overigens bij ouderen met een niet-optimale

inspanningstolerantie aangewezen. Voorts is carnitine (twee gram acetyl-L-carnitine per dag) ook gunstig in geval van

levercirrhose (samenhangend met eerder alcoholgebruik). L-carnitine (twee gram per dag) verhoogt bij mannen met asthenospermie de kans dat zij nageslacht genereren.

L-carnitine lijkt de kans op myocardtis in geval van difterie te verlagen en het beloop een door myocarditis gecompliceerde difterie in gunstige zin bij te stellen.

L-carnitine (500 mg per dag ongeveer) blijkt in combinatie met Q10 en omega-3-vetzuren de leeftijdsafhankelijke maculadegeneratie te verbeteren.

Andere effecten: dagelijks twee keer een gram L-carnitine

blijkt gunstig bij niet door alcohol veroorzaakte leversteathose. Bij prematuren wordt het RDS tegengegaan en bij hiv-

patiënten wordt apoptose van lymfocyten tegengegaan. Eén

gram propionyl-L-carnitine vermindert ernst colitis ulcerosa en dagelijks twee gram acetyl-L-carnitine vermindert bij opiaatverslaafden de behoefte aan opiaten. Voorts heeft L-carnitine anti-aritmische effecten; het verbetert de

doorbloeding in geval van claudicatio intermittens. Voorts is het beloop van een hartinfarct door L-carnitine gunstiger (2 - 9 gram per dag) en wordt de sterfte door hartfalen vanwege dilaterende cardiomyopathie zelfs verlaagt! Overall wijst onderzoek erop

dat carnitine de veroudering remt: acetylering van relevante mitochondriale eiwitten wordt bevorderd met als gevolg een

specifieke toename van mitochondriale genexpressie en dito een beter functioneren van de ademhalingsketen, en zo remming van de veroudering.52 Vanwege al deze gunstige effecten en

mijn eigen gezondheidsprofiel gebruik ik zelf twee keer 500 mg acetyl-L-carnitine per dag.

referenties www.ata.nl/verhaal/l-carnitine-een-review

informatie Special Health Product

Investeer in je weerstand Blue Ice™ Royal Therapeutics capsules Superieure gefermenteerde levertraan. Met een optimale samenstelling van vitamine D en A.

X-Factor boterolie, vloeibaar en in capsules Betere opname van mineralen, verhoging van de weerstand, goed voor soepele spieren, pezen en gewrichten

Blue Ice Fermented Cod Liver Oil capsules Krachtige ondersteuning van het immuunsysteem en een gunstige invloed op het hart, bloed(vaten), cholesterol en gewrichten Project1:Opmaak 1

Blue Ice Fermented Skate Liver Oil capsules Sterke antioxidant, stimuleert en activeert het immuunsysteem, levert bouwstoffen voor vitale hormonen en is goed voor de aanmaak van kraakbeen

25-07-2008

11:24

Pagina 1

Holomed Nederland, exclusief leverancier van gefermenteerde oliën. Tel: 0541-292975

Fax: 0541-292965

Mail: info@holomed.nl

Lid Neprofarm

HOLOMED NEDERLAND BV

O O T M A R S U M

Flor-Essence , ®

de enige echte zoals Essiac oorspronkelijk bedoeld is exclusief distributeur voor Nederland: Special Health Products Postbus 19, 4430 AA ‘s Gravenpolder www.biodream.nl info@biodream.nl ook verkrijgbaar via uw groothandel

analyse

Fosfatidylserine als geheugensteuntje Sim o n d e W a a r d | De achteruitgang van het geheugen is een normaal verschijnsel bij het ouder worden. Bij het vorderen van de leeftijd treden er in hersencellen (neuronen) verschillende structurele en functionele veranderingen op. Beschadigingen aan celmembranen en veranderingen in de samenstelling van membraanfosfolipiden hebben belangrijke gevolgen voor het functioneren van neuronen. De neurochemische veranderingen die ermee samenhangen hebben een negatieve invloed op het geheugen en andere cognitieve functies.

osfatidylserine is het meest voorkomende fosfolipide

Voedingssuppletie met PS kan het geheugenaspect verbeteren

aangetoond dat fosfatidylserine de leeftijdsgebonden

het kunnen opslaan, vasthouden en na een bepaalde tijd weer

in de hersenen. Experimenteel onderzoek heeft

dat meestal het eerst achteruitgaat bij beginnende dementie:

schade aan neuronen kan verminderen. Klinische studies

kunnen oproepen van informatie.2

laten zien dat voedingssuppletie met fosfatidylserine bepaalde aspecten van het geheugen kan verbeteren.

Werkingsmechanisme

Fosfatidylserine en hersenen

verbetering van structurele veranderingen bij ouder wordende

De werking van fosfatidylserine is vooral gelegen in de

Fosfatidylserine (PS) is een membraanfosfolipide dat in alle

neuronen, en niet zozeer in veranderingen van metabole

lichaamscellen voorkomt. De hoogste concentraties bevinden

functies. Dat blijkt uit diverse experimenten met proefdieren.3

zich in het centrale zenuwstelsel, waar het tevens het meest

Verschillende werkingsmechanismen spelen een rol bij

voorkomende fosfolipide is. Dit duidt op het specifieke belang

de noötrope (= het cognitieve vermogen stimulerend)

van PS voor de functie van hersencellen.

eigenschappen van PS en de verbetering van

In neuronen speelt PS een essentiële sleutelfunctie bij talloze

geheugenfuncties:1,3

membraangerelateerde celfuncties, waaronder communicatie

▶▶Verbetering van communicatie tussen neuronen:

tussen neuronen, signaaltransductie en regulatie van celgroei.

▹▹ stimulering van excitabiliteit van neuronen

Verder beïnvloedt PS de respons op een ontsteking en werkt

▹▹ regulatie van secretie van neurotransmitters (acetylcholine,

het onder bepaalde omstandigheden als een antioxidant.1,2,3

dopamine en noradrenaline)

In tegenstelling tot andere fosfolipiden heeft PS een negatieve

▶▶Invloed op het energiemetabolisme

lading. Dat speelt een belangrijke rol onder meer bij de

▶▶Neuroprotectieve werking:

interactie met enkele regulerende proteïnen.

▹▹ instandhouding van de interne celstructuur (cytoskeleton)

Het merendeel van het onderzoek naar het effect van PS-

▹▹ verhindering van oxidatieve schade aan neuronen

suppletie is gericht op cognitieve functies, met name op het

▹▹ remming van lipideperoxidatie van membraanfosfolipiden

geheugen bij ouderen. De bevindingen wijzen erop dat de

bij ontstekingsprocessen

respons op suppletie met fosfatidylserine het sterkst is bij

▹▹ remming van de vorming van vrije radicalen bij veroude-

beginnende stadia van geheugenstoornissen. In beginfases

ringsprocessen

met milde geheugenproblemen kan PS nog bijdragen aan

Naast de hierboven genoemde eigenschappen kan remming van

het herstellen of verminderen van schade aan neuronen.

de afgifte van cortisol door stress eveneens een rol spelen bij

PS300 (n=14)

2 PS100 (n=9)

Placebo (n=11)

het noötrope effect van PS. Dit is in diverse studies bij mensen

Hoewel de geheugenscores zowel bij de PS-groep als bij de

-1

aangetoond.4,5 Chronische (over-)productie van cortisol heeft

0 3 onder meer een negatieve werking op het geheugen.

placebogroep verbeterden, was dit alleen significant (ten

9 van de placebo) bij een subgroep van ouderen, die opzichte

Maanden

Drie weken suppletie met 400 mg fosfolipidencomplex (400

Structuur fosfatidylserine

met 500 mg fosfatidezuur

fosfolipiden), verminderde

CH2

O R2

de stressreactie en de afgifte

geheugenproblemen hadden. De verbeteringen in de scores

CH CH2

van ACTH (een hormoon

bij aanvang duidelijker

mg fosfatidylserine aangevuld en 1350 mg andere

6-2011

kwamen vooral voor rekening

van een verbetering van het

O O

langeretermijngeheugen voor

en neurotransmitter) en

O-

cortisol, als reactie op een

woorden, vastgesteld met de

CH2CHNH3

DWR-score (delayed word recall). Het feit dat verbeteringen

COO-

optraden in de placebogroep is volgens de onderzoekers

acute, mentale stressor. Bij de

proefpersonen die in deze test een placebo kregen, nam de stress

mogelijk te verklaren door de samenstelling van de placebo.

In een andere studie was de cortisolafgifte lager tijdens een

fosfolipiden, waaronder fosfatidylcholine, dat in hogere

Die bevatte namelijk een gelijke hoeveelheid van andere

juist toe.4

doseringen eveneens een gunstig effect heeft op het geheugen.

inspanningstest (fysieke stress) bij proefpersonen die tien

Drie maanden na beëindiging van de suppletie was het effect

dagen lang 600 mg soja-PS hadden ingenomen ten opzichte van

van beide doseringen van PS nog duidelijk meetbaar (zie figuur

placebo.5

1).3 Dat ondersteunt de veronderstelling dat het effect van

PS hoofdzakelijk tot stand komt door structurele neuronale

Plantaardig fosfatidylserine In het verleden (vanaf 1986) zijn studies verricht met PS

veranderingen, na inbouw van PS in hersencelmembranen,

afkomstig van de hersenschors van runderen (BC-PS). De studies

en niet zozeer via metabole veranderingen die eerder van

met BC-PS hebben duidelijke noötrope verbeteringen laten zien

voorbijgaande aard zijn.3

bij ouderen, waaronder die van het geheugen.

De lichaamseigen aanmaak van fosfatidylserine neemt af na het

sojalecithine. Meerdere klinische studies hebben laten zien

fosfatidylserine onderzocht op het geheugen en de cognitieve

Gezien het gevaar op BSE wordt PS tegenwoordig gehaald uit

vijftigste levensjaar. Verschillende studies hebben het effect van

dat het plantaardige PS uit sojalecithine een gelijkwaardig

achteruitgang.

effect heeft als het dierlijke BC-PS. Een recente Japanse studie ondersteunt dit nog eens.3

Klinische studies met soja-fosfatidylserine De eerste klinische studie werd

uitgevoerd in 1995 bij ouderen met leeftijdsgebonden achteruitgang

van het geheugen. Drie maanden suppletie met PS (300 mg per

figuur 1 Toename van langetermijnwoordgeheugen na suppletie met PS (100 mg/d en 300 mg/d)3

test, vooral het visuele geheugen.

duidelijk bij de deelnemers met

milde geheugenproblemen.6 Ook

twee andere studies bij ouderen met geheugenproblemen lieten

de cognitieve functies verbetert, met het ouder worden, zoals geheugen, leervermogen,

vocabulaire vaardigheden en

concentratie. Een complex met

PS300 (n=14)

De verbetering was alleen

aangetoond dat fosfatidylserine

vooral de functies die verminderen

DWRsubtest (HDR-R) ∆Score 4 Behandeling 3

dag) verbeterde geheugenscores, gemeten met de Wechsler memory

Enkele klinische studies hebben

fosfatidylserine en fosfatidezuur verbetert de stemming, doordat

het betrokken is bij de stabiliteit

PS100 (n=9)

van de neurotransmitter acetylcholine.

Placebo (n=11)

Fosfatidylserine – in doseringen tot 400 mg per dag – kan dus

-1

helpen om cognitieve functies

9 Maanden

een verbetering van het (visuele)

geheugen zien. Na twaalf weken was het herinneringsvermogen voor namen bij gezichten O verbeterd.7,8

Recent werd in Japan een studie verricht met soja-PS bij ouderen R2 C O met milde cognitieve stoornissen.3 In de studie werden 78 ouderen (50 tot 69 jaar) verdeeld over drie groepen en kregen

fosfatidylserine 100 mg per dag, 300 mg per dag of een placebo,

geheugenvermindering door veroudering. �

suppletie met 300 mg PS per dag

te verbeteren onder andere bij

referenties 1.

CH2

CH 3. CH4. 2

gedurende zes maanden. De suppletieperiode werd gevolgd

door een follow-upperiode van drie maanden. Gemeten werden

cognitieve functies, mate van depressie en geheugenfuncties.

Cognitieve functies werden onder meer gemeten met de

Hasegawa dementieschaal (HDS-R) en de Rivermead behavioral

memory test (RBMT).

Kingsley M. Effects of phosphatidylserine supplementation on exercising humans. Sports Med. 2006;36(8):657-69. 1 Richter Y, Herzog Y, Cohen T, et al. The effect of phosphatidylserine-containing omega-3 fatty acids on memory abilities in subjects with subjective memory complaints: a pilot study. Clin Interv Aging. 2010 Nov 2;5:313-6. Kato-Kataoka A, Sakai M, Ebina R, et al. Soybean-derived phosphatidylserine improves memory function of the elderly Japanese subjects with memory complaints. J Clin Biochem Nutr. 2010 Nov;47(3):246-55. Epub 2010 Sep 29. Hellhammer J, Fries E, Buss C, et al. Effects of soy lecithin phosphatidic acid and phosphatidylserine 2 3 complex (PAS) on the endocrine and psychological responses to mental stress. Stress. 2004 Jun;7(2):119-26. Starks MA, Starks SL, Kingsley M, et al. The effects of phosphatidylserine on endocrine response to moderate intensity exercise. J Int Soc Sports Nutr. 2008, 5:11. Gindin J, Novikov M, Dedar D, et al. The effect of plant phosphatidylserine on age-associated memory impairment and mood in the functioning elderly. The Geriatric Institute for Education and Research, and Department Geriatrics, Kapran Hospital, Rehovot, Israel, 1995. Crook, T.H.: Treatment of age-related cognitive decline: effects of phosphatidylserine, in Anti-Aging Medical Thera- peutics. Vol. II, eds. By Katz, R.M. and Goldman, R., Health Quest Publications, Marina del Rey, Carfornia, pp. 20–28, 1998. Schreiber S, Kampf-Sherf O, Gorfine M, et al. An open trial of plant-source derived phosphatydilserine for treatment of age-related cognitive decline. Isr J Psychiatry Relat Sci. 2000;37(4):302-7.

CH CHNH COO

Een nieuwe start Nutritionele basisondersteuning

• Herstelt de darmpermeabiliteit • Versterkt de darmflora • Vult nutritionele tekorten aan Complete samenstelling

• L-glutamine • Pre- en probiotica • Vitaminen & mineralen • Antioxidanten Wetenschappelijk onderbouwd Brede doelgroep Onevenwichtige voeding Verminderde immuniteit Chronische intestinale problemen Antibioticagebruik

Aangename smaak Vanille of natuur

Eenvoudig in gebruik 1 portie / zakje per dag

Metagenics Netherlands BV - www.metagenics.nl Voor meer info: 0117 49 42 42 of 0800 0220 554

@ info@metagenics.nl

kort fytofacts

annelies klink

6-2011

Positieve effecten bij mensen met (en zonder!) cognitieve klachten Gedurende de laatste

Hoewel er geen direct

50 jaar is de levens-

vergelijkende studies

verwachting enorm

zijn tussen EGb® 761 en

toegenomen. Door het

cholinesteraserem-

ouder worden, nemen

mers, zijn de studies

ook de kans op geheu-

die voor beide produc-

genklachten en de-

ten uitgevoerd zijn

mentie toe. Dementie

volgens vergelijkbare

betekent in het Latijn

protocollen en in over-

letterlijk ontgeesting,

eenstemming met de

ontdaan van geest.

EU-richtlijnen gedaan.

Dementie is een ver-

Zo werd er in de stu-

zamelnaam voor ruim

dies voor beide pro-

vijftig ziektes. Vormen

ducten de ADAS-cog-

van dementie zijn on-

schaal gebruikt om de

der andere de ziekte

cognitieve prestatie

van Alzheimer, vascu-

van de patiënten te

laire dementie, fron-

meten. De uitkomsten

totemporale dementie

op deze schaal voor

en Lewy body dementie. Dit zijn progressie-

Curcuma longa, Ginkgo biloba en Withania

EGb® 761 en voor cholinesteraseremmers wer-

ve hersenziekten met aantoonbare afwijkin-

somnifera. Het best onderzochte Ginkgo bi-

den in twee meta-analyses met elkaar verge-

gen in de hersenen. Iemand die aan dementie

loba extract is het EGb® 761-extract.

leken. Beide producten bleken een vergelijk-

lijdt verliest steeds meer de grip op het leven.

bare effectiviteit te hebben op de ADAS-cog.

Het ziekteproces gaat meestal gepaard met

Uit farmacologisch onderzoek blijkt dat

Echter het EGb® 761 extract werd duidelijk (tot

veel verdriet, angst, onmacht en strijd. Voor

EGb® 761 een neuroprotectief effect heeft. Dit

10 x) beter verdragen door de patiënten6,7.

zowel de persoon zelf als de directe omge-

effect wordt onder andere veroorzaakt door

ving een zeer pijnlijk proces. De kans dat ie-

een stabiliserende werking van het extract

Cognitieve klachten en dementie zullen met

mand in zijn leven last krijgt van dementie is

op de mitochondriën en een beschermende

het vergrijzen van de maatschappij meer

20 procent. Voor vrouwen ligt dit percenta-

en curatieve werking op cerebraal oedeem.

voorkomen. De enorme impact van deze

ge zelfs op 30 procent. Hoe ouder, hoe groter

Daarnaast is er ook een vermindering in leef-

klachten op het leven van de patiënt en zijn

de kans op het syndroom dementie. Boven

tijdgebonden neurotransmitter tekorten

of haar omgeving, maakt de ontwikkeling

de 90 jaar is dat maar liefst ruim 40 procent.

waargenomen1,2.

van effectieve middelen die goed verdagen

Nederland telt op dit moment 235.000 men-

worden essentieel. Natuurlijke producten,

sen met dementie. Door de vergrijzing en

Klinisch onderzoek heeft laten zien dat

zoals het Ginkgo biloba extract, kunnen wel-

het ouder worden van de bevolking is de ver-

EGb® 761 een effectief middel is bij mensen

licht een oplossing bieden. Onderzoek heeft

wachting dat dit aantal in de toekomst ex-

met significante cognitieve stoornissen. Ook

aangetoond dat het Ginkgo biloba extract

plosief zal stijgen.

in grote gerandomiseerde studies bij patien-

EGb® 761 veilig en effectief is voor de behande-

ten met dementie van het Alzheimer type of

ling van cognitieve en dementie klachten.

Voor de behandeling van dementie zijn ver-

vasculaire dementie werden significante ver-

schillende reguliere geneesmiddelen zoals

beteringen gevonden voor EGb® 761 ten op-

memantine en cholinesteraseremmers als

zichte van placebo voor zowel de cognitieve

cognitieve stoornissen worden met EGb ® 761

galantamine (oorspronkelijk afkomstig van

klachten als het psychopathologische wel-

significante verbeteringen gevonden in zowel

de Galanthus;Sneeuwklokje). Ook zijn er na-

zijn3,4. In een meta-analyse werden 7 dubbel-

het mentale als het visuele geheugen8,9.

tuurlijke middelen waarvan is aangetoond

blinde studies met kleine patiëntenaantallen

dat ze gunstig effect hebben op cognitieve

nader beschouwd. Op één uitzondering na

aandoeningen, zoals dementie. Voorbeelden

bevestigden deze studies allen dat EGb® 761

van dergelijke middelen zijn: Salvia officinalis,

significant effectiever was dan placebo5.

Overigens: Ook bij gezonde mensen zonder

referenties www.ata.nl/verhaal/ginko

anti-aging analyse Theorieën van veroudering S e l m a T im m e r | Welke mechanismen liggen ten grondslag van lichamelijke veroudering? Wanneer spreken we van normale (fysiologische, primaire, intrinsieke) veroudering en wanneer van vroegtijdige (pathologische, secundaire, extrinsieke) veroudering? Enkele verouderingstheorieën, die elkaar kunnen overlappen en elkaar zeker niet uitsluiten.

eroudering is de som van alle (degeneratieve) veran-

vitamine C en E, flavonoïden, carotenoïden, glutathion ...). De

lulair, systemisch) die optreden met het verstrijken

van antioxidantverdediging bepaalt de mate van oxidatieve

deringen (fysiologisch, genetisch, moleculair, cel-

balans tussen de vorming van vrije radicalen en de kwaliteit

van de tijd. Veroudering leidt onherroepelijk tot de dood.1

stress. Oxidatieve stress activeert diverse stress-signaalroutes: activering van de p53-, MAPK- (p38 mitogen-activated protein

Intrinsieke (normale) veroudering betreft de langzame

kinase) en JNK- (c-Jun amino-terminal kinase) signaalroutes

achteruitgang in structuur en functie, onafhankelijk van ziekte. Voorbeelden zijn rimpels en grijs haar, het verlies

verhoogt de kans op celapoptose.3 Strategieën die gericht zijn

van onderhuids vet en de geleidelijke afname van bot- en

op het verlagen van oxidatieve stress en het verhogen van de

van interacties tussen schadelijke omgevingsfactoren (ongezond

verouderen en het remmen van pathologische veroudering en

spiermassa.2 Extrinsieke (versnelde) veroudering is het resultaat

antioxidantbescherming kunnen bijdragen aan succesvol

eten, onvoldoende bewegen, roken, straling, vervuiling) en

verouderingsziekten.

genetische factoren; de kans neemt toe op verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten, kanker, diabetes mellitus en

Mitochondriale beschadiging en disfunctie

aantasten en leiden tot vroegtijdige sterfte.2 Kransvatziekte,

de energieproductie komen vrije radicalen vrij die schade

(andere) chronische ontstekingsziekten, die de levenskwaliteit

De mitochondriën zijn de energiecentrales in de cel. Bij

kanker, beroerte en diabetes mellitus zijn de vier belangrijkste

aanrichten aan onder andere de mitochondriële membranen en

doodsoorzaken en verantwoordelijk voor ongeveer 70 % van alle

het mitochondrieel DNA. De oxidatieve beschadigingen kunnen

sterfgevallen.

leiden tot mitochondriële disfunctie (waardoor nog meer vrije

In de loop van de jaren zijn talloze verouderingstheorieën

radicalen ontstaan), het afsterven van mitochondriën (waardoor

ontwikkeld die bijdragen aan een beter begrip van biologische

de cellulaire energieproductie afneemt en de cel steeds minder

veroudering. Ze leveren ook belangrijke aanwijzingen hoe

goed functioneert) en celsterfte. Degeneratie van mitochondriën

(vroegtijdige) veroudering van cellen, weefsels en organen

speelt een belangrijke rol bij talloze verouderingsziekten

kan worden tegengegaan. Eenvoudig is dit echter niet.

zoals kanker, hartziekte, artritis en alzheimer.3 Stoffen die

Wetenschappers zijn er steeds meer van overtuigd dat

degeneratie van mitochondriën helpen tegengaan zijn onder

De verschillende weefsels en organen in het lichaam verouderen

C, B-vitamines, omega-3-vetzuren, vitamine E, magnesium,

veroudering een uitermate complex multifactorieel proces is.1

meer (acetyl)carnitine, co-enzym Q10, alfaliponzuur, vitamine Ginkgo biloba en glutathion.

meestal niet even snel; dit verschijnsel wordt niet-uniforme, focale veroudering of segmentale progeria genoemd.3

Veroudering door AGE’s

Vrijeradicalentheorie

AGE‘s (advanced glycation end products) ontstaan door niet-

De vrijeradicalentheorie van veroudering, in de jaren vijftig

enzymatische glycosylering waarin suikers binden aan

door Denham Harman geïntroduceerd, is een populaire en

vrije aminogroepen van eiwitten, vetten of nucleïnezuren.

Glycosylering verandert – mede door crosslinking – de normale

goed onderzochte verouderingstheorie.1,3 Volgens de theorie verouderen cellen, weefsels en organen door oxidatieve

structuur en functie van biomoleculen zoals fosfolipiden,

beschadigingen van DNA, eiwitten, lipiden, membranen

lipoproteïnen, DNA, elastine, collageen, myeline en enzymen.1

en celorganellen. Vrije radicalen (zoals superoxideanion,

AGE’s accumuleren vooral in weefsels die zich traag vernieuwen

oorzaken (uv-licht, ioniserende straling, bepaalde medicijnen,

ze zorgen voor cel- en weefselveroudering, en toename van

hydroxylradicaal, waterstofperoxide) ontstaan door exogene

(zoals huid, kraakbeen, botten, nieren en zenuwstelsel) en

gifstoffen in het milieu, ontstekingsbevorderende cytokines,

oxidatieve stress en ontsteking. De vorming van AGE’s is sterk

groeifactoren) of worden endogeen (in de cel) gevormd tijdens

toegenomen bij een verhoogde bloedglucosespiegel (metabool

stofwisselingsprocessen, met name in mitochondriën.3 Tegen

syndroom, diabetes mellitus) en is in verband gebracht met

een overmaat aan vrije radicalen, die in normale hoeveelheden

artrose, atherosclerose, cognitieve achteruitgang en cataract.

nuttige fysiologische functies hebben, wapenen cellen zich door

Een betere regulatie van de bloedglucosespiegel en het gebruik

middel van antioxidantenzymen en antioxidanten (waaronder

van knoflook, groene thee, carnosine, pyridoxamine, (benfo)

6-2011

Genetisch geprogrammeerde veroudering

thiamine, acetylcarnitine en/of alfaliponzuur gaan AGEvorming tegen.

De snelheid van verouderen wordt volgens de ‘theorie van

Replicatieve senescentie of telomeer theorie

biologische klokken aansturen die verantwoordelijk zijn voor

geprogrammeerde veroudering’ bepaalt door onze genen die

Lichaamscellen (behalve stamcellen en kiemcellen) kunnen

groei, ontwikkeling, rijping en verval.1 Als de levenscyclus

zich niet oneindig blijven delen. Oorzaak voor die ‘replicatieve

voltooid is, maakt een mens plaats voor de nieuwe generatie.

senescentie’ is het – met elke celdeling – korter worden van telomeren (repeterende stukjes DNA aan de uiteinden van

Voor tplantingscelcyclustheorie

de uiteinden van chromosomen en zijn nodig voor de juiste

van antagonistische pleiotropie gaat ervan uit dat in de

chromosomen). Telomeren zijn geen genen, maar beschermen

De voortplantingscelcyclustheorie van veroudering of theorie

duplicatie van chromosomen tijdens de celdeling. Afgezien

evolutie genen zijn geselecteerd die gericht zijn op adequate

van stamcellen en kiemcellen ontbreekt in lichaamscellen

groei, ontwikkeling en voortplanting op jonge leeftijd (behoud

het enzym telomerase dat telomeren en DNA-breuken

van de soort) ten koste van de levensverwachting (behoud

repareert en celgroei stimuleert. Als een telomeer te kort is

van het individu).1 Hormonen – met name de hormonen van

geworden, is een cel niet meer in staat zich te delen. Er is

de hypothalamus-hypofyse-gonade (HPA-)as – die celdeling,

toenemend wetenschappelijk bewijs dat het korter worden

celdifferentiatie en celapoptose reguleren en zorgen voor groei,

van telomeren een belangrijke oorzaak is van veroudering.4

ontwikkeling en voortplanting op jonge leeftijd, kunnen op

Oxidatieve stress draagt sterk bij aan replicatieve senescentie

latere leeftijd door een stoornis in het endocriene evenwicht

en de telomeerlengte is mogelijk een goede biomerker van

bijdragen aan veroudering en verouderingsziekten, waaronder

chronische oxidatieve stress.3,5 Het korter worden van telomeren

de ziekte van Alzheimer, beroerte, osteoporose, kransvatziekte

is versneld bij (chronische) psychische stress en chronische

en kanker.9 Vrouwen die hun laatste zwangerschap na hun

aandoeningen waaronder hart- en vaatziekten, hepatitis,

veertigste doormaken en/of later in de menopauze komen,

HIV-infectie, verschillende vormen van bloedarmoede, de ziekte

dit niet het geval is. Verbetering van de hormoonbalans

obesitas, chronische inflammatoire darmziekte, chronische

hebben een hogere levensverwachting dan vrouwen bij wie

van Parkinson en de ziekte van Alzheimer.4,6 Onderzoekers

van de HPA-as (verhoging geslachtshormonen, verlaging

hebben een correlatie gevonden tussen kortere telomeren

gonadotropine/GnRH) tijdens en na de menopauze/andropauze

in perifere bloedcellen bij mensen boven 60 jaar en een

is eveneens geassocieerd met een hogere levensverwachting.9

toegenomen sterftekans, wat suggereert dat de telomeerlengte een prognostische marker is voor biologische veroudering

Epigenetica van veroudering

de telomeerlengte niet geassocieerd met de sterftekans, wat

door niet-genetische maar wel overerfbare factoren. Er zijn

en leeftijdsgerelateerde ziekten.7 Bij mensen boven 85 jaar is

De epigenetica onderzoekt de sturing van genexpressie

suggereert dat andere factoren op zeer hoge leeftijd belangrijker

sterke aanwijzingen dat veranderingen in epigenetische

zijn.4

mechanismen (waaronder DNA-methylering, histon(de)

De telomeerlengte is ook een goede graadmeter van de

acetylering en niet-coderend RNA) een fundamentele rol

voedingsstatus.6 Diverse voedingsstoffen (foliumzuur, vitamine

spelen bij biologische veroudering en leeftijdsgerelateerde

B12 (in hoge dosering), niacinamide, vitamine A, bètacaroteen,

degeneratieve aandoeningen zoals de ziekte van

vitamine D, vitamine C, vitamine E, magnesium, zink, de

Alzheimer, kanker, osteoartritis, atherosclerose, depressie,

omega-3-vetzuren EPA en DHA, polyfenolen uit druivenpitten

maculadegeneratie en auto-immuunziekten.10 Epigenetische

en thee, curcumine en carnosine) hebben een positieve invloed

mechanismen zijn ook aangetoond bij het korter worden van

op de telomeerlengte, vermoedelijk door hun invloed op onder

telomeren.

meer ontsteking, oxidatieve stress, DNA-integriteit, DNA-

DNA-(de)methylering reguleert de genexpressie; de beschikking

methylering, psychische stress en telomeraseactiviteit (zie

hebben over voldoende methylgroepen is een belangrijke

figuur 1).6 Een studie laat zien dat een gezonde, actieve leefstijl

voorwaarde. Afname van DNA-methylering van cellen en

(inclusief een dieet met veel groenten en fruit, een gezond

weefsels (hypomethylering) is een kenmerk van normale

lichaamsgewicht en niet-roken) is geassocieerd met langere

veroudering en draagt bij het ontstaan van chronische

telomeren.8

leeftijdsgerelateerde ziekten. Naast hypomethylering kan op sommige plaatsen van het DNA hypermethylering optreden, bijvoorbeeld van tumorsuppressorgenen, die daarmee niet

figuur 1 Mogelijke mechanismen die de invloed van voedingsstoffen op de telomeerlengte verklaren. Een gestippelde lijn geeft het effect van een tekort van een voedingsstof aan.6

naar behoren tot expressie komen. Het zwavelhoudende

molecuul S-adenosylmethionine (SAM) fungeert als (universele)

methyldonor voor methyltransferases die onder meer DNA, RNA Foliumzuur

Zink

Magnesium

Vitamine C en E

DNA-schade

DNA-methylatie

door te binden aan RNA-structuren, zogeheten riboswitches,

die de DNA-transcriptie en/of translatie controleren. De SAMstofwisseling kan op termijn verslechteren door erfelijke

Vitamine A en D Vezels

Oxidatieve stress Nicotinamide

en histonen methyleren. SAM reguleert de genexpressie mede

Omega-3-vetzuren Polyfenolen uit thee en druivenpitten Curcumine

factoren, voedingstekorten, oxidatieve stress, alcoholmisbruik, stralingsbelasting en toxines. Foliumzuur, vitamine B12,

Ontsteking / proliferatie van cellen

methionine, betaïne en choline ondersteunen de SAM-

stofwisseling en DNA-methylering. Andere (voedings)stoffen

Telomeraseactiviteit

Regulatie telomeerlengte

die de DNA-methylering beïnvloeden en daarmee mogelijk

veroudering en verouderingsziekten tegengaan zijn EGCG uit

Inkorting telomeren

groene thee en genisteïne uit soja.10

anti-aging analyse

6-2011

Histonen zijn speciale eiwitten die het DNA omvatten (samen

een probioticum met Lactobacillus rhamnosus en Lactobacillus

door histonacetyltransferases stimuleert de gentranscriptie,

NK-cellen, granulocyten en monocyten.16

acidophilus voor significante verbetering van de activiteit van

vormen ze het chromatine in de celkern). Histonacetylering

terwijl verwijdering van acetylgroepen door histondeacetylases zorgt voor remming van de gentranscriptie. Een verstoorde

Calorierestrictie

het ouder worden kan leiden tot overactiviteit van genen

te blijven en zonder chronische ziektes een hoge leeftijd te

balans tussen histonacetylering en -deacetylering bij

Calorierestrictie is waarschijnlijk de beste strategie om vitaal

(bijvoorbeeld in kankercellen) of genrepressie (bijvoorbeeld

bereiken. Honderden dierstudies vanaf 1935 laten zien dat

bij neurodegeneratie).10 Onderzoek suggereert dat de

calorierestrictie (verlaging van de calorie-inname met 30 tot

histondeacetylaseremmers butyraat (uit gefermenteerde

60 % in combinatie met een optimale inname van essentiële

voedingsvezels), diallyldisulfide (uit knoflook) en sulforafaan

voedingsstoffen en antioxidanten) een levensverlengend effect

(uit broccolikiemen) veroudering tegengaan. Calorierestrictie

heeft en het ontstaan en de progressie van leeftijdsgerelateerde

zorgt voor activering van SIRT-1 (silent information regulator-2

ziekten sterk remt.

ortholoog 1). SIRT- of sirtuïne-eiwitten spelen een rol bij

Vier belangrijke anti-verouderingsmechanismen van

uiteenlopende biologische processen waaronder regulatie

calorierestrictie:2,3

van de gentranscriptie, apoptose, DNA-reparatie, (energie)

▶▶aanpassingen van het neuroendocriene systeem: onder meer

stofwisseling, cellulaire respons op stress en veroudering.

lagere spiegels van IGF-1 (insulinegroeifactor-1), insuline, tes-

Activering van SIRT-1 is in dierstudies geassocieerd met

tosteron, leptine, norepinefrine en triiodothyronine en hogere

levensverlenging en toename van gezonde levensjaren.10

spiegels van cortisol, adiponectine en ghreline;

▶▶preventie van ontsteking en immunosenescentie: onder meer

Immunologische theorie van veroudering

lagere spiegels van pro-inflammatoire adipokines en cytokines, minder pro-inflammatoire AGE’s (advanced glycation end

De immunologische theorie van veroudering, een halve eeuw

products), verhoogde parasympathische activiteit;

geleden door wetenschapper Roy Walford naar voren gebracht, veronderstelt dat het verouderingsproces is gerelateerd

▶▶verlaging van oxidatieve stress: calorierestrictie verlaagt oxi-

Onderzoek van de laatste vijftig jaar bevestigt dat dit het geval

▶▶hormesis: milde, conditionerende stress verhoogt de weer-

aan progressieve ontregeling van het immuunsysteem.11,12

datieve beschadiging van DNA, eiwitten en lipiden;

is. Veroudering van het immuunsysteem (immunosenescentie)

stand tegen uiteenlopende fysiologische stressoren. Calorie-

wordt gekenmerkt door replicatieve senescentie van

restrictie activeert levensverlengende (beschermings)mecha-

T-lymfocyten, verlies van T-cel-heterogeniteit, afname en

nismen en verbetert de weerstand tegen die acute stressoren.

disfunctie van B-lymfocyten, afname van dendritische

Calorierestrictie gaat zowel primaire als secundaire veroudering

van ontstekingsregulator NF-κB (nuclear factor), toename

te worden en te overlijden aan primaire veroudering (pure

cellen, disfunctie van NK-cellen (natural killercellen), activering

tegen en verhoogt waarschijnlijk de kans om hoogbejaard

van de productie van de pro-inflammatoire cytokines

ouderdom), en niet aan secundaire veroudering (ziekte). Bij

IL-6 (interleukine-6) en TNF-α (tumornecrosisfactor) en

een kwart tot de helft van proefdieren die aan chronische

afname van antigeengeïnduceerde interferonproductie.11,13

calorierestrictie werden onderworpen, werden na de dood geen

Immunosenescentie gaat gepaard met een chronische

pathologische veranderingen gevonden. Slechts bij hoogstens

laaggradige ontstekingsactiviteit (inflamm-aging) en is

zeven procent van de proefdieren die wel de gelegenheid kregen

geassocieerd met toename van atherosclerose, een grotere

zoveel te eten als ze wilden, was dit eveneens het geval.2

vatbaarheid voor infecties, een inadequate immuunrespons na infectie en een grotere kans op metabool syndroom, diabetes

Resveratrol

neurodegeneratieve ziekten, sarcopenie, osteoporose, fragiliteit

aanspreken. De voorkeur zal eerder uitgaan naar resveratrol,

mellitus, auto-immuunziekten, chronische ontstekingsziekten,

Het is niet te verwachten dat calorierestrictie veel mensen zal

en kanker.11,12

een polyfenol uit onder meer druiven, pinda’s en veenbessen

Dierstudies suggereren dat diverse essentiële voedingsstoffen

die een aantal antiverouderingseffecten gemeen heeft met

immunosenescentie tegengaan:

calorierestrictie.17 Resveratrol:

▶▶ Suppletie met omega-3-vetzuren uit vette vis remt inflamm-

▶▶activeert SIRT-1, het regulatie-eiwit dat beschermt tegen

aging.

veroudering;

▶▶ Zinksuppletie (vooral in combinatie met selenium) verbetert

▶▶stimuleert autofagie (het afbreken van cellulair afval in lyso-

de immuunrespons na vaccinatie, verbetert de T H1/T H2-balans

somen tot herbruikbare bouwstenen);

en heeft een ontstekingsremmende werking.

▶▶verhoogt AMPK (AMP-activated protein kinase), een enzym

▶▶Vitamine D-sufficiëntie gaat inflamm-aging en insulineresis-

dat van belang is voor de insulinegevoeligheid, mitochondri-

tentie tegen.

ale biogenese en cellulaire ATP-productie;

▶▶Vitamine E-suppletie verbetert de T-cel-gemedieerde immuun-

▶▶remt mTOR (mammalian target of rapamycin), een regule-

respons.

rende serine/threonine proteïnekinase. Inhibitie van mTOR

▶▶Alfaliponzuur verhoogt de productie van lymfocyten en im-

is een effect van calorierestrictie dat bijdraagt aan levensver-

munoglobulines, verbetert de fagocytosecapaciteit van neutro-

lenging;

fielen, verhoogt de antioxidantstatus en verlaagt oxidatieve

▶▶remt ontsteking (mede door regulatie van NF-κB door SIRT-1);

stress.

▶▶beïnvloedt intracellulaire transcriptiefactoren;

▶▶L-carnitine verbetert de immuunrespons na vaccinatie, verbe-

▶▶vermindert oxidatieve stress. �

tert de functie van neutrofielen en macrofagen, en verhoogt de

Referenties

productie van IgG en IgA.12,14,15,18

http://www.ata.nl/verhaal/theorieen-van-veroudering

▶▶ In een humane studie met proefpersonen boven 70 jaar zorgde

Brain Bow

PAS-complex met fosfatidylserine (uit soja) Sleutel tot heldere gedachten PAS-COMPLEX Brain Bow PAS-complex is volgens recente wetenschappelijke inzichten ontwikkeld. Dit complex uit niet-gemodificeerde soja bestaat uit verschillende fosfolipiden, waarvan fosfatidylserine en fosfatidezuur de belangrijkste zijn.

HELDERE GEEST Fosfatidylserine is een voor het lichaam belangrijke stof die vooral voor de hersenen een positieve rol kan spelen. De voedingsstoffen in het PAS-complex houden de geest helder, zijn goed voor het geheugen en helpen ons om bij de tijd te blijven. Brain Bow is niet alleen nuttig op latere leeftijd om de geest helder te houden, maar ook bij jonge mensen kunnen deze stoffen het geheugen verbeteren en een goede gemoedstoestand bevorderen.

ZENUWVERSTERKING Uit onderzoek is gebleken dat het PAS-complex ook helpt minder stressgevoelig te zijn en dat het helpt bij zenuwachtige gevoelens.

SPORT Fosfolipiden in het PAS-complex helpen sportprestaties te verbeteren en ondersteunen snel herstel van spierweefsel na fysieke inspanning. Daarnaast bevordert Brain Bow de alertheid en concentratie die gewenst is bij het leveren van sportprestaties.

FOSFATIDYLSERINE IN VOEDING Brain Bow PAS-complex bevat 100 mg fosfatidylserine, 100 mg fosfatidezuur en 270 mg andere fosfolipiden zoals fosfatidylcholine. Fosfolipiden komen in onze voeding voor in zaden zoals de sojaboon, maar ook in eieren voornamelijk als lecithine (fosfatidylcholine). De inname van fosfatidylserine is de laatste twintig jaar gedaald. Fosfatidylserine komt in kleine hoeveelheden voor in orgaanvlees en vette vis. De fosfolipiden in Brain Bow zijn verkregen uit plantaardige, niet genetisch gemodificeerde soja door verwerking met enzymen uit kool.

Aanbevolen gebruik: één tot vier x daags een capsule Brain Bow 100 mg fosfatidylserine, 100 mg fosfatidezuur en 330 mg andere fosfolipiden 60 softgels • PP 39,95 150 softgels • PP 94,95

Health through nature, science and innovation

Springfield Nutraceuticals T 0031186626173, E info@springfieldnutra.com

anti-aging ijzer IJzer baat en ijzer schaadt

Constance Bos | Gedurende de jaren van groei, ontwikkeling en reproductie is voldoende ijzerinname essentieel. Na die tijd is een teveel aan ijzer niet goed. Vooral omdat ijzer een boosaardige kant heeft als generator van schadelijke radicalen, die bijdragen aan ziekten en verouderingsprocessen.

zer is het meest voorkomende sporenelement. En dat niet

soortgelijke ijzertransporteiwitten (lactoferrinen). Transferrine

onder het gewone publiek via stripfiguur Popeye die zich

per liter. De lage spiegel verhindert de vermenigvuldiging van

alleen. IJzer in voeding heeft ook bekendheid gekregen

en lactoferrine houden de concentratie vrij ijzer onder de 10 -10

tegoed deed aan spinazie. De ijzeropname via spinazie zal echter

bacteriën die vrij ijzer als groeifactor gebruiken. Lactoferrine

niet hoog zijn geweest vanwege de oxalaten in deze groente, die

wordt net als transferrine door receptorgestuurde endocytose

de ijzeropname remmen.

opgenomen in de cellen.

Het opgenomen ijzer wordt ofwel gebruikt ofwel opgeslagen

De totale hoeveelheid lichaamsijzer is afhankelijk van

in de vorm van ferritine. Het reservedeel aan ijzer ligt

het lichaamsgewicht, de hemoglobineconcentratie, de

opgeslagen in lever, milt en beenmerg en in mindere mate in de

opslagcapaciteit en het geslacht. Het menselijk lichaam bevat

darmmucosa. Die opslagdepots bedragen ongeveer vijfentwintig

zo’n 4 tot 5 gram ijzer, dat uitsluitend in eiwitgebonden vorm

procent. Een andere ijzervreter is hemosiderine dat vooral

aanwezig is. Ongeveer driekwart van de totale hoeveelheid

vrijkomt na de afbraak van erythrocyten. Hierbij wordt het

bevindt zich in heemeiwitten, vooral in hemoglobine en

organische deel van het heem tot bilirubine geoxideerd,

myoglobine. Hemoglobine is een essentiële component van de

terwijl het ijzer naar de plasmapool wordt getransporteerd.

erythrocyten (rode bloedcellen) dat zorgt voor zuurstoftransport

De hoeveelheid heemijzer die dagelijks wordt hergebruikt,

naar lichaamscellen en afvoer van koolstofdioxide naar de

overstijgt de hoeveelheid die uit de darmen wordt geresorbeerd.

longen. Het ijzer in myoglobine is verantwoordelijk voor de

De opgenomen Fe2+ oxideren tot Fe3+ en worden als ferrihydraat

opgeslagen. Elk ferritinemolecuul kan duizenden ijzerionen

zuurstofvoorziening bij de spierstofwisseling. Een gering

opslaan (Gropper).

percentage (ongeveer 1 procent) is in ijzer-zwavelclusters (cytochromen en Fe-S-complexen) gebonden, die in de

ademhalingsketen en in andere redoxreacties als cofactoren

IJzer en oxidatieve stress

voor de cellulaire energieproductie (ATP). De katalasen en

en tegelijkertijd gevaarlijk voor het lichaam (Halliwell en

fungeren. De cytochromen in de mitochondriën zijn essentieel

Net als zuurstof is het overgangsmetaal ijzer noodzakelijk

peroxidasen, beide bevatten een heemgroep als cofactor,

Gutteridge, 1990). De schaduwzijde van ijzer is gelegen in haar rol als medeproducent van vrije radicalen. Een kenmerk van

reduceren het in de cel gevormde waterstofperoxide. Ze hebben

overgangsmetalen is dat ze in twee of meer geoxideerde vormen

een belangrijke functie in de cellulaire afweer (Gropper S).

kunnen voorkomen. De geoxideerde en gereduceerde vormen

Daarnaast zijn er nog andere metallo-enzymen die ijzer-

van ijzer zijn respectievelijk Fe3+ en Fe2+.

zwavelclusters bevatten in hun actief centrum zoals aconitase

IJzer heeft een katalytische rol bij de vorming van reactieve

en fumarase. De laatste twee blijken overigens zeer gevoelig te

zuurstofdeeltjes of reactive oxygen species (ROS), zoals (hydoxyl)

zijn voor het reactieve superoxide (Flint et al., 1993; Yan et al.,

1997; Das et al., 2001).

radicalen via de Haber-Weissreactie en Fentonchemie. ROS

heeft toxische effecten op de celfunctie en het celmetabolisme

Absorptie, transpor t en opslag

doordat ze naast membranen ook andere celmoleculen kunnen

IJzer kan door de darm alleen in de tweewaardige vorm (Fe2+)

schaden zoals DNA, RNA en proteïnen (eiwitten).

worden geresorbeerd. Daarom stimuleren reductiemiddelen

De zeer reactieve en (schadelijke) radicalen worden gemaakt

in de voeding, zoals ascorbaat (vitamine C) de opname

uit waterstofperoxide en superoxide. Waterstofperoxide (H 2O2

van ijzer. Ook heemgroepen kunnen door de darm worden

of zuurstofwater) diffundeert vlug door celmembranen en

geresorbeerd. Via transporteiwitten op de luminale en basale

samen met metaalionen zoals ijzer ontstaat o.a. het zeer

zijde van de enterocyten komt Fe2+ in het bloed terecht, waar

toxische hydroxylradicaal dat peroxidatie van de vetzuren in

het aan transferrine wordt gebonden. Een kleine hoeveelheid

celmembranen in gang zet.

serumtransferrine zorgt voor het transport van ijzer. Cellen

De trage reactie vindt plaats in vrijwel alle lichaamscellen. In de

die ijzer nodig hebben, brengen extracellulaire transferrine-

eerste stap wordt driewaardig ijzer (ferri-ijzer) gereduceerd tot

receptoren tot expressie. Transferrine zal vervolgens binden aan

het tweewaardige (ferro-ijzer). In de tweede stap (Fentonreactie)

die receptoren en worden opgenomen via receptor-gemedieerde

wordt ferro-ijzer geoxideerd door waterstofperoxide tot ferri-

endocytose (Crichton en Charloteaux-Waters).

ijzer waarbij de hydroxylradicalen ontstaan. Vandaar dat cellen

In afscheidingen zoals speeksel, tranen of melk bevinden zich

metaalionen zorgvuldig reguleren (Eaton 2002, Halliwell 1990).

6-2011

rol speelt bij de ontwikkeling van atherosclerose. Inmiddels zijn

Beschermingsmechanismen

er meer dan tien epidemiologische studies verschenen die deze

Het capteren van metalen maakt ijzer minder efficiënt als

stelling verder onderbouwen. Daarnaast zijn er talloze studies

katalysator van radicaalreacties. Captatie van metaalionen is

gepubliceerd over de rol van ijzer bij alzheimer (Schipper, 2004,

een belangrijk beschermingsmechanisme om lipideperoxidatie

Perry 2002, Bishop 2002, Casadesus 2004, Honda 2004). Zowel

en DNA-fragmentatie te voorkomen (Sies 1997). Daarnaast

bij atherosclerose als bij alzheimer speelt een interactie tussen

voorkomen enzymatische en niet-enzymatische antioxidanten

ijzer en cholesterol een rol bij het bevorderen van de oxidatieve

dat deze reactieve elementen vrij spel krijgen. De belangrijkste

schade (Ong, 2004).

antioxidantenzymen zijn superoxidedismutase (SOD),

Aanvullend bewijs voor de rol van ijzer bij alzheimer is de rol van

glutathionperoxidase en katalase.

ijzerregulerende genen (Zecca 2004). Mutaties (gendefecten),

Enkele voorbeelden van niet-enzymatische antioxidanten

in het hemochromatose gen (HFE) worden vaker waargenomen

zijn glutathion, thioredoxines, co-enzym Q (ubiquinol) en

bij alzheimerpatiënten dan bij gezonde populaties (Moalem

melanines (Halliwell en Gutteridge, 1999). En uiteraard

2000). Daarnaast is er een verband tussen transferrine-

kunnen antioxidanten zoals vitamine C (ascorbinezuur),

subtype 2 en alzheimer (Zambenedetti 2003). IJzerstapeling

vitamine E (tocoferol), carotenoïden en polyfenolen via

zou ook bijdragen aan het algemene verouderingsproces.

voedselinname de schade beperken. Een overmaat aan ROS

IJzer, vrije radicalen en mitochondriale schade vervullen een

die niet adequaat wordt verwijderd, veroorzaakt oxidatieve

sleutelrol bij het verouderingsproces. Zo is na wetenschappelijk

stress waarbij er een verstoring optreedt in de pro-oxidant-

onderzoek gebleken dat het verlagen van de totale hoeveelheid

antioxidantbalans in het voordeel van de pro-oxidant reacties.

lichaamsijzer de levensduur van de fruitvlieg (Drosophila

Aangezien het onderscheppen van ROS door de verschillende

melangaster) en de huisvlieg (Musca domestica) verlengd wordt (Poon

antioxidatsystemen niet altijd 100 procent efficiënt is, is

oxidatieve schade aan macromoleculen onvermijdelijk. Falende

2004, Atamna 2004, Massie 1993, Sohal 1984).

koperwaarden worden in verband gebracht met het ontstaan

Iowastudie

antioxidantsystemen in combinatie met hoge ijzer- en ook van chronische ziekten en verouderingsprocessen.

In Noord-Amerika is het gebruik van supplementen volledig

Waarom vrouwen langer leven

health study (Mursu et al., 2011) dat er jaarlijks twintig miljard

ingeburgerd. Zo schrijven de onderzoekers van de Iowa women’s

Een adequate hoeveelheid ijzer in de jonge jaren is belangrijk

dollar aan voedingssupplementen wordt uitgegeven. De

voor de groei en ontwikkeling. Een gezonde voorraad

onderzoekers onderzochten het effect van supplementen met

ijzer zou vanuit evolutionair oogpunt ook beschermen

vitamines en mineralen op de mortaliteit (sterfterisico) van

tegen voedselgebrek, trauma, bloedverlies en verhoogde

vrouwen boven de 55 jaar. Daarbij werden 38.772 vrouwen

nutriëntenbehoefte bij wondgenezing. Een kenmerk van

gedurende 18 jaar gevolgd. Een van uitkomsten was dat het

evolutionaire fitness is o.a. voortplanting. Maar na de jaren

gebruik van ijzer het relatieve mortaliteitsrisico verhoogde en

van groei en bloei draagt de ijzeroverload alleen maar bij aan

dat het risico opliep bij een verhoogde dosering ijzer. De dosering

ROS en dus aan celschade. Sommige onderzoekers zijn van

was opgedeeld in vier groepen (0 - 50 mg/d, 50 - 200 mg/d, 200

mening dat vrouwen de mannen overleven omdat vrouwen via

- 400 mg/d, > 400 mg/d). De onderzoekers concludeerden dat er

de maandstonden maandelijks bloed en dus ijzer verliezen. Zo

een sterk verband was tussen ijzerinname via supplementen en

heeft een 40-jarige man een tweemaal zo hoge ijzervoorraad

de totale mortaliteit.

als een vrouw van dezelfde leeftijd. Tegelijkertijd treden bij mannen sneller ziekten op die in verband worden gebracht

IJzer tijdens de zwangerschap

aandoeningen, diabetes, kanker en andere aandoeningen

gebreksziekte. Volgens de WHO lijden wereldwijd miljoenen

met ROS door ijzer, zoals atherosclerose, cardiovasculaire

IJzertekort spant wereldwijd de kroon als het gaat om een

(Sullivan 1981, Swaminathan 2007). Vrouwen verliezen dit

mensen aan een ijzertekort. Zo komt ijzergebreksanemie

beschermende effect vanaf de menopauze. Voor de hand liggend

ten gevolge van verminderde hemoglobinesynthese veel voor

is om hormonale factoren te verdenken, maar dat blijkt niet zo

in ontwikkelingslanden. IJzergebrek in westerse landen

te zijn. Vrouwen die vroegtijdig de menopauze ingaan of een

komt meestal door bloedverlies, zelden door onvoldoende

hysterectomie hebben ondergaan, verliezen ook de controle

ijzeropname. Kwetsbare groepen zijn o.a. zwangere vrouwen.

over ijzer en beginnen met dezelfde snelheid als mannen de

Tijdens de zwangerschap kan de verhoogde behoefte een

hiervoor genoemde ziektebeelden te vertonen (Weinberg, 1999,

ijzertekort tot gevolg hebben. Zo’n 30 tot 40 procent van de

zwangere vrouwen blijkt een ijzertekort te hebben (World health

Sullivan 2003). Een uitlaatklep voor overtollig ijzer lijkt dus te

organization 1998, Stoltzfus 2001). De vraag is of aanvulling

beschermen tegen ziekten.

noodzakelijk is. Internationaal is er geen duidelijkheid

over het aanvullen van ijzer bij ijzergebreksanemie tijdens

IJzer en (neuro)degeneratie De oxidatieve stress veroorzaakt door ROS, mede door

de zwangerschap. Bovendien zijn er aanwijzingen dat

aandoeningen zoals atherosclerose, diabetes, metabool

met ijzergebreksanemie hebben mogelijk ook een tekort aan

ijzer, wordt in verband gebracht met allerlei (verouderings)

ijzersuppletie alleen niet afdoende is. Zwangere vrouwen

syndroom, laaggradige ontstekingen, aftakeling van het

vitamine B6 (Hisano 2009).

brein en neurodegeneratieve aandoeningen zoals alzheimer,

Enkele Italiaanse internisten en gynaecologen stellen dat

parkinson, amyotrofe laterale sclerose (Sullivan 1981,

ijzersuppletie tijdens de zwangerschap wel eens zou kunnen

Swaminathan 2007, Lui 2009, Jehn 2004, Poon 2004, Butterfield

leiden tot een hoger risico op zwangerschapsdiabetes en metabool syndroom. Zij speculeren zelfs dat de

2002, Butterfield 2001, Butterfield 2004, Zecca 2004). Verreweg

ijzergebreksanemie die tijdens de meeste zwangerschappen

de meeste evidence is gevonden voor ijzer en atherosclerose. Reeds in 1981 stelde J.D. Sullivan in The Lancet dat het ijzergehalte een

optreedt een fysiologische bescherming is tegen de schadelijke

anti-aging ijzer

6-2011

gevolgen van dit overgangsmetaal (Bo 2009).

jaar). Borstvoeding zou voor slechts vier maanden voldoende

van vijf gestationele factoren (Siddappa 2007): een maternaal

zou voldoende ijzer bevatten voor twaalf maanden. Baby’s die

Foetale en neonatale ijzertekorten kunnen het gevolg zijn

hoeveelheden ijzer bevatten. Daarna niet meer. Flessenmelk

ijzertekort, anemie, sigarettenrook, hypertensie en diabetes

uitsluitend borstvoeding krijgen, zouden na vier maanden 1

mellitus. Een perinataal ijzertekort heeft schadelijke gevolgen

mg/kg oraal ijzer moeten innemen (Baker 2010).

voor de neuronale ontwikkeling. Uit onderzoek bij mensen

Deze en andere aanbevelingen zijn ter discussie gesteld

en ratten is gebleken dat met name de hippocampus gevoelig

door andere kinderartsen, die hier verontrustend op hebben

is voor een tekort aan ijzer. Pasgeborenen met een ijzertekort

gereageerd vanwege gebrek aan kennis over mogelijke negatieve

hebben een verzwakte geheugenfunctie (Siddappa 2004).

gevolgen van ijzersuppletie op jonge leeftijd. Ook de biologische

Verontrustender is het feit dat een perinataal ijzertekort

beschikbaarheid van ijzer uit borstvoeding versus flesmelk is

irreversibele schade aanricht ondanks ijzersuppletie bij zowel

onbekend. Verder zijn zij van mening dat de prevalentie van

mensen als ratten (Lozoff B 2006, McEchron 2005).

anemie omwille van ijzertekort laag (3 %) was bij baby’s die

De rol van ijzer bij de neuronale ontwikkeling is niet helemaal

borstvoeding kregen in de eerste zes maanden (Schanler 2011).

opgehelderd. Dierstudies gericht op de neuropathologie ten gevolge van een ijzertekort stellen dat een laag ijzergehalte

Conclusie

beïnvloedt via verlies aan cytochromen en daardoor

te hoog te worden gedoseerd (ADH Nederland vs. RDA VS):

in het brein het cerebrale energiemetabolisme ongunstig

IJzer dient - in de context van de vrijeradicalenpathologie - niet

inefficiënte ATP-aanmaak via de ademhalingsketen (DeUngria

▶▶8 - 11 mg volwassen mannen en vrouwen in de menopauze ▶▶15 - 18 mg volwassen vrouwen vóór de menopauze

2000). Andere theorieën noemen dat een gebrek aan ijzer

▶▶20 - 27 mg zwangere vrouwen (vanaf tweede trimester)

wijdverbreide korte- en langetermijneffecten heeft op de

Dus maximaal 30 mg per dag wordt geacht al in veel gevallen

dopaminehuishouding. De aanmaak van deze neurotransmitter

een toereikende, veilige dosis te zijn. Dit geldt alleen voor

is o.a. afhankelijk van het ijzerbevattende enzym

gecheleerd (gebonden) ijzer. De niet-gecheleerde, vrije vorm van

tyrosinehydroxylase (Youdim 1986, Beard 2003). Daarnaast zijn

ijzer moet te allen tijde worden ontraden. Vrij ijzer is namelijk

er aanwijzingen dat ijzertekort vetzuurconcentraties verandert

een redoxactief metaal, dat gemakkelijk elektronen opneemt en

en dat de ijzerbevattende enzymen die de myelineschede

weer afstaat, hetgeen tot een verhoogde vrijeradicalenstress kan

aanmaken, hierdoor hinder ondervinden (Connor 1996, Beard

leiden. �

2003).

De American Academy of Pediatrics publiceerde recent een klinisch

referenties www.ata.nl/verhaal/ijzer-baat-en-ijzer-schaadt

overzicht waarin de onderzoekers ingaan op het belang van ijzersuppletie bij pasgeborenen en jonge kinderen (0 tot 3

Nieuw:

B-12 Actief VitOrtho levert als EERSTE in Nederland een vitamine B-12 supplement met beide biologisch actieve vormen van B-12! Bevat per tablet 500 mcg methylcobalamine en 500 mcg adenosylcobalamine, aangevuld met 400 mcg foliumzuur. 100 Zuigtabletten met een adviesverkoopprijs van € 20,40.

CHAKRA FYSIEK

ENERGIE Onbewuste drijfveren, emoties en predisposities vormen bij veel gezondheidsklachten een factor van belang. Het SanoConcept hanteert een geïntegreerd model waarin drie niveau’s worden onderscheiden: het fysieke, energetische en persoonlijkheids- of psychovegetatieve niveau. In dit concept spelen de persoonlijkheidskenmerken ofwel de chakra’s een sleutelrol. Chakra’s komen overeen met de psychovegetatieve stuurcentra in de hersenen. Daar zetelen de fixaties en remmingen die energetische en somatische verstoringen kunnen veroorzaken of beïnvloeden. Het SanoConcept biedt u een werkbaar medisch-klinisch model en uitgebreide ondersteuning middels diverse opleidingen. Vraag nu het gratis vademecum aan. Uitgebreidde testset van 40 energetische producten is verkrijgbaar voor maar €15,-.

Kijk voor meer informatie op www.SiVAS.nu

SiVAS

Subtiele interventies met behulp van het Vasculair Autonoom Signaal

SanoPharm Nederland bv - Prins Hendrikweg 2 - 3771 AK - Barneveld T 0342-420714 - F 0342-420686 - www.sanopharm.com - info@sanopharm.com

spreken zien weten

synergie vanuit de bron

zijn voelen handelen liefhebben

SanoConcept

anti-aging calorierestrictie Vasten en calorierestrictie

Minder eten = langer leven? Joost Meeusen | Calorierestrictie staat al lange tijd bekend als een van de beste ‘levensduurrekkers’ bij verschillende diersoorten. Ook bij mensen zijn er aanwijzingen op een gunstig effect. Al is het net iets te vroeg om calorierestrictieaanbevelingen te doen.

asten heeft iets natuurlijks. Hebben wij geen

te zoeken. Bij calorierestrictie is dat niet anders.

als jager-verzamelaar leefden? Dieren ervaren ook

steken in onderhoud van hun lichaamscellen in plaats van hun

Sommige dieren gaan tijdens voedselschaarste al hun energie

perioden van hongersnood gekend toen we nog

voortplanting. Indien er genoeg voedsel is, gaan muizen zich

regelmatige periodes van voedselgebrek. De oud-Griekse artsen

sneller voortplanten. Bij voedselschaarste proberen ze minder

zagen al dat zieke dieren de neiging hadden om niets meer te

snel te verouderen en hun voorplanting uit te stellen totdat

eten. Vasten werd een therapie: ‘Eten als je ziek bent, is als het

betere tijden aanbreken.

voeden van de ziekte’, zei ene Hippocrates ooit.

Hetzelfde geldt voor de mens, hetzij in veel mindere mate.

Louis Cornaro, bekende vaster

Althans, dat is wat darwinistische modellen voorspellen ...

Minder bekend is de anekdote van de Italiaan Louis Cornaro. In

Muizen kunnen rekenen op een 67 % langere levensduur dankzij

en na een lijdensweg vol kwalen zat hij tegen z’n veertigste

de bovenstaande darwinistische context –, dan kom je aan een

1467 werd hij in Padua als een zwak kindje ter wereld gebracht

calorierestrictie. Als je dat naar mensen zou extrapoleren – in

aan de rand van de dood. Totdat hij tot inkeer kwam en de

verlenging van 2,1 à 6,8 %.5 Nogmaals, dit zijn (maar) resultaten

ommekeer van zijn leven maakte: hij ging sober leven. Vanaf

van een model.

dan vernemen we verhalen over Cornaro die als een mecenas verscheidene kunstenaars sponsorde en die

levendig en amicaal conversaties voerde met jan en alleman, van welke klasse dan ook. Op zijn

83e publiceerde hij Over een sober leven en op zijn 86e

volgde het Compendium over een sober leven. Zijn vierde en laatste essay schreef hij op zijn 95e, Een warme

oproep tot een sober leven. Hij stierf op zijn 98e, 102e of 104e (afhankelijk van de bron).

Zijn oproep was om het dieet te beperken tot

het minimum. Zeg maar: net genoeg om niet dood neer te vallen. Vandaag noemen we dat

calorierestrictie. Per definitie beperken we dan

“Calorierestrictie is het louter inperken van calorieën, terwijl aan de micronutriënten niet getornd wordt.”

Calorierestrictie: gewoon een kwestie van minder te eten? Wat wordt met calorierestrictie bedoeld?, vragen sommige onderzoekers af. Bij muizen zie je

duidelijk de metabolische verschuivingen die

plaatsvinden bij calorierestrictie. De mens, die eet duidelijk te veel. Je kunt je gemakkelijk inbeelden dat gewoon minder eten – zonder dat dit een

specifieke vastenrespons aanwakkert in je lichaam – al vele gezondheidsvoordelen oplevert.

Onze verre voorouders deden niets anders dan zoeken naar voedsel. Af en toe een periode

enkel in calorieën, terwijl aan de micronutriënten (vitaminen

van weelde, afgewisseld met periodes van voedselarmoede.

- althans zo lijkt het - de arts Guéniot een deel van zijn leven.

onbeperkt van voedsel, weliswaar niet de meest voedzame.6

en mineralen) niet getornd wordt. Enkel eeuwen later kopieerde

Totdat de landbouw haar intrede deed; die voorzag de mens

Guéniot werd 102 nadat hij op een gelijkaardig dieet geleefd had

Nu was het voedselprobleem daarmee niet opgelost, want

en hij het boek Pour vivre cent ans geschreven had.

de wereldbevolking steeg dermate dat de landbouw al snel

niet meer kon volgen in de voedselvoorziening. Vandaag is

Niet universeel

het voedselprobleem evenmin opgelost, tenzij in de westerse

Dat calorierestrictie het leven kan verlengen, werd in 1917

landen. En we zien duidelijk de bijwerkingen van het

herontdekt bij muizen 1 en tientallen jaren later terug

voedseloveraanbod: een epidemie van zwaarlijvigheid, diabetes,

opnieuw ontdekt omdat niemand enig geloof aan het eerste

hart- en vaatziekten. De mens is duidelijk niet aangepast om neen te zeggen tegen een maaltijd die hij eigenlijk niet nodig

onderzoek hechtte.2 Sindsdien vonden wetenschappers een

levensverlengend effect van calorierestrictie bij vele andere

heeft.

dieren: gist, nematoden (rondwormpjes), vissen, fruitvliegjes,

konijnen, honden ...3 Een universeel gegeven is het echter niet,

Of een voorbeeld van hormese?

De manier waarop calorierestrictie het leven doet verlengen,

beschermingsmechanismen uit in de cel. De cel bereidt

want voor raderdiertjes en schaatsenrijders gaat het niet op.

Volgens een andere denkpiste lokt calorierestrictie allerhande

verschilt van organisme tot organisme.4 Fruitvliegjes hebben

zich voor op het ergste: ze gaat de proteïneopvouwing beter

een uitgesproken stressrespons na calorierestrictie, terwijl

controleren, enzymen efficiënter aanwenden en de oxidatieve

muizen hun lichaamstemperatuur naar omlaag brengen.

stress minimaliseren. Maar dat ergste komt niet. Dit is wat

hormese inhoudt: het lichaam een verwaarloosbaar schadelijke

Extrapolatie naar de mens is dus moeilijk.

prikkel geven, zodat het gunstige effecten uitlokt.24

Dar winistische visie

Biochemische effecten van calorierestrictie

Verschillende theorieën doen de ronde. Wetenschappers doen

steeds beroep op het darwinisme om een biologische verklaring

Tabel 1 geeft een opsomming van de biochemische effecten

6-2011

van calorierestrictie bij knaagdieren, primaten en de

de energie nodig om hun lichaamsgewicht te handhaven,

lichaamstemperatuur en minder vetmassa spreken voor zich.

Hart- en vaatziekten Calorierestrictie heeft een gunstig

mens. Een aantal effecten zijn evident: de daling van

innamen.]

effect op de cardiovasculaire risicofactoren vergelijkbaar met

Insulinegevoeligheid stijgt; we weten immers dat eten van

lichaamsbeweging. In een studie met niet-obese mensen

‘snelle suikers’ en verzadigde vetten de insulinegevoeligheid

verlaagde de beide maatregelen het lichaamsvet met 25 %,

verlaagt.

▶▶ Interessant is de daling van de oxidatieve stress. Hoeveelheid

al hebben diëtaire maatregelen in andere studies doorgaans het grootste effect.15 Calorierestrictie verlaagde verder de

oxidatieve stress is gerelateerd aan de levensduur van organis-

men. Hoe hoger de snelheid van het metabolisme, hoe lager de

bloeddruk, CRP-waarde (ontstekingsmerker) en de cholesterol.

oxidatieve stress en hoe langer een organisme leeft.7

De onderzoekers schatten een daling van het cardiovasculaire

▶▶Calorierestrictie zou de efficiëntie van het metabolisme

risico met 15 % dankzij calorierestrictie of lichaamsbeweging.

verhogen door minder vrije radicalen te produceren, en door

Calorierestrictie verlaagt ook andere ontstekingsmerkers, zoals

het aantal mitochondriën te verhogen. Dat laatste hebben on-

adipokines en cytokines.16

Hersentumoren Bij twee kinderen met een hersentumor werd

derzoekers waargenomen bij 36 jonge mensen na zes maanden calorierestrictie. Het aantal mitochondriën steeg met 35 %,

een koolhydraatarm, vetrijk dieet uitgetest. Een dergelijk dieet

maar het aantal mitochondriële enzymen steeg niet.8

dwingt de hersenen om op ketonlichaampjes te leven in plaats

▶▶De daling van de HPA-as en de sympathische activiteit betekent een daling van de stress en de waakzaamheid van het

tabel 1 De effecten van chronische calorierestrictie op verouderingsmerkers in knaagdieren en primaten; en het verwachte effect op niet-obese mensen.23

organisme. Stress kan ook voor nodeloze energie-uitgaven zorgen, denk maar aan een verhoging van het hartritme, zonder dat er enige lichaamsactiviteit aan de pas komt.

▶▶De gonadotrofe as representeert de energie die in de voor-

planting gestoken wordt. Dat calorierestrictie de voortplan-

Energie-uitgave

Knaagdieren

Apen

Mens (verwachte uitkomst)





Lichaamstemperatuur



↓



Vrijwillige activiteit







de groei van het lichaam. Bij vele organismen staat een daling

Oxidatieve stress



van de somatotrofe as gelijk aan een langere levensduur. Calo-

Vetmassa



rierestrictie bij de mens deed de IGF-1-concentraties niet dalen

Buikvet



volgens een studie uit 2008.9 Overigens brengt een daling van

Lipiden in spiercellen



de IGF-1 mogelijk ook negatieve effecten teweeg, zoals meer

DHEAS



botverlies en minder spiermassa.10

Insuline



tingsdrift verlaagt is plausibel, maar is zeker geen universele wetmatigheid in de natuur.

▶▶De somatrofe as, waaronder ook IGF-1 gerekend wordt, omvat

Insulinegevoeligheid



Calorierestrictie bij de mens

IGF-1



Rhesusapen Laten we eerst even naar onze meest verwante

Thyroïde-as



HPA-as





tegen diabetes, kanker en hart- en vaatziekten, zover staat het

Gonadotrofe as







Somatotrofe as



Sympathische activiteit



zoogdieren kijken. Calorierestrictie beschermt rhesusapen

onderzoek ondertussen.11 Een reductie van kanker met 50 % bij apen werd gemeld.

Okinawa In Okinawa leefden er anno 1977 vier tot vijf maal

meer honderdjarigen dan in de geïndustrialiseerde landen.

Een lage calorische inname was kenmerkend voor de bewoners

van glucose. De onderzoekers hoopten dat de tumorcellen

‘vasteland’.12 Het Okinawadieet heeft echter nog meer te bieden

omschakeling verzwakt worden. De resultaten werden gunstig

van dit Japans eiland, gemiddeld 20 % lager dan op het Japanse

niet zo flexiebel zijn als normale cellen en dat ze door die

dan minder calorieën.

geacht, maar verdere conclusies durfden ze vooralsnog niet

Vallejo Al in 1957 deed Vallejo een opmerkelijke vaststelling

te trekken.17 Calorierestrictie verhoogt eveneens de productie

toen hij bejaarden in een rusthuis op een afwisselend-

van ketonlichaampjes en verlaagt glucose, en lijkt dus op

vastendieet zette (intermittent fasting, alternate-day fasting). De

koolhydraatarm en vetrijk dieet.

Borstkanker Calorierestrictie verlaagt enkele risicomerkers

ene dag kregen ze een half rantsoen; de andere dag kregen ze

een bijna dubbel rantsoen. Strikt gezien ging het dus niet om

voor borstkanker.18 Anorexiapatiënten die de ziekte op

calorierestrictie, maar de groep die het dieet volgde, had wel een

jonge leeftijd kregen (voor hun 24e) hebben minder kans op

CALERIE-studie Na zes maanden 25 %-calorierestrictie bij 48

Autonoom zenuwstelsel Een studie suggereerde een daling

opgetekend: daling van vetmassa, verlaging van insuline,

zenuwactiviteit bij zwaarlijvige mensen. Een te hoge

lagere mortaliteit en een veel lagere hospitalisatiegraad.13

borstkanker op latere leeftijd.19

niet-zwaarlijvige personen werden volgende veranderingen

van de sympathische en een stijging van de parasympathische

verlaging van triglyceridengehalte, verhoging van HDL-

sympathische activiteit zorgt voor een hoger en variabeler

cholesterol, verbetering van insulinegevoeligheid met

hartritme, een hogere bloeddruk en zou aan de basis liggen van

40 %, daling van de DNA-schade en een lager T3-niveau. Het

zwaarlijvigheid.20

verminderd risico op hart- en vaatziekten werd aan de hand van deze parameters geschat op 28 %! Homocysteïne, IGF-1,

Alternatieven voor calorierestrictie?

25 %-calorierestrictie betekent dat de deelnemers 75 % van

één dag gevast wordt, en de andere dag géén beperking is (ad

Momenteel krijgt alternate-dayvasten veel aandacht, waarbij

fibrinogeen (bloedstolling) bleken onveranderd.14 [Noot: een

anti-aging calorierestrictie libitum). Alternate-dayvasten is waarschijnlijk gemakkelijker vol te houden. Er zou niet altijd sprake zijn van gewichtsverlies -

volgens dierstudies -, terwijl er toch een levensverlengend effect is. Bij mensen noteerden Johnson et al. volgende verbeteringen: insulinegevoeligheid, astma, allergie, auto-immuunziekten, reuma, artrose, infectieziekten, syndroom van Tourette,

ziekte van Meniere, hartritmestoornissen en opvliegers bij menopauze.27

Een ander levensverlengende maatregel is calorierestrictie

gecombineerd met lichaamsbeweging. Op sommige vlakken is er geen verschil met calorierestrictie; op andere vlakken zien

wetenschappers gunstigere effecten dankzij lichaamsbeweging

6-2011

MAAG EN DARMEN TOT LAST?

(bv. hogere botdensiteit).26

Tot slot is geopperd geweest dat proteïnerestrictie voor de helft

s: Indicatie uur ✔ Maagz jkheid ✔ Misseli ijn ✔ Maagp oel v ✔ Vol ge rampen ✔ Maagk rampen ✔ Darmk

het effect van calorierestrictie kan verklaren. De focus ligt dan vooral op de restrictie van het aminozuur methionine,28 en ook (in mindere mate) op tryptofaan.

Bijwerkingen? Een belangrijke bekommernis zijn de virale en bacteriële

infecties, zeker bij oudere mensen. Indien calorierestrictie de ontvankelijkheid voor infectie zou verhogen, dan

zou calorierestrictie een gevaarlijk experiment zijn ...

Hoewel bij muizen een (schijnbare?) verbetering van het

immuunsysteem waargenomen wordt, blijkt de immuniteit (na confrontatie van levende bacteriën of virussen) zwaar te lijden onder calorierestrictie. Een mogelijk theorie is dat –

hoewel het immuunsysteem op scherp staat – het lichaam na

calorierestrictie niet meer voldoende energie kan trekken uit de reserves. Dieren verliezen veel lichaamsgewicht na een infectie en vooral bij oudere mensen heeft gewichtsverlies ongunstige gevolgen.21 Studies tonen tegelijk aan dat calorierestrictie de

immuniteit verbetert, dus een onoverkomelijk probleem is het waarschijnlijk niet.25

Andere zorgen zijn eetstoornissen zoals anorexie, boulemie

en emotioneel eetgedrag. Deelnemers van de CALERIE-studie ondervonden evenwel het tegendeel: een betere controle van

hun eetgedrag! Bovendien hadden ze minder vaak honger na zes maanden. Psychologische parameters van depressie en humeur waren niet significant veranderd.

Niet onwaarschijnlijk zijn er nog andere ongunstige effecten

verbonden aan calorierestrictie. Een daling van IGF-1 (hoewel niet waargenomen in CALERIE) zal de groei verminderen en lijkt ongunstig voor de botsterkte.22

Wie doet mee? Jammer genoeg bestaat er nog geen bedrijf die calorierestrictie commercieel kan exploiteren. Veel aandacht gaat naar

calorierestrictiemimicking stoffen zoals resveratrol (waarover in een later artikel meer), maar dat lijkt te mooi om waar te zijn. In onze obesogene maatschappij hebben we nood aan

maatregelen die ons eetgedrag remmen, zoals mediacampagnes om minder te eten (al zal een elektrische schrikstroom meer effect hebben). Trek om te eten zit immers héél diep in ons

ingebakken. Dat brengt ons nog bij een andere heikel punt:

wie is bereid om al dat lekkers op te geven? Voor vele mensen is gezondheid immers niet meer dan een kwestie van smaak. �

Zeer snel werkend geneesmiddel Geen interacties (voeding, medicatie). Overgevoeligheidsreacties: zeer zelden. Bevat alcohol 30% (V/V). Glutenvrij. Zwangerschap en lactatie op advies.

referenties www.ata.nl/verhaal/vasten-en-calorierestrictie

www.iberogast.nl Informatie; TIMM Health Care BV, info@timmhealthcare.nl (RVG 103997)

Adv34 Arts en Apotheek 1-2 staand_C.indd 1

15-02-11 15:35

Inleiding tot frequentie geneeskunde VAN METEORIEDE IMPLOSIE TOT BACTERIOIDE EXPLOSIE Drs. C.J.M. Broekhuyse

Een interessant boekwerk over het ontstaan van de huidige ziektebeelden, hoe de evolutie en fagocytose daarin een grote rol spelen en hoe frequentie geneeskunde zinvol ingezet kan worden. Middels onderzoek, jarenlange ervaring in de praktijk en theoretisch inzicht, kan het ontstaan van de bacterioide ontwikkeling duidelijk in kaart worden gebracht. Deze ingewikkelde materie wordt op wonderbaarlijk heldere wijze uitgelegd, zodat de kennis voor velen beschikbaar en begrijpbaar is.

Meteoriede inslag bepaalt grotendeels onze huidige ziektebeelden. Inleiding tot de frequentie geneeskunde.

Te bestellen bij Praktijk de Nieuwe Ham voor €22,50 Zandweg 222 – 3454 HE – De Meern Tel: 030-6775652 – Fax: 030-2238888 Mail: denieuwehampraktijk@planet.nl

De complete Glucosamine Een breed aanbod van producten voor de aanmaak/opbouw van het kraakbeen, voor (behoud van) gezond kraakbeen en smering van de gewrichten. Van Glucosamine 1200 (hoogste graag glucosaminesulfaat) t/m de gouden standaard voor gewrichten: Glucosamine Complete. Unieke formule

✓

ROZENBOTTEL Wetenschappers herontdekken nu de prachtige mogelijkheden, al eeuwenlang gewaardeerd door traditionele herbalisten. Vooral rijk aan Vitamine C en waardevol bij het in stand houden van sterke en gezonde bloedvaten. Het 100mg extract levert met deze concentratie een positieve bijdrage.

GLUCOSAMINE SULFAAT 3 tabletten bevat een volledige 1500mg Glucosamine sulfaat waarvan is aangegeven dat het een juiste hoeveelheid is. En natuurlijk, bijna overbodig te zeggen, hebben we de zuiverste vorm van glucosamine gebruikt die beschikbaar is, vergelijkbaar met de glucosamine geproduceerd door het lichaam

CHONDROÏTINE SULFAAT

MSM

Een waardevol maar duur nutriënt. Toch zullen we nooit toeleggen op de kwaliteit of de relevante hoeveelheid die nodig is. Elk Lamberts product bevat relevante hoeveelheden van premium (de hoogste) kwaliteit. Daarom bevat deze formule 300mg chondroïtine sulfaat per dagdosering.

Onze MSM is gewonnen uit de meest pure beschikbare vorm en met 150mg per dagdosering veel hoger gedoseerd dan in vele andere beschikbare combinatie preparaten.

QUERCETINE

Unieke 1-tabletformule voor maximale ondersteuning

Dit is een krachtige bioflavonoïd uit ondermeer fruit, vooral appels. Quercetine is onderwerp van gesprek in relatie met gewrichtsproblemen. Lamberts heeft een gezonde 60mg per dagdosering in deze formule verwerkt.

GEMBER De Glucosamine Complete bevat een equivalent van 1200mg gember (uit een 60mg extract). In deze concentratie is de verwarmende eigenschap van gember goed voor de bloeddoorstroming in de capillaire vaten rondom de gewrichten. Vele andere combinatie preparaten bevatten het minder (niet) nuttige gemberpoeder.

Glucosamine 1200 Glucosamine & Chondroïtine Complex Glucosamine QCV

Informatie via www.hb08.nl

tel 088-0075700

Vegetarische Glucosamine

MSM 1000mg

mail info@hb08.nl

anti-aging orthomoleculair Deel 5 | Co-enzym Q10

Anti-aging, of de kunst gezond oud te worden Op basis van The sixt conference of the International Coenzyme Q10 Association Brussel, België 27 - 30 mei 2010

Marleen Nys | De jacht op de ‘bron van de eeuwige jeugd’ is eeuwenoud, een queeste even hevig nagestreefd als de heilige graal. De moderne versie is ‘anti-aging’, het modewoord van

deze tijd. Want minder zorgen voor de dagelijkse overleving én meer vrije tijd, laten ruimte voor nastreven van overleven op lange termijn … De moderne mens wil zowel oud worden als jong blijven. Cosmetische chirurgie is in, maar een gezonde eet- en leefstijl zijn een betere en meer solide basis. Gezondheid is belangrijker dan een gladgestreken aangezicht! Want al te vaak is het zo dat – in ons langer leven – niet de gezonde, maar de zieke jaren toegevoegd zijn! Belangrijker dan oud worden, is gezond ouder worden.

erouderen is natuurlijk het gevolg van oxidatieve

Mitochondriën, energie en oxidatieve stress

gehouden met het belang van beschikbaarheid

glycolyse –, al meer dan een halve eeuw bekend is, is het

stress en degeneratie, maar zelden wordt rekening

Alhoewel hun klassieke rol – ATP-generatie via de aerobe

van energie. Voor beweging en lichaamsfuncties, maar ook

belang van mitochondriën bij veroudering en ziekte pas

voor weefselherstel en -regeneratie. Tekort aan energie leidt

recent onderkend. De aerobe glycolyse is een bron van vrije

onvermijdelijk naar degeneratie, atrofie en functieverlies,

radicalen (ROS), met een eigen rol als signaalmoleculen, maar

omdat bij energieschaarste ‘overleving op korte termijn’

met een vernietigende kracht bij teveel. (En bij tekort aan

voorrang krijgt. Processen zoals herstel en regeneratie,

antioxidanten!)

belangrijk op lange termijn, worden dan niet uitgevoerd.

Mitochondriën worden gestuurd via wisselwerking

Longevity antioxidanten: de free radical theory of aging Op basis van vergelijkend

peroxidatiesnelheid, en door de

Littaru stelt ook dat de hogere

cardiovasculaire en andere

onderzoek op veroudering en

verdedigingsprocessen ertegen.

incidentie aan hartfalen bij

degeneratieziekten. Als er niet

levensduur bij diersoorten

In in-vitroproeven op weefsels

de verouderende bevolking

snel verandering in komt, gaat

formuleerden Cutler en

van 24 soorten zoogdieren kon

voor een flink deel te wijten

vanaf nu de levensverwachting

zijn medewerkers (National

hij immense verschillen in de

is aan de vermindering van de

weer naar beneden. Iets wat

Institue of Aging, Baltimore) de

verouderingssnelheid aantonen.

antioxidantvoorraad, vooral de

voor volgende generatie al

hypothese over de genetische

Menselijk weefsel vertoonde de

beschikbaarheid van ubiquinol.

voorspeld is ...

determinanten die de levensduur

grootste weerstand tegen (auto)

De energiebehoefte van het

beïnvloeden. Die postuleert

peroxidatie.

hart is immens hoog, en niet alleen de pompfunctie, maar

dat veroudering niet alleen gerelateerd is aan evolutionaire

Bij de mens werd aangetoond

vooral de (ondergeschikte)

kenmerken van een bepaalde

dat bij het verouderen de

herstelcapaciteit van het hart

soort, maar ook afhangt van

voorraad van antioxidanten,

komt in het gedrang. Dus:

de beschermingscapaciteit

en vooral die van coQ10, sterk

bij tekorten zal het hart zo

tegen schadelijke effecten van

verlaagt, niet alleen in het

lang mogelijk verder pompen,

normale biologische processen,

hart, maar ook in hersenen en

maar er blijft dan geen energie

voornamelijk oxidatieve stress.

andere organen. Recente studies

meer over voor herstel van de

Ze konden aantonen dat de

ondersteunen die hypothese: de

hartspiercellen. Anderzijds

maximale levensduur van

relatief lange levensduur van de

stelt Linnane dat coQ10, naast

diverse soorten gecorreleerd

mens is het gevolg van verhoging

zijn anders functies, ook een

is aan de weefselvoorraad

van de antioxidantcapaciteit

regulerende functie heeft in de

aan antioxidanten. Zowel

en van een verlaging van de

genexpressie, en dat dit verloopt

levensduur als antioxidantniveau

oxidatieve stress. De longevity

via superoxide, met H2O2 als

in de weefsels is bij de mens

van de mens wordt dus bepaald

second messenger.

hoger dan in enige andere

door zijn capaciteit om de vrije

De Q10-deficiëntie is – naast

diersoort! De verschillen in

radicalen die peroxidatiereacties

de slechte voedings- en

verouderingssnelheid bij

initiëren, te neutraliseren. Iets

leefgewoonten – een van

zoogdieren worden volgens

wat echter de laatste eeuw

de belangrijkste factoren

Cutler bepaald door de

eerder lijkt te keren!

in de huidige epidemie aan

Referenties Cutler RG. 1976. Evolution of longevity in primates. J Hum Evol 5:169–202. Cutler RG. Antioxidants and longevity of mammalian species. Basic Life Sci. 1985;35:15 - 73. Cutler RG.et al. Comparison of biomarkers of oxidative stress and cardiovascular disease in humans and chimpanzees (Pan troglodytes). Comp Med. 2009 Jun;59(3):287 - 96. Cutler RG. Antioxidants and aging. Am J Clin Nutr 1991. 53:373S–379S Linnane AW et al. Human aging and global function of co-enzym Q10. Ann N Y Acad Sci. 2002 Apr;959:396 - 411; discussion 463 - 5. Linnane AW, Kovalenko S, Gingold EB. The universality of bioenergetic disease. Ageassociated cellular bioenergetic degradation and amelioration therapy. Ann N Y Acad Sci. 1998 Nov 20;854:202 - 13. Cutler RG. Peroxide-producing potential of tissues: inverse correlation with longevity of mammalian species. Proc Natl Acad Sci U S A. 1985 Jul;82(14):4798 - 802. Linnane AW, Eastwood H. Cellular redox regulation and prooxidant signaling systems: a new perspective on the free radical theory of aging. Ann N Y Acad Sci. 2006 May;1067:47 - 55. Linnane AW, Kios M, Vitetta L. Co-enzym Q(10)--its role as a prooxidant in the formation of superoxide anion/hydrogen peroxide and the regulation of the metabolome. Mitochondrion. 2007 Jun;7 Suppl:S51 - 61.

6-2011

van zowel het celkern- als het mitochondriongenoom.

In dierproeven werd aangetoond dat bv. deficiëntie van

essentieel voor de delicate regulering van eiwitsynthese

verhoogde sensitisatie van PTP en vroegtijdige apoptose.

mangaan-houdend superoxidedismutase (MnSOD) leidt tot

Communicatie tussen celkern en mitochondrion is dus

Mitochondriële oxidatieve stress en daling van de

in het cytoplasma en transport naar de mitochondriën.

energieproductie kunnen tevens leiden tot verhoogde

Er wordt verondersteld dat ROS en sommige metabolieten

intracellulaire Ca 2+; met als gevolg: verhoging van pijn en

zouden fungeren als signaalmoleculen in de communicatie tussen celkern en mitochondrion, en bij activering en

ontstekingsgevoeligheid.

regulatie van transcriptiefactoren. Het celkerngenoom

Mitochondriële disfunctie, oxidatieve stress en tekort aan

beïnvloedt de expressie van mitochondriële genen, en het

mitochondriongenoom beïnvloedt de expressie van de genen in

figuur 1 Schematische voorstelling van de mechanismen en vicieuze cirkels die de mitochondriën beschadigen en leiden tot functieverlies, apoptose en algemene aftakeling van weefselcellen bij het verouderen (Wei et al., 2002).

het celkerngenoom.

Al die processen worden ook beïnvloed door cellulaire

zuurstofspanning, beweging, hormonen … Er wordt daarom

Mitochondrial electron transport chain

vooropgesteld dat mitochondriën functioneren als sensor om het energiemetabolisme te reguleren in reactie op extracellulaire

stimuli. Binnen een zekere grens zullen ROS een stressrespons

Environment insults

induceren, waardoor genexpressie aangepast wordt om het

energiemetabolisme te verhogen: mitochondriën functioneren

Vicious cycle

Free radical scavenging enzymes and other antioxidants

als een biosensor voor oxidatieve stress en stellen idealiter de cel

ROS

in staat zich aan te passen. Af en toe matige oxidatieve stress onderhoudt dus de flexibiliteit van de mitochondriën.

Oxidative stress

Repair systems

Oxidative damage to proteins & lipid

Oxidative damage to mtDNA

Onder normale omstandigheden zal oxidatieve schade

hierbij voorkomen worden door het antioxidantennetwerk.

Verhoging van de oxidatieve last en te weinig (enzymatische)

antioxidanten brengt deze delicate evenwichten uit balans en

Redox imbalance

mtDNA!). Vooral onbeschermd mitochondrieel DNA (mtDNA)

Permeability transition pore (PTP) activation

beschadigt de mitochondriën (enzymatische componenten én is zeer gevoelig voor verhoogde oxidatieve stress, wat een

causaal verband tussen mitochondriondisfunctie en verouderen

mtDNA mutation Defective mtDNAencoded subunits

verklaart. Een goed begrip van de leeftijdsgerelateerde

veranderingen in structuur en functie van de mitochondriën is essentieel voor de ontraadseling van de mechanismen van

Release of cytochrome c and AIF

Defective electron transport chain

Apoptosis

Energy deficit

veroudering, en vormt de basis voor anti-aging en preventie van ouderdomsziekten.

Mitochondriën en veroudering Cellular dysfunction and/or cell loss

Herstel-regeneratie versus veroudering-degeneratie

Met het verouderen verlaagt het aantal mitochondriën per

Functional decline of affected tissues

cel, maar ook hun efficiëntie gaat achteruit. Ze produceren

minder ATP (energie), maar ze laten ook meer vrije radicalen

Aging and degenerative diseases

ontsnappen. Dit is vooral gerelateerd aan de beschikbaarheid van ubiquinol (co-enzym Q10, coQ10), en zowel de

synthesecapaciteit als het regeneratievermogen van coQ10 dalen sterk met het ouder worden (Antioxidantennetwerk!).

endogene antioxidant-enzymen en ubiquinol induceren

voldoende aanwijzingen dat er ook veranderingen optreden in

verouderingsproces!

Want verouderen is niet alleen het optreden van sleet, er zijn

dus verlies aan cellen en staan bijgevolg centraal in het

Verhoging van defecten in de mitochondriële ademhalings-

de apoptotische processen.

keten, oxidatieve schade én vernietiging van mtDNA in alle

Bij verhoogde oxidatieve stress en/of tekort aan antioxidanten veroorzaken de reactieve vrije radicalen (ROS en ONOO -)

weefsels zijn aangetoond bij het verouderen.

schade, zowel aan DNA als aan andere celstructuren. Maar

ze kunnen ook apoptose induceren door veranderingen in de

Verouderen: tekor t aan herstel en regeneratie

(GSH), verlaging ATP-niveaus, en verlaging van de voorraad

herstel. Want herstellen van schade kost veel energie, en als

cellulaire redoxbalans, uitputting van gereduceerd glutathion

Meer schade dus, maar ook minder energie beschikbaar voor

reducerende endogene enzymen m.b.t. NADH and NADPH.

die niet beschikbaar is, gaan wel alle vitale lichaamsfuncties

Hierdoor wordt lipidperoxidatie in de hand gewerkt, maar ook

(en beweging) gewoon door, maar gebeurt er geen regeneratie.

activering van PTP (permeability transition pore), en dus verhoogde

De energiebehoefte op korte termijn gaat immers altijd vóór op

membraanpermeabiliteit in de mitochondriën. Dit leidt tot een

energie voor herstel. Op die manier verslijten we langzaam …

lagere drempel voor de release van pro-apoptogene factoren (zoals

Het is dus duidelijk dat de functie van de mitochondriën een

cytochroom c), dus initiatie van apoptose (gecontroleerde of

spilrol speelt bij anti-aging: zij bepalen in eerste instantie hoe snel we verouderen!

geprogrammeerde celdood).

anti-aging orthomolerculair Het verouderende har t

(51 %) kregen en zelfs die ubiquinon (22 %) kregen. De muizen

Dat dit zware gevolgen heeft, is vooral duidelijk in het

op ubiquinol bleven tot op hoge leeftijd gezond en actief: het

verouderende hart. Ubiquinol én mitochondriën zijn hier

equivalent van 80 à 90 jaar bij de mens!

superbelangrijk, omwille van de zware arbeid die het

hart continu moet verrichten. Reductie van het aantal

Werkingsmechanismen

van de hartfunctie. Naast necrose (bij ischemie, infarct) is

te ontrafelen voor de significante vertraging van het

hartspiercellen is geassocieerd met een versnelde aftakeling

Schmelzer probeerde in dierproeven de mechanismen

de leeftijdsgebonden mitochondrion-geïnduceerde apoptose

verouderingsproces door coQ10. Hij stelt dat:

van hartspiercellen waarschijnlijk verantwoordelijk voor een

▶▶ de lever het belangrijkste doelorgaan lijkt te zijn (gevolgd door

(versneld) functieverlies van het verouderende hart. Dat proces

nieren, hart, hersenen);

zou bovendien versneld optreden op hogere leeftijd.

▶▶ ubiquinol veel meer effect heeft dan ubiquinon, ook op de

c-inhoud in het cytosol significant hoger is bij oudere ratten

▶▶ coQ10 de expressie activeert van genen die een rol spelen in

In dierproeven werd recent aangetoond dat de cytochroom

genexpressie;

de oxidatieve fosforylatie en in de complement pathway, verlaagt

(16 - 24 maand) tegenover jongere (6 maand). Bovendien zou mitochondrieel Bcl-2 (een antiapoptotisch proteïne) sterk

(meer energie, minder inflammatie);

verlagen bij het verouderen, terwijl mitochondrieel Bax (een

▶▶ in de lever beïnvloedt coQ10 de PPAR-α gereguleerde genen

proapoptotisch proteïne) onveranderd blijft. Omdat Bcl-

met invloed op cholesterolsynthese, vetassimilatie, lipoproteï-

2 cytochroom c-release tegengaat, is er een duidelijke link

nenmetabolisme en ontsteking.

met de mitochondriondisfunctie in het verouderende hart.

Ondersteunen van de mitochondriondisfunctie zal dus het hart

Het is duidelijk waarom deze regulatie (bij deze muizen) een

Dit gaat overigens ook op voor andere organen en weefsels …

processen (denk aan hart- en vaatziekten, maar ook aan andere

beschermen tegen veroudering en hartfalen.

grote invloed blijkt te hebben op de vertraging van degeneratieve neurodegeneratieve processen).

Use it, or loose it!

Een extraatje: SIRT-mimicking?

De verlaging van het aantal mitochondriën in de cel is niet alleen sterk

Co-enzym Q10 blijkt bovendien een sirtuin-like anti-agingeffect te hebben!

gerelateerd met veroudering, maar ook aan andere factoren:

Het is bekend dat (matige!) calorierestrictie gerelateerd is aan

▶▶ Beweging: oefen de mitochondriën. Matige oxidatieve stress indu-

een tragere veroudering (aangetoond in diermodellen) door

ceert herstel.

activering van sirtuïnes, én dat sommige antioxidanten zoals

▶▶ Zorg voor voldoende substraten voor herstel en onderhoud.

resveratrol dat effect nabootsen (‘mimicken’).

Belangrijk zijn ubiquinol en antioxidanten, maar ook voldoende goe-

Prolla stelt dat – waar resveratrol en carnitine een anti-

de vetzuren en proteïnen.

agingeffect hebben op het hart - coQ10 en alfaliponzuur vooral effectief zijn in het cerebellum, en dus de veroudering van de hersenen kunnen vertragen.

Antioxidantnetwerken tegen veroudering Omdat verouderen het gevolg is van langdurige oxidatieve

CoQ10-def iciëntie: een bedreiging voor de (volks) gezondheid

proces vertragen. Antioxidanten en vitaminen werken best in

Met het verouderen vermindert niet alleen de biosynthese

via de voeding en de absorptie in de darm. CoQ10 wordt vooral

naar ubiquinol. De rampzalige voedingsgewoonten, met

stress, kan een adequate toevoer van antioxidanten het

‘netwerken’ en zijn voornamelijk afhankelijk van de toevoer

van coQ10, maar ook de regeneratiecapaciteit van ubiquinon

endogeen gesynthetiseerd; de aanvoer via de voeding is relatief

geïndustrialiseerde ‘voeding’ en fastfood en de overconsumptie

klein.

van statines, maken de situatie alleen maar erger, met vaak

Aangezien bij het verouderen zowel de synthese als de

rampzalige gevolgen voor de gezondheid. CoQ10-deficiëntie is

regeneratie tot de gereduceerde ubiquinolvorm sterk vermindert

dus een belangrijke oorzaak van veroudering en alle mogelijke

én de oxidatieve stress verhoogt, ontstaan er onvermijdelijk

vormen van degeneratie. En van verkorting van de levensduur!

tekorten.

Verlaagde niveaus van co-enzym Q10 zijn dus zeer wijdverspreid, ze komen zeker niet alleen voor bij hartziekten. CoQ10-

CoQ10 houdt niet alleen de energieproductie op peil waardoor

deficiëntie gaat steeds gepaard met hoge oxidatieve stress en

functie en herstel-regeneratie verzorgd wordt, maar beschermt

schade, en is zeer sterk geassocieerd met neurodegeneratieve

ook DNA en alle andere weefsels (o.a. hersenen) tegen oxidatieve

ziekten, kanker, AIDS ... en (premature) veroudering.

schade, dus tegen mutaties en degeneratie.

De beste behandeling is dus ontegensprekelijk suppletie met

Die beschermende rol van coQ10 is extra belangrijk als

een hoge dosering ubiquinol, naast consumptie van coQ10-rijke

enige endogeen gesynthetiseerde lipofiele antioxidant, én

voeding en verzorging van de cofactoren die de biosynthese van

omwille van zijn regenererend en sparend effect op andere

coQ10 in het lichaam bevorderen (B-vitaminen) of de recyclage

antioxidantsystemen (zie deel 1, nr. 6/2010). Als er voldoende

naar ubiquinol bevorderen (goed antioxidantniveau, inductie

coQ10 aanwezig is in de mitochondriën, worden vrije

van antioxidantenzymen). Om de omzettingsproblemen van

-on tot -ol zo veel mogelijk te omzeilen – omzetting wordt steeds

radicalen in de respiratieketen in goede banen geleid, oftewel geneutraliseerd.

moeilijker met stijgende leeftijd – heeft ubiquinol natuurlijk de voorkeur bij ouderen.

In dierproeven werd de specifieke bescherming van coQ10-

Een aanpak die hoegenaamd niet gevolgd wordt in de reguliere

suppletie overtuigend aangetoond: muizen die ubiquinol kregen, verouderden veel trager dan deze die geen coQ10

medische sector, waar op grote schaal coQ10-tekorten gecreëerd

6-2011

worden door het massaal voorschrijven van statines, met

Co-enzym Q10 is het anti-agingmolecuul bij uitstek!

onvermijdelijk een sterk pro-agingeffect!

Adequate suppletie met ubiquinol is dus essentieel om veroudering tegen te gaan.

Besluit Het belang van coQ10 kort samengevat: basis voor

referenties

energieproductie, sterke lipofiele antioxidatieve en

www.ata.nl/verhaal/deel-5-co-enzym-q10 Voordrachten en abstracts van de The sixt Conference of the International Co-enzym Q10 Association. Mei 2010 Littarru GP. Energy and Defense. Facts and perspectives on Co-enzym Q10 in biology and medecine. ISBN 88 - 86062 - 24 - 9 Ames BN, Shigenaga MK, Hagen TM. Oxidants, antioxidants, and the degenerative diseases of aging. Proc Natl Acad Sci U S A. 1993 Sep 1;90(17):7915–7922. Ventura B et al. Role of mitochondria in oxidative stress and aging. Ann N Y Acad Sci. 2002 Apr;959:199 - 213 Linnane AW, Kovalenko S, Gingold EB. The universality of bioenergetic disease. Age-associated cellular bioenergetic degradation and amelioration therapy. Ann N Y Acad Sci. 1998 Nov 20;854:202 - 13. Linnane AW. Et al. Human aging and global function of co-enzym Q10. Ann N Y Acad Sci. 2002 Apr;959:396 - 411; discussion 463 - 5. Wei YH, Lee HC. Oxidative Stress, Mitochondrial DNA Mutation, and Impairment of Antioxidant Enzymes in Aging. Exp. Biol. Med. 2002;227:671 - 682 Schmelzer C et al. Supplementation with the reduced form of Co-enzym Q10 decelerates phenotypic characteristics of senescence and induces a peroxisome proliferator-activated receptor-alpha gene expression signature in SAMP1 mice. Mol Nutr Food Res. 2010 Jun;54(6):805 - 15.

regeneratieve capaciteiten (zowel in membranen als in intra- en extracellulair), positieve invloeden op genniveau, en sirtuïne-

activatie. De coQ10-voorziening is van levensbelang voor iedere cel in het lichaam, beïnvloedt de meeste lichaamsfuncties en heeft een zeer breed spectrum aan gezondheidseffecten. Dat

wordt thans zeer degelijk ondersteund door de resultaten in het klinisch gebruik.

Een verhoogde inname van ubiquinol – via supplementen met goede biobeschikbaarheid – heeft dus onbetwist

zowel een preventieve als herstellende invloed op tal van

gezondheidsproblemen én een verjongend en anti-agingeffect. En dit zonder neveneffecten! �

Vitals groeit naar groter pand In oktober werd het nieuwe Vitals gebouw aan de Pieter Lief-

giebesparing en CO2-reductie.

tinckweg in Zaandam officieel geopend. Vitals Voedingssup-

Verder is het gebouw optimaal

plementen BV richt zich al sinds 1988 succesvol op de comple-

geïsoleerd en is er gekozen voor

mentaire zorg met haar orthomoleculaire supplementen. Het

zeer zuinige verlichting en ove-

nieuwe pand draagt bij aan vier belangrijke doelstellingen:

rige elektrische apparaten.’

1) Ruimte voor groei, 2) een prettige omgeving voor werkne-

Het oogt ook nog eens prach-

mers en bezoekers, 3) optimalisatie van de bedrijfsprocessen,

tig met veel gebruik van bam-

en 4) verduurzaming van de bedrijfsvoering.

boe, een van de meest duurzame houtsoorten.

Ruimte voor groei

antwoord magazijn bijvoorbeeld.

Door hun focus op kwaliteits-

Verder is er een grote en luxe

producten (vaak uniek en altijd

bedrijfskantine die omgebouwd

Feestelijke ingebruikname

hoogwaardig), de bijhorende

kan worden tot zaal voor lezin-

Barbara Visser, wethouder

productinformatie en weten-

gen, clinics en congressen voor u

Economische Zaken van de ge-

schappelijke onderbouwing in

als gezondheidsprofessional.

meente Zaanstad heeft het lint

begrijpelijke vorm, en tot slot

doorgeknipt na enkele korte zaamheid’, aldus eigenaar Gerard

toespraken. Vervolgens konden

groeit Vitals jaar in jaar uit. Het

Optimalisatie van de bedrijfsprocessen

Alserda. ‘Zo werken we met

de gasten het pand bezichti-

pand in Wormerveer was door de

Bij de indeling van het gebouw

warmte-koudeopslag. Hierbij

gen waarna er van een buffet

groei acht jaar na ingebruikna-

is er goed nagedacht over de be-

wordt gebruik gemaakt van de

genoten werd. Het daarop vol-

me echt te klein, zelfs na de aan-

drijfsprocessen. Hoe kunnen die

temperatuur van het grondwater

gende pianoconcert was het

schaf van extra magazijnruimte.

effectiever en efficiënter. Welke

om het gebouw in de zomer te

hoogtepunt van de avond die

Het nieuwe gebouw is ongeveer

afdelingen werken bijvoorbeeld

koelen en in de winter te verwar-

swingend werd afgesloten op de

drie keer groter en heeft een ide-

veel samen en wat is het optima-

men. Dat draagt bij aan ener-

muziek van de dj.

ale indeling. En de ambitie om

le traject van ontvangen bestel-

verder te groeien is er. Omdat

ling tot aan het overdragen van

Vitals bevlogen is over het bij-

de pakjes aan de post. Ook heb-

dragen aan de natuurlijke bevor-

ben we in de bijbehorende au-

dering van de gezondheid.

tomatisering geïnvesteerd. Het

snelle en vriendelijke service

magazijn werkt nu volledig met

Een prettige omgeving voor werknemers en bezoekers

barcodescanners en de werkplekken in de kantoren werken nu allemaal rechtstreeks op de server.

Natuurlijk wil Vitals goed voor daar is in het nieuwe gebouw

Verduurzaming van de bedrijfsvoering

veel aandacht aan besteed.

‘We vinden het belangrijk om

Ruimtelijke kantoren met veel

onze verantwoordelijkheid te

daglicht en een ergonomisch ver-

nemen op het gebied van duur-

haar personeel zorgen. Ook

n a v w u e i N itals! V

True Superfood Onbespoten, wilde soorten en oerrassen van de meest gezonde groente, fruit, paddenstoelen, kiemen en greens

True Superfood bevat spirulina, sap van tarwegras, sap van gerstegras, chlorella, brandnetel, appel, acerolaextract, rijsbes, blauwe bes, vossenbes, wortelsap, bietensap, tomatensap, peterselie, spinazie, boerenkool, gladde boerenkool, Reishi mycelia, Maitake mycelia, Shiitake mycelia, Cordyceps mycelia, broccolikiemen, bloemkoolkiemen, boerenkoolkiemen, amylase, cellulase, lipase en protease. En verder niets. 100% natuurlijk. Geen goedkoop vulmateriaal, geen hulpstoffen, geen gentechniek en geen hittebehandeling. True Superfood dus. Probeer het gelijk of vraag de uitgebreide brochure aan via e-mail: info@vitals.nl of telefoon: 075 6476050. V2023 True Superfood 400 gram (2 maanden) â&#x201A;Ź 65,-

puur en werkzaam www.vitals.nl

anti-aging immuunsysteem

6-2011

Immuunsysteem & darmflora

Verouderen Bram van Dam† | In 2008 zullen er voor het eerst meer

†

Nederlanders ouder dan zestig, dan jonger dan zestien jaar

Prof. dr. Bram van Dam (PNI-therapeut en associate professor

zijn. Mensen met veel vrije tijd, over het algemeen met

aan de universiteit van Gerona, Santiago de Compostella en

voldoende geld om een min of meer tevreden, ja, zelfs prettig

Lissabon) stond aan de wieg van de opleiding en vervolgoplei-

leven te leiden, goed verzekerd, omringd door vrienden en

ding ‘Orthomoleculair therapeut volgens klinische Psycho-Neuro-

kleinkinderen en stralend gezond. Dat is tenminste het beeld

Immunologie (PNI)’. Samen met Leo Pruimboom heeft hij de

dat de media ons meegeeft. In reportages worden ze niet meer

Academia Española de Psico-Neuro-Inmunología (AEP) opgericht, dat in

‘ouden van dagen’ genoemd, maar best-agers of crown-a-life-

Nederland, Spanje, Portugal en Duitsland actief is. Het instituut

people.

werkt samen met de universiteiten van Santiago de Compostella,

A.C. van Dam, 21 juni 1943 - 27 december 2008

Graz, Gerona en Lissabon. De AEP heeft een European Master of

e spreken in de vaktaal van vandaag ook niet

Science in PNI ontwikkeld, die sinds 2006 aan de universiteit van

meer over ‘verouderen’, maar noemen het life-

Gerona, Spanje gedoceerd wordt, en vanaf 2009 tevens in Graz,

extension of zelfs anti-aging (alsof dat biologisch

Oostenrijk. Het artikel verscheen eerder in Van Nature (2007, nr. 5).

mogelijk zou zijn!). Een beter begrip is in elk geval: ‘the art of

aging’, de kunst succesvol te verouderen. We bedoelen daarmee twee dingen: meer levensjaren en meer levenskwaliteit. Bij

Allostatische regulatiemechanismen zorgen voor:

navraag blijkt vooral het laatste van belang te zijn. En daarmee

▶▶beschikbaarheid van energie

infarct, maar vooral de angst langzaam weg te kwijnen. Het

▶▶beschikbaarheid van voldoende zuurstof (pO2)

wordt niet alleen bedoeld het vermijden van een plotseling hart-

▶▶beschikbaarheid van ATP

gevoel, niet meer mee te kunnen, (lichamelijk en/of geestelijk)

▶▶ aanwezigheid van de juiste pH

af te takelen, bedlegerig te worden, aangewezen te zijn op de

▶▶ een goed functionerende thermoregulatie

hulp van andere, vaak onbekende mensen. In dit artikel wordt

▶▶ beschikken over een uitgebalanceerde vloeistof- en mineraal-

ingegaan op de samenhang tussen gezondheid (een goed func-

stofregulatie

tionerend immuunsysteem) en veranderingen in de darmflora,

▶▶ het genieten van regelmatige kangaroo-care (sensueel huidcon-

▶▶Gezond zijn betekent onder andere dat het immuunsysteem

Ons lichaam beschikt over talloze mechanismen om

typisch voor de verouderende mens.

tact)

zijn taken vervult, en in staat is:

▶▶antigenen uit te schakelen,

▶▶lichaamseigen en lichaamsvreemd goed te

onderscheiden en zo pseudo-auto-immunolo-

gische ziektebeelden te vermijden,

▶▶overvloedig celmateriaal op te ruimen in het

lichaam, bijvoorbeeld na letsel of binnen het

deze allostatische regulatoren weefsel-

“De kolonisatie en translocatie van pathogenen als Clostridium dificile neemt toe”

kader van de normale celturnover.

en situatiespecifiek optimaal te

laten functioneren. Voorbeelden van

‘weefselspecifiek’: de hersenen hebben per gram gewicht en per uur vele malen meer zuurstof nodig dan de spieren; de pH in

de colon is verschillend van de pH in het duodenum.

Voorbeelden van ‘situatiespecificiteit’: een kuitspier

Niet gezond zijn is een situatie waarbinnen allostatische regu-

verbruikt méér energie bij het lopen dan tijdens de slaap; de

leringsmechanismen niet of niet voldoende ingrijpen. Als die

lichaamstemperatuur hangt (mede) af van de mate van stress.

situatie optreedt, kan het voor een goede gezondheid belang-

Als deze regulatiemechanismen niet meer in staat zijn hun

rijke oscilleren (voortdurend heen en weer bewegen) tussen

taak optimaal te vervullen, spreken we van allostatische

homeostase en allostase, met het daaruit resulterende proces

overbelasting. Dit nemen we klinisch waar als ontsteking.

van adaptatie, niet voldoende plaatsvinden.

DE NATUUR ALS BASIS

Essential Organics

RMULE, GO

ED E

NAME SPEC

voedingssupplementen

RMULE, GO

de natuurlijke basis voor een gezond en vitaal leven! Al ruim 30 jaar. Essential Organics® staat voor: • natuurlijk • groente- en fruitextracten voor een goede opname • kwaliteit Essential Organics is een kwaliteitsproduct van: Santesa B.V., Postbus 112, 1380 AC Weesp, info@essentialorganics.nl

anti-aging immuunsysteem Immuunsysteem

6-2011

immuunsysteem met toename van het infectierisico.

Ontsteking gaat altijd gepaard met een veranderde

activeringstoestand van het immuunsysteem. De belangrijke

Polymorfkernige neutrofiele granulocyten (PKN)

als er een situatie ontstaat waarbij het immuunsysteem te veel

(niet-specifiek) behoren te reageren. PKN zijn in staat tot

vraag is nu: vertoont de algehele mens een ontstekingsbeeld

In de hiervoor geschetste situatie zijn het de PKN die als eerste

onder stress raakt? Of anders geformuleerd:

migratie naar het getroffen darmgebied, tot adhesie aan en

2 3

Zijn er indicatoren/parameters, die erop wijzen dat het im-

fagocytose van het antigen en productie van vrije radicalen (reactive oxygen species = ROS), die voor vernietiging van het

muunsysteem van oudere mensen overbelast is/raakt, c.q. minder efficiënt functioneert?

antigen zorgen.

Kunnen we, en zo ja hoe, invloed uitoefenen op die primai-

Juist de activiteit van deze PKN neemt met het stijgen van de

re, c.q. secundaire overbelastingssituatie en,

leeftijd dramatisch af. Een aantal mechanismen spelen daarbij

leidt dit tot vermindering van ontstekingsziektes bij ouderen

een rol:

▶▶ Vermindering van chemotaxis Voor dit centrale proces is

en daardoor tot een verbetering van gezondheid en levens-

kwaliteit, eventueel zelfs tot een hogere levensverwachting?

influx van calcium van essentieel belang, het zorgt namelijk voor het activeren van een specifieke actine-polymerase, die

Veranderingen in het immuunsysteem boven de zestig jaar

veranderingen aan het celskelet van de PKN bewerkstelligt. Het gevolg van onvoldoende calciuminflux is een afname

Het menselijk immuunsysteem bestaat uit twee

van de expressie van de receptor die verantwoordelijk is voor

complementaire gedeelten: het aangeboren en het verworven

chemotaxis.3 Juist bij ouderen zien we een minder effectieve

immuunsysteem. Het eerste is minder efficiënt, maar

calcium-homeostase.

▶▶Vermindering van de productie van vrije radicalen (ROS)

reageert sneller, het tweede duidelijk langzamer, maar uiterst specifiek. Juist de ervaringen (antigencontacten) die een mens

Het oxidatieve molecuul dat de cel zelf kan genereren is het su-

gedurende zijn leven opdoet via acties van het verworven,

peroxide O2*-. Zuurstof wordt omgezet in dit superoxideanion

adaptatieve en specifieke immuunsysteem, leiden tot een

met een membraancomplex dat vrije elektronen produceert

situatie. Rond de afloop van de adolescentie zijn we, tenminste

pentosefosfaatcyclus. Dit proces verloopt bij ouderen minder

gezonde, niet hyper- en/of hyporeactieve immunologische

met behulp van NADPH. NADPH ontstaat uit de oxidatieve

als we voldoende langdurig borstvoeding hebben gekregen,

efficiënt, waardoor er minder O2*- en vervolgens minder H 2O2

immuun tegen de meeste pathogenen uit onze omgeving.

wordt aangemaakt. Juist die twee radicaalvormen zijn verant-

Naarmate deze adaptieve tak van het immuunsysteem meer

woordelijk voor het afbreken van bacteriën en virussen.4

▶▶Signaaltransductie Ook PKN moeten geïnformeerd worden!

gelegenheid krijgt sterk te worden, registreert men dan

Onderzoek van Braga et al. maakt duidelijk, dat vooral de

ook minder infectieziektebeelden en minder allergieën. Zo

reactie op stimuli als Candida albicans minder optimaal verloopt

neemt de waarschijnlijkheid, allergisch te reageren, af met

de hoeveelheid microbencontacten van de moeder tijdens de

naarmate de mens ouder wordt. Zo blijken PKN bij personen

zwangerschap en het jonge kind tijdens de vroege groeiperiode.

ouder dan tachtig jaar, nagenoeg niet meer op candida te reageren. Overgroei van candida kan het gevolg zijn.5

Het percentage allergieën neemt lineair af met de diversiteit van dieren op een boerderij!1

Macrofagen (MF)

Veranderingen aan het aangeboren immuunsysteem Het aangeboren immuunsysteem is

voornamelijk gelokaliseerd in gebieden,

waar antigencontacten gemakkelijk en dus hoofdzakelijk plaatsvinden: de huid en de

“Macrofagen zijn de schakel tussen aangeboren en verworven immuunsysteem”

slijmvliezen (mucosa) van de longen en vooral

Principieel behoren macrofagen opgevat te

worden als een schakel tussen het aangeboren en verworven immuunsysteem. Via de

productie van tumornecrosefactor-alfa (TNF-α) zijn macrofagen in staat (onafhankelijk van activatie via cytokines) lichaamsvreemd

materiaal als tumorcellen en virussen aan te

van de darm. Hier acteren een aantal celtypes, die tot het

vallen en te vernietigen. Juist dit proces verloopt bij ouderen

antigenen reageren, zoals de polymorfkernige neutrofiele

lipopolysacchariden (LPS) leverde een verminderde tot geheel

aangeboren immuunsysteem behoren en dus a-specifiek tegen

minder effectief. In-vitrostimulering van macrofagen met

granulocyten (PKN), de macrofagen (MF) en de natuurlijke

afwezige celrespons op. Ook de productie van ROS kan wel

killercellen (NK).

met 75 % verminderd zijn.6 ROS is onlosmakelijk verbonden

Naarmate de mens ouder wordt, neemt de doorbloeding van de

met processen als afbraak en presentatie van antigenen met

keratineproteïnes vermindert. Ook de slijmvliezen van longen

door een aantal auteurs een vooral ‘niet adequate’ reactie van

huid af, die daardoor droger en dunner wordt. De synthese van

navolgend opstarten van de T- en B-celcascade. Evenzo wordt

en spijsverteringskanaal drogen meer uit (de vraag is of dit een

de macrofagen beschreven, met overproductie van cytokines

fysiologische wet is, of het gevolg is van gedrag), waardoor er

als IL-1 en IL-6. IL-6 is mede verantwoordelijk voor afbraak van

een toename van permeabiliteit kan worden geregistreerd.

spierproteïnen in geval van ziekte. Koppelen we dit aan het

Adhesie van een aantal, voor een symbiotische darm

gegeven, dat volgens de literatuur verouderen per definitie al

belangrijke bacteriën als bifidobacteriën neemt af,2 waardoor

een situatie van sarcopenie (zie kader) betekent, dan gaat elke

kolonisatie en translocatie van facultatieve pathogenen als

ziekte bij ouderen gepaard met een extra verlies van spiermassa,

Clostridium difficile toeneemt. Ook toxines kunnen via atrofie

met alle consequenties van dien.

van de epitheliale barrière eerder de bloedbaan bereiken, vooral als de darmpassage van de voedselbrij langzamer

Natuurlijke killercellen (NK)

verloopt (constipatie). Deze situatie betekent activering van het

De belangrijkste taak van NK is het opsporen van tumorcellen

anti-aging immuunsysteem en van cellen die geïnfecteerd zijn met

virussen. Naarmate mensen ouder worden, neemt het aantal NK toe, vooral die NK, die tot het CD56+-fenotype behoren. We weten

dat dit de zogenoemde rijpe NK zijn, en juist de rijpe NK representeren de cytotoxische subgroep van de NK. Alle onderzoekers

zijn het er over eens: de toename van de niet-specifieke activiteit via NK is een

“De toename van de niet-specifieke activiteit via NK is een compensatie voor het verlies van functie van het verworven immuunsysteem”

compensatie voor het verlies van functie van

lijn. Bovendien zetten ze de macrofagen tot

meer activiteit aan. De T H2-lijn daarentegen is verantwoordelijk voor de productie van de

cytokines IL-3, IL-4, IL-6 en IL-12. Zij promoten de functie van de B-cellen.

In de loop van het verouderingsproces zien we minder cellen behorende bij de T H1-

lijn, terwijl de T H2-lijn absoluut en relatief

toeneemt.4 Het quotiënt T H1/T H2 wordt dus

het verworven (T- en B-celafhankelijke) immuunsysteem.3

steeds kleiner. Dit heeft twee zeer belangrijke consequenties: 1

Het verworven immuunsysteem: T-cellen en B-cellen

Aantallen, verdeling onder de subgroepen en activiteit van de

Aantal en activiteit van B-cellen neemt nauwelijks af gedu-

rende het verouderingsproces. Wel zien we een verschuiving binnen de productie van antilichamen: IgA en IgG nemen

verschillende populaties van T-cellen veranderen in de loop

zelfs toe, terwijl IgM niet verandert. Binnen de IgG-lijn is

van het leven. Het verwerven van de specifieke immuniteit

het alleen de subgroep IgG4 die minder wordt: dit bete-

vindt hoofdzakelijk plaats vóór de puberteit. Het specifieke

kent een verminderde afweer tegen parasieten, terwijl het

orgaan waarbinnen rijping (maturatie) van onrijpe T-cellen

toenemen van de overige IgG-klassen juist duidt op een

plaatsvindt, is de thymus. Juist dit orgaan neemt qua volume

versterking van de immunologische reactie tegen bacteriën

en activiteit drastisch af na de puberteit. Dit betekent, dat

vervangen van T-lymfocyten, die bij een infectieziekte te gronde gegaan zijn, in de loop van het leven steeds moeilijker verloopt. Dit verklaart ook het beeld, dat bij onderzoek onder ouderen

en virussen.

De totale verschuiving van T H1 naar T H2 betekent wel, dat

er toename van chronisch-degeneratieve ziektebeelden op-

treedt en vooral de afweer tegen tumoren drastisch afneemt.

zichtbaar wordt: gezonde ouderen hebben minder T-cellen dan

Dit laatste wordt deels gecompenseerd door de toename van

gezonde jonge mensen, en ouderen die in de loop van hun leven

vaker ziek waren, hebben duidelijk minder T-cellen dan hun leeftijdgenoten die meestal gezond waren.

NK-cellen.

Ook binnen de groep van de B-cellen kunnen we twee

subgroepen onderscheiden: B1 en B2 (CD5+, dan wel CD5-).

Zonder al te gedetailleerd te willen ingaan op subgroepen zoals

Hun taakverdeling is als volgt: B1 is verantwoordelijk voor

te kijken naar een aantal leeftijdsafhankelijke verschuivingen

antilichamen, B2 voor de productie van antilichamen tegen

cytotoxische en supressorcellen (CD8+), is het van groter belang

de productie van natuurlijke antilichaampjes en auto-

binnen de groep van de T-helpercellen (CD4+):

exogene antigenen. Verouderen betekent een toename van

▶▶Het totale aantal neemt niet af, maar de verhouding tussen

B-activiteit, en daarmee een afname van verdedigingsca-

onrijpe en rijpe cellen verschuift van rijpe naar onrijpe cellen

paciteit tegen binnendringende bacteriën en virussen. Dit

(oorzaak: thymus). Gevolg: minder T-celactiviteit.

wordt slechts gedeeltelijk gecompenseerd door een toename

▶▶De expressie van de receptor van IL-2 vermindert dramatisch;

van IgG1, IgG2, IgG3 en IgA.

dit betekent dat de immunologische cascade minder snel en

Darmflora

efficiënt reageert. Dit geldt overigens ook voor de cytotoxische CD8+-cellen.

Hieruit blijkt dat er meer dan voldoende indicatoren en

volgende op: de T H1-cellen, die IL-2, IL-10 en gamma-interferon

oudere mensen overbelast is/raakt, c.q. minder efficiënt

▶▶ Kijken we naar de subpopulaties T H1 en T H2, dan valt het

parameters zijn die erop wijzen dat het immuunsysteem van

produceren, activeren voornamelijk de cytotoxische (CD8+) cel-

functioneert. Tot nu toe werd nog niet expliciet over de darm

Intermezzo Onderzoek naar de gevolgen van

Ons immuunsysteem valt of

en sensibiliteit (minder produc-

op dat het beeld van een PEM-

ondervoeding, met name van ei-

staat met voldoende proteïne!

tie van cytokines als IL-2); het

patiënt en dat, wat bij ouderen

wit, toont steeds weer de dra-

Chandra stelt anatomische en

B-celsysteem lijdt duidelijk min-

geconstateerd wordt, erg veel op

matische gevolgen van de zoge-

functionele veranderingen vast

der onder eiwitgebrek! Maar ook

elkaar lijken. Toeval? Een aantal

noemde PEM (protein and energy

van de thymus, de milt, de hoe-

een verminderde fagocytose en

gegevens doet de vraag rijzen,

malnutrition) voor het immuun-

veelheid immuunglobulinen en

een onderontwikkeld comple-

wat in dit geval ‘de kip’ en wat

systeem aan (zie o.a. 7,8). In een

de kwaliteit van de darmmuco-

mentsysteem worden toege-

‘het ei’ is. Een uitvoerig artikel

dergelijke situatie wordt met

sa bij PEM-patiënten.8 Bijzonder

schreven aan PEM.

in Ernährungbericht 2000 gaat in

name een gebrek aan micro-

dramatisch wordt het beeld bij

Tevens zien we dat proteïnede-

op het feit dat circa 60 % van de

nutriënten (vitaminen, spoor-

patiënten met eetstoornissen

ficiëntie specifiek ook barrières

ziekenhuispatiënten ouder dan

elementen, mineraalstoffen en

(o.a. anorexia en boulimia nervo-

(epitheliale en bloed-hersenbar-

zeventig, een gebrek aan ener-

bepaalde aminozuren, vooral

sa). Kijken we specifiek naar de

rière) hyperpermeabel kunnen

gie en proteïne (PEM dus) heeft.10

cysteïne) geconstateerd. De ei-

verschillende compartimenten

maken.9 Dit fenomeen kan bij-

Fuller wijst er dus terecht op, dat

witdeficiëntie heeft tevens di-

van het immuunsysteem, dan

dragen tot een overbelasting

het alleen maar toedienen van

recte gevolgen voor primaire

valt op, dat in de eerste plaats

van het darmimmuunsysteem en

pro- en/of prebiotica zonder be-

en secundaire lymfatische en

het T-lymfocytaire systeem be-

complicaties als centrale chro-

strijding van PEM een bodemlo-

dus immunologische organen.

ïnvloed wordt qua aantal cellen

nische vermoeidheid. Het valt

ze put is.3

6-2011

gesproken. Impliciet natuurlijk wel, want het is bekend, dat

een optimale combinatie van pro- en prebioticum het

in de darm gelokaliseerd is. Een overbelasting van het

bij ouderen te herstellen. Onderzoek toont aan, dat dit

80 % van de functionele capaciteit van het immuunsysteem

leeftijdsafhankelijk verstoorde evenwicht van de darmflora

darmimmuunsysteem (gut associated lymphoid tissue = GALT)

binnen enige weken (zes tot acht) met behulp van een pro-

en prebioticum inderdaad mogelijk is. Opvallend is echter

heeft consequenties voor onze totale gezondheidsstatus. De

ook, dat de darmflora vrij snel weer aan kwaliteit verliest als

veranderde immunologische status bij ouderen (en vooral bij zieke ouderen) werpt dus dringend de vraag op naar

figuur 1 De ontwikkeling van de darmflora, afhankelijk van het levensstadium

veranderingen van de darmflora.

Vele andere wetenschappers zijn het er over eens, dat de

darmflora zich gedurende het leven als volgt ontwikkelt (zie

referenties, o.a. 1,11-20): 1

De infantiele darmflora bestaat, als alles goed gaat, hoofd-

Deze darmflora behoort de eerste levensmaanden (0 - min. 8

E.coli + Streptococcus

6 Lactobaccilus

maanden) te domineren.

bacteriespecies, typisch voor de volwassen darmflora.

2 Geboorte

Gaandeweg ontwikkelt zich de diversiteit en de veelvoud aan Storingen zijn in de eerste plaats het gevolg van onnodig ge-

Clostridium

Baby

Borstvoeding stopt

Kind

Volwassen

Senior

bruik van antibiotica, van halogenen (fluor, chloor) en van

toxische zware metalen. Een antibioticakuur kan circa 99 %

gestopt wordt met suppleren. Na zes weken was er van het

van de darmflora vernietigen. De gevolgen zijn minimaal

positieve effect van de therapie nog maar 50 % over; toch nog

een dysbiose, maar kunnen ook een selectieve overgroei tot

steeds duidelijk meer dan vóór het begin van

gevolg hebben (bijvoorbeeld van candidaspe4

Bifidobacterium

zorgen dat facultatief pathogenen niet veel kans krijgen.

Bacteroïdes

zakelijk uit bifidobacteriën, sterke zuurvormers die ervoor

cies of Clostridium diff.).

Naarmate de mens ouder wordt, valt een

verandering van de darmflora op (hierover zijn alle bovengenoemde auteurs het eens) in de richting van méér pathologie: posi-

tieve darmbewoners verdwijnen, facultatief pathogene en pathologische species krijgen

“In het algemeen 25 moet een probioticum 20 gevoed ondersteund en 15 een worden met 10 14 prebioticum.” 125

langzaam de overhand (zie figuur 1).

de behandeling.21 Maar er is dus meer nodig

dan alleen maar het toedienen van een ‘pro- en prebioticum voor ouderen’.

Optimale suppletie De optimale suppletie voor ouderen bestaat uit: ▶▶ Een optimaal probioticum (bifidobacteriën en lactobacillen)

Bacteroïdes

▶10▶0Een optimaal prebioticum (FOS en inuline)

Bifidobacterium

0-9op de 10-19 20-29 30-39voedingsvorm, 40-49 50-59 die 60-69 80-89 ▶▶Dit basis van een PEM70-79 uitsluit. Van>9 0

Duidelijk is, dat vooral de groep van de bifidobacteriën en de

Leeftijd

E.coli + Streptococcus principieel belang is hierbij de keuze van het proteïnesupple-

anaerobe bacteriën afneemt in de loop van het leven, terwijl

6ment: dit behoort op basis van weiproteïne te zijn. Aanvanke-

enterobacteriën toenemen.11,12,14 Het ene is deels het gevolg van

Lactobaccilus

het andere: de sterke zuurvormers worden minder en daardoor

4lijk circa 50 gram/dag, later circa 30 - 40 g/d

Clostridium

krijgen bacteriën die minder zuurresistent zijn (zoals Clostridium

▶▶Een multivitamine-mineralenpreparaat met vooral voldoende

ook meestal ‘Clostridium difficile associated diarrhea’ (CDAD) (zie

stopt ▶▶Voldoende glutathion (circa 200 mg/dag) om de verschuiving

2 foliumzuur (> 700 mcg) Geboorte Baby

difficile) de kans zich uit te breiden. Diarree bij ouderen is dan afbeelding 2).

Borstvoeding

Kind

Volwassen

Senior

van T H1 naar T H2 ongedaan te maken. Hierbij helpt ook het

proteïnesupplement, mits juist gekozen.

Kunnen we de darmflora van ouderen optimaliseren? Niets ligt meer voor de hand dan met behulp van specifieke

figuur 2 Clostridium difficile als oorzaak van diarree neemt toe met de leeftijd.

preparaten (probiotica) te proberen de darmflora van ouderen

weer in balans te brengen. Een goed samengesteld probioticum voor ouderen bestaat in de eerste plaats uit bifidobacteriën.

Echter niet alle bifidobacteriën lopen even dramatisch terug

bij het ouder worden.11 Met name Bifidobacterium bifidum, B. lactis

en B. brevis moeten worden gesuppleerd. Deze stammen ageren specifiek tegen Clostridium diff. en klebsiëllastammen, die in de

flora van ouderen vermeerderd worden aangetroffen. Daarnaast

behoort het probioticum lactobacillen te bevatten met een

specifiek effect op het immuunsysteem (bijvoorbeeld Lactobacillus

0-9

casei) en stammen die een duidelijke competitie met Clostridium

10-19

20-29

30-39

40-49

50-59

difficile aangaan, zoals Lactobacillus plantarum. In het algemeen

moet een probioticum ondersteund en gevoed worden met een

60-69

70-79

80-89 >9 0 Leeftijd

prebioticum (zie kader ‘prebiotica’).

Verschillende onderzoeken van Gill maken duidelijk, hoe de

Wat kan ver wacht worden van pro- en prebioticasuppletie?

het behandelen met onder andere Bifidobacterium lactis.22,23,24 Zijn

humorale en cellulaire immuniteit van ouderen verandert door onderzoek toont de volgende adaptaties:

Het doel van suppletie is om door het toedienen van

▶▶Toename van T4-helpercellen

anti-aging immuunsysteem

6-2011

▶▶Toename van geactiveerde T-lymfocyten

juist ook van het immuunsysteem. Het toedienen van

▶▶Toename van fagocytose bij macrofagen en neutrofylen (PKN)

is denken en handelen binnen het kader van ‘pathogenese’.

▶▶Toename van NK-cellen

▶▶Toename van tumorcellyse door NK-cellen

Gibson tot slot beschrijft in een goede review talloze nuttige

effecten op het immuunsysteem. Eén zin uit zijn tekst is van centraal belang:21

antibiotica, hoe nuttig ook in sommige omstandigheden, Het wordt tijd dit, waar mogelijk, te vervangen door

‘salutogenetisch’ denken. In het denken en handelen van artsen

en therapeuten horen de (oudere) mens en zijn defensiesystemen centraal te staan. En niet het pathogeen (antigen), dat ten koste van de vernietiging van de evolutionair gegroeide verdediging

Conclusie We moeten, vooral bij ouderen, zo veel mogelijk weg van

het toedienen van slechts symptomatisch functionerende

antibiotica dat gevolgen heeft voor de regeneratieve capaciteit,

van de Homo sapiens, onder alle omstandigheden dient te worden uitgeroeid. � referenties www.ata.nl/verhaal/verouderen

Prebiotica Een prebioticum is gedefinieerd

prebioticum te halen. Eén van

Talloze koolhydraatverbindingen

(FOS) op.

als: ‘nagenoeg niet-verteerbare

de belangrijkste voordelen is de

beantwoorden aan de definitie

Laboratoriumtesten op meer dan

voedingsingrediënten met posi-

productie van zogenaamde kor-

van een prebioticum, maar niet

vierhonderd stammen met deze

tieve effecten op de gezondheid

teketenvetzuren (KKV, als azijn-,

elk prebioticum wordt door elke

prebiotica tonen aan dat juist

van de gastheer/-vrouw door

propion- en boterzuur) hebben

bacteriesoort als lievelingsmaal-

de gewenste stammen (bifido-

hun stimulerende invloed op de

direct invloed op de bouw- en

tijd geaccepteerd. De keus van

bacteriën en lactobacillen) wor-

groei of de activatie van één of

de energiestofwisseling van de

de bacteriestammen heeft dus

den gestimuleerd, zonder dat

meer stammen van gezondheids-

enterocyten, die de epitheellaag

dwingende consequenties voor

gelijktijdig andere (pathogene)

bevorderende micro-organismen

van de darm vormen. Een gebrek

het bijbehorende prebioticum.

stammen, ervan profiteren.21 Dat

in de darm. Symbiose is dan het

aan deze KKV veroorzaakt dan

Prebiotica zijn dus niet univer-

laatste is van essentieel belang,

gevolg.’

ook atrofie van de epitheellaag,

seel bruikbaar. Het onderzoek

omdat anders de combinatie

De zinsnede ‘nagenoeg niet-ver-

met als gevolg epitheelafvlak-

van Gibson (2003) levert een uit-

pro- en prebiotica geen verande-

teerbaar’ heeft overigens met de

king en een verminderde resorp-

voerig overzicht over zinvolle

ring kan bewerkstelligen in de

mens, maar zeker niet met de

tiecapaciteit voor talloze nutri-

combinaties.21 Zijn onderzoek

door ouderdom verschoven ver-

bacteriën te maken! Deze bac-

ënten. Het kan eveneens leiden

naar een optimaal prebioticum

houdingen binnen de darmflora!

teriën zijn namelijk wel degelijk

tot hyperpermeabiliteit en trans-

levert een combinatie van inu-

in staat hun voordeel uit een

locatie van darmbacteriën.

line en fructo-oligosaccharides

anti-aging ayurveda Ayurveda en anti-aging

Beschouwing over de kunst van het gezond ouder worden Ayurveda is de leer of wetenschap van het leven: Veda betekent “kennis, leer of wetenschap’” en Ayur verwijst naar “leven, of lang leven”. Dat laatste impliceert dat Ayurveda zich als wetenschap in haar geheel op ‘anti-aging’ richt, maar wellicht vanuit andere motieven dan in een moderne westerse benadering gehanteerd worden. Ayurveda is in beginsel een wetenschap in een spiritueel kader of raamwerk, zoals met veel van de klassieke wetenschappen het geval was.

eze manier van wetenschap bedrijven komt uit een periode van voor de strikte scheiding van spiritualiteit en wetenschap. Een lang en gezond leven werd in de klassieke

Ayurveda werken toch in het licht geplaatst van een uiteindelijk spiritueel doel: het vervullen van je levenstaak- met genot en de middelen die daarvoor nodig zijn – om uiteindelijk spirituele verlichting of bevrijding te bereiken. Men ging er vanuit dat dit doel makkelijker bereikt kon worden in een lichaam en met een geest die beiden in balans zijn, en relatief gezond zijn. Vanuit deze spirituele ‘hogere’ doelstelling heeft Ayurveda echter zeer concrete en tastbare strategieën overgeleverd, waar het de fysieke verzorging van het lichaam en tegengaan van (vroegtijdige) veroudering betreft. In wezen gaat Ayurveda daar nog een stap verder en zegt dat in het zorgen voor een

gende transport factor in dit alles, dus voor opname – maar ook voor

goed en niet te snel verouderend lichaam, een sleutel te vinden is voor

afvoer van de afvalstoffen, is de Vata Dosha verantwoordelijk. ‘Vata’

wat men ‘spirituele verlichting’ zou kunnen noemen. Dat is deels te

komt van het woord ‘Vahini’ dat letterlijk ‘transport’ impliceert. Vata

wijten aan de visie van Ayurveda dat het lichaam als microkosmos een

wordt dan ook wel de ‘koning van de Doshas’ genoemd, en is dat nog

afspiegeling van het gehele universum als macrokosmos is.

eens extra wat betreft anti-aging: niet alleen is Vata verantwoordelijk voor trasnport en afvoer in het lichaam, maar ook heerst deze Dosha

Anti-aging via balans in de Doshas

over de periode van de ouderdom van mensen. Kapha helpt bij de op-

Ons lichaam bestaat uit weefsels, die in Ayurveda ‘Dhatus’ heten. Dat

bouwfase (baby en jeugd), Pitta bij de actiefase van mensen (volwas-

woord komt van het werkwoord ‘Dharana’, hetgeen ‘in stand hou-

senheid), en Vata bij de afbouwfase (seniorenleeftijd). Extra zorg voor

den’ betekent. Dat verwijst opnieuw naar een – ook modern – aspect

Vata Dosha gaat dus hand in hand met wat men in moderne termino-

van anti-aging. Volgens Ayurveda helpen de Dhatus bij het in stand

logie als anti-aging aan zou duiden – in de meest brede, maar ook zeer

houden – op een kwalitatief hoogwaardige manier – van ons body-

diepgaande zin van het woord.

mind complex. Maar dat kunnen zij niet alleen bewerkstelligen: daardie drie principes waar men Ayurveda zo goed van kent: Vata, Pitta

Zorg voor Vata Dosha – de kunst van het ouder worden

en Kapha. Vaak worden deze termen gebruikt om de constitutie van

Om ‘beter oud te worden’, d.w.z. oud te worden zonder te vroegtijdig

mensen te typeren: is iemand een Vata-, Pitta- of Kapha-type? Of de

aan kwaliteit van lichaamsweefsels, en zowel lichamelijke als gees-

termen komen terug in producten die helpen een bepaalde Dosha of

telijke veerkracht in te boeten, is een voortdurende en all-round zorg

Dosha-type meer in balans te zijn. Bijvoorbeeld Vata-, Pitta- of Kapha-

voor Vata Dosha van essentieel belang voor ieder persoon – volgens

thee, of bodylotion, of lichaamsolie, etcetera. Maar eigenlijk zijn de

Ayurveda. Een van de beste manieren om Vata Dosha in balans te hou-

Doshas – wanneer zij in het lichaam in balans zijn – de ‘managers’ van

den is door middel van het voorzien in goede oliën en vetten, iets wat

alles wat er aangevoerd, verteerd, geabsorbeerd en weer afgescheiden

in het moderne leven van heden vaak op een secundaire of zelfs zwaar

wordt. Dat is een uiterst intelligent proces, en hoe goed en adequaat

verwaarloosde positie terecht is gekomen. Ayurveda is daar echter

dat gebeurt, bepaalt mede hoe oud wij – onze weefsels – kunnen wor-

voordturend op gericht, zowel inwendig als uitwendig – en dit geldt

den, in goede gezondheid. Vandaar dat in Ayurveda de zorg voor de

voor iedereen: Vata-, Pitta- of Kapha-type. Inwendig in te nemen vet-

drie Doshas centraal staat, net zo centraal als de plaats die de drie

ten dienen het lichaam en haar weefsels langdurig te ondersteunen:

Doshas in het maagdarmkanaal innemen. Volgens Ayurveda hebben

dat betekent dat zij minimaal dienen te oxideren. Wanneer men vet-

deze drie ‘intelligente managers’ namelijk hun hoofdzetel in het maag-

ten onder deze voorwaarde wil kunnen verhitten, blijven er volgens

darmkanaal: Kapha in de maag, Pitta in de dunne darm, Vata in de

Ayurveda maar een paar varianten over. Dat zijn: ghee, dierlijk vet –

dikke darm. Daar zorgen zij – samen met Agni, het spijsverteringsvuur

met name mergvet, sesamolie en kokosnootolie. De meeste andere

ofwel metabolisme – voor een adequate inname, doorvoer, vertering,

plantaardige oliën oxideren bij verhitting te snel en zijn daarom niet

absorptie en assimilatie van alles wat wij eten en anderszins innemen

geschikt voor consumptie in die vorm. Vanuit Europese benadering

(ook emoties, indrukken, gedachten, en ervaringen). Voor de bewe-

kan men stellen dat er een enkele olie is, die ook bij eenmalige verhit-

voor zijn ook goed functionerende Doshas van beland. De Doshas zijn

6-2011

ting weinig oxidatie met zich mee brengt, en derhalve ook geschikt is

met de mogelijke veroudering die er op andere niveaus in het body-

voor inwendige consumptie na verhitting. Het voorbeeld bij uitstek

mind systeem kan optreden. Een stabiele en goed verzorgde Vata

hiervan is koud geperste – liefst biologische – olijfolie (dus geen ver-

Dosha in de dikke darm leidt volgens Ayurveda niet alleen tot meer

werkte, of chemisch onttrokken olie). Gebruik van juiste en hoog-

stabiliteit en duurzaamheid van het lichaam en haar weefsels, maar

waardige vetten zijn ook vanuit moderne optiek nu een bewezen,

ook tot meer stabiliteit en veerkracht in de geest van iemand. Dit

zeer belangrijke factor bij anti-aging. Naast de kwaliteit van de olie

is een van de redenen waarom ook in Yoga zeer veel aandacht gaat

(minimale oxidatie is essentieel, oxidatie leidt namelijk tot versnelde

naar stabiliteit van het bekkengebied: bekkengebied én de dikke darm

‘aging’ op lichamelijk, cellulair niveau), speelt mee dat olie op vele ni-

daarin zijn het gebied bij uitstek van Vata Dosha. Een stabiel bekken-

veaus helpt om Vata Dosha te balanceren. In die laatste zin wordt olie

gebied kan leiden tot meer rust in de geest, en meer rust in de geest

in Ayurveda ook veelvuldig extern ingezet, middels medicinaal bereide

is verbonden met minder stress. Minder stress (en dus een meer even-

oliën. Daarbij wordt meestal sesamolie – een uiterst stabiele olie bij

wichtige Vata Dosha) leiden tot minder voortijdige veroudering. Een

verhitting – ingezet, maar ook koskosnootolie wordt gebruikt, en wor-

op ‘anti-stress’ gerichte leefstijl en dieet vormen daarom belangrijke

den dergelijke oliën bovendien bereid met kruiden die in zichzelf vaak

ingrediënten van een allround ‘anti-aging’ strategie. Ayurveda kent

sterke anti-oxidanten herbergen, waardoor het uiteindelijke ‘anti-

veel richtlijnen en tips op het gebied van leefstijl en dieet, die ook –

aging’ effect op de weefsels nog grondiger wordt. Deze lijn – goede en

of misschien juist vooral – in de moderne tijd zeer effectief kunnen

hoogwaardige vetten plus anti-oxidantrijke kruiden – wordt ook aan-

zijn bij het tegen gaan van vroegtijdige veroudering. Daarover is ook in hedendaagse Ayurveda boeken en cursussen veel nuttige informa-

gehouden bij, en is de basis van ayurvedische cosmetica.

tie te verkrijgen. Zorg voor de dikke darm kan op ayurvedisch medici-

Zorg voor de dikke darm als ‘anti-aging’ strategie

naal gebied ook ondersteund worden door therapeutische klisma’s –

Daar Vata Dosha haar hoofdzetel in de dikke darm heeft, en van daar-

meestal bestaand uit kruidenaftreksels met medicinale ayurvedische

uit ook een grote invloed uitoefent op allerlei dynamische processen

oliën. Een belangrijk ingrediënt is hier Dashamoola: een kruidenmeng-

in het lichaam, is de staat van de dikke darm dus direct verbonden

sel van ’tien wortels’, hetgeen het ook letterlijk betekent.

Rasayana: krachtige antioxidant supplementen Olie is een ‘rasa’: iets wat er voor zorgt dat weefsels sappig en zacht blijven. Vata Dosha – opgebouwd uit de elementen ruimte en lucht – kan daardoor, bij onevenredige toename van deze Dosha in het lichaam, de lichaamsweefsels te droog maken, zoals ook lucht droog is. Ayurveda kent naast de oliën ook een aantal andere remedies of supplementen die als zodanig – op weefselniveau en op cellulair niveau – helpen bij het vochtig, sappig en zacht houden van lichaam (en geest). Een aantal van deze kruiden of remedies worden daarom in Ayurveda aangeduid met de term Rasayana – ‘sappig-houders’: en het sappig houden van weefsels en cellen is wederom in moderne termen een zeer gerichte anti-aging strategie. Deze specifieke remedies zorgen er – volgens Ayurveda – voor, dat wij – en onze cellen – ook op hogere leeftijd ‘sappig genoeg’ blijven. Daarbij helpt dat ‘sappig genoeg’ alleen als daar een hoogwaardige sappigheid mee geïmpliceerd wordt. In moderne termen hebben we het dan wederom over weefsels en cellen waarin de oxidatie laag is. Veel van deze Rasayana

Enkelvoudige kruiden:

zijn in de recente decennia ook onderzocht binnen de modern wetenschappelijke parameters, en daaruit blijkt dat dergelijke ayurvedische

▶▶ Amalaki – Emblica officinalis

Rasayana kruiden en remedies vaak zeer rijk zijn aan antioxidanten,

▶▶ Ashwagandha – Withania somnifera

en bovendien vaak kruiden of ingrediënten bevatten die in goede zin

▶▶ Bibithaki – Terminalia belarica

‘olieachtig’ van karakter zijn, op grodn waarvan ze de eerder genoem-

▶▶ Haritaki – Terminalia chebula

de sappigheid en zachtheid van weefsels en cellen langdurig kunnen

▶▶ Guduchi – Tinospora cordifolia

ondersteunen. Hieronder volgen een aantal voorbeelden van derge-

▶▶ Gugullu – Commiphora mukkul

lijke Rasayana:

▶▶ Shatavari – Asparagus racemosus ▶▶ Shilajit –mineraal asfalt

Tot besluit

▶▶ Vasaka – Adhatoda zeylanica

Ayurveda is een wetenschap die al eeuwenlang bezig is een bijdrage

▶▶ Niruri – Phyllanthus niruri

te leveren aan het voorkomen van ‘vroegtijdige veroudering’ van li-

▶▶ Brahmi – Bacopa monnieri (of Centella asiatica)

chaam en geest. Ayurveda kent daarbij allerlei methoden en tech-

▶▶ Arjuna – Terminalia arjuna

nieken – van de inzet van kruiden en voeding tot en met antistress

▶▶ Ashoka – Saraca indica

therapie en meditatie – die in moderne terminologie vrij direct als ‘an-

▶▶ Yasthi madhu – Glycyrrhiza glabra

ti-aging’ strategieën geclassificeerd zouden kunnen worden. In dit artikel is met de name de rol van een gebalanceerde Vata Dosha en haar

Complexpreparaten:

hoofdzetel, de dikke darm, als aandachtspunt naar voren geschoven.

▶▶ Chyavanprash

Daarbij is er bijzondere aandacht geschonken aan de belangrijke rol

▶▶ Brahma rasayana

van goede oliën en vetten, een aspect dat ook in moderne opvattin-

▶▶ Trifala churna

gen over ‘anti-aging’ – terecht – zeer veel aandacht krijgt. �

Multi voor jong en oud > orthica staat voor een advies op maat. De vele multi’s van orthica sluiten goed aan bij de behoeftes van uw cliënt. met trots presenteren we dan ook onze nieuwste multi voor mannen, in het bijzonder voor de man met een kinderwens: multi 4 men. Hiermee biedt orthica u een compleet assortiment multi’s dat uw advies van preconceptie tot 65 + ondersteunt. kijk voor een compleet overzicht op www.orthica.nl

er is nog zoveel mogelijk

Bewezen werking bij acute letsels en ontsteking aan het bewegingsapparaat, voor patiënten vanaf 2 jaar

Heel Biologische Geneesmiddelen B.V., Tel. + 31 115-563200, info@heelbv.nl, www.heelbv.nl, www.heel.com, www.traumeel.com

kort congresverslag

joos t meeusen

6-2011

Zin en onzin van voedingssuppletie in medische praktijk en sport NNG-symposium vond op 17 november plaats in het Corpus congres centrum van Leiden

Voor de tweede maal organiseerde het Nederlands nutraceutisch genootschap (NNG) een symposium dat de rol van voeding in de geneeskundige praktijk kritisch evalueert. Een kenmerk van dit symposium is dat supplementen hier ernstig genomen worden, en niet a priori afgedaan worden als ‘wetenschappelijke nonsense’. De toon blijft evenwel voorzichtig. mensen komt een eiwitinname van < 0,8 g/

hoogde de microcirculatie in de huid en

kg vaak voor, wat per definitie ondervoeding

verbeterde de hydratatie, dichtheid en dik-

is! Studies met eiwitsuppletie (samen met

te van de huid.

Epigenetische effecten van voeding op de gezondheid

training) geven alsnog niet de verhoopte

De eerste spreekster, dr. biomed. wetensch.

fragiele mensen, de groep die ze het meeste

Vitamine K doet meer dan u denkt!

Wilma Steegenga (Wageningen), belichtte de

kan gebruiken. Beweging lijkt vooralsnog het

Wereldautoriteit ‘K’, Cees Vermeer

rol van voeding in de epigenetica. ‘Er is veel

belangrijkst te zijn.

(Maastricht), stelde dat het belang van

resultaten. Mogelijk heeft het wel nut bij

wetenschappelijk onderzoek dat het belang

vitamine K verder gaat dan de botten. K2

van epigenetica aantoont’, vertelde ze. Ze

Probiotica, zin of onzin?

heeft het voordeel omdat het sneller in

gaf een introductie over gewone genetica

De darm is uitermate gevoelig voor stress.

circulatie wordt gebracht dan K1.

vooraleer ze tot het begrip epigenetica kon

Prof. em. Louis Akkermans schetste een

Ook voor hart- en vaatziekten zijn er

komen: overerving van eigenschappen die

plaatje via welke keten van reacties stress

bemoedigende resultaten: volgens een

niet via het DNA verloopt. DNA-methylatie is

de darmbarrière en de darmflora beïnvloedt.

bevolkingsstudie beschermt K2 (en niet

daar maar een voorbeeld van.

Probiotica beschermen mogelijk de darmen

K1) tegen hart- en vaatziekten, met een

DNA-methylatie kan verklaren waarom

tegen stress. Bij muizen verbeterden twee

risicoverlaging van 50 % bij een hoge inname.

een eeneiige tweeling verschillen vertonen

stammen de darmintegriteit bij stress,

Voor kanker zijn er ook gunstige relaties,

op hun vijftigste, ondanks de genetische

maar een andere stam dan weer niet. Ander

weeral enkel voor K2, met een sterker effect

gelijkheid. Bij een bekend muizenexperiment

fascinerend onderzoek gaf aan dat probiotica

bij fatale (uitgezaaid) kanker. Toch zeer

is gebleken dat extra foliumzuur en vitamine

ook bescherming bieden tegen oxidatieve

opmerkelijke resultaten voor een nutriënt

B12 de vachtkleur deden veranderen, omdat

stress.

waarvan we in het beste geval 50 µg (K2) uit

die twee vitaminen nodig zijn voor de

Voor aanbevelingen bij mensen is het nog

de voeding halen.

methylatiereactie.

erg vroeg. Bij IBS zijn er tegenstrijdige

Tot slot draait de recentste hype van K2 rond

DNA-methylatie is beïnvloedbaar is door

resultaten, hoewel er globaal een licht

het energiemetabolisme: een mogelijke rol in

omgevingsfactoren: voeding, beweging,

positief effect lijkt. Vraagtekens zijn nog

de gewichtsafname.

stress, alcohol, uv-straling enzovoort.

welke stammen precies werkzaam zijn,

Vooral tijdens de zwangerschap kan dit

maar voor prof. Akkermans is het nu al

Vitamine D in topspor t

van belang zijn. Immers veranderingen aan

verantwoord om probiotica bij patiënten uit

Tekorten aan vitamine D zijn schering

het methylatiepatroon lijken maar traag te

te testen. De huisarts kan dan samen met de

en inslag. De belangrijkste bron aan

gebeuren. DNA-methylatie kan ook negatieve

patiënt naar een bepaalde stam zoeken.

vitamine D is zonlicht. Dr. Marco Mensink

gevolgen hebben, bv. door het uitschakelen

Tot slot vermeldde hij ook het potentieel

(Wageningen) stelde dat een tekort aan

van bepaalde genen kunnen kankers zich

van probiotica bij immuniteit van sporters:

vitamine D spierzwakte kan veroorzaken.

sneller gaan ontwikkelen.

een Brits onderzoek stelde vermindering van

Studies illustreren dat extra vitamine D de

luchtwegeninfecties vast bij een roeiteam.

spiersterkte kan verhogen.

Sarcopenie

Vitamine D-aanbevelingen zitten thans in de

Dr. fysiother. Lex Verdijk liet een doorsnede

The beauty from within

lift: dagelijkse hoeveelheden werden recent

zien van zijn bovenbeen, en vergeleek die

Dr. rer. Nat. Nicola Gerlach stelde haar

verhoogd van 200 I.U. naar 600 - 800 I.U. tot

met het bovenbeen van een 81-jarige. Op die

onderzoeksresultaten voor van de effecten

zelfs 1000 I.U. De richtlijnen gelden vooral

laatste was minder spiermassa zichtbaar, en

van drie supplementen op de huid voor:

voor groepen die weinig in contact komen

meer onderhuids vet- en bindweefsel. Oudere

groenetheepoeder (~ 1 liter groene thee),

met zonlicht.

mensen verliezen veel spiermass, met vele

vlaszaad of een welbepaald fruit- en

Van een ergogeen vitamine D-effect zijn er

negatieve gevolgen op hun dagelijkse leven.

groente-extract.

geen goede bewijzen. Wel moeten tekorten

Lex Verdijk benadrukte het belang van een

▶▶ Groene thee verbeterde de huidhydrata-

gecorrigeerd worden (plasma-25(0H)-D

goede voeding in combinatie met beweging.

tie, de huidbarrière (minder waterverlies),

minstens 75 nmol/L). Opmerkelijk is dat vele

Oudere mensen bewegen minder en gaan

huidgevoeligheid en elasticiteit. Ook de

atleten hieraan niet voldoen, typisch bij

daardoor sneller spiermassa verliezen.

bloedstroom in de huid en de zuurstoftoe-

indoorsporten, en maar ook wielrenners uit

Minder spiermassa zorgt tegelijk dat verder

voer verbeterde. De huid werd ook minder

Frankrijk!

spierverlies sneller verloopt!

gevoelig voor uv.

Kunnen eiwitsupplementen helpen om

▶▶ Vlaszaad verminderde huidgevoeligheid,

spiermassa te voorkomen? Inname van

waterverlies en schilfering, en leidde tot

voldoende eiwitten is zeker belangrijk. Bij fragiele en vooral geïnstitutionaliseerde oude

een gladdere huid. ▶▶ Het concentraat van groenten en fruit ver-

Meer info http://www.nngsymposium.nl/

kort congresverslag

joos t meeusen

6-2011

14e Voedings- en gezondheidscongres 18 – 19 november 2011 Heizel, Brussel Prof. dr. Francis Heller (UCL, Brussel) gaf

is. De belangrijkste enkelvoudige maatregel

tip – prof. Clyde Williams (Loughborough)

een overzicht van het recentste vitamine

is gewichtscontrole. Gewichtscontrole

toonde ons de onderzoeksresultaten hier

D-nieuws. Vitamine D is belangrijk, ten

impliceert: gezond eten. Niet te veel vetten,

omtrent – is om koolhydraten met lage

eerste omdat vitamine D-receptoren in

en niet te veel koolhydraten, maar ook de

glycemische index te eten. Hierdoor gaat het

talloze weefsels aanwezig zijn, en ten tweede

juiste vetten (olijfolie, omega-3) en de juiste

lichaam sneller naar de vetten grijpen als

omdat vitamine D-tekorten vaak voorkomen.

koolhydraten (lage glycemische index). Een

energiebron, en gaan de glycogeenvoorraden

Suppletiestudies geven echter niet de

beetje alcohol mag, en een kopje koffie is ook

langer mee. Hetzelfde principe is zeer

verhoopte resultaten bij hart- en vaatziekten,

gunstig. Tot slot vermeldde prof. Jean-Paul

interessant om te vermageren.

maar voor behoud van de botstevigheid is

Thissen (UCL) nog een studie waaruit bleek

Prof. Philippe Legrand nuanceerde het beeld

vitamine D-suppletie wel gerechtvaardigd.

dat lifestyle-interventie beter werkt dan het

van de verzadigde vetzuren, verguisd zoals

Prof. dr. Jeroen Raes (Brussel) belichtte

geneesmiddel metformine, en dat de effecten

ze zijn. Verzadigde vetzuren hebben ook

het concept metagenomics. Metagenomics

na 10 jaar nog steeds zichtbaar zijn!

essentiële functies. In feite is het enkel

analyseert alle genomen die aanwezig zijn

Vezels hebben uitgebreide

palmitinezuur (C16) waarvoor het meest

in een ecologisch systeem. Toegepast op

gezondheidseffecten, zo stelde Vicky De

opgelet moet worden. Andere vetzuren

onze darmmicrobiota – ook een ecologisch

Preter (Leuven). Uiteraard zijn ze nodig

zijn veel minder een probleem bij een

systeem met ca. 1500 soorten bacteriën –

voor een gezonde darmtransit, en voor een

evenwichtig dieet [ook suikers worden

vond zijn onderzoeksgroep dat er grosso

gezonde darmmicrobiota. Maar vezels zijn

omgezet naar vetten].

modo drie enterotypes bestaan, dit wil

ook gunstig in de preventie van overgewicht,

Uiteraard eten we er te veel van, maar dat

zeggen drie microbiotische mengsels van

hart- en vaatziekten, en mogelijk van

neemt niet weg dat we minimum 12 % van

dominante darmbacteriën. Volgende stap is

darmkanker.

onze energie uit verzadigde vetzuren moeten

klinische relevante van deze enterotypen te

Hoe kun je de energievoorraden in je

halen. Minder is dus niet beter.

achterhalen.

lichaam beter verspreiden tijdens een lange

Zoals diabetes vandaag dood en vernieling

fysieke inspanning? Ten eerste moeten de

zaait: in die context mogen we gerust stellen

glycogeenreserves (lever, spieren) aangevuld

dat diabetes voor drie kwart te vermijden

worden door koolhydraten te eten. Een goede

Meer info http://www.voedingscongres.be/

...dan bent u bij ons aan het juiste adres! De New Health Academy biedt opleidingen aan die zich onderscheiden op het gebied van persoonlijkheidsontwikkeling, biofysische geneeskunde, voedingswetenschappen, traditionele Chinenese geneeskunde en informatie- & energetische geneeskunde.

Toe aan een volgende stap in uw leerproces?

Onze eerstvolgende opleidingen: start op 7 jan 2012 METAMedicine Health coach De emotionele oorzaken bij lichamelijke klachten en symptomen zijn te achterhalen. Deze opleiding biedt u de mogelijkheid om dieper inzicht in de onderliggende oorzaken te krijgen en dit inzicht ook in de praktijk toe te kunnen passen. start op 7 jan 2012 Energetic Coach & Counseler Een compleet nieuwe benadering van coachen & counselen, maar het belangrijkste is misschien wel de passie en bezieling waarmee deze opleiding wordt gegeven. Nieuw; de energetische aspecten van NLP technieken. 9 januari 2012 NES miHealth training Gratis trainingsdag om de NES miHealth in te leren zetten bij fysieke klachten en overige beperkingen. Bovendien kunt u het effect van de behandelingen ook nog eens uitproberen op basis van een niet goed geld terug actie. start op 27 jan 2012 Chinese kruidengeneeskunde Bent u als TCM behandelaar toe aan uitbreiding van uw behandelarsenaal? Dan is deze tweejarige opleiding een waardevolle aanvulling voor meer armslag in uw behandelmogelijkheden.

Meer informatie en een uitgebreid overzicht van ons aanbod vindt u op onze website: www.newhealthacademy.eu 52

We hadden in de AOV natuurlijke lijn al 40 producten en nu zijn er weer 22 bij gekomen. En in 2012 gaan we hiermee door! Alle producten van AOV zullen omgezet worden naar deze natuurlijke vorm. Niet alleen van buiten, maar ook van binnen zijn deze voedingssupplementen veranderd; ze zijn 100% natuurlijk, zonder enige kunstmatige toevoeging. Dat betekent dat u dezelfde AOV producten kunt

natuurlijke voedingssupplementen

blijven gebruiken, soms in exact dezelfde samenstelling maar vaak in een betere samenstelling dan u gewend was; namelijk met de meest natuurlijke ingrediĂŤnten zonder hulpstoffen. Wilt u meer weten over AOV natuurlijke voedingssupplementen? Neem dan contact met ons op per e-mail: info@aov.nl of telefoon: 036 546 09 20.

analyse Verdamping van natuurlijke essentiële oliën H a r m e n R ijp k e m a | Al eeuwen gebruikt de mens geuren voor woonruimtes. Geuren beïnvloeden stemming, gedrag en emoties bij mens en dier. Verdamping van oliën zuivert de omgevingslucht en laat onaangename geurtjes verdwijnen. Bovendien heeft verdamping een duidelijk positief effect bij luchtwegaandoeningen vanwege de ontstekingsremmende en slijmoplossende werking. Steeds meer wetenschappelijk onderbouwde studies worden gepubliceerd over de grote voordelen van essentiële oliën.

De toepassingsmogelijkheden voor verdamping van essentiële ol-

tandartspraktijk en verbetert duidelijk de stemming.4 Ook in een

iën variëren van eenvoudige verdamping thuis tot allerlei medische

studie door het Institut für medizinische Psychologie van de Ludwig-

toepassingen; zoals een vermindering van besmettingsgevaar in een

Maximilians Universität te München werd de werking van sinaasappel-

wachtruimte, beïnvloeding van de groepsdynamiek in een psychia-

en lavendelolie placebogecontrolleerd onderzocht (onderzoek bij

trische setting en vitalisering van patiënten in kuuroorden. De laat-

oudere mensen met een gemiddelde leeftijd van 80 jaar met een

ste jaren wordt dit ervaringsgebruik steeds meer ondersteund met

verminderd reukvermogen). Er kon aangetoond worden dat beide

wetenschappelijke studies. Daarbij stapelt het bewijs zich op dat

geuren een aantoonbaar positieve werking hadden op depressie,

geuren van essentiële oliën noodzakelijk zijn om gezond en produc-

welbevinden en slaapkwaliteit. In alle drie de gevallen konden

tief te blijven. Een voorbeeld is een onderzoek in het natuurpark

significante verbeteringen aangetoond worden in vergelijking met de

Paneveggio in de Dolomieten in Noord-Italië. Door het gezonde kli-

placebo.5

maat in het park is er een kuuroord ontstaan voor patiënten met longproblemen. Maar ook mensen met huidproblemen, arteriosclero-

Zuivering en desinfectering van ruimtes

se, hart- en herseninfarcten worden hier positief beïnvloedt. De gen-

Oliën zijn ideaal om de lucht binnenshuis te desinfecteren. Pibiri heeft

ezende werking van deze bergachtige streek is voor een groot deel

dat duidelijk aangetoond in haar studie.6 Natuurlijke geuren zijn veel

terug te voeren op het hoge percentage essentiële olie in de lucht dat

doeltreffender dan de synthetisch samengestelde desinfecterende

afgegeven wordt door de naaldbomen in het park. De meest voorko-

middelen op basis van formaldehyde: de effectieve concentraties

mende bestanddelen, voornamelijk terpenen en esters, laten zich in

zijn veel lager, er zijn geen toxicologische problemen, er is geen

zulke hoge percentages meten dat men gemakkelijk kan spreken van

schade aan materiaal door agressieve gassen en, zeer belangrijk, er

‘begeuring’.1

treedt geen resistentie op tegen ziekmakende microben. Dat is niet alleen belangrijk in de zorg, maar ook in de energiezuinige huizen

‘Vrij van geur ’ is een illusie

van tegenwoordig (passiefhuis). Die worden niet meer met open

Een totaal andere visie propageren belangengroepen voor mensen

ramen en deuren gelucht, maar via gesloten systemen. Zoals bij alle

met o.a. allergische en astmatische aandoeningen: zij eisen een

beluchtingssystemen vindt ook hier in de loop van de tijd besmetting

volledige ‘geurloze’ omgeving in alle openbare gebouwen. Ook meer

met microben plaats. Een beluchting met essentiële oliën kan dat

en meer overheidsinstanties neigen naar die mening. Wat hierbij

voorkomen, maar meer onderzoek moet hier nog plaatsvinden.

niet betrokken wordt, is het feit dat in de natuur helemaal geen geurloosheid bestaat. Alles geurt – wij zelf, onze levensmiddelen,

Natuurlijk, ‘natuurlijk’ en synthetisch

tuinen, bossen, de zee ... Onderzoek toont aan dat een technisch

Essentiële oliën zijn kostbaar en moeten daarom gericht en bewust

gecreëerde ‘geurloosheid’ tot sterke onbehaaglijke gevoelens leidt.2

ingezet worden. Daartegenover staat de grote stroom synthetisch

Wij hebben geuren nodig. Een ‘geurloze’ ruimte werkt precies als

samengestelde geurstoffen die overal terug te vinden zijn. Ook

een ‘geluidsloze’ ruimte en een ruimte zonder licht: we voelen ons

cosmetica loopt over van synthetische geurstoffen en zelfs onze

afgesneden van onze zintuigen, en we voelen ons gedesoriënteerd

voedingsmiddelen kunnen schijnbaar niet meer verkocht worden

en soms zelfs duizelig. Het kan te maken hebben met het feit dat

zonder toegevoegde synthetische aroma’s. Zelfs als er ‘natuurlijke

essentiële oliën onder andere dienen ter activering en optimalisering

geurstof’ op de verpakking staat, is het dat vaak niet. Volgens

van onze lichaamsfuncties, maar dat ze ook voor ons welbevinden

EU-regels mogen ook zogenaamde enzymatische of bacterieel

belangrijk zijn.

geproduceerde aroma’s/geurstoffen ‘natuurlijk’ heten. Maar in de natuur komen die stoffen helemaal niet voor: de enzymatische

Studies: essentiële oliën zorgen voor ons welbevinden

reacties of de bacteriële productie in destilleerkolven van de

Veel bestanddelen van essentiële oliën activeren onze

Mogelijke bijproducten uit dit proces kunnen ook in het eindproduct

feromoonreceptoren.3 Ook kleine concentraties essentiële oliën in de

terechtkomen. De gevolgen voor de gezondheid op lange termijn

lucht kunnen invloed op onze stemming hebben. Onderzoek geeft een

zijn bij synthetische geurstoffen nog lang niet onderzocht. Vooral

mogelijke verklaring voor het feit dat de geur van citrusvruchten (in

de wisselwerkingen van de verschillende stoffen bij elkaar is nog

het bijzonder grapefruit) zo opmonterend werkt. En nog een ander

onbekend.

inzicht wordt door dit onderzoek ondersteund: grote mensenmassa’s,

Werkingen en bijwerkingen van natuurlijke essentiële oliën zijn al

zoals in shoppingcentra en luchthavens, zijn beter te verdragen door

lange tijd bekend en berusten ook op honderden jaren ervaring. Zo

‘begeuring’ met natuurlijke essentiële oliën.

kunnen we met zekerheid zeggen dat de regelmatig in de media

Een soortgelijk resultaat blijkt uit een studie van de medische

opduikende alarmmeldingen over de vermeende giftige inhoudsstoffen

faculteit van de universiteit van Wenen uit 2005: verdamping van

van essentiële oliën (limoneen, eugenol, coumarin ...) alleen maar

sinaasappel en lavendelolie reduceert angsten van patiënten in de

gebakken lucht is.

geurstofindustrie zijn niet identiek aan de processen in de plant.

6-2011

Volatile organic compounds

Vooral de ‘begeuring’ van openbare ruimtes wil men zoveel mogelijk

Schadelijke stoffen in de lucht wordt gemeten aan zogenaamde

verbieden. Hiertoe worden ziekenhuizen, dokterspraktijken, officiële

VOC’s (volatile organic compounds, vluchtige organische verbindingen).

instanties, luchthavens, stations, bioscopen, hotels en restaurants

Hiertoe horen bijvoorbeeld benzinedampen en dampen van

gerekend. De wens om de toestroom van geuren te beperken is

oplosmiddelen. Maar ook de geuren van essentiële oliën worden

begrijpelijk. De langdurige gevolgen van het aantal synthetische

hiertoe gerekend. Vele VOC’s, zoals benzoldampen, zijn ongezond

stoffen is nauwelijks in te schatten.

en zelfs deels giftig en kankerbevorderend. Grenswaarden zouden

Helaas gaan overheidsinstanties zeer technocratisch te werk. Door

ons tegen gezondheidsschade moeten beschermen, maar geuren

gebrek aan contact met de praktijk komen de essentiële oliën snel

van essentiële oliën zijn volledig onschadelijk, zolang ze maar niet

in het zichtveld van de overheid: het zijn zeer complexe stoffen,

in zeer hoge doseringen ingezet worden. Bij concentraties zoals we

moeilijk te begrijpen, te veel ongetemde natuur en daarom potentieel

die bij verdamping in huis en praktijk toepassen, zijn allergieën of

gevaarlijk. Risico’s kunnen niet uitgesloten worden. Daarom moeten

soortgelijke reacties door essentiële oliën bijna volledig uitgesloten.7

gebruikers daarvoor beschermd worden. Duizenden jaren ervaring

Echter de overheid differentieert bij VOC echter niet. Schadelijke

telt daarbij niet meer. Een voorbeeld is sinaasappelolie. Het gebruik

en onschadelijke stoffen worden op een grote hoop gegooid. De

daarvan wordt afgeraden, een advies dat gebaseerd is op een al lang

grenswaarden die de overheid stelt, worden bepaald op deze totale

achterhaalde indeling in allergiemogelijke stoffen. In dit geval gaat het om limoneen, de belangrijkste stof in sinaasappelolie. Andere redenen om de olie af te raden, zijn onderzoeken waarbij overdosering werd gebruikt en waarbij de geur onverdraaglijk was. Het voorbeeld laat de absurditeit zien van de totale situatie: als verdamping wordt sinaasappelolie afgeraden, maar als toevoeging aan cosmetische producten en levensmiddelen is het toelaatbaar.

De geurstof industrie De geurstofindustrie heeft zich met de overheid en andere instanties verbonden: er worden resultaten gepubliceerd dat de synthetische stoffen ongevaarlijk zijn. En die grote vuist van de industrie kon tot vandaag verhinderen dat alle inhoudsstoffen op de verpakking aangegeven moeten worden: volgens cosmeticarichtlijnen hoeven toegevoegde stoffen als drager voor geurstoffen of als oplosmiddel niet te worden aangegeven en dus dan ook niet als bestanddeel gelden. Vele andere producten – bv. geurkaarsen, geuroliën en VOC-concentratie (tVOC). In een Duits onderzoek naar de lucht

lampenoliën met voornamelijk synthetische bestanddelen – hoeven

in schoolruimtes zijn die tVOC-waarden veel te hoog. In sommige

volgens de INCI-richtlijnen hun inhoudsstoffen vaak helemaal niet

gevallen zijn liefst 104 verschillende stoffen gevonden. De bron van die

melden.

stoffen is verrassend (of misschien ook wel niet): meer dan 75 % van de totale waarde is afkomstig van de leerlingen zelf (werkmateriaal,

Conclusie

cosmetica, wasmiddelen, stofwisselingsproducten) en van de

Natuurlijke essentiële oliën zijn zeer goed bruikbaar als

gebruikte schoonmaakmiddelen in de school. De rest is afkomstig van

verdampingsmogelijkheid. Het belast ons lichaam niet en het komt

het schoolgebouw (muren, vloeren, meubels ...) en minder dan 10 %

onze gezondheid en welbevinden ten goede.

van buiten door het straatverkeer. Harmen Rijpkema is medisch antropoloog en aromatherapeut Foto’s: met dank aan Chi International bv

Wanneer men een ruimte wil ‘begeuren’ met essentiële oliën, worden doorgaans concentraties gebruikt die net boven de geurdrempel

literatuur 1. Tonidandel, L. et al – SPME in the detection of BioVOC’s: Monitoring the Paneveggio Natural Park. Reporter Europe (Sigma-Aldrich) 2008; 31: 8-10 2. Kempski, D. von – Olfaktorische Behaglichkeit – ein neuer Ansatz für die empfundene Raumluftqualität. KL Luft- und Kältetechnik 2/2003, Hüthig Verlag, Heidelberg 3. Shirokova, E. et al – The human vomeronasal type-1 receptor family – detection of volatiles and cAMP signaling in HeLa/Olf cells. The FASEB Journal mei 2008: 1416-1425 4. Lehrner, J. et al – Ambient odors of orange and lavender reduce anxiety and improve mood in a dental office. Physiology & Behavior 2005; 86: 92-95 5. Eidt, J. – Der Einfluss etherischer Öle auf die Stimmung, das Schlafverhalten und die Lungenfunktion von älteren Menschen. Vergleich von Lavendel- und Orangenduft in einer placebokontrollierten Studie 6. Pibiri, M.-C. – Indoor air purification and ventilation systems sanitation with essential oils. The International Journal of Aromatherapy 2006; 16: 149-153 7. Meyer, U. – Verträglichkeit natürlicher ätherischer Öle bei ausgewiesenen Duftstoff-Mix-Allergikern. Der Merkurstab – Fachzeitschrift für Anthroposophische Medizin 1/2004

liggen. Met andere woorden: de geur is te ruiken. Maar de totale VOC in de lucht wordt daardoor niet verhoogd. In tegendeel, we hebben de ervaring dat vele essentiële oliën een zuiverende invloed hebben op de binnenlucht. Blijkbaar zijn essentiële oliën in staat schadelijke stoffen in de lucht te neutraliseren.

De zienswijze van overheidsinstanties Er zijn veel initiatieven om de inzet van geurstoffen te beperken.

Arts Therapeut Apotheker presenteert

BC2012

24 mei | de Expohal, Houten www.ata/atabc.nl 55

onderzoek Een exploratieve multicenterstudie

Het effect van bioresonantietherapie op de kwaliteit van leven Een eerdere versie van dit artikel verscheen in het Jaarboek Integrale Geneeskunde (Marseille et al., 2010)

In een 12 maanden durende exploratieve multicenterstudie werd het effect onderzocht van bioresonantietherapie (BT) op de kwaliteit van leven van patiënten. De gemiddelde kwaliteit van leven van de met BT behandelde proefpersonen steeg in de loop van de 12 maanden met gemiddeld 20 %. De kwaliteit van leven steeg significant onder meer bij proefpersonen met chronische vermoeidheid, allergische aandoeningen, maag- en darmziekten, huidziekten en aandoeningen van het bewegingsapparaat. In hoeverre dit positieve effect aan de bioresonantietherapie te danken was, zal in beter gecontroleerd vervolgonderzoek met meer proefpersonen aangetoond moeten worden.

e aanleiding tot deze 12 maanden durende

apparaat. De patiënt wordt via hand- en voetelektroden met het

(2007) van de firma Twillmed te Harderwijk aan

van de elektronische circuits van het toestel. Het apparaat heeft

exploratieve multicenterstudie was een verzoek

apparaat verbonden en maakt dus als het ware onderdeel uit

een inversschakeling waardoor het in staat is disharmonische

onderzoeksbureau Soffos te Rijen om een onderzoek in te stellen naar de werkzaamheid van bioresonantietherapie (BT) met het

trillingen van de patiënt 180° in fase te verschuiven.

zogenaamde BICOM2000®-apparaat van de firma Regumed. De

In aansluiting op de BT werden leefstijl- en voedingsadviezen

firma Twillmed distribueert voor Nederland dit apparaat. Drie

gegeven. Soms werden nog aanvullende behandelmethoden

deelonderzoeken lieten al enkele voorlopige resultaten zien van

gebruikt.

de behandeling na 3 resp. 6 en 12 maanden (Soffos, 2008).

Het doel van deze studie is patiënten, behandelaars, artsen en verzekeraars nader te informeren over het bestaan en de

BT is een behandelmethode die werkt met zogenaamde

mogelijke werkzaamheid van BT. Volgens behandelaars is BT

biofotonen en vooral wordt toegepast bij patiënten met

in veel gevallen werkzaam. De weinige beschikbare literatuur

chronische aandoeningen en klachten. Biofotonen zijn

kan dit oordeel tot nu toe echter bevestigen noch ontkennen.

lichtdeeltjes die door alle levende organismen (mensen, dieren,

Verslagen van gedegen werkzaamheidsonderzoek zijn ons

planten) worden uitgezonden. Met zeer gevoelige apparatuur

niet bekend. Vermeldenswaard is een pilotstudie onder 15

kan deze biofotonen-emissie worden gemeten. Naarmate

gezonde patiënten. Dit onderzoek liet zien dat een enkele BT-

de patiënt ongezonder is, is het gemeten emissiespectrum

behandeling al tot een coherenter emissiespectrum kan leiden

chaotischer en naarmate de patiënt gezonder is, is het spectrum

(Wijk van et al, 2008).

coherenter. Behandeling met BT beoogt het ‘chaotische’

Het onderzoek werd uitgevoerd door medewerkers van

emissiespectrum van de patiënt coherenter te maken. Hierbij

onderzoeksbureau Soffos te Rijen.

wordt de patiënt aangesloten op een apparaat dat elektronische informatie uitzendt; vervolgens gaat deze informatie

Methode

elektromagnetische trillingen binnen het lichaam waardoor

praktische bezwaren niet gekozen voor een design

via resonantie een interactie aan met de pathologische

Voor deze exploratieve multicenterstudie werd wegens

het emissiespectrum coherenter wordt (Westerman, 2006). In

met officiële controlegroepen en daaraan gekoppelde

deze studie gebeurt dat met het hierboven genoemde BICOM-

randomisatieprocedures. De behandeling werd verricht in

6-2011

RAND-36-vragenlijst (Van der Zee et al, 1993). De lijst kent

tabel 1 Enkele prognostische patiëntkenmerken

een data-analysemodel, waarbij op basis van de antwoorden BT-proefpersonen N = 138

Gezonde proefpersonen N = 32

% vrouwen

66 %*

63 %

% mannen

31 %*

37 %

samenwonend

73 %*

84 %

alleenwonend

20 %*

gem. opleidingsniveau** 4,0

per respondent een KvL-score wordt bepaald. De score wordt

uitgedrukt in een schaal lopend van 0 (totaal ‘ongezond’) tot 100

(volledig ‘gezond’). Elke proefpersoon vulde in principe viermaal de RAND-36 in: de eerste maal voorafgaand aan de intake en

vervolgens na 3 resp. 6 en 12 maanden ongeacht de duur van de

behandelperiode. Elke proefpersoon kreeg de vier vragenlijsten per periode steeds ruim van te voren toegestuurd. Wie de

3,5

desbetreffende lijst na twee weken niet had geretourneerd,

* Een aantal BT proefpersonen heeft het geslacht niet ingevuld op de vragenlijst, om die reden is het percentage man+vrouw < 100%. Hetzelfde geldt voor de percentages samen- en alleenwonenden. ** Voor het opleidingsniveau werd een 5-puntsschaal toegepast: 1 = basisonderwijs, 2 = VMBO, 3 = HAVO/ VWO, 4 = MBO en 5 = HBO/ WO. Met behulp van deze schaal werd het (statistisch strikt genomen niet toegestane) gemiddelde opleidingsniveau bepaald.

ontving een reminder met opnieuw een blancovragenlijst.

Deelnemers die de vragenlijst terug zonden, maakten kans op een staatslot.

In aanvulling op de KvL-lijst werden nog enkele extra vragen

negen bioresonantiepraktijken door evenzoveel behandelaars.

gesteld over de sociale status van de patiënt en het vertrouwen

De behandelaars (twee artsen en zeven therapeuten; drie

dat men had in de reguliere en complementaire zorg. Een andere

mannen en zes vrouwen) kwamen uit een grotere groep van

vraag betrof de totale duur van de behandelperiode. Ten slotte

vijftien door de firma Twillmed geselecteerde behandelaars.

vroeg men de proefpersoon naar de klachten waarvoor men

In Nederland praktiseren thans ongeveer 300 artsen en

behandeld wilde worden. De klachten werden geïnventariseerd

therapeuten in enigerlei vorm BT.

en volgens NHG-richtlijnen (Rosmalen et al, 1996)

Gedurende de periode 1 april 2007 - 1 augustus 2007 werd de

ondergebracht in 21 categorieën van aandoeningen en klachten

behandelaars gevraagd zo veel mogelijk proefpersonen voor

(zie tabel 1). De proefpersonen konden meerdere aandoeningen

het onderzoek te leveren. Hierbij werd in principe elke nieuwe

opgeven; de aandoeningen (maximaal vijf per persoon) die

patiënt, ongeacht het ziektebeeld, gevraagd aan het onderzoek

men het eerst noemde, werden meegenomen. Daarnaast ondertekenden alle deelnemers een informed consentbrief.

deel te nemen. De uiteindelijke onderzoekspopulatie bestond uit 138 proefpersonen met uiteenlopende aandoeningen en

Alle proefpersonen ontvingen na intake en anamnese een aantal

klachten. Het gemiddeld aantal proefpersonen per deelnemende

BT-behandelingen. Aantal en frequentie van de benodigde

behandelaar bedroeg 15,3 met een spreiding van 5 - 30. De

sessies werden bepaald door de behandelaar in samenspraak

patiënten die niet wilden participeren in het onderzoek werd

met de proefpersoon. De gemiddelde behandelduur per

verder niet gevraagd naar de reden daarvan.

patiënt week daardoor in principe niet af van de gebruikelijke

Als primaire uitkomstmaat werd in dit onderzoek gekozen

behandelduur.

voor de variabele kwaliteit van leven (KvL). Ter meting hiervan

Om een indruk te krijgen van een mogelijke vertekening van

werd gebruik gemaakt van een Nederlandstalige gevalideerde

de scores door ‘normaal’ optredende veranderingen in de

tabel 2 Aantal BT-proefpersonen (N) dat de desbetreffende aandoening rapporteerde alsmede de gemiddelde KvL-scores van de BT-proefpersonen per aandoening bij de intake en na 12 maanden Gemiddelde kwaliteit van leven score (KvL) categorie aandoeningen*

bij de intake

na 12 maanden.

verschil-score

pijn

25,2

75,0

+50,0

koorts

nvt

allergie

64,2

71,4

+7,2

corticosteroid gebruik

nvt

nvt +13,9

infecties algemeen, zonder locatie

54,8

68,7

psychologie

44,2

62,1

+17,9

neurologie

42,4

58.6

+16,2

bloedziekten

nvt

hart- en vaatziekten

59,0

68,0

+9,0

maag- en darmaandoeningen

60,9

72,4

+11,5

aandoeningen van de luchtwegen

52,5

70,3

+17,8 +7,9

urologie

65,5

73,4

SOA

nvt

vrouwenziekten

61,8

71,0

+9,2

huidziekten

67,3

74,8

+7,5

KNO aandoeningen

64,1

65,4

+1,3

oogaandoeningen

nvt

stofwisselingsziekten

80,3

85,0

+4,7

aandoeningen van het bewegingsapparaat

46,2

65,2

+19,0

kanker algemeen, zonder locatie

nvt

overige aandoeningen**

49,3

73,3

+24,0

* Bron van deze reeks aandoeningen: Rosmalen et al, 1996 ** onder overige aandoeningen zijn mensen met chronische vermoeidheid en check-up ondergebracht

en de lichaamseigen geneeskracht

e w u e Ni ie t a r e gen n! e m y enz

De in Innovazym gericht samengestelde combinatie van natuurlijke enzymen en de uitgebalanceerde combinatie met vitaminen, mineralen en Co Q10, activeren het immuunsysteem tot zelfgenezing. Enzymtherapie met Innovazym is daarmee een veilige en natuurlijke behandelvorm. De werking is bovendien wetenschappelijk onderbouwd. Meer weten? Bel 0342-420714 of kijk op www.sanopharm.com * Bron. Medizinische Enzym-Forschungsgesellschaft - Germany

P r i n s H e n d r i k w e g 2 - 3 7 71 A K B a r n e v e l d T 0 3 4 2 - 4 2 0 714 - F 0 3 4 2 - 4 2 0 6 4 6 w w w. s a n o p h a r m . c o m - i n f o@s a n o p h a r m . c o m

onderzoek

6-2011

tabel 3 Aantallen proefpersonen die de vier vragenlijsten invulden en retourneerden en/of voortijdig stopten met de behandeling Aantal proefpersonen dat … oorspronkelijk deelneemde BT-proefpersonen

alle vier de vragenlijsten retourneerde 138

85 (62 %)

14 (44 %)

Gezonde proefpersonen

stopte met de behandeling 22 (16 %)

KvL, werd tegelijkertijd ook bij een groep van 32 gezonde en

Aan het eind van het onderzoek bleken in totaal 22 BT-

een KvL-score bepaald. Zij werden geworven onder relaties

Redenen voor stoppen waren: financiën, verhuizing, overlijden

proefpersonen (16 %) met de behandeling gestopt te zijn.

niet-behandelde proefpersonen de RAND-36 afgenomen en

en het gevoel dat de behandeling niet aan de verwachtingen

van onderzoeksbureau Soffos. De groep is zo veel mogelijk

beantwoordde.

vergelijkbaar gemaakt met de 138 BT-proefpersonen qua leeftijd,

Alleen personen die minder dan drie uur werden behandeld

geslacht, opleidingsniveau en woonomgeving. De 32 gezonde

en toen gestopt zijn, werden in de cijfers meegenomen als

proefpersonen waren tijdens de 12 maanden van het onderzoek

stopper. Proefpersonen die langer dan drie uur zijn behandeld

niet in behandeling bij een reguliere arts, anders dan voor een

en vervolgens zijn gestopt, ontvingen de vervolgvragenlijsten

aandoening die reeds voor de start van het onderzoek chronisch

met het verzoek ze gewoon in te vullen ervan uitgaande dat zij

van aard was. Ter aanvulling werd ook bij een groep van vijf

gewoon behandeld zijn. Zij werden dan ook meegewogen in het

patiënten die niet met BT maar alleen regulier behandeld

uiteindelijke behandelresultaat.

werd, een KvL-score bepaald. Die groep werd geworven via

Naast de stoppers waren er ook proefpersonen die hun

bemiddeling van de Maag Lever Darm Stichting. Verdere

vragenlijsten niet (meer) invulden maar de behandeling

pogingen om reguliere patiënten te verkrijgen bleven zonder

wel hebben voortgezet. ‘Vragenlijst moe-zijn’ is een vaak

succes.

voorkomend probleem bij proefpersonen: gemiddeld 20 %

Met behulp van het data-analyseprogramma SPSS bepaalden de onderzoekers van alle beschikbare parameters, de frequentie,

van de startpopulatie. De reden die proefpersonen voor de

Daarna werd met de gepaarde t-toets vastgesteld of er een

veel werk, ‘het levert niets op’, ‘ik was al binnen het jaar zo ver

vragenlijstmoeheid desgevraagd opgaven, zijn divers zoals te

het gemiddelde en voor zover relevant de standaard-deviatie.

genezen dat ik mij geen patiënt meer voelde’, enz.

significante verandering in de KvL-score was opgetreden.

Ten slotte werd met regressieanalyse bepaald of er een relatie bestond tussen behandelduur en effect.

Bioresonantietherapie en kwaliteit van leven

Resultaten

van de met BT behandelde groep in de loop van de 12 maanden

Uit de cijfers (zie tabel 4) blijkt dat de gemiddelde KvL-score

significant steeg met 20 % (van 60,9 naar 73,2 punten). Voorts

Prognostische factoren

Voor enkele prognostische gegevens van de gezonde en de BT-

daalde de gemiddelde kwaliteit van leven van de gezonde

proefpersonen verwijzen wij naar tabel 1. Enkele dingen die

proefpersonen in dezelfde periode (niet-significant) met 1 % (0,8

hier opvallen zijn de scheve man-vrouwverhouding (ca. twee

punten).

keer zoveel vrouwen als mannen) en de relatief hoge opleiding

Bij de vijf meest frequent gerapporteerde aandoeningen

van de behandelde groep. Die cijfers wijken niet af van wat

werd een significante stijging van de gemiddelde KvL-score

bekend is uit andere studies naar gebruik van complementaire

gemeten (zie tabel 2): andere aandoeningen zoals chronische

behandelingen. De gemiddelde leeftijd van de BT-groep en de

vermoeidheid steeg met 24 punten (48,7 %), allergische

gezonde groep was resp. 35 jaar en 48 jaar.

aandoeningen met 7,2 punten (11,2 %), maag- en darmziekten

Zie tabel 2 voor de lijst aandoeningen en klachten waarvoor

met 11,5 punten (18,9 %), huidziekten met 7,5 punten (11,1 %)

men behandeling zocht. Niet geregistreerd werden zaken als

en aandoeningen van het bewegingsapparaat met 19

klinische voorgeschiedenis, familie-anamnese en eerdere

punten(41,1 %).

andere therapieën.

Wat verder opvalt, is dat er gemiddeld genomen een grote

Participatie proefpersonen

de behandeling, dat in de daaropvolgende 3 maanden het effect

gezondheidswinst wordt behaald in de eerste 3 maanden van

85 van de 138 BT-proefpersonen (62 %) participeerden tot het

nog iets toeneemt en dat het effect in de 6 maanden daarna

eind van het onderzoek en stuurden alle hun toegestuurde

min of meer stabiliseert. Dat betekent dat het effect langer

KvL-vragenlijsten ingevuld retour. Van de groep van 32 gezonde

aanhoudt. Een specifiek voorbeeld daarvan zijn aandoeningen

proefpersonen stuurden 14 personen (44 %) alle vragenlijsten

van het bewegingsapparaat: na 3 maanden was de kwaliteit

retour (zie tabel 3).

van leven voor de 10 proefpersonen die toen hun vragenlijst

tabel 4 Gemiddelde KvL-scores bij de intake en na 12 maanden bij de BT-proefpersonen en bij de niet-behandelde gezonde proefpersonen BT-proefpersonen (n = 85*)

Gezonde proefpersonen (n = 14*)

tijdstip

KvL-score

sd**

KvL-score

bij de intake

60,9

17,6

77,9

9,7

na 12 maanden

73,2

17,7

77,1

9,9

* hier werden alleen die proefpersonen meegenomen die alle vier de vragenlijsten invulden ** sd = standaarddeviatie

111206-Plantina_Adv-Arts & Apotheker-Multi_185x130-lc.indd 1

06-12-11 16:45

Blijf op de hoogte

NaturaFoundation_advertentie_nieuwsbrieven_NL_90x130mm_defLC.indd 1

26-08-11 10:35

onderzoek

6-2011

hadden ingevuld significant met 22,9 punten gestegen. Na 6

daarna min of meer stabiliseert. Bij de niet-behandelde

die op dat moment hun vragenlijst hadden ingevuld. En na 12

met 1 % afgenomen. Wegens het ontbreken van echte controles

gezonde proefpersonen was de KvL na 12 maanden gemiddeld

maanden bedroeg die stijging 18,8 punten voor de 18 patiënten

heeft dit verschil tussen de twee groepen proefpersonen

maanden was de verbetering 19,0 punten (17 proefpersonen).

echter geen toegevoegde betekenis voor de effectiviteit van

De tabellen met de data na 3 en 6 maanden zijn te raadplegen

bioresonantietherapie. Tevens moet aangetekend worden dat

in een eerdere versie van dit artikel (Marseille et al, 2010).

de KvL-score van de BT-groep bij de intake een stuk lager was

Ongewenste nevenwerkingen van BT werden in deze studie niet

dan van de gezonde proefpersonen, respectievelijk 60,9 en 77,9.

geconstateerd.

Dit betekent dat de ruimte voor procentuele verbetering voor

Voor de niet-behandelde gezonde proefpersonen geldt dat hun

de met BT behandelden substantieel groter was, te weten 64 %

kwaliteit van leven gedurende de volledige looptijd van het

tegenover 28 % voor de gezonden.

onderzoek met een daling van 1 % min of meer constant bleef

Een beperking van dit onderzoek is dat het niet echt

(zie tabel 4).

gecontroleerd was. Een goede vergelijking met de groep niet-

figuur 1 Verband tussen de verandering in kwaliteit van leven bij de BT-proefpersonen na 12 maanden en het door de proefpersonen gerapporteerde aantal minuten dat behandeld is.

behandelde gezonde proefpersonen is hier dan ook niet goed mogelijk. Alleen als BT getoetst zou worden aan reguliere

behandelmethoden of eventueel een placebo kan een echte causale relatie tussen therapie en toegenomen gezondheid

Aantal minuten behandeld op t=12 maanden

in beeld komen. De patiënten die met BT behandeld worden zouden in een mogelijk vervolgonderzoek niet alleen

2500

geënquêteerd maar ook gemonitord kunnen worden met

reguliere diagnostische methoden om objectief verbeteringen

2000

te kunnen waarnemen. Het verwerven van een redelijk aantal regulier behandelde proefpersonen is overigens om allerlei

redenen moeilijk te realiseren. In ieder geval toont deze studie

1500

aan dat ook in de complementaire zorg heel wel practice-based

werkzaamheidsonderzoek kan worden gedaan. �

1000

referenties Marseille GJ, Schüsler T, Kramers CW, Schüsler M (2010). Het effect van bioresonantietherapie op de kwaliteit van leven bij patiënten met verschillende aandoeningen en klachten. In: Wijk R van, Aakster CW, Wijk EPA van TIG; Jaarboek Integrale Geneeskunde 2010/2011, Harderwijk: Stichting TIG, p.135-148. Rosmalen CFH et al (1996). Farmacotherapie voor de huisarts, zakboekje. Nederlands Huisartsen Genootschap, Utrecht. Soffos (2008). Vertrouwelijke deelverslagen nr. 1, 2 en 3: de effecten van de BICOM behandeling na 3, 6 en 12 maanden (februari, mei en november 2008), uitg. Onderzoeksbureau Soffos, Rijen. Van der Zee KI, Sanderman R (1993). Het meten van de algemene gezondheidstoestand met de RAND-36, een handleiding. Rijksuniversiteit Groningen. Van Wijk EPA, Van Wijk R, Bajpai R (2008). Quantum Squeezed state analysis of spontaneous ultra-weak photon emission of practitioners of meditation and control subjects. Indian J Exp Biol. p. 345-352. Westerman N (2006). Biofysische geneeskunde, methodiekbeschrijving ABB. Artsenvereniging voor Biofysische Geneeskunde en Bio-informatietherapie, Naarden.

500

0 -20

Verschil gezondheidsscore 12 maanden

Kwaliteit van leven en behandelduur

Auteurs van deze publicatie zijn:

Onderzoeksbureau Soffos te

Uit figuur 1 en uit de correlatiecoëfficiënt van de

M. Schüsler a, C.W. Kramersb, G.J.

Rijen verklaart hierbij dat de

regressieanalyse blijkt dat er geen significant verband

Marseille c en T. Schüslerd

resultaten van dit onderzoek

maanden en het aantal door de BT-proefpersonen aangegeven

(a) dr. Marij Schüsler, apotheker

belanghebbenden werden

en psycholoog i.o., directeur

en worden beïnvloed. De

van onderzoeksbureau Soffos

behandelaars kenden de

te Rijen

patiënten die gevraagd werden

(b) dr. Willem Kramers, arts-

de KvL-vragenlijsten in te vullen

methodoloog, docent aan het

niet. Ook was van te voren niet

aantal minuten dat behandeld is in de 12 maanden uitgezet.

Dutch University College te

bekend wat de aard was van

Vertrouwen in complementaire zorg

Deventer en de Hogeschool

de klachten of aandoeningen

Ten slotte valt op dat de BT-patiënten, blijkens hun antwoorden

Saxion-Next

waarvoor de patiënten zich

meldden. Het onderzoek

wetenschappelijk onderzoeker

werd niet voorgelegd aan een

bij het KNMI

medisch ethische commissie

(d) mr. drs. Taco Schüsler,

omdat de patiënten in vrijheid

econoom en jurist, medewerker

de beslissing namen zich te

Conclusie en discussie

van onderzoeksbureau Soffos

laten behandelen. De enige

De deelnemende proefpersonen ervoeren na de

te Rijen

ingreep vanwege het onderzoek

levenskwaliteit. Die was aan het eind van het onderzoek (na 12

Het onderzoek werd

een vragenlijst in te vullen,

gezamenlijk gefinancierd

waarbij strikte geheimhouding

door de firma Twillmed

werd gegarandeerd.

bestond tussen de verandering in kwaliteit van leven na 12

op geen enkele wijze door

behandelminuten.

Op de X-as is het verschil in kwaliteit van leven uitgezet tussen de waarden na 12 maanden en de waarden bij de intake. Er konden 52 waarden worden meegenomen omdat slechts 52

respondenten de behandelduur aangaven. Op de Y-as is het

op een desbetreffende vraag, wat minder vertrouwen in de

reguliere zorg hebben dan de gezonde proefpersonen (60 % vs. 65 %), die omgekeerd weer minder vertrouwen hebben in de complementaire zorg (51 % vs. 69 %).

bioresonantietherapie in het algemeen een toename van hun

was het verzoek om viermaal

maanden) gemiddeld met 20 % gestegen. Opvallend is dat de

grootste gezondheidswinst werd behaald in de eerste 3 maanden van de behandeling, dat in de daaropvolgende 3 maanden het

en de behandelaars.

effect nog iets toeneemt en dat het effect in de 6 maanden

advertorial Het verschil tussen griep en griep Virussen kunnen op verschillende manieren ons lichaam ernstig verstoren. Allemaal nemen ze onze cellen over, gebruiken ze onze energie en onze chemie om zichzelf te vermenigvuldigen. Daar komen we in het algemeen wel over heen. Virussen kunnen ernstiger problemen geven wanneer ze een toxine produceren en/of de regulatie van een van onze systemen ernstig verstoren. Bovendien verzwakken ze het lichaam vaak zo dat we gevoelig worden voor secundaire infecties, meestal met een bacterie.

bovengenoemde manieren. Bij een variant zoals de Spaanse griep,

De reguliere mogelijkheden tegen een cytokinenstorm

die ooit veel slachtoffers heeft gemaakt, maar ook bij de nu nog

ACE-remmers Aldosteron is een hormoon

rondwarende vogelgriep, speelt nog een ander mechanisme de

dat door de bijnierschors gemaakt wordt in

belangrijkste rol: de cytokinenstorm. Met de ‘gewone’ seizoensgriep

respons op renine dat door de nieren wordt afgegeven bij een te

ben je als patiënt het beste af met een krachtig immuunsysteem.

geringe doorbloeding/lage bloeddruk. Aldosteron zorgt ervoor dat

Bij de andere variant kan een gezond en sterk immuunsysteem juist

er meer natrium gereabsorbeerd wordt door de nieren waardoor het

fataal worden, omdat er een groot risico is op overstimulatie van

bloedvolume stijgt en daarmee ook de bloeddruk.

het immuunsysteem met veel schadelijke gevolgen. Terwijl door de

Aldosteron (of mogelijk ook angiotensine) heeft echter ook

seizoensgriep vooral ouderen en zwakkeren fataal getroffen worden,

effecten op het interface tussen het neuro-endocriene systeem

zijn dat bij griep varianten die een cytokinenstorm oproepen juist

en het immuunsysteem. Het heeft een immuunstimulerende

gezonde jongeren. Een cytokinenstorm, oftewel hypercytokinemie,

pro-inflammatoire werking. ACE-remmers en angiotensin

bestaat uit een positieve feedback loop tussen cytokinen en

II-receptorblokkers (ARB) voorkomen alle gevolgen van

immuuncellen met zeer hoge niveaus van bepaalde cytokinen.

hyperaldosteronisme door de aanmaak van aldosteron te blokkeren.

Wanneer het immuunsysteem pathogene organismen bestrijdt, dan

Er zijn ervaringen dat ACE-remmers en ARBs bij een cytokinenstorm

sturen cytokinen de immuuncellen zoals T-cellen en macrofagen

door een virus infectie het immuunsysteem weer tot rust kunnen

naar de infectieplaats. Verder activeren ze de cellen om nog meer

helpen brengen. Ook antioxidanten zijn hierbij belangrijk.

cytokinen te maken. In het algemeen houdt het lichaam die positieve

Neuramidaseremmers zoals Oseltamivir (Tamiflu) kunnen een

feedback loop onder controle door niet alleen pro-inflammatoire,

griepaanval voorkomen of de ernst er van beperken, en daarmee ook

maar ook anti-inflammatoire stoffen te maken. Maar soms dus

het risico op een cytokinenstorm verkleinen. Ze hebben geen invloed

niet. Het H5N1-virus is in staat de productie van anti-inflammatoire

op de cytokinenstorm op zich. Deze middelen moeten binnen twee

cytokinen te remmen. Daardoor worden er op bepaalde plekken te

dagen na het begin van de eerste symptomen ingenomen worden.

veel immuuncellen geactiveerd. Waardoor dit gebeurt, is nog niet

Neuramidaseremmers binden aan het neuramidase-enzym op het

duidelijk. Mogelijk speelt een hoge pathogeniciteit van het virus en

virus, zodat het virus dit enzym niet meer kan gebruiken om uit de

onbekendheid van het immuunsysteem met de indringer een rol. Een

gastcel te ontsnappen en andere cellen te infecteren. Bovendien

cytokinenstorm kan grote schade aanrichten in lichaamsweefsels en

remmen deze stoffen de virusreplicatie.

organen. In de longen bijvoorbeeld hopen vloeistof en immuuncellen

Ontstekingsremmers. Corticosteroïden en NSAIDs kunnen een

zich op waardoor de luchtwegen afgesloten kunnen raken.

overactief immuunsysteem helpen kalmeren.

Bij een gewone seizoensgriep maakt het virus ons ziek op

Type A-influenzastammen zoals H1N1 en H3N2 leiden tot een geringe

TNF-α-blockers Zij zouden een geringe reductie van de cytokinen-

tot matige toename van cytokinen. De H5N1-variant leidt tot extreme

storm geven bij acute respiratory distress syndrome (ARDS).

verhoging van cytokinen waaronder vooral TNF-α (tumornecrosefactor

Combinaties Een combinatie van een neuramidaseremmer

alfa) en IL-6 (interleukine 6). Terwijl bij de seizoensgriep de stimulatie

met ontstekingsremmers – zoals zanamivir (Relenza;

van de productie van cytokinen via NF-κB verloopt, stimuleren H5N1-

neuramidaseremmer), celecoxib (NSAID) en mesalazine (5-amino-

virussen het MAPK- (mitogen activated protein kinase) p38-systeem.

salicylzuur, een ontstekingsremmer voor de darmwand) – is wel

▶▶ TNF-α is het belangrijkste cytokine in de reactie op H5N1. TNF is

gesuggereerd als een behandelingsstrategie. Celecoxib en mesalazine

ook verhoogd bij autoimmuunaandoeningen zoals reumatoïde ar-

zouden synergistische effecten hebben bij het reduceren van de

tritis, psoriasis, de ziekte van Bechterew en de ziekte van Crohn

cytokinendisfunctie.

▶▶ IL-6 is een van de pro-inflammatoire cytokinen die door T-cellen en

Tot nu toe zijn de resultaten van die behandelingsstrategieën

macrofagen worden afgegeven om de immuunreactie op trauma,

teleurstellend. Het beste resultaat wordt bereikt met antioxidanten

vooral van brandwonden, te stimuleren. IL-6 komt vrij in respons op

of vrijeradicalenvangers. Met name bij ARDS, een aandoening

IL-1 en TNF. IL-6 is een van de belangrijkste mediatoren van koorts

waarbij een lokale cytokinenstorm een rol speelt, heeft dit gunstige

en van de acutefaserespons. IL-6 stimuleert het vrij komen van

resultaten laten zien. Een aantal belangrijke antioxidanten zijn min of

energie in vet- en spierweefsel, waardoor de temperatuur stijgt.

meer getoetst: vitamine E, vitamine C, glutathion, N-acetylcysteïne,

De belangrijkste symptomen van een cytokinenstorm zijn: hoge

en flavonoïden uit kruiden zoals bijvoorbeeld uit zoethout.

koorts, zwelling en roodheid, extreme vermoeidheid en misselijkheid. Het uiteindelijke resultaat, de eindfase, van een cytokinenstorm

Natuurlijke middelen

is het zogenaamde multiple organ dysfunction syndrome (MODS), met

Wat is er nog meer in de wereld van de nutriënten en de kruiden

symptomen zoals: hypotensie, tachycardie, dyspneu, koorts, ischemie,

te vinden dat mogelijk de ernst van de gevolgen van infectie met

oncontroleerbare bloedingen, en multipelorgaanfalen door hypoxie,

het griepvirus kan beperken? Om een griep te voorkomen of te

acidose en metabole verstoringen.

behandelen moeten er in de verschillende fasen van de ziekte

Hierbij spelen waarschijnlijk vrije radicalen, histamine,

verschillende mechanismen worden aangesproken.

complementfactor C5a, bèta-endorphine, thromboxaan B2, en PAF

a Allereerst preventieve maatregelen om besmetting te voorkomen,

(platelet activating factor) een rol.

die vooral in de hygiënesfeer liggen (wordt hier niet besproken).

6-2011

b Voordat er sprake is van besmetting en infectie met een griepvi-

door bromelaïne uit ananas en papaïne uit papaja ondersteund

rus is het zaak de reactiviteit van het immuunsysteem op peil te

worden. Beide kunnen de biosynthese van onder meer TNF-α, IL-1b

houden.

en IL-6 stimuleren. Hierdoor zijn ze niet geschikt in geval van een

c Wanneer er grieppatiënten in de buurt zijn kunnen we ons lichaam

cytokinenstorm.

helpen door de infectiekracht van de binnendringende virus deel-

Bèta-1,3-glucanen Het voornaamste effect van β-1,3-glucaan is

tjes te beperken.

het activeren van de macrofagen en neutrofiele granulocyten. De

d Wanneer er sprake is van een griepvariant waarbij de kans op een

celwanden van macrofagen bezitten celreptoren voor β-1,3-glucaan.

cytokinenstorm groot is, zal men alert moeten zijn op de eventuele

Glucanen o.a. uit gist en de paddenstoelen reishi, shiitake en maïtake

noodzaak om de productie van pro-inflammatoire cytokinen zoals

kunnen de productie van IL-6 verminderen, maar volgens anderen juist

TNF-α en IL-6 te remmen.

versterken. Katteklauw Uncaria tomentosa versterkt het immuunsysteem en

e Wanneer er een secundaire bacteriële infectie dreigt op te treden,

vermindert de productie van IL-6.

kunnen antibiotische kruiden worden ingezet.

Vitamine D Hoewel we nog niet precies weten hoe, lijkt het wel

Immuunstimulerende preparaten (ad B)

duidelijk dat vitamine D onder andere bij influenza-infecties een

Astragalus, wortel Versterkt het immuunsysteem door T-cellen

beschermende rol speelt. Mensen met een vitamine D-deficiëntie

te activeren. Bovendien is het in een Chinees onderzoek bij ratten

zijn in het nadeel. Geactiveerd vitamine D [1,25(OH)2D] werkt als

ingezet bij ARDS met positief resultaat, mogelijk door een reductie

een immuunmodulator, het voorkomt overmatige expressie van

van TNF-α.

pro-inflammatoire cytokinen en versterkt de oxidatieve burst van

Vlierbesextract Zou op meerdere fronten werken. Flavonoïden

macrofagen die de micro-organismen moet vernietigen. Verder

in dit extract kunnen het risico op het krijgen van griep

vergroot het de productie van antimicrobiële peptiden die een

verminderen. Ze doen dit door de productie van cytokinen IL-1, IL-

secundaire bacteriële infectie kunnen voorkomen. Maar volgens

6, en TNF te verhogen. (Hierdoor is vlierbesextract waarschijnlijk

anderen is de rol van vitamine D complexer. Zij geven het advies

niet geschikt in geval van mogelijkheid tot cytokinenstorm.)

om als je het neemt, dan gelijk 5000 IU te nemen. Een matig hoge

Daarnaast bevat het extract stoffen die aan de virussen binden en

vitamine D-spiegel zou nadeliger zijn dan een deficiëntie van vitamine

zo de hemagglutininespikes neutraliseren en de verspreiding van

D wat betreft de invloed bij een eventuele cytokinenstorm.

het virus voorkomen. Anthocyaninen in vlierbesextract hebben ontstekingremmende effecten en kunnen pijn en koorts verminderen.

Infectiekracht beperken (ad C)

Bromelaïne en papaja De immuunrespons tegen virussen kan

Baïcaline en baïcaleïne Twee stoffen uit scutellaria remmen de

tabel 1 Een aantal nutriënten en kruiden en hun mogelijke preventieve/therapeutische rol bij een influenza-infectie. Immuunstimulerend Astragalus wortel

Vlierbessenextract

Bromelaine

Cat’s claw

Bèta-1,3-glucanen

Vitamine D

Scutellaria

Rem virus

ACE-inhibitor

Vrijeradicalevanger

Secundaire bacterie infectie

+ + + +

Chlorella

Spirulina

Honing

Chocolade

Echinacea

EGCG (Groene thee)

Olijfblad (oleopurine)

? +

+ ?

Granaatappel Resveratrol (rode wijn)

Reductie cytokinen

+ +

Quercetine (ui)

Chinese salie

Gember

Curcumine (curcuma)

Piperine (zwarte peper)

Visolie

Knoflook (allicine e.a.)

Hypericum

Vitamine C

Vitamine E

N-acetylcysteïne

Glutathion

advertorial

6-2011

De immuunstimulerende middelen die in fase A kunnen worden gebruikt kunnen gevaarlijk worden wanneer er een cytokinenstorm dreig t. Vlierbes extract Flavonoïden

of enige andere variant waarbij

Bromelaïne en papaja. De

Andere Ook chlorella, spirulina,

in dit extract kunnen het

een cytokinenstorm kan

immuunrespons tegen virussen

en honing verhogen de productie

risico op het krijgen van griep

ontstaan .

kan door bromelaïne, een stof

van TNF-α en/of IL-6 en moeten

verminderen. Het doet dit door

Cacao Ook flavonoiden uit

in ananas en papaïne uit papaja

vermeden worden tijdens een

de productie van cytokines IL-1,

chocolade stimuleren de

ondersteund worden. Beide

cytokinenstorm

IL-6, en TNF te verhogen. Daarom

productie van TNF en zijn

kunnen de biosynthese van

is het niet geschikt om in te

daardoor niet geschikt bij een

onder meer TNF-α, IL-1β en IL-6

nemen in geval van de vogelgriep

risico op cytokinenstorm.

versterken.

neuramidase-/sialidase-enzymen die virussen gebruiken om aan cellen te hechten. Salvestrolen Salvestrolen hebben bij de mens een

HSN1 influenzavirus

weerstandsverhogende werking. Ze behoren tot de fytoalexinen,

epitheel cellen

verbindingen die een plant maakt om zich te beschermen tegen stressoren als bacteriën, schimmels, virussen en insecten. Resveratrol is de meest bekende salvestrol. Het remt neuramidase en geeft

macrofaag

bovendien een signaal af aan geïnfecteerde cellen om te stoppen met de reproductie van virussen, waarschijnlijk door proteïne kinase C te

replicatie en vrijkomen van virusdeeltjes

viraal peptide

remmen.

immunoreceptor

Echinacea Echinacea remt zowel de virusreplicatie als de productie

geactiveerde macrofaag

van pro-inflammatoire cytokinen.

T-cel

Groene thee Catechines in groene thee remmen influenzavirussen op twee manieren. Ze remmen de hemagglutinatie- en

geactiveerde T-cel

neuramidaseactiviteit. ongecontroleerde overmatige immuunreactie

Olijfblad Stoffen in olijfblad en bast hebben meerdere effecten in de mens, waaronder immuunstimulatie. Mogelijk bevat het blad ook een

chemisch aantrekkende en proinflammatoire cytokines

antivirale stof, die de aminozuurproductie door virussen zou remmen.

Bij risico op cytokinenstorm (ad D) Remmers van angiotensine converting enzyme De zogenaamde ACE-

proinflammatoire cytokines

remmers, die ingezet worden bij hypertensie, hebben waarschijnlijk

chemisch aantrekkende en proinflammatoire cytokines

ook een gunstige invloed in geval van een cytokinenstorm (zie boven). Er zijn kruiden die een ACE-remmende werking hebben.

ARDS met: necrose weefsel vernietiging influx van leucocyten verwijdering van bloedvaten

Procyanidines en epigallocatechine, epicatechine, quercetine hebben een ACE-remmende werking terwijl bv. chlorogeenzuur, cafeïnezuur, resveratrol en kaempferol dit niet zouden hebben. Zo kan met groene tabel 2 Wat heeft Nutramin te bieden

thee, granaatappel, rode wijn en chocolade ACE geremd worden. Chocolade heeft – langs een andere route – helaas dan weer een

Astragalus wortel

C1000 TR Plus

Bromelaïne

NTM-Bromelaine

Cat’s claw

NTM-Immunocare

Bèta-1,3-glucanen

NTM-Immunocare

Vitamine D

NTM-D3-500, NTM-Immunocare

Scutellaria

NTM-Dolorcontrol

Echinacea

NTM-Immunocare, NTM-Renalcare, Bacterie-Balance, C1000 TR Plus

EGCG (groene thee)

NTM-Fytoslim, NTM-nF-Kappa

Arginine is de precursor voor NO (stikstofoxide) NO heeft een

Olijfblad (oleopurine)

Bacterie-Balance

vaatverwijdende werking en verbetert zo de zuurstofvoorziening in de

Resveratrol (rode wijn)

NTM-nF-Kappa

weefsels die tijdens een cytokinenstorm ernstig aangetast raakt.

Gember

Gember, NTM-nF-Kappa

Curcumine (curcuma)

NTM-nF-Kappa

Piperine (zwarte peper)

NTM-nF-Kappa

Visolie

NTM-Mega 3, NTM-Mega 3-6-9

Knoflook (allicine e.a.)

NTM-Garlic 500, NTM-Immunocare

Vitamine C

C1000 TR Plus, NTM-C1000

Vitamine E

NTM-E200

Glutathion, N-acetylcysteine

NTM-Glutathion Plus, NTM-AntiOx

cytokinenstormversterkend aspect. Rem van de productie van pro-inflammatoire cytokines Dit geldt voor vitamine D, quercetine (remt de productie van IL-6), Chinese salie, EGCG uit groene thee (remt TNF-α, IL-6 and IL-8), echinacea, curcumine (remt TNF-β, IL-6 en IL-8). Ook gember heeft een ontstekingsremmende werking (tot uiting in IL-6-verlaging), evenals sint-janskruid en knoflook.

Secundaire bacteriële infecties (ad E) Fytotherapie omvat een arsenaal aan middelen om bacteriële infecties tegen te gaan. Olijfbladextract heeft bv. een antibiotische werking waardoor het de kans op een secundaire bacteriële infectie verkleint .

meer info Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Nutramin (tel. 033-4220044, info@nutramin.nl, www. nutramin.nl)

kort media

joos t meeusen

6-2011

Topchefs koken gezond Gezond koken zit in België in de lift. Zo kregen de kookboeken van Sonja Kimpen en van Lien Willaert veel belangstelling. In ‘Topchefs koken gezond’ gaat Sandra Bekkari nog een stapje verder: haute cuisine gecombineerd met gezonde voeding. ‘Topchefs koken gezond’ gaat ook over

Veel groenten en minder vlees is slechts een

gezond én lekker koken. Het kookboek is

van de vele voedingsadviezen die SANA aan

een initiatief van SANA | Passion for health,

restaurants voorstelt.

een voedingsadviesbureau dat diëtisten

‘Topchefs koken gezond’ biedt

op pad stuurt om mensen volgens een

vanzelfsprekend recepten van topchefs.

zevenstappenplan te doen – neen, niet te

Tussendoor lees je ook waarom bepaalde

doen afvallen – gezond leven. Calorieën tellen

ingrediënten de nodige aandacht in de

is niet wat telt, wel de (voedings)rijkheid en

keuken verdienen. Waarom kurkuma en

diversiteit van voeding.

zwarte peper een gezondere combinatie is.

Drijvende kracht achter SANA is Sandra

Waarom aardpeer geschikt is voor diabetici.

Bekkari, voedingsdeskundige die zowel in

De moderne consumptiemaatschappij

België als in Nederland opleidingen over

creëert enorme problemen. Mensen zijn niet

voedingsleer volgde. Zij staat erop dat

bewust van het belang van voeding. Hopelijk

SANA-adviezen overeenstemmen met de

kan het boek bijdragen tot die bewustmaking

recentste wetenschappelijke bevindingen.

en beseffen ze dat culinaire genoegens niet

Van diëtisten is algemeen geweten dat hun

per se opgeofferd hoeven te worden.

kennis over voeding soms te oppervlakkig is, en van artsen weten we dat ze nauwelijks voedingsadviezen geven. Gezien de nog

Topchefs koken gezond

SANA | Passion for health

steeds toenemende zwaarlijvigheid en

met SANA-tips van Sandra Bekkari

Zultseweg 62/02

diabetes in de lage landen hebben diëtisten

Stiching Kunstboek, Oostkamp (2011)

B-8790 Waregem

nog heel wat werk voor de boeg.

www.stichtingkunstboek.com

Sandra Bekkari is erin geslaagd om vijftien

info@sanavoedingsadvies.be

Belgische topchefs warm te maken om

ISBN 978-90-5856-374-3

in hun restaurants gezond te koken, dus

200 illustraties, 192 p.

volgens de SANA-principes. Topchefs hebben

€ 24,95

www.sanavoedingsadvies.be

spontaan de neiging om hun ingrediënten met fluwelen hand te behandelen. Denk ook

In Nederland verkrijgbaar bij Ako en Bol:

aan het restaurant Noma in Denemarken,

http://www.ako.nl/product/9789058563743/topchefs-koken-gezond-sandra-bekkari/

dan onlangs de award Best Restaurant in the

http://www.bol.com/nl/p/nederlandse-boeken/topchefs-koken-ge-

World van Restaurant magazine kreeg. Daar

zond/1001004011273990/index.html

krijg je ook amper vlees voorgeschoteld.

Kookboek volgens oerprincipes Oer voeding als medicijn

‘Oergondisch genieten’ is een prachtig boek dat laat zien hoe oervoeding binnen

‘Oergondisch genieten’ wordt mooi afgerond

een moderne levensstijl past. De bevlogen

met aanvullende informatie over oervoeding

PNI-therapeuten Yvonne van Stigt en Ria

als medicijn, de macro- en micronutriënten

Penders, tevens diëtist, schreven het boek in

die een belangrijke rol spelen en de antinutri-

samenwerking met PNI-therapeut Elly Poll.

ënten die u beter kunt mijden. Met de aange-

Vanuit hun studie psycho-neuro-immunolo-

boden kennis kunt u de recepten naar eigen

gie hebben de dames voorbij de gebaande pa-

smaak variëren – of uw eigen avontuurlijke

den gekeken en een uiterst leerzaam en begrijpelijk receptenboek geschreven.

gerechten volgens de oerprincipes samenstelgeest met oervoeding verwennen. En ver-

len. Het boek is ook zeker aan te raden als

wennen doet ‘Oergondisch genieten’ zeker:

leidraad voor een gezonder voedingspatroon

Gezond genieten

u krijgt meer dan 250 gevarieerde vis-, vlees-

van uw patiënten.

De gezonde werking van oervoeding is mede

en groenterecepten voorgeschoteld voor een

aangetoond met onderzoek onder vele na-

heerlijk ontbijt, lunch of avondeten, handig

tuurvolken die zich nog voeden als hun verre

ingedeeld naar de seizoenen. Ook aan ver-

voorouders. Wij hebben dezelfde genen als

leidelijke voorafjes en tussendoortjes is ge-

Het boek ‘Oergondisch genieten’ is te

hen en ook wij kunnen energieker, slanker

dacht, alsmede enkele barbecuetips voor een

bestellen via www.oergezond.nu

en gelukkiger zijn waneer we lichaam en

gezonde zomeravond.

colofon

6-2011

De nieuwe website van

www.ata.nl Vanaf nu: gratis toegang tot het internetarchief van AT&A Registreer je via de website, en krijg gratis toegang tot alle artikels sinds 2005! Ga naar www.ata.nl en klik op ‘registreren’. Vanaf nu: AT&A E-nieuwsbrief Schrijf je in voor de nieuwsbrief van AT&A en ontvang per e-mail: ▶▶ nieuwe korte, actuele berichten; ▶▶ opiniërende artikels; ▶▶ informatie over alle Media Medica-evenementen; ▶▶ inhoudstafel van het aanstaande nummer van Arts, therapeut & apotheker; ▶▶ aankondiging van congressen, seminaries en lezingen. Vanaf nu: meer voordelen bij uw abonnement. Neem een abonnement op AT&A en ontvang: ▶▶ - Zes maal het tijdschrift AT&A per jaar ▶▶ - € 20,00 korting op congres-beurs ▶▶ - gratis nieuwsbrief ▶▶ - volledig toegang tot (artikel)archief ▶▶ - geavanceerde zoekfuncties om in het archief te vinden ... en dat voor slechts € 29,50!

AT&A op Facebook Arts Thera peu Vakb

lad voor

nutri

tione

le genee

skund

e en ziekt

t Ap othek er

eprev

entie

| 12 e jaarg

ang numm

er 6 2011

AT&A is een uitgave van Media Medica

Abonneeservice en

Abonnementen en

12e jaargang, nr.6/2011

Documentatie

Advertenties

Verschijnt 6 x per jaar,

tel: + 31 (0)20 – 4710120

Uitgeverij Media Medica

info@mediamedica.nl

2e Jacob van Campenstraat 101

Abonnementsprijs €29,50 / jaar

1073 XP Amsterdam

Opzegging van het abonnement

tel.: +31 (0)20-4710120

dient schriftelijk te gebeuren.

fax: +31 (0)842 270 859

exclusief themanummers

Over

de kun althy-agi st van ng het oud er

worde

Verschijningsgebied:

Nederland en België Medewerkers aan dit nummer Hoofdredactie

Désirée L. Röver

Sacha van den Ende

Drs. Selma Timmer

Beeld

Eindredactie

Simon de Waard

Foto’s zijn afkomstig van

Advertentie-acquisitie

Joost Meeusen

Engelbert Valstar

www.stockxpert.com.

Addington Media BV

Redactie

Marleen Nys

Infographics: AT&A en SproetS

Frans Vertregt

Thomas Kat

Joost Meeusen

2e Jacob van Campenstraat 101

Lidy Gallant

Vormgeving

1073 XP Amsterdam

Contstance Bos

Sjoerd Kaandorp - SproetS,

tel.: + 31 (0)20-4710120,

Simon de Waard

Amsterdam

fax: +31 (0)842 270 859

Victor van Vlijmen

info@mediamedica.nl

Coen van der Kroon

info@mediamedica.nl

tel.: +31 (0)79-3300447 fax: +31 (0)79-3426377 Abonnementsprijs Voor Nederland en België: €29,50 Druk

(6 nummers incl.

Deltahage, Den Haag

themanummers)

Ingezonden artikelen Artikelen, bestemd voor AT&A, kunnen worden ingezonden. De redactie beoordeelt of ingezonden artikelen voor plaatsing in aanmerking komen. Redactionele bewerking van ingezonden artikelen gebeurt in overleg met de desbetreffende auteur. De in deze publicatie verstrekte informatie is expliciet bestemd voor lezers, die zich uit oogpunt van hun beroep met gezondheid en voeding bezighouden. In het belang van de volksgezondheid is deze publicatie niet bedoeld voor leken of consumenten. Uitgever en auteurs verklaren dat deze publicatie op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld. Evenwel kunnen zij op geen enkele wijze instaan voor de volledigheid van of eventueel fouten in de tekst van deze publicatie. Uitgever en auteurs aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard dan ook, die het gevolg is van handelingen en/of beslissingen, gebaseerd op de inhoud van bedoelde publicatie

Bank Nederland

ISSN 1389-3815 2002

Brussel

t.n.v. Media Medica ING 65.56.12.475, Amsterdam Postbank 4793654, Amsterdam Bank België t.n.v. Media Medica ING België 310 1604370-76,

Groene Supervoeding

NitroGreens Rijk aan fytonutriënten, natuurlijke enzymen, vitaminen en sporenelementen biologisch mengsel van sappen, extracten en • 100% concentraten de zuur/base balans in het gemiddelde Westerse • Herstelt dagmenu • ORAC score: 3250 per 8 g • Rijk aan chlorofyl ter ondersteuning van de detoxificatie Samenstelling per 8g: 100% organisch mengsel van sappen, extracten en concentraten: biologische grassappen (gerst, tarwe, haver, alfalfa, kamut), biologische kiemgroenteconcentraten (bloemkool, boerenkool en broccoli), biologische groentesappen (bieten, wortelen), biologische acerolabes (extract), biologisch pepermuntblad, steviablad extract

Referenties: - Nantz MP, Rowe CA, Nieves C Jr, Percival SS. Immunity and antioxidant capacity in humans is enhanced by consumption of a dried, encapsulated fruit and vegetable juice concentrate. J Nutr. 2006. Oct;136(10):2606-10. - Visentainer JV, Vieira OA, Matsushita M, de Souza NE. Phisico-chemical characterization of acerola (Malpighia glabra L.) produced in Maringa, Parana State, Brazil. Arch Latinoam Nutr. 1997. Mar;47(1):70- 2. - Mezadri T, Fernandez-Pachon MS, Villano D, Garcia-Parrilla MC, Troncoso AM. The acerola fruit: composition, productive characteristics and economic importance. Arch Latinoam Nutr. 2006. Jun;56(2):101-9.

PROFESSIONELEN KUNNEN MEER UITGEBREIDE INFO AANVRAGEN

B: Energetica Natura BV ● Postbus 148 - 9100 St.Niklaas ● Gratis tel: 0800-990 11 ● Gratis fax: 0800-800 11 ● info@energeticanatura.com ● www.energeticanatura.com NL: Energetica Natura BV ● Afrikaweg 14 - 4561 PA Hulst ● Tel 0114 32 14 61 ● Fax 0114 31 93 97 ● info@energeticanatura.com ● www.energeticanatura.com

zo stijf als een plank? Bewezen effectief voor soepele gewrichten Voldoet aan alle eisen van Europese wetgeving 1x daagse dosering Bevat gepatenteerde UC-2, ongedenatureerd collageen

Soepele gewrichten maken het leven aangenaam. Jammer genoeg treden vooral op latere leeftijd veel klachten op. NTM-Motiocare is een nieuwe generatie gewrichtscapsule voor soepele gewrichten, bestaande uit ongedenaturerd collageen UC-2. Onderzoek heeft uitgewezen dat een eenmaal daagse dosering van 40 mg twee keer effectiever en sneller werkzaam is dan een combinatie van 1200mg chondroitine en 1500 mg glucosamine samen. NTW-Motioncare is een doorbraak voor iedereen die last heeft van gewrichtsklachten en ochtendstijfheid. Het zorgt ook voor een verhoogde opname van kalk in de botten. Meer producten voor spieren en gewrichten: NTM-Glucosaminecare, NTM-Dolorcontrol, NTM-nF-Kappa, NTM-mega3-6-9 en NTM-D3-500. Kijk voor meer informatie op www.nutramin.nl

Nutramin BV

Hogeweg 228

3815 LZ Amersfoort

T. 033 - 422 00 44