Thuis magazine Liander

thuis

magazine over jou en de slimme meter

Ins & outs

van de slimme meter

Annemarie van Gaal ‘Besparen is een sport’

3x

Slim koken Liander,

100 jaar in energie

en: Duurzame ondernemers, quiz voor kids, leven van de zon

editorial

Wat doet Liander eigenlijk voor mij?

Liander is een netbeheerder. We leggen kabels en leidingen aan en beheren het energienetwerk in jouw regio. Je meterkast is erop aangesloten, net als de meterkast van drie miljoen andere woningen en bedrijven. We zijn geen energieleverancier, maar maken het mogelijk dat anderen energie bij jou kunnen leveren. Meestal merk je helemaal niets van ons. Je drukt op het lichtknopje of zet de verwarming aan. Wij zorgen dat het werkt.

Je kent ons misschien van de auto’s in de straat, die je ziet als onze monteurs aan het werk zijn.

Om een storing op te lossen of om slimme meters te plaatsen. Onlangs is bij jou zo’n slimme meter geplaatst. De oude is vervangen voor een nieuwe.

Met dit magazine willen we je informeren over de mogelijkheden van je slimme meter en je inspireren om thuis eens anders naar energie te kijken.

Een toekomstvaste meterkast met de slimme meter

Beheert het netwerk voor gas en stroom

inzicht in

energieverbruik U heeft van Liander een nieuwe meter gekregen, gefeliciteerd! Hij doet z’n werk in de meterkast net zo ongemerkt als uw oude meter.

Met één verschil: meterstanden hoeft u – als u dat wilt - niet meer door te geven. De energieleverancier leest de meterstanden op afstand uit. En Liander helpt daarbij.

Als u wilt, kunt u meer met de slimme meter. Via apparaten, apps en websites, kunt u inzicht krijgen in uw eigen energiegebruik of bijvoorbeeld zien dat u energie teruglevert als u zonnepanelen heeft.

‘Maar wat kan ik daarmee?’, vragen veel mensen zich af. Ik kan u verzekeren: meer dan u denkt. Uit onderzoeken blijkt dat vrijwel iedereen die inzicht krijgt in z’n eigen gebruik, ook daadwerkelijk energie (en dus geld) gaat besparen.

In de nabije toekomst komen er meer producten, en meer mogelijkheden om lokaal energie te produceren, kopen of verkopen. Allemaal zaken waarbij de slimme meter onmisbaar is.

In dit magazine krijgt u handige informatie over uw slimme meter en over veranderingen in de energiehuishouding. Wat de ontwikkelingen ook zijn, wij blijven ons werk doen. Zoals we dat al 100 jaar doen. We zorgen dat u een energiesysteem krijgt dat betrouwbaar, betaalbaar en voor iedereen toegankelijk is. Nu en in de toekomst.

Ik wens u veel plezier met dit speciale magazine èn met uw slimme meter.

Mark

Mark Kempkes, directeur Infostroom Liander, de afdeling die verantwoordelijk is voor de slimme meter

inhoud

Leven van de zon 8

De slimme woning van David en Esther

editie 2015

Milieu Centraal 16

Hoe lees je de energierekening?

Al 18 jaar de beste maatjes 20

Op stap met monteurs Joop en Betty

Ins & outs 22

Energie Facts - Groene moeders - 100 jaar Liander 3 slimme recepten - Liander in cijfers - Energiequiz

32

24

P1-POOR

D

22

KOPPE L GE

INZICHT

15 thuis is een uitgave van Liander.

IA

20

T

V

46

Van de slimme meter

Liander Inez Hendriks, Serge Hoek, Lotte Kerkhoven

Fotografie Robin Britstra, Jurriaan Huting, Charlona Teerlink

Concept en productie Caplan BV

Food Sandra Pilkes

Art direction Myrthe Bergboer

Styling Maartje Bodt, Babette de Boer, Moniek Visser,

Illustraties Wendy Panders, Marieke Thomassen

Femke van Waveren, Hannah van Well

Coördinatie Patty van Heeswijk

Visagie Esther Goldstein, Marloes Mulders, Anita van Praag,

Tekst Simone de Clercq, Marc ter Horst, Mirjam van Im-

Janneke Spin

merzeel, Sigrid Koeleman-Lamers, Rijkert Knoppers, Maartje

Uitgever Fridie van Loon

Laterveer, Marjolein van Trigt

Cover Michelle de Bruijn

42

8 Annemarie van Gaal 24

Plezier in energiebesparing in huize Van Gaal

Daarom ben ik duurzaam 32

4 jonge ondernemers

Alleen voor kids 40 Disclaimer Met THUIS wil Liander onafhankelijk en objectief haar klanten van informatie voorzien. Deze informatie betreft onder meer gebruiksmogelijkheden van de slimme meter. Wanneer in dit magazine wordt verwezen naar producten, diensten of websites van derden, betekent dit niet dat Liander deze producten, diensten of websites ondersteunt of aanbeveelt. THUIS is met de grootst mogelijke zorgvuldigheid gemaakt. Wijzigingen in gegevens en typ- en drukfouten zijn uitdrukkelijk voorbehouden. Liander verstrekt geen garantie dat de aangeboden informatie volledig, juist en actueel is. Er kunnen aan deze uitgave geen rechten worden ontleend. © Liander – 2015 Informatie uit deze uitgave mag worden overgenomen mits Liander voorafgaand toestemming heeft gegeven, echter uitsluitend met bronvermelding.

Voor vragen verwijzen wij je naar www.liander.nl.

Quiz en doolhof

Tijdgeestonderzoeker Farid Tabarki 46

“Energie: Zelf doen en delen”

5

Liander brengt gas en elektriciteit naar 3 miljoen klanten in Nederland.

Hiervoor zijn ruim 7.000 professionals aan het werk.

Liander rijdt in 600 busjes rond.

Liander zorgt ervoor dat je met 1 druk op de knop licht hebt.

Op werkenbijliander.nl staat een filmpje waarmee je in 1 minuut kennis maakt met Liander.

Liander werkt aan een netwerk van 85.696 km elektriciteitskabels en 35.235 km gasleidingen.

Liander is sinds 2009 zelfstandig, maar heeft als onderdeel van grote energiebedrijven ruim 100 jaar ervaring.

Liander biedt tot 2020 bij alle 3 miljoen huishoudens een slimme meter aan.

Daarvoor wordt 5000 keer per week bij iemand aangebeld.

Liander klaart deze klus met 500 monteurs.

Er zijn al 72.500 huishoudens met zonnepanelen op het dak.

We hadden in Nederland in de afgelopen jaren gemiddeld 99,995% van de tijd toegang tot elektriciteit.

6

liander in cijfers

Liander in cijfers

Op www.liander.nl wordt in 5 stappen uitgelegd hoe je zelf energie kunt opwekken.

2 leerlingmonteurteams van Liander waren nummer 2 en 3 in een landelijke finale wie als beste een huisaansluiting kon maken.

7

Tekst: simone De clercq

David en Esther wilden voor hun gezin een duurzaam, energieneutraal huis bouwen. De ideale plek vonden ze in de weilanden bij Vierakker, vlak bij Zutphen. De woning is van buiten afgewerkt met red cedar houten latten. Het ontwerp sluit naadloos aan op de groene, agrarische omgeving.

Leven van Onze slimme woning

de zon

Open ruimte

Op de benedenverdieping delen keuken en zithoek de open ruimte. Overal reikt het vensterglas tot aan de grond. De drie meter lange eettafel - van hergebruikt sloophout net als de keukenombouw – is het gezellige middelpunt van het gezinsleven. “De kinderen maken er ook hun huiswerk. Niet om boven warmte te besparen.

Dat is in een standaardhuis natuurlijk wel slim. Maar wij hebben hier vloerverwarming uit zonne-energie en het huis is heel goed geïsoleerd. Het trapgat naar de bovenverdieping en de zolder is open; de warmte circuleert door het hele huis.”

Sofie

Esther

Ventilatie David (47), ICT testmanager bij Alliander, en Esther (46), stafadviseur Duurzaamheid bij het UMC Utrecht, verhuisden met hun kinderen Sofie (17), Renée (14) en Mees (12) van een rijtjeshuis in Driebergen naar hun houten ‘schuurwoning’ met weids uitzicht over de Vierakkerse velden. Op het dak liggen 36 zonnepanelen om elektriciteit op te wekken en 8 thermische panelen voor de zonneboiler. Voortaan staat hun leven in het teken van de zon, hun belangrijkste energiebron. Het nieuwe hondje (inmiddels 3) werd dus Solle genoemd.

8

Zijn er veel mensen in huis, dan pikken de sensoren dat direct op en gaat de CO2-gestuurde ventilatie in werking. “In kamers waar niemand is, wordt niet geventileerd en blijft de warmte binnen.” In een goed geïsoleerd huis is ventilatie belangrijk. “Isolatie is het begin, dat kan in elk huis: kieren dichten, spouwmuren opvullen, vloer en dak isoleren en dubbel glas voor de ramen. Dat scheelt enorm in je energieverbruik. En let op de afzuigkap. Wij gebruiken in de winter de recirculatiestand. Want zo’n afzuigkap kan wel 500 m3 lucht per uur naar buiten blazen; dan gooi je al je warmte eruit!”

9

Zandloper

De kinderen willen de zandloper in de douche nog wel eens een extra zwiep geven.

“Vijf minuten is niet heel lang als je ook je haar wilt wassen, maar ruim voldoende om te douchen. Wij hebben een waterbesparende douchekop van 7 liter per minuut, die past in elke woning. Een regendouche gebruikt al snel 20 liter. Weet je, niet iedereen beseft het, maar het verwarmen van water kost in huis de meeste energie.”

Renee

Zonlicht

De lichtinval is indrukwekkend door de vele grote ramen op het zuiden. “In de zomer kunnen de latten luiken dicht, waardoor het licht binnenkomt maar niet de warmte.” In de donkere maanden is de verlichting wat vaker aan. Boven de keuken en in de kamer hangen moderne spotjes in een metalen behuizing. “Dat zijn ledlampjes. We vervangen langzamerhand alle spaarlampen door ledlicht. Dat is allang niet meer van dat kille, witte licht en het verschil is enorm: halogeenspotjes gebruiken 20 tot 40 watt, de ledlampjes maar 3 tot 5 watt.

Zon, zonniger, zuinigst!

Mees

Vegetarisch

Mees en Renée zijn fanatieke voetballers. Sofie doet aan korfbal. Sportspullen moeten wel op tijd in de was, want een droogtrommel is er niet.

“We drogen de was op zolder en zodra het kan in de frisse buitenlucht.” Dat is soms nog even wennen, maar verder is milieubewust gedrag voor de kinderen vanzelfsprekend: lampen uit, afval scheiden, fietsend naar school en sport. “We eten allemaal vegetarisch, de meiden het meest overtuigd en dat dragen ze ook naar hun vriendinnen uit. Door minder vlees te eten belast je ook het milieu minder.” De kinderen dragen hun steentje bij, dus delen ze ook in de winst. In plaats van energiekosten te betalen ontvangt de familie elk jaar zo’n � 300 van het energiebedrijf voor de circa 1000 kWh teruggeleverde energie.

10

Slimme plug

David heeft een soort stekker vast: “Een slimme plug, die je zelfs op afstand aan en uit kunt zetten.

Die doe je tussen je apparaat en het stopcontact, dan zie je precies wat het apparaat aan energie verbruikt. Dat is in elk huishouden handig. Als je dat aan je slimme meter koppelt zie je direct waar je kunt besparen op elektriciteit of gas.” Gas? Hé, waar zit hier de gasmeter? “Die is er niet. We gebruiken geen gas, omdat we dat niet kunnen terug leveren.”

Solle Opbrengst en verbruik • • • •

36 PV zonnepanelen: totaal 8.300 Wp Productie per jaar: ~8.000 kWh Verbruik per jaar: ~7.000 kWh Meer informatie: www.zon-energiehuis.nl

11

Lekker warm

David

Het epicentrum van het huis is de meterkast, of eigenlijk kasten. Ze hangen vol met slimme en andere meters. David registreert alles nauwlettend. Hij opent een laptop in kast drie. “Kijk, hier zie je dat de thermische panelen nu 59°C zijn, terwijl het buiten zo’n 5°C is. De temperatuur van het water in het buffervat is nu bovenin 54°C en onderin ongeveer 37°C. Met het bovenste deel douchen we; het onderste gaat de vloerverwarming in. Na een zonnige dag als deze, kunnen we het huis weer een paar dagen lekker verwarmen.

Is het niet zonnig genoeg, dan houdt de warmtepomp het water op temperatuur.”

Sluipstroom

“Overdag is de energieopbrengst van de zonnepanelen het hoogst, dus doen we de was overdag in het weekend.” Ook alle laptops en mobieltjes moeten eigenlijk overdag aan de oplader, maar dan is iedereen van huis. Dus laden ze die ‘s nachts op. Nachtstroom is nog altijd het goedkoopst omdat er dan weinig vraag is. Dat geldt voor alle wo­ ningen. “En om sluipstroom te voorkomen kun je voor alle opladers het beste een contactdoos met een aan/ uit-knop gebruiken. Ook voor TV en computers; zet ze liever niet op stand-by, want daar gaat stiekem heel wat verbruik in zitten.”

Toekomstwens

“Het blijft heel bijzonder dat je de zonnewarmte van overdag op latere momenten kunt benutten.” David en Esther realiseerden hun droomhuis, meer valt er niet te wensen. Of toch? “We zouden graag onze overtollige energie opslaan. Dat kan eigenlijk alleen nog in de accu van een elektrische auto. In theorie zouden we 5000 km per jaar elektrisch kunnen rijden van de resterende energie. Maar beide opa’s en oma’s wonen buiten de actieradius van een elektrische auto. Dus houden we het voorlopig zo veel mogelijk bij fiets en openbaar vervoer.”

HR houtkachel

Solle ligt graag in het warme zonnetje achter de lage ramen. Of anders op de bank, naast haar grote vriend Mees. De hangstoel is bij alle gezinsleden favoriet. Vooral in het weekend zit de hele familie graag in de zithoek. Televisie kijken en fikkie stoken in de houtkachel. “We gebruiken nog altijd afvalhout van de bouw. Als je een haard wilt, is de slimste keuze een hoog rendement houtkachel met een maximale verbranding en dus met minimale luchtvervuiling.”

12

13

liander facts

Fair meter

Liander wil een slimme meter die ook duurzaam is. Een meter waarvan alle onderdelen worden geproduceerd en gebruikt met zo min mogelijk schade voor mens en milieu. In alle processen rondom de slimme meter gaat Liander voor fair.

Zo wordt nu al 85% van de materialen uit oude meters gerecycled en wordt er samengewerkt met bedrijven die mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt aan werk helpen. Volledig fair is de meter nog niet. Dat is voor Liander juist de reden om door te gaan en samen met partners verder aan een fair meter te werken.

Stap voor stap met Liander Zelf energie opwekken en zo besparen! Er zijn verschillende manieren om op kleine schaal elektriciteit en gas te produceren, zoals zonnepanelen. Dat kun je zelf doen of gezamenlijk via Lokaal Duurzame Energiecollectieven (LDE’s) in je wijk. De investering die je doet, verdien je terug doordat je bespaart op je energie-uitgaven. De opgewekte elektriciteit die je zelf niet gebruikt, lever je terug aan het elektriciteitsnet en wordt verrekend. Geen idee hoe? Liander helpt je graag met een compleet stappenplan. www.liander.nl

Robot inzet voor veiligheid leidingen In Nederland liggen duizenden kilometers aan gasleidingen die verouderd zijn en waar knikken inzitten. Het opsporen van problemen is lastig, omdat het leidingennet soms moeilijk bereikt kan worden.

Netbeheerder Liander gebruikt hiervoor de Pirate: een robot die lijkt op een worm. Deze robot wringt zich in allerlei bochten om in de leidingen problemen op te sporen, zonder dat hier mensenhanden bij nodig zijn. De robot rijdt met een snelheid van 10 cm per seconde door de leiding en geeft de exacte locatie van een probleem aan.

In 2020

Samen staan we sterk

Hebben 50 grote Nederlandse bedrijven hun CO2-uitstoot met 20% verminderd

2.

Hebben 50 grote Nederlandse gemeentes hun CO2-uitstoot 4,5 met 20% verminderd

3.

Wordt 1 miljard liter brandstof bespaard, o.a. door minder en zuiniger te rijden en rijden er 500.000 elektrische auto’s

3,0

4.

Zijn er 500.000 huizen energie-neutraal gerenoveerd

2,4

5.

Kiezen meer reizigers voor het OV dat grotendeels aangedreven wordt met hernieuwbare energie

1,0

6.

Is een kwart van de gebouwen in de dienstensector super1,5 zuinig verlicht (daglicht, bewegingsdetectie, zuinige lampen)

Wordt Nederland het voorbeeld voor Europa? Komen

The Art of Batteries Wat kan een nieuwe manier zijn om stroom op te slaan voor een veilig en groen elektriciteitsnetwerk? Dat was de opdracht die Liander meegaf in de wedstrijd The Art of Batteries. De winnaars baseerden hun idee op de combinatie van een elektrische autobatterij als energieopslag, de auto zelf als energietransportmiddel en de berijder die energie nodig heeft. De winnaars werken samen met Liander aan dit verrassend efficiënte, zeer flexibele en sociale systeem. Liander kijkt of het op landelijk niveau te gebruiken is.

er nog meer windmolens of juist meer zonnepanelen en energieneutrale huizen? Als het aan Liander ligt wel. Zij werkt hierin samen met de stichting Co2ntdown die als doel heeft om de Nederlandse CO2 uitstoot met 10% terug te

het nieuwe kantoorgebouw van Liander in Duiven wordt energiepositief, 80% van het materiaal is hergebruikt. Jaarlijks zal het gebouw 1,5 megawatt stroom opwekken. Het pand biedt plaats aan 1550 mensen.

dringen. Zij proberen de kloof te dichten die er voor Nederland nog zit tussen ‘business

doel van Co2nt­down is om tus-

Is het elektriciteitsverbruik van Nederlandse huishoudens 12,5% lager doordat er 18 miljoen energiezuinige apparaten worden gebruikt

8.

Wordt de elektriciteitsbehoefte van 1,5 miljoen Nederlandse 3,2 huishoudens opgewekt met zonnepanelen

9.

Wordt er 1,9 megaton CO2 bespaard door duurzaam inkopen

sen januari 2013 en januari 2020 de uitstoot van Nederlandse CO2 met 20 miljoen ton per jaar te verminderen.

4,4

7.

as usual’ en maximaal 2°C opwarming van de aarde. Het

Ton CO2

1.

10. Zijn er 2 miljoen schone kooktoestellen in ontwikkelingslanden gerealiseerd

2,0

20 20 miljoen ton CO2-rekening houdend met overlap tussen doelen

1,9 2,6

Alle doelstellingen zijn t.o.v. basisjaar 2013 geformuleerd

14

15

Tekst: Rijkert Knoppers

'Stop je geld in je spouwmuur, zeggen wij wel Dagelijks benaderen vijf- tot zesduizend mensen de website van voorlichtingsorganisatie Milieu Centraal met vragen over milieugerelateerde onderwerpen. Kwesties op het gebied van voeding, vervoer, afval en uiteraard ook over hoe je thuis het beste energie kunt besparen.

“Ruwweg gesproken gaat de helft van het huishoudelijke energieverbruik naar het verwarmen van je woning,” verduidelijkt Puk van Meegeren, manager communicatie van het in 1998 opgerichte Milieu Centraal. “Isoleren loont. Veel mensen hebben al dubbel glas en dakisolatie, maar het isoleren van de gevels is ook buitengewoon aantrekkelijk. Terwijl vloerisolatie zich eveneens snel terugverdient.” Van Meegeren weet uit berekeningen van Milieu Centraal dat het investeren in het isoleren van de vloer overeenkomt met een geldbelegging waarvoor je een rente van 8% kunt ontvangen. Het isoleren van de gevel scoort zelfs nog beter en kan maar liefst een rente van 12% opleveren.

slimme investering "Stop je geld in je spouwmuur, zeggen wij wel voor de grap, maar het is een serieus advies,” aldus Van Meegeren. “Naast het feit dat bijvoorbeeld spouwmuurisolatie in financieel opzicht een slimme investering is, gaat ook het comfort binnenshuis erop vooruit. En een dergelijke maatregel is uiteraard goed voor het milieu.”

Volgens de adviseurs van Milieu Centraal is bij elke woning wel milieuwinst te behalen. Bijvoorbeeld door slim om te gaan met de centrale verwarming, door een graadje lager te stoken en tussendeuren dicht te doen. Wel 80% van al het warme water in een huishouden gaat naar het douchen. Een waterbesparende douchekop spaart niet alleen water maar vooral: warm water! Een dergelijke douchekop kost slechts enkele tientjes en dat is binnen enkele maanden terugverdiend.

Sluipverbruik Een ander punt van aandacht is het sluipverbruik van allerlei elektrische apparaten. “Een huishouden is jaarlijks 450 kWh kwijt aan sluipverbruik, bijvoorbeeld door het gebruik van transformatoren,” becijfert Van Meegeren. “Het merendeel 16

kun je straffeloos uitzetten. Verder zijn er nog steeds veel gloeilampen in gebruik. De meeste mensen wachten met vervanging totdat ze stuk zijn, maar het is echt beter om ze nu al te vervangen voor spaar- of nog beter ledlampen.” Net als bij koelkasten blijkt ook hier vervanging door nieuwe zuinige exemplaren gunstig uit te pakken.

Slimme meter In grote lijnen gaat het de goede kant uit met het energieverbruik binnen woningen, stelt Milieu Centraal vast. De introductie van de slimme meter kan de huishoudelijke energiebesparing nog wat verder op weg helpen. Want hierdoor is het mogelijk om goed inzicht in het dagelijks energieverbruik te verkrijgen.

Ter illustratie laat Van Meegeren op een tablet het recente energieverbruik van zijn eigen woning zien. “Kijk, dit balkje illustreert dat ik gisterochtend als eerste onder de douche ging. Ook kan ik zien dat ’s nachts mijn verwarming niet brandt. Ik zet de thermostaat een uur voor het slapen op 15 graden.” Voor een goed inzicht is het wel noodzakelijk om de slimme meter te koppelen aan een energieverbruiksmanager zoals een app. Die kan tot in detail vastleggen hoe het energieverbruik binnen een woning verloopt. De volgende stap, maatregelen nemen om het energieverbruik terug te schroeven, is dan niet moeilijk meer.

voor de grap, maar het is een serieus advies'

Opbouw van je energierekening Van de jaarlijkse energiekosten gaat 40,2% naar energieverbruik en 53,6% naar gasverbruik.

Slechts 6% van je jaarlijkse energierekening bestaat uit vaste kosten, waar je niets aan kunt veranderen. Een voorbeeld: een gemiddeld huishouden betaalt per jaar € 1.940,- aan energiekosten.

Hiervan gaat € 1.040,- naar het aardgasverbruik, € 780,- naar het elektriciteitsverbruik. In deze verbruikskosten zijn 21% btw en de energiebelasting meegenomen. [Over een deel van jouw energieverbruik betaal je geen energiebelasting. Dit is de hoeveelheid gas en elektriciteit die elk huishouden minimaal nodig heeft (de basisbehoefte).] Dit is het variabele deel van de energierekening, in dit voorbeeld totaal € 1.820,-, waarop het huishouden kan besparen. Daarnaast is er een vast deel, in 2014: € 120,-, waarop een huishouden niet kan besparen. Dit bedrag bestaat uit de vaste lasten voor gas en elektriciteit, waaronder vastrecht en netwerkkosten, min de jaarlijkse heffingskorting.

Bron: Milieu Centraal/consuWijzer

Vaste lasten

Naast de kosten voor je verbruik betaal je vaste kosten, waaronder vastrecht en netwerkkosten.

Hierin zitten de kosten voor transport, de aansluiting en de meterhuur, maar ook posten als regiotarief, capaciteitstoeslag, systeemdienstentarief en heffing Stimuleringsregeling Duurzame Energie+.

Gemiddeld bedragen de vaste kosten voor gas € 215,- en voor elektriciteit € 290,- samen dus € 505,- waar je niet onderuit kunt. Anderzijds krijg je, ongeacht hoeveel je gebruikt, een jaarlijkse heffingskorting van € 385 op jouw elektriciteitskosten terug (op voorwaarde dat je een elektriciteitsaansluiting op een woonlocatie hebt). Daarmee bedragen de vaste kosten waar je niet op kunt bezuinigen gemiddeld € 120,- (€ 505,- minus € 385,-). De exacte hoogte van dit bedrag hangt af van de regio waar je woont en welke energieleverancier je hebt.

Vervang je oude koelkast door een nieuwe, zo luidt een van de recente tips van Milieu Centraal. Een opzienbarend advies, want we zijn nu eenmaal opgevoed met het idee om geen goed werkende spullen weg te gooien.

Toch blijkt de aanschaf van een nieuwe, energiezuinige koelkast goed voor het milieu te zijn!

www.milieucentraal.nl www.energieverbruiksmanagers.nl

17

11 vragen over energie in je huis Welke maatregel levert het meeste op als het gaat om zuiniger stoken?

A Ongebruikte ruimtes niet verwarmen en

tussendeuren sluiten B Verwarming graadje lager zetten C Uur voor slapen gaan verwarming op 15

graden zetten D Slaapkamer niet verwarmen

Een goed geïsoleerde eengezinswoning verwarm je met zo’n 700 m3 gas per jaar. Voor een slecht geïsoleerde woning heb je meer nodig. Die verbruikt per jaar: A 900 m3 gas B 1.600 m3 gas C 2.200 m3 gas D 3.200 m3 gas

Wat is het zuinigste energielabel voor een nieuwe koelkast?

A Label A B Label A+ C Label B D Geen van deze

Milieu Centraal geeft onafhankelijk voorlichting over energie en milieu in het dagelijks leven. Speciaal voor dit magazine heeft Milieu Centraal een aantal eyeopeners op een rij gezet. Benieuwd? Doe de quiz en lees de antwoorden op: www.milieucentraal.nl/lianderquiz

Hoeveel koeien heb je nodig om één huishouden op biogas te laten koken én het hele huis te verwarmen?

A 1 B 3 C 4 D 7 Wat levert in het gebruik van de was­machine de grootste energiebesparing op?

A Het ecoprogramma gebruiken B Op lage temperaturen wassen C Wasmachine zo vol mogelijk laden D De was op een zo laag mogelijk toerental

laten centrifugeren

Hoe ontwikkelde het stroomgebruik zich tussen 1990 en nu?

A Ongeveer gelijk gebleven B Met 20% gestegen C Licht gedaald D Verdubbeld Over led- en spaarlampen bestaan veel misverstanden. Welke van deze twee beweringen is waar?

A Als je een ledlamp aanzet, dan

geeft hij direct vol licht.

B Het achter elkaar aan/uit doen

van een spaarlamp kost meer

energie dan om ‘m te laten branden.

Self-energ-y Op www.energieverbruiksmanagers.nl vind je een

overzicht van de apparaten en webportals die je kunt aansluiten op de slimme meter om je stroomverbruik beter te snappen. Maak een foto van jezelf en de energieverbruiksmanager die jij hebt gekozen en plak die op de muur van Milieu Centraal op Facebook: www.facebook. com/milieucentraal.

Milieu Centraal verloot iedere maand een Dopper waterfles onder de inzendingen.

18

quiz

illustratie: Wendy Panders

Waar of niet waar? Een decoder voor digitale tv kan net zoveel energie gebruiken als een wasmachine.

A Niet waar B Waar

Een spaar- of ledlamp met een lichtopbrengst van 125 lumen is geschikt als vervanger voor een: A 15 W gloeilamp B 25 W gloeilamp C 60 W gloeilamp D 75 W gloeilamp

Je gebruikt een energieverbruiks­ manager in combinatie met de slimme meter. Hoeveel besparing op je energierekening levert dat op?

A tot 5 procent B 5 tot 10 procent C 10 tot 15 procent D 15 tot 20 procent

Bespaar energiekosten: zet je verwarming op 19 graden in plaats van op 20 graden. Wat bespaar je per jaar voor een gemiddelde eengezins­woning?

A 30 euro B 60 euro C 80 euro D 120 euro

Quiz In huis kun je op veel manieren energie besparen. De slimme meter kan daarbij helpen door je inzicht te

geven in je verbruik. Als je de slimme meter aan een energieverbruiksmanager koppelt, kun je heel precies zien hoeveel sluipverbruik je hebt of wat voor stroompiek je wasmachine veroorzaakt. Je ziet ook direct hoe snel je verbruik zakt als je gloeilampen vervangt door ledlampen en hoeveel gas je bespaart door de thermostaat een graadje lager te zetten.

19

Tekst: Marjolein van Trigt

Niemand komt tussen monteurs Joop Schouten en Betty Suarez.

Achttien jaar geleden werden ze collega’s en sindsdien zijn ze twee handen op één buik. Samen vertellen ze over alles wat er bij het vak komt kijken.

Al 18 jaar de beste maatjes “Om acht uur zijn we bij de eerste klant. We houden ons bezig met verschillende disciplines, zoals technische schouwingen en het oplossen van storingen.

Ook plaatsen we slimme meters, bijvoorbeeld bij klanten die zonnepanelen hebben.”

Leuk project

“We laten de klant graag achter met een goed gevoel.”

20

“Momenteel doen we een groot project voor woningcorporatie Stadgenoot in Amsterdam. Stadgenoot wil alle centrale voorzieningen in hun panden slim hebben. Zij zijn verantwoordelijk voor de meterstanden en vinden het handig als ze automatisch worden uitgelezen. Het is een leuke klus. Alle bewoners zijn van tevoren op de hoogte, dus iedereen weet wat we komen doen.”

Zware dagen “Het minst leuke onderdeel van ons werk heet ‘einde levering’.

Dat betekent dat de leverancier eenzijdig het contract opzegt, bijvoorbeeld omdat klanten niet betalen en niet reageren op brieven van de leverancier en Liander. Wij moeten er dan langsgaan om het gas en de elek-

triciteit af te sluiten. We doen meestal achttien tot twintig keer een einde levering op één dag.

Dat zijn zware dagen.”

Slimme meter plaatsen “Wist je dat je officieel niets in je meterkast mag hebben staan?

We moeten er goed bij kunnen, dus het is fijn als de klant alle jassen, schoenen, ski’s en fietsen opzij zet. Als we een slimme meter komen plaatsen, halen we de oude meter er eerst af. De klant zit dan even zonder gas en licht.

Meestal zijn we een uur tot anderhalf uur bezig. Als de slimme meter is gemonteerd, testen we de binnenleiding van de klant.

Daar kan een lek in zitten. Is er geen probleem, dan nemen we afscheid van een tevreden klant.”

Dubbel opgeleid

Netjes werk “Na ruim twintig jaar is het werk nog steeds leuk. Negentig procent van de klanten is blij dat ze je zien. We leveren netjes werk.

We laten de klant graag achter met een goed gevoel.”

Verlegen meisje “Onze teamleider zegt altijd dat je niet tussen Joop en Betty komt. Wij zijn twee handen op één buik. Toen Betty begon, was ze een verlegen meisje. Nu niet meer. Als vrouw in de technische wereld moet je soms je tanden laten zien. Als we samen aanbellen, begint de klant meestal tegen Joop te praten, maar Betty is één van de beter opgeleide monteurs van ons team. Ze is de mama van het team. En Joop de papa, haha.”

“Collega’s komen vaak met twee bussen, voor het gas en voor de elektriciteit, maar wij zijn dubbel opgeleid. Ons team bestaat uit zestien man en is hecht, mede dankzij teamleider Romke de Vries. Tijdens de lunch en aan het einde van de dag zoeken we elkaar vaak op.”

21

Ins & outs van de slimme meter Hoe werkt mijn slimme meter?

5

de slimme meter in combinatie met apps?

Er zijn verschillende apps beschikbaar die inzicht geven in je energieverbruik. Een app kan worden gekoppeld aan de slimme meter via de P1-poort of door toegang te geven aan de aanbieder van de app via de meetstanden die door de netbeheerder op verzoek van deze aanbieder kunnen worden uitgelezen. Uitleg over de app krijg je van de leverancier van de app. Kijk voor het aanbod op www.energieverbruiksmanagers.nl

In de slimme meter zit software die het mogelijk maakt om de meetstanden op afstand uit te lezen. Eerst stuurt de slimme gasmeter zijn standen via een kabeltje of draadloos naar de slimme elektriciteitsmeter. Via twee soorten technieken stuurt de slimme elektriciteitsmeter de meterstanden naar Liander: GPRS of CDMA. Beide technieken zorgen voor een snelle verzending van mobiele data. GPRS wordt ook gebruikt bij mobiel internet. Via dit netwerk haalt je energieleverancier de meterstanden automatisch op en stuurt je daarmee zes keer per jaar een verbruiksoverzicht.

Verschillende apps geven de mogelijkheid om je energieverbruik te vergelijken met dat van anderen in een soortgelijke situatie. Wat ‘normaal verbruik’ is, hangt af van veel factoren. Een erkend installateur kan bepalen of het verbruik past bij de aanwezige apparatuur, het soort woning en het verbruiksgedrag.

Liander kan geen antwoord geven op vragen over verbruik. De energieleverancier is verplicht om je 6 x per jaar een overzicht te geven. De energieleverancier heeft inzicht in jouw verbruik en kan bepalen of het normaal is in vergelijking tot andere jaren.

Wat betekent het als de lampjes knipperen?

8

Hoe lees ik mijn meterstanden af?

V

P1-POOR

4

Waarom is de slimme meter verzegeld?

Als de zegel is verbroken zie je dat iemand ongeoorloofd de meter heeft opengemaakt.

5

INZICHT

KOPPE L GE

7

IA

T

De standen van de slimme gas- en elektriciteitsmeter kun je aflezen op het display van de meter. Verder zit er op de slimme meter een P1-poort waarmee je eenvoudig zelf data uit de meter haalt als je een P1-device hebt. Als je op de oranje knop drukt zie je informatie op het display.

8

4 Wat doet de P1-Poort?

De P1-poort is een soort telefoonstekkertje dat kan worden gekoppeld aan producten die meer inzicht geven in je energieverbruik, zoals een display of een usb-device dat je energieverbruik op de computer laat zien. Liander krijgt signalen uit de P1-poort niet te zien.

22

6

3

Hoe weet ik of mijn verbruik normaal is?

Het rode controlelampje knippert als er energie wordt gemeten. Wanneer er geen energie wordt gemeten, brandt het continu. Als je meer energie verbruikt of teruglevert gaat het lampje sneller knipperen.

3

7 2

6 2

1

D

1

Welke informatie vind ik op de meter?

Op de meter vind je je meterstanden, het meternummer, het type meter en technische informatie.

De slimme gasmeter wordt gekoppeld aan de slimme elektriciteitsmeter.

Dit is een voorbeeld. Kijk op www.liander.nl/slimmemeter voor alle typen meters.

23

interview

Tekst: Mirjam van Immerzeel

Ondernemer Annemarie van Gaal helpt gezinnen hun financiële huishouding weer op orde te krijgen. De energierekening is daar altijd onderdeel van. Hoe regelt ze het eigenlijk zelf thuis?

Hoe duurzaam is Annemarie van Gaal?

‘Besparen is een sport’ "Laatst wist ik nog het nodige terug te krijgen op mijn energierekening. De maatschappij was vergeten het nachttarief te berekenen. Kijk, dat scheelt. Ik zag het op mijn jaaroverzicht en dacht: dat kan niet kloppen."

24

"Besparen is net als naar de sportschool gaan. Het is nodig en in het begin is het niet leuk, maar gaandeweg komt de lol vanzelf."

Annemarie van Gaal, ondernemer, windt er geen doekjes om. Je bezig houden met geldzaken hoort bij het leven, net als gezond blijven door te bewegen.

Als financieel deskundige voor het televisieprogramma Een dubbeltje op zijn kant ziet ze natuurlijk de meest extreme geldzorgen. "Het maakt elke keer weer diepe indruk op me hoe lamgeslagen mensen met schulden zijn. Ze hebben de ruimte niet meer in hun hoofd om verstandige keuzes te maken. Ze geven het op." Maar wie houdt zich nu wel graag bezig met de huishoudelijke administratie? Het is ook geen hobby van

25

Tip van Annemarie "Huurders die maandelijks een vast bedrag voor energie overmaken aan de verhuurder, doen er verstandig aan om een specificatie op te vragen van de werkelijk gemaakte kosten. Die kunnen weleens een stuk lager liggen.

Klopt het aantal vierkante meters van je woning wel met het energieverbruik?"

Van Gaal, geeft ze toe. "Maar ik blijf er wel scherp op. Laatst nog, wist ik heel wat terug te krijgen op mijn energierekening.

De maatschappij was vergeten het nachttarief te berekenen.

Kijk, dat scheelt. Ik zag het op mijn jaaroverzicht en dacht: dat kan niet kloppen."

Licht uit Eerlijk is eerlijk, in haar leven is de succesonderneemster wat betreft welstand van de ene kant naar de andere kant gegaan.

Maar ze is niet vergeten wat het betekende om als jonge alleenstaande moeder van weinig rond te moeten komen.

"Ik leerde in die tijd een belangrijke les over mijzelf dat ik altijd geld kan verdienen en besparen. Toen ik aan de grond zat heb ik vakantiedagen van mijn werk opgenomen om via een uitzendbureau extra geld te verdienen. Ik heb alles aangepakt en alles bij elkaar moeten schrapen."

Ze probeert een reële kijk op geld over te brengen op haar zonen en dat blijkt soms nog best lastig. "Lichten uit doen bijvoorbeeld. Toen ik weer eens zag dat ze het licht op de wc hadden laten branden en het voor de zoveelste keer had gezegd, heb ik maar een licht met bewegingsmelder geïnstalleerd.

Ook weer opgelost."

Een leuke ontwikkeling vindt ze de slimme meters waarmee je zelf heel makkelijk via een energieverbruiksmanager je ener-

26

giegebruik in de gaten kunt houden. "Je komt echt alles te weten over je energiegedrag," lacht Van Gaal. "Ik weet nu hoe laat mijn zoon naar bed gaat. Laatst vroeg ik hem: en, hoe laat is het geworden? Mwoah elf uur, zei hij. Maar via de energieverbruiksmanager, een app, kon ik zien dat het licht pas om twee uur uitging. Hij snapt er nog steeds niets van hoe ik dat kon weten."

Natuurlijk is daar die app niet voor bedoeld, erkent ze. Maar het helpt wel om inzicht te krijgen wat je nou precies aan energie verbruikt op een dag. En dat is altijd meer dan je denkt, weet Van Gaal.

"Laatst gaf de app aan dat ik op een ochtend ineens veel energie had gebruikt.

Ik vroeg me af hoe dat kon. Het bleek de Quooker te zijn waarmee ik heet water krijg."

Nu hoeft dat ding heus niet de deur uit, vertelt ze, maar ze beseft nu wel beter hoe haar energierekening is samengesteld. "Als je iets weet dan kun je je keuzes maken."

Duimpje omhoog "Ach, haalt Van Gaal haar schouders op, het is ook een kwestie van prioriteiten." "Ik kom wel eens in huishoudens terecht met ernstige financiële problemen en dan staat er een zonnebank in de woonkamer of een terrarium met warmtelampen die de energierekening met twintig euro per maand verhogen.

Ik maak mensen zich van hun keuzes bewust."

Dat laatste doet Van Gaal ook op middelbare scholen. Wat haar betreft valt er nog veel te verbeteren aan het bewustzijn van jongeren op het gebied van geld. Tijdens een workshop voor HAVOscholieren onlangs vroeg ze wat ze zouden doen als ze vijfhonderd euro zouden krijgen voor een smartphone. "Bijna allemaal gaven ze aan meteen naar de

Waarop zou Annemarie het eerst besparen?

Als ze zelf ooit zou moeten besparen dan zal ze eerst op de kosten van haar dagelijkse boodschappen gaan letten. De volgende posten worden dan ook geschrapt: krantenabonnementen (‘je kunt ook je informatie elders halen’), auto (‘neem het OV, ga fietsen en lopen’) en loterijen (‘jammer voor de goede doelen, maar je moet ook voorkomen dat je zelf een goed doel wordt’).

De slimme meter heeft in ieder geval wat plezier in energiebesparing gebracht in huize Van Gaal, maar ze blijft relaxt: "Als ik boven het voorschot uitkom, gaat het duimpje op het display omlaag, en dan houd ik me er wel even mee bezig.

Maar zolang het duimpje omhoog staat, vind ik het prima."

winkel te rennen voor het laatste model.

Nee, dat geld brandde in hun zakken en moest op. Daarom kun je als ouder beter met een budget werken en je kind verantwoordelijk maken voor de maandelijkse kosten die volgen. Dat dwingt ze op zoek te gaan naar de beste deal, omdat ze dan meer overhouden voor de telefoonkosten."

De slimme meter in combinatie met de app, heeft in ieder geval wat plezier in energiebesparing gebracht in huize Van Gaal, maar ze blijft relaxt: "Als ik boven het voorschot uitkom, gaat het duimpje op het display omlaag, en dan houd ik me er wel even mee bezig. Maar zolang het duimpje omhoog staat, vind ik het prima."

Tip van Annemarie "Houd een kasboekje bij: op de linkerpagina zet je wat er maandelijks binnenkomt en rechts zet je de uitgaven. Zo krijg je inzicht in je uitgaven. Let maar op; op een gegeven moment krijg je er vanzelf lol in."

27

100 jaar historie

illustratie: Marieke Thomassen

2009 2009

Liander 100 jaar netwerkbedrijf Netwerkbeheerder Liander bestaat ruim 100 jaar. En van meet af aan is er energieke aandacht voor alles wat nieuw is en beter kan.

1824

2014

Oprichting 2006

Oprichting eerste (gas-) distributiebedrijf van Nederland, de Nederlandsche Vervoerbare Gas Compagnie.

1824

ontvlechting

2000-2004

eerste gasbuis 1949

elektriciteitsnet

Oprichting NV Samenwerkende Elektriciteits-Productiebedrijven.

Elektriciteitsnet van verschillende provincies wordt met elkaar verbonden.

1964

aardgas

Na de ontdekking van grote hoeveelheden aardgas door de Nederlandse Aardoliemaatschappij, zorgt de NV Gasunie ervoor dat stadsgasapparaten in korte tijd geschikt worden gemaakt voor aardgas.

transformatoren

1998-2000

1984

1960-1970

Aantal verbruikers

Stadsverwarmingnetten

Energieverbruik neemt met 10% per jaar toe

Oprichting

Oprichting PGEM, de voorloper van Liander.

verdeling

Na de invoering van de Elektriciteitswet 1998 en de Gaswet 2000 is het beheer van de energienetten gescheiden van de productie en levering van elektriciteit en gas. Om de energiemarkt te liberaliseren zijn energiebedrijven opgedeeld in: • netbeheerders • producenten • energieleveranciers • meetbedrijven

gastransportnet

1916

1915

liberalisering

Liberalisering van de energiemarkt.

De Amsterdamse Pijp-Gas-Compagnie gebruikt de eerste ‘gaspijp’ voor het transporteren van gas.

1.500 verbruikers

300.000

1981

200.000

herstructurering

Rapport CoCoNut, start van de commissie Brandsma: scheiding van productie- en distributiebedrijven. Start herstructurering van de energiesector.

100.000

0 1916

28

Opening eerste duurzame onderstation

Wet voor de ontvlechting van energie­bedrijven wordt aangenomen.

DSM en Hoogovens inves­teren flink in gastransportnet en voorzien een groeiend aantal gemeenten van cokesovengas.

De elektriciteitswereld staat op zijn kop door de komst van transformatoren en wisselstroom. Elektriciteit kan nu over lange afstanden worden vervoerd, omdat de transformatoren de ‘hoge spanning’ kunnen omzetten naar de ‘normale spanning’ die huishoudens gebruiken.

Eerste oplaadpunt voor elektrische auto’s in Nederland.

alliander

Het netwerkbedrijf gaat medio 2009 verder onder de naam Alliander.

1920

1889

oplaadpunt

1936

1950

1957

1965

29

Tekst: simone De clercq

2015

En dan nu de toekomst Energiebedrijven en netbeheerder Liander ondersteunen slimme initiatieven en reiken de technologie aan.

Empowerment to the consumer.

Opmars van de lokale producent Busjes van Liander in de straat en monteurs druk in de weer met reparaties en onderhoud van kabels onder de grond. Dat is wat je ziet. Niet onbelangrijk is wat je niet ziet: Liander als verbindende schakel tussen de partijen die stroom maken en die stroom afnemen; tussen producent en consument. Grote fossiele energiecentrales maken langzaam plaats voor kleinschalige, duurzame energieprojecten met windmolens of zonnepanelen. Ziedaar de producent van de toekomst. Dat verandert de rol van Liander. Hoe breng je deze lokale producenten en consumenten bij elkaar? Hoe organiseer je die energiestromen?

Niets blijft zoals het was, tijd voor het outof-the-box denken. Dus denkt Liander actief mee over moderne technologieën en oplossingen. De basis? Smart grids, een slim netwerk dat opgebouwd is rondom de slimme meter.

De markt verandert. Onveranderd blijven de uitgangspunten van Liander: duurzaam, betaalbaar en betrouwbaar. Want wie loopt er nou warm voor duurzame maar dure energie? En wil jij zonder stroom zitten, zodra de wind luwt of de zon aan de einder verdwijnt?

Verklein je footprint De slimme meter is het middelpunt. Die toont wanneer je veel of weinig energie gebruikt, wanneer energie duur is of goedkoop. Dankzij de slimme meter kun je als consument je energieverbruik beïnvloeden: Is mijn energieverbruik in de dure piekuren hoog? Dan ga ik daar op letten. Is de stroom goedkoper als de zon schijnt? Dan doe ik op dat moment de was en niet na 23.00 uur. Die goedkope nachtstroom is straks passé.

Zodra er voldoende goedkope en duurzame energie is, gaat dat vóór dure energie uit fossiele brandstoffen.

Spelen met de informatie van de slimme meter wordt vanaf nu steeds interessanter, om kosten te besparen én om je footprint te verkleinen.

Piekuren?

Belasting van het energienet is niet te sturen. Er zal altijd sprake blijven van piekuren waarop de stroomvraag omhoogschiet. Dan zorgen energiebedrijven voor extra productievermogen: fossiele brandstofcentrales moeten even flink bijzetten. Dankzij lokale producenten zijn die piekuren meer en meer op te vangen met duurzame energie. En hoe meer jij en andere consumenten tijdens piekuren het stroomverbruik verminderen, hoe minder de conventionele centrales hoeven bij te springen. Dat scheelt de energieleveranciers kosten, wat ze straks gaan vertalen in korting op de energierekening van die bewuste consument. Nieuwe contracten zullen veel meer variabele prijzen kennen. Ook hierbij speelt de slimme meter een rol: je kunt er apparaten op aansluiten die je een seintje geven als er zo’n piek is.

slimme meter

De slimme meter markeert het begin van een nieuw tijdperk: als consument krijg je inzicht in je energieverbruik en de kosten. Dus kun je bewustere keuzes maken.

In het kader van duurzaamheid wacht de klant een actievere rol in de energiewereld. Als marktpartij die zelf energie produceert, levert en daarin handelt.

Deel je eigen energie Niets zo leuk als je eigen stroom opwekken met windmolen of zonnepaneel. De een kent het van de zeilboot, de ander van de camper. Bij een eigen huis is het nog indrukwekkender. Dankzij allerlei lucratieve oplossingen van zonnepaneel-aanbieders, wordt zonnestroom goedkoper en dus bereikbaar.

De volgende stap? Overtollige zonne- of windenergie aan je eigen omgeving leveren: ouders, vrienden of wijkbewoners. Volop mensen die graag jouw goedkopere, duurzame energie afnemen. De slimme meter toont op welk tijdstip er een overschot aan opgewekte energie is. Op datzelfde tijdstip krijgt de ander die stroom. Figuurlijk natuurlijk. Zie het als een bedrag overmaken via de bank; die ander krijgt niet jouw bankbiljetten maar wel het geld.

Alles met intelligente software Moet je dan in de toekomst de hele dag met je neus op de slimme meter zitten? Nee, dat werkt niet.

Dalende prijzen, piekuren en de hoeveelheid zelf opgewekte energie bijhouden, voor al die opties is er geavanceerde technologie in ontwikkeling. Dat maakt het allemaal een stuk eenvoudiger. Aan de slimme meter zijn steeds meer geautomatiseerde systemen en software te koppelen met futuristische toepassingen. Bijvoorbeeld ’s ochtends je wasmachine vullen, maar pas later inschakelen als de stroom in prijs daalt. Terwijl je niet eens thuis bent!

TNO en ECN ontwikkelden de PowerMatcher, waarmee apparatuur onderling kan communiceren. De PowerMatcher schakelt (huishoudelijke) apparaten in als de stroomprijs laag is en voorkomt piekbelasting van het elektriciteitsnet. Ook voor Liander is dit gunstig. Zolang de netbelasting beheersbaar is, hoeven er geen dikkere kabels in de grond. Dat betekent weer minder overlast – lees: opgebroken straten - voor de omgeving.

Mooi toekomstideaal: lokale producenten doneren het overschot aan een Energiebank (zoals de Voedselbank) voor mensen die het even wat minder breed hebben.

Booming business Geld verdienen aan duurzame energie toekomstmuziek? Niet als je als lokale producent slim weet om te gaan met energie en zelf opgewekte energie, en die slim weet te verhandelen. Voor de handel tussen kleinere producenten en afnemers op de landelijke markt experimenteert Liander met USEF (Universal Smart Energy Framework): gratis software die de lokale producent van duurzame energie ondersteunt als die duurzame energie aan familie of buren wil leveren. Of groter gedacht: als je als energiecollectief – als woonwijk, dorp of eiland – de opgewekte energie op de landelijke markt wil gaan verkopen.

100jaarnetwerkbedrijf.nl

Nog even, en dan…

Actief omgaan met (zelf opgewekte) energie met behulp van je slimme meter. De eerste tijd is het even wennen, net zoals met internetbankieren.

Maar dan merk je dat het inzichtelijker en sneller is. Je kunt de vriezer op goedkope momenten extra laten koelen, de accu van de elektrische auto opladen tijdens daluren, de wasdroger bedienen op afstand en dat allemaal met lokale duurzame energie. Het verandert niet van de ene op de andere dag. Maar toch, het duurt niet lang meer of we weten niet meer beter…

100 JAAR NETWERKBEDRIJF

30

31

Daarom doe ik duurzaam

Modeontwerper Elsien Gringhuis (34) heeft bij het ontwerpen één principe: het moet duurzaam zijn.

Niet alleen de stoffen, ook de vorm, snit en filosofie van haar ontwerpen zijn gericht op sustainability.

Tekst: maartje laterveer Fotografie: jurriaan huting

‘Duurzaamheid is voor mij een vanzelfsprekendheid’

is duurzaamheid belangrijk voor je?

“Duurzaamheid is voor mij een vanzelfsprekendheid. Het zou eigenlijk voor iedereen normaal moeten zijn. We leven wat dat betreft in een omgekeerde wereld.”

waarom maak je duurzame mode?

“Ik zie geen andere mogelijkheid.

Tijdens mijn afstuderen in 2008 realiseerde ik me dat ik alleen in de mode wil werken als het op een duurzame manier kan. Kan dat niet, dan zou ik iets heel anders gaan doen.”

Hoe maak jij je mode duurzaam?

“Duurzaamheid zit in het hele proces van ontwerp tot product. In het ontwerp probeer ik altijd tot de kern te komen, de essentie van het kledingstuk. ‘Schrijven is schrappen’ zeggen ze weleens, zo doe ik dat met ontwerpen. Ik beperk mijn patroondelen tot een minimum en probeer zo min mogelijk restafval te creëren. Onze materialen zijn voor ongeveer 80% gecertificeerd met GOTS of Oekotex. En we produceren lokaal. Daarnaast produceren we alleen ‘on demand’, zodat we niet onnodig overproduceren.”

waarom doe Jij niet meer aan seizoenscollecties?

“Seizoenscollecties zijn niet meer van deze tijd, vind ik. Het idee dat je zo veel tijd en aandacht in een ontwerp stopt en het vervolgens maar een half jaar meegaat, is absurd.

Een goed ontwerp gaat jaren mee.

Onze items zijn net zolang na te bestellen als de stof leverbaar is.”

32 32

Lees het verder op p. 36

Waarom een Fairphone?

“Het mooie van een telefoon vind ik de paradox: het verbindt iedereen met iedereen en met kennis, en toch is het een van de gebruiksvoorwerpen waar we het minst van af weten. Bijna iedereen heeft een smartphone en onderhoudt hiermee een intensieve relatie, maar bijna niemand weet welke arbeidsomstandigheden er nodig zijn om al die bits en bytes te maken.”

Met een telefoon lijkt niet veel mis. Maar achter al die schermpjes schuilt een hoop leed en oneerlijkheid. Ontwerper Bas van Abel (37) besloot het productieproces te ontrafelen én te verduurzamen.

Het bracht hem van de mijnen in Kongo tot fabrieken in China, en uiteindelijk op het idee van de Fairphone: ’s werelds eerste telefoon die eerlijker is geproduceerd.

‘De verandering moet ergens beginnen’

Hoe wist jij dat dan?

“Door het te onderzoeken. Ik ben altijd gefascineerd geweest door de vraag waarom dingen zijn zoals ze zijn. Hoe kan het dat je als ontwerper een paar bestanden naar China stuurt en er een container met spullen terugkomt? Als je tastbare gebruiksvoorwerpen gaat ontrafelen, kom je erachter dat er een wereld aan mensen en verbanden achter schuilt. Een telefoon is mensenwerk: dat begint met mijnbouwers in Kongo die een stuk kobalt diep uit de aarde halen.”

En dat wil jij blootleggen?

“Ja. Mijn missie als ontwerper is om objecten te maken die betekenisvol zijn. Dus niet simpelweg dingen maken omdat je het kunt, maar dingen maken die een betekenis hebben voor de samenleving. Dat is voor mij duurzaamheid. De duurzaamheidsgedachte is voor mij niet zozeer een groene (gedachte), maar een sociale gedachte.”

Lees het verder op p. 36 33

Natascha Kooiman (29) is een ‘duurzaamheidsrebel’ met een passie voor food. Ze zet zich in voor verduurzaming van ons voedselsysteem en richtte hiervoor onder andere Smaackmakers op: een start-up die mensen en organisaties wakker schudt en inspireert tot een nieuwe visie op duurzaam voedsel.

‘Ik ben niet heilig, maar maak wel bewuste keuzes’

is duurzaamheid belangrijk voor je?

is duurzaamheid belangrijk voor je?

"Ik heb een enorme bewondering voor de natuur. De plek waar afval niet bestaat, maar alles gebruikt en hergebruikt wordt en waar alle processen verlopen zonder elektriciteit, zonder kolencentrales en zonder vervuiling. Ik denk dat we er goed aan zouden doen als we onze band met de natuur weer zouden aanhalen en haar als een voorbeeld zouden nemen. Door meer circulair te denken en te doen kunnen we samenwerken met de natuur en profiteren van haar krachten. Onszelf zien als onderdeel van de natuur in plaats van onszelf erboven te plaatsen. Dat is voor mij duurzaamheid."

“Ja, dat komt uit mijn jeugd. Ik ben opgegroeid in ontwikkelingslanden, Burkina Faso, Thailand en Indonesië. Hierdoor ben ik al vroeg bewust geworden van het leven aan de andere kant van de planeet, van het feit dat er overal mensen leven en dat wat wij hier doen, daar invloed heeft en andersom. Onze levensstijl zullen wij waarschijnlijk in de verre toekomst moeten aanpassen, want we putten de aarde uit. Of we moeten ontzettend veel innoveren.”

moet ons voedselsysteem verduurzamen?

"Voedsel maakt meer dan 30% van onze footprint uit. Dat is gigantisch! Met kleine aanpassingen kunnen consumenten dit zelf al met 20% verlagen. Verreweg de meeste impact heeft het minder eten van dierlijke producten zoals vlees, vis en kaas. Geen probleem als je ziet wat er tegenwoordig allemaal voor alternatieven zijn!"

Wat is duurzaam eten?

"Duurzaam eten is voor Smaackmakers een voedselpatroon dat minder belastend is voor je eigen gezondheid en de gezondheid van de wereld. Daarvoor hebben we acht principes opgesteld. Geen rocket science, maar wel een goed geheugensteuntje om stappen te zetten.

Lees het verder op p. 36 34

Joris Putman (30) kennen we als Morris Fischer uit Goede Tijden, Slechte Tijden. Maar hij is ook een ondernemer met een duurzame missie. Met zijn productiemaatschappij Green Dream Productions maakt hij tv-programma’s om mensen ervan bewust te maken dat ze verschil kunnen maken.

‘Ik leef gemiddeld duurzaam’

komen die innovaties?

“Ja, zeker. Ik denk dat we met z’n allen goed in staat zijn om nieuwe dingen te bedenken. Er komt ook steeds meer animo voor om dat vervolgens ook uit te voeren. Er is zo’n grote verschuiving aan het plaatsvinden. Toen ik vijf jaar geleden tv maakte over duurzame onderwerpen, was ik een van de weinige mensen in de business die dat deed. Nu is duurzaamheid iets vanzelfsprekends geworden en moet je je als televisiemaker op iets heel nieuws richten. Waar het nu om gaat, is dat het sneller en beter gaat. Volgens mij is dat innovatie.

Het kwartje is gevallen. Lang niet iedereen is er iedere dag mee bezig, maar het bewustzijn is er, daar gaat het om.”

Denk je dat individuen verschil kunnen maken?

“Zeker, individuen zíjn het verschil.

Maar dan wel samen. In mijn tvprogramma Green Tech daag ik kinderen uit om oplossingen te be-

Lees het verder op p. 36 35

Vervolg Elsien Gringhuis

Vervolg Bas van Abel

Vervolg Natascha Kooiman

Vervolg Joris Putman

Wake-up to a brand new world Als je op een natuurlijke manier wakker wordt, heb je overdag meer energie, kun je je beter concentreren en heb je een grotere productiviteit. Een lichttherapie daglichtwekker

Leef jij ook duurzaam?

Leef jij ook duurzaam?

“Ik leef zo duurzaam mogelijk. Vooral eten vind ik belangrijk. Ik eet alleen biologisch en zoveel mogelijk onbewerkt voedsel.

Mijn moeder en haar man hadden in de jaren tachtig, negentig een biologische winkel. In die tijd was je echt een geitenwollensokkentype als je biologisch at.

Gelukkig is dat veranderd, nu kun je in elke supermarkt biologische producten kopen.”

“Nou, ik ben geen radicale voorloper als het gaat om eerlijke en duurzame producten, daar kan ik eerlijk over zijn. Van alles wat ik nu aan heb, weet ik misschien alleen van mijn broek waar die vandaan komt. Als consument kun je niet alles weten. Dat hoeft ook helemaal niet.

Duurzaamheid is een te groot ding om in één keer helemaal op te pakken.

Maar de verandering moet ergens beginnen. Bij iemand. Bij 1%. Dat wordt 10%, en dan volgt de rest vanzelf wel.”

Vind je het moeilijk om duurzaam te leven?

“Duurzaam leven is absoluut niet moeilijk en kost ook niet per definitie meer geld, eerder minder! Je kleding gaat langer mee, eten is voedzamer en je hebt er daarom minder van nodig, en ga zo maar door.

Iedereen kan duurzaam leven. Het is een keus.”

36

Onze focus ligt op meer plant en minder dierlijk.

Waarom? Vanwege de impact: 1 kilo biefstuk staat gelijk aan 272 douchebeurten… Andere principes zijn: minder foodwaste, meer lokaal en seizoen, niet blindstaren op keurmerken, bewuster omgaan met verpakking.”

Vind jij het moeilijk om duurzaam te leven?

“Ja, natuurlijk. Alles helemaal duurzaam doen bestaat ook eigenlijk niet. Je doet het stap voor stap en bent nooit klaar. Maar het is zo mooi dat alle duurzamere keuzes helpen. In die zin is het juist heel makkelijk. Ik ben niet heilig en dat pretendeer ik ook zeker niet te zijn. Ik reis ook weleens met het vliegtuig en mijn kledingkast bevat echt niet alleen maar tweedehands.

Maar ik maak wel bewuste keuzes. Ik weet van veel dingen wat de impact is, of in ieder geval wat de betere keuze is. En met alle keuzes die we hebben, zie ik in elke keuze een kans om een beetje bij te dragen aan de verduurzaming. Soms heb je maar één ding nodig: je vork!”

denken voor een duurzame toekomst. Daar komen gave ideeën uit die ook voor volwassenen vernieuwend en inspirerend zijn.

Honderdduizenden mensen zullen daarnaar kijken, dus bij honderdduizenden mensen plant je een zaadje, een zaadje van bewustwording. Daar begint duurzaamheid mee.”

geeft stapsgewijs steeds feller wordend gesimuleerd zonlicht, waarbij het

Plant Power In de oudheid wist men het al: planten bezitten waardevolle krachten. Zo stond rozemarijn in het oude Griekenland bekend als perfecte ‘oppepper’ voor iedereen die niet zo lekker in z’n vel zat. Tegenwoordig zeggen wetenschappers dat rozemarijn de opname van zuurstof in je cellen vergroot en je meer energie geeft.

dus net lijkt of je door de natuur wordt gewekt. ’s Avonds is het omgedraaid en geeft de lamp stapsgewijs steeds minder licht, waardoor je beter in slaap valt.

Hoe duurzaam leef jij?

“Ik leef gemiddeld duurzaam. Ik eet biologisch.

Mijn vrouw is vegetariër en ik eet negen van de tien keer met haar mee, dat heeft al een vrij grote impact. Als ik vliegtickets koop, compenseer ik. Dat zijn kleine dingen – maar voor mij is het genoeg. Ik hou van het leven, van genieten. Ik kies wel voor groene stroom, en soms word ik gebeld of ik wil overstappen naar voordeligere energie. Dan word ik me weer even bewust: nee, ik wil niet overstappen, want ik heb al een keuze gemaakt, op basis van een andere reden.”

Zuurstof: een ware energyboost

Je kunt weken zonder voedsel, enkele dagen zonder water, maar slechts enkele minuten zonder zuurstof. Zuurstof is misschien wel je belangrijkste bron van energie. Voor een optimale ademhaling en een flinke shot energie: • Adem diep uit en pers je zoveel mogelijk lucht uit je longen terwijl je je buik intrekt.

• Heb je helemaal uitgeademd, houd dit dan 2 tellen vast.

• Adem dan rustig in via je neus, bol je buik, dan je flanken en vervolgens je borstkas. Houd de zuurstof vast zo lang dat prettig voelt.

• Adem dan uit via je mond, totdat je helemaal leeg bent. Herhaal dit vijf keer.

Door de verwarming lager te zetten, bespaar je 6% energie per graad en ook nog eens 6% CO2-uitstoot.

Kijk voor apps en apparten voor meer besparing op: www.energieverbruiksmanagers.nl

37

Tekst: sigrid koeleman-lamers

Veel gezinnen leven rond het bestaansminimum in veelal slecht geïsoleerde huizen. Voor hen is de verwarming aanzetten of kleding wassen een weloverwogen financiële keuze. Thea Pettersson (61) is vrijwilligster bij stichting de Groene Moeders in Haarlem: “Wij gaan op huisbezoek en helpen gezinnen met het besparen van de energiekosten door voorlichting, tips, hulp en een luisterend oor. De kracht ligt bij de moeders. Jongeren gaan dan als vanzelf energiebewuster leven.”

Moeders op de bres in energiearmoede “Ik ben van de generatie die is opgegroeid in de tijd van de kolenkachel en gasmuntjes. ’s Winters moest de waterleiding worden afgetapt omdat die anders dichtvroor en ik leerde dat je het licht uitdeed als je klaar was. Voor de jongere generatie is het zo vanzelfsprekend dat er gas en elektriciteit is.

De meesten zijn opgegroeid met CV en het is heel normaal dat je warm water krijgt als je de kraan opendraait. Met de Groene Moeders bezochten we 1500 huizen en maakten mensen bewust dat ze zelf ook verantwoordelijk zijn voor hun energierekening.

Regelmatig kwam ik in huizen waar alle lampen brandden en zowel de televisie als de radio aanstond. Mensen staan er niet bij stil dat het laten zitten van je telefoonoplader in het stopcontact jaarlijks zo’n achttien euro kost. Bij een gezin met drie kinderen loopt dat bedrag dan aardig op. Door dit uit te leggen kan ik hen helpen en dat maakt mijn werk zo leuk. Sommigen zijn daar heel blij mee en passen onze tips ook direct toe. En als we bij mensen komen die het financieel écht niet redden om energiemaatregelen te nemen, dan sturen wij ze door naar het wijkteam voor hulp.

Het allermooiste is dat ons project ook resultaat oplevert. Na de bezoeken moest iedereen zijn me-

38

terstand bijhouden. Doordat de mensen bewuster met hun energie zijn omgegaan en aanpassingen hebben gedaan, krijgen ze nu geld terug. De huisbezoeken zijn afgelopen, maar het werk van de stichting gaat door. Zo is er een klusbedrijf tegen een betaalbare prijs en we organiseren regelmatig groene bijeenkomsten waar gezelligheid gecombineerd wordt met energiebesparingstips en besparingsinformatie vanuit bedrijven.

"Mensen staan er niet bij stil dat het laten zitten van je telefoonoplader in het stopcontact jaarlijks zo’n 18 euro kost. Bij een gezin met drie kinderen loopt dat bedrag dan aardig op."

Het zou mooi zijn als er ook in andere steden Groene Moeders opstaan. Samen met de gemeente en een netbeheerder zoals Liander, kun je mensen heel bewust en praktisch helpen in hun energiearmoede.”

In Haarlem was een aantal wijken waar jongeren voor overlast zorgden. Stichting Rebup (omgekeerd puber) opende buurthuizen waar ze activiteiten aan jongeren en hun ouders aanbieden, waardoor het nu veel rustiger is in de buurt. Men leerde de gezinnen zo ook goed kennen; het bleek dat veel mensen met een minimuminkomen in huizen van woningbouwverenigingen wonen, die niet altijd goed geïsoleerd zijn. Dit betekent een hoge energierekening. De woningbouwvereniging is verantwoordelijk voor grotere bezuinigingen, maar niet voor kleine aanpassingen als tochtstrips en spaarlampen. Daarop is Groene Moeders bedacht, met als doel mensen voor te lichten hoe je zelf je huis energiezuiniger kunt maken en zo kunt besparen op de energierekening

De Groene Moeders is onderdeel van Stichting Rebup www.rebup.nl

Energie besparen is leuk!

Kleine moeite, grote voordelen Woningbouwverenigingen zijn verantwoordelijk voor grote energiebesparingen, zoals dubbele beglazing, maar niet voor de kleinere maatregelen, zoals spaarlampen, tochtstrippen of je dagelijkse energieverbruik. Met goed energieadvies kun je al enkele tientjes per maand op je energierekening besparen.

Enkele tips van de Groene Moeders:

• Een gordijn bij de voordeur houdt de warmte binnen.

• Haal stekkers uit het stopcontact bij nietwerkende apparaten.

• Kook geen liters water voor slechts één kopje thee.

• Gebruik isolatiefolie achter de verwarming.

• Let erop dat je de bank niet tegen de radiator aanzet.

• Tandenpoetsen? Kraan uit!

• Douche met een zandloper en maak er een wedstrijd van: wie doucht er binnen vijf minuten?

• Kook met de deksel op de pan en zet warme restjes niet in de koelkast.

• Ontdooi de vriezer regelmatig en ontdooi restjes in de koelkast.

• Was op 30°C en eens per maand op 60°C om zeepresten uit de wasmachine, te verwijderen.

• Ventileer je huis goed, frisse lucht verwarmt namelijk sneller.

En… betrek je kinderen zoveel mogelijk in de besparingstips. Maak bijvoorbeeld een spaarpotje voor het gezin. Als iedereen er aan denkt om de lichten uit te doen wanneer ze niet hoeven te branden, vind je de winst terug in de spaarpot. Hiervan kun je bijvoorbeeld een dagje uit gaan met het gezin of voor je kind een klein cadeautje kopen.

In 2016 komt het kinderboek ‘Lampenkapje en de energievreter’ uit. Houd de site www.rebup.nl in de gaten!

39

Diep, dieper, diepst. Hoe diep liggen de kabels?

illustratie: Wendy Panders

Alleen voor kids

Meet je slimheid Wat weet jij van energie? Beantwoord de vragen en bekijk de uitslag. hoeveel lampjes verdien jij?

1.

A B C D

Vier tips om de batterij van je telefoon lang mee te laten gaan. Welke werkt het best?

Zet gps uit.

Zet de vliegtuigmodus aan.

Zet wifi uit.

Zet bluetooth uit.

2. Waar haalt een egel tijdens zijn winterslaap zijn energie vandaan?

A Van schoteltjes melk die mensen klaar zetten.

B Hij heeft zonnepanelen op zijn nest.

C Ongeveer een keer per maand vangt hij nog wat wormpjes.

D Hij eet van tevoren zijn buikje goed rond.

3. Wat is groene energie?

A Een ander woord voor fotosynthese.

B Energie gemaakt van spruitjes.

C Energie gemaakt van duurzame bronnen.

D Stroom die uit een groen stopcontact komt.

4. Als je onder de warme douche staat verbruik je net zoveel

energie als...

A 10 brandende spaarlampen van 10 Watt.

B 100 brandende spaarlampen van 10 Watt.

C 1.000 brandende spaarlampen van 10 Watt.

D 10.000 brandende spaarlampen van 10 Watt.

Flow free

Leg pijpleidingen tussen dezelfde kleuren. In het begin is het nog best simpel. Maar wacht maar tot je op het 9x9 veld komt! iOS en Android: gratis (met in-app aankopen)

EnergieGenie

Alles voor je werkstuk of spreekbeurt over energie: proefjes, informatie, filmpjes, infographics, links en heel veel handige tips.

Speciaal voor kinderen. www.energiegenie.nl

Uitslag zelftest: 1B, 2D, 3C, 4C. EĂŠn antwoord goed: 1 lampje. Twee antwoorden goed: 2 lampjes. Drie antwoorden goed: 3 lampjes. Vier antwoorden goed:4 lampjes.

40

He Aardbewoner!

Energiek boek over alles wat met onze planeet te maken heeft: vulkanen, aardbevingen, overstromingen, maar ook energiebronnen en klimaatverandering. In de boekhandel: ďż˝ 17,95

41

Eten moeten we allemaal. En dus gebruiken we ook allemaal gas of elektriciteit.

Met deze recepten en tips kun je door anders te koken energieverspilling rond etenstijd verminderen.

Zuinige kookapparatuur + slimme recepten = duurzaam genieten

Door de groente en vis boven de pasta gaar te stoven, heb je maar één warmtepit nodig voor dit gerecht. Bij stomen blijven de voedingstoffen optimaal bewaard.

Omdat je meer ingrediënten klaarmaakt dan je nodig hebt, kun je deze de volgende dag gebruiken. En dus bespaar je met 1 x koken = 2 x eten niet alleen energie, maar ook tijd!

Tip: kies de juiste pan, passend bij jouw kookplaat. Zorg dat deze niet kleiner is dan de kookzone, anders gaat er warmte verloren.

Snijd de broccoli in even grote stukken als de krieltjes, zodat alles gelijktijdig gaar is.

Feitjes

Oventips:

• • • • • •

We gooien jaarlijks per persoon 50 kilo goed voedsel in de afvalbak.

Dit is zo’n 14% van het voedsel dat je koopt.

Van alle Europese landen verspilt Nederland het meeste voedsel.

Het gaat daarbij vooral om melk, brood, pasta en rijst.

Omgerekend is dat ruim € 150,- per persoon per jaar.

Voordat het eten op je bord komt, is er veel energie aan opgegaan: om te zaaien, oogsten, vervoeren, verpakken en te distribueren. Het is zonde om eten dat met zoveel moeite en energie bij jou in huis is gekomen, gewoon maar weg te gooien.

• Op kliekipedia.nl vind je informatie en inspiratie hoe je met kliekjes kunt koken.

• Voorverwarmen is niet nodig: bij het openen van de oven gaat er veel warmte verloren en het kost extra energie om weer op temperatuur te komen.

• Bij een schoon ruitje kun je het bakproces in de gaten houden, zonder het deurtje te hoeven openen. Behalve dat je geen warmte verliest, kun je de oventijd met zo’n 10 minuten inkorten omdat de oven op temperatuur blijft.

42

1x koken = 2x eten

Shakshuka met ciabatta

Pasta met broccolipesto

dag 2

43

Smart grid op de camping

Elektrostatische windturbine 1 x koken, 2 x eten (recept voor 4 personen) Shakshuka met ciabatta • • • • • • •

Gestoomde broccoli met vis

Pasta met broccolipesto

scheutje olijfolie 2 uien, in halve ringen 1 teentje knoflook, in plakjes ½ theel komijn 1 theel paprikapoeder ½ theel cayenne­peper 2 (rode of gele) paprika’s, zaadlijsten verwijderd, in repen • 8 tomaten, in grove stukken • 2 laurierblaadjes • 150 g feta • 4 eieren • 1 ciabatta • 15 g koriander of peterselie • peper en zout Ook nodig: • ovenbestendige pan

• 400 g krieltjes, gehalveerd • 600 g broccoli, in kleine roosjes • 6 witvisfilets (bijvoorbeeld kabeljauw) • 1 citroen, gehalveerd • 1 teentje knoflook • 400 g pasta (penne) • 3 eetl olijfolie • peper en zout

• sap en rasp van ½ citroen • 3 witvisfilets • 200 g broccoli • 1 teentje knoflook • pasta Extra ingrediënten dag 2: • 2 eetl bloem • 1 ei • 5 eetl olijfolie • 2 eetl amandelschaafsel, goudbruin geroosterd in een droge koekenpan • peper en zout

dag 1

dag 2

1. Verwarm de oven voor op 180°C. 2. Verhit een scheutje olijfolie en bak ui, knoflook, komijn, paprikapoeder en cayennepeper aan.

3. Voeg paprika en tomaten toe en breng op smaak met laurier, peper en zout. Laat ca. 10 minuten met het deksel op de pan zacht sudderen.

4. Roer de saus goed door en voeg eventueel wat water toe.

5. Verkruimel de feta over het mengsel en maak vier holtes.

Breek in elke holte een ei en breng op smaak met peper en zout.

6. Plaats de pan samen met het brood circa 10 minuten in de oven.

7. Serveer met koriander of peterselie en ciabatta.

1. Verdeel de krieltjes met de broccoli over een stoommandje dat past op de kookpan voor de pasta. Bestrooi de vis met peper en zout. Leg de vis met de helft van de citroen en een teentje knoflook naast de groenten en krieltjes in het stoommandje.

2. Breng een ruime pan water aan de kook en plaats het stoommandje er bovenop. Kook de pasta beetgaar volgens de verpakking. Giet de pasta af, spoel af met koud water en besprenkel met 3 eetlepels olijfolie.

3. Serveer de krieltjes met de gestoomde broccoli en visfilet.

Breng op smaak met zout en peper.

4. Bewaar de knoflook, 3 visfilets, pasta en 200 gram broccoli tot de volgende dag.

1. Versnipper de visfilets.

2. Meng in een kom de bloem, ei, citroenrasp, peper en zout en de versnipperde vis tot een stevige massa.

3. Verhit 1 eetlepel olijfolie in een koekenpan en schenk er in totaal 10 hoopjes van het beslag in. Bak de viskoekjes aan beide kanten goudbruin. Laat goed uitlekken op een bord met keukenpapier.

4. Maal de broccoli, knoflook, citroensap en 4 eetlepels olijfolie in de keukenmachine of blender tot een grove pesto. Breng op smaak met peper en zout.

5. Verwarm de pasta in de koekenpan en meng dit met de broccolipesto.

6. Serveer met de viskoekjes en amandelschaafsel.

In Rotterdam is een gebouw in aanbouw met een volledig nieuw concept windturbine. Het O-vormige ontwerp van architectenbureau Doepel Strijkers krijgt een buitenste ring, waarin cabines opstijgen naar een restaurant aan de top. De binnenste ring bevat een raamwerk van horizontale stalen buizen, waarin zich elektrisch geladen druppeltjes bevinden. Wanneer de wind de druppeltjes wegblaast, ontstaat er elektriciteit. TU Delft ontwikkelde de techniek EWICON (Elektrostatische WIndenergie CONvertor). Het werkt zonder draaiende mechanische onderdelen; zo ontstaat nauwelijks slijtage en er is geen geluidsoverlast of slagschaduw.

Elektrisch scheuren op je brommer!

Er zijn allerlei elektrische brommers ontwikkeld. Deze tweewieler lijkt op het eerste gezicht wel op een gewone motorfiets, maar in werkelijkheid rijdt de handgemaakte Meijs Motorman volledig elektrisch. De maximale snelheid ligt in de snorfietsuitvoering op 25 km per uur in de gewone uitvoering op 45 km per uur. De lithiumpolymeeraccu zorgt voor een maximale actieradius van 100 km, wie op snelheden tot 45 km per uur rijdt haalt 70 km. De in Maastricht gevestigde fabrikant heeft een internationale erkenning verkregen; heel Europa is met de Motorman te bereizen! Zie voor meer elektrische brommers, bijvoorbeeld: www.elektrischescooterclub.nl

44

Wie thuis gewend is aan goede elektrische voorzieningen, kan op andere locaties ook niet zonder.

Tijdens het kamperen bijvoorbeeld. ‘Het is buitengewoon frustrerend als je mobiele telefoon nog elektriciteit bevat, maar de batterij van je zaklamp leeg is', zoiets had Jonathan Cedar bedacht.

Vervolgens sloeg hij aan het ontwerpen. Het resultaat is een universeel systeem van lampen, accu’s, oplaadbare USBsticks, stekkertjes en snoeren, zodat je ook midden in de rimboe over elektrische voorzieningen kunt beschikken.

Armband als tablet

Wat een gedoe met die mobieltjes en die tablets, die je eerst uit je zak moet toveren en vervolgens moet ontdoen van een beschermhoes. Dat moet eenvoudiger kunnen, bedacht een team van het Franse Cicret uit Parijs.

Gewoon een speciale armband omdoen en op de huid van je onderarm verschijnt een keurig beeldscherm, dat net als veel andere elektronische apparaten met enkele aanrakingen te bedienen is. Zelfs in bad kan je zo moeiteloos je mail beantwoorden!

45

interview

Tekst: mirjam van immerzeel illustratie: Marieke Thomassen

Tijdgeestonderzoeker Farid Tabarki kijkt uit naar 2030

‘Zelf doen en delen’

zee om negen eilanden te bezoeken in drie weken.

“Ik heb niet zoveel tijd en wil graag alles zien van de wereld”, verklaart hij eenvoudig. Tabarki ziet al enkele overeenkomsten met ons kikkerlandje: het gevecht tegen het water en de noodzaak om voorzichtiger met de natuur om te gaan. Enkele eilanden op zijn route worden bedreigd door de stijgende waterspiegel. Tabarki ziet ook een indirecte link met de trend dat we als consument steeds meer zelf ter hand gaan nemen. Onze energiehuishouding bijvoorbeeld. “Dat we moeten overstappen op duurzame energie is iedereen wel duidelijk. Maar hoe maken we die overstap concreet? Dat het de komende jaren steeds makkelijker en lucratiever wordt om als burger zelf je energie op te wekken, gaat enorm helpen.”

en de hele straat of buurt erin meeneemt. Niet alleen leveren dit soort initiatieven energie op, maar het versterkt tegelijk ook de samenhang binnen de gemeenschap. Dat maakt de komende tien, twintig jaar zo interessant. We maken een radicale omslag mee.”

Zo te horen gaat het je nog te langzaam…

Welke krachten vertragen deze ontwikkeling tot nu toe?

“Veel, want het is nogal een omwenteling. Het model zoals we dat altijd hebben gekend wordt op zijn kop gezet. Burgers die en masse zelf energie gaan opwekken, breken vertrouwde structuren en systemen af. Neem de techniek. Tot nu toe is die zo ingericht dat energie één kant op gaat: van de centrales

We kijken in de glazen bol met tijdgeestonderzoeker Farid Tabarki.

Hoe ziet hij ons energiehuishouden in 2030? “We maken een radicale omslag mee; we gaan meer zelf doen.”

“Overstappen op duurzame energie is nodig. Het gaat enorm helpen dat het de komende jaren steeds makkelijker en lucratiever wordt om zelf je energie op te wekken.”

46

Doe je ogen dicht en stel je eens voor: je huis is tegelijk werkplek, een fabriekje waar je je spullen zelf 3D-print èn mini-energiecentrale in één.

Wellicht met een moestuin op het dak. En het is er nog lekker wonen ook. Het lijkt een buitenissig toekomstscenario, maar kijk eens goed om je heen, zegt Farid Tabarki. “Het zal misschien niet één op één werkelijkheid worden. Maar met kleine stapjes zijn we nu al een aardig eind op weg.” Tabarki staat aan het begin van een lange vlucht als ik hem tref op Schiphol. Bij een kop koffie vertelt de tijdgeestonderzoeker (‘geen trendwatcher’) over de reis die hij gaat maken. Hij is onderweg naar de Stille Zuid-

Op welke manier dan? Moet het niet vooral vanuit de grote industrieën en de overheid komen?

“Ook, maar vlak je eigen rol niet uit. Vroeger waren we volledig afhankelijk van grote bedrijven; technologie draait nu de rollen om. Dankzij zonnepanelen en windmolens kunnen we meer zelf doen, alleen of met een groep. Je hebt mensen die meteen allemaal dingen installeren in en op hun huis.

Anderen doen het liever samen door een energiecoöperatie op te richten. De handige trainer van de lokale voetbalclub die dit soort dingen leuk vindt

“We zouden meer moeten investeren in de techniek van energieopslag, zoals in de autobranche gebeurt.”

47

“Zelf energie opwekken met de buurt is onderdeel van decentralisatie zoals je dat nu

Klinkt ingewikkeld. Zitten we hier wel op te wachten? Meer zelf doen kost tijd en we hebben het al zo druk…

“Als individu en als gezin krijg je steeds meer mogelijkheden om je leven in te richten zoals je wilt. Ik denk dat Nederlanders prima kunnen berekenen wat voor hen het voordeligst is. Het is goed nieuws, daar ben ik van overtuigd. Er zullen nieuwe diensten ontstaan die burgers zorgen uit handen nemen, onder meer met serviceabonnementen. Ze installeren alles en houden het vervolgens voor je bij. Philips bijvoorbeeld studeert op het aanbieden van ‘licht’ in plaats van lampen. Dit concept zie je nu al bij software en apps; je betaalt steeds vaker een jaarlijks of maandelijks abonnement in plaats van dat je een product één keer koopt. Je ziet het ook met de slimme energiemeters waarmee je makkelijk en precies in de gaten krijgt als je energie aan het verspillen bent en dus extra kosten maakt.”

ook ziet bij de overdracht van zorg, werk en inkomen naar gemeenten.” via het netwerk naar huizen en bedrijven. Nu moeten we gaan bedenken hoe energie beide kanten op kan stromen. De overheid heeft altijd kunnen rekenen op inkomsten via belastingen op allerlei diensten en producten. Als burgers dingen gaan delen met elkaar en zelf gaan produceren, lopen die inkomsten terug. Nog een vraagstuk waar vooral gemeenten mee te maken hebben: veiligheid en het aanzicht van hun stad. Hoe ziet het straatbeeld er straks uit als iedereen zonnepanelen op het dak zet? Er zijn ook genoeg mensen die bezwaar maken tegen windmolens in hun woonomgeving…”

Windmolens leiden inderdaad tot felle discussies. Zie jij toekomst voor grootschalige opwekking van windenergie?

“Windmolens zijn praktisch uitontwikkeld. Ze vragen bovendien flinke investeringen en omwonenden zijn vaak tegen hun komst. Zonnepanelen worden steeds efficiënter en goedkoper. Daarom zullen ze beter bijdragen aan een snelle omschakeling naar duurzame energie. Niet alleen voor onze planeet, maar ook om onze energierekening in toom te houden. Toch zou ik niet al mijn geld op één techniek zetten. Laten we allebei doen.”

Je voorziet dat wij burgers steeds meer naar ons toe trekken, omdat we het zelf beter en goedkoper kunnen doen. Straks gaat ieder voor zich het wiel opnieuw uitvinden en missen we de voordelen van schaalgrootte.

“Dat is deels waar, maar ik denk dat het tijdelijk is.

De techniek en internet geven ons de gelegenheid om zelf kennis en vaardigheden op te doen en te de48

len en zonder tussenkomst van experts. De know how komt meer bij ons te liggen. Internet maakt samenwerking ook veel eenvoudiger. Zelf energie opwekken met de buurt zie ik als onderdeel van decentralisatie zoals je dat nu ook ziet bij de overdracht van zorg, werk en inkomen naar gemeenten. De komende jaren zien we dat er meer thema’s binnen het bereik van burgers komen om mee te praten en te bepalen. De opkomst van crowdfunding zet de financiële wereld deels buiten spel. Met 3D-printers maken burgers zelf producten die tot voor kort in Chinese fabrieken werden gemaakt.”

En straks zien we als consument door de bomen het bos niet meer… Hoe bewaken we bijvoorbeeld betrouwbare energietoevoer als iedereen maar wat doet?

“Een goede stap zou zijn om de Europese netwerken aan elkaar te verbinden. Dat als het niet waait in Denemarken, er een back-up is. Dat is het grote verhaal. Maar we zouden sowieso meer moeten investeren in de techniek van energieopslag, zoals in de autobranche gebeurt. Stel dat de batterij in de elektrische auto straks een mooie bufferopslag vormt voor de energie die thuis wordt opgewekt, maar even nog niet nodig is. Handig toch?”

Tegelijk krijgen bedrijven achter dat soort apparaatjes en apps al onze gegevens.

Hoe is onze privacy straks gewaarborgd?

“Dat is inderdaad een gevaar en iets om het nu met elkaar over te hebben. Zo’n kloppend hart in je huis dat alles meet en energie bespaart, levert data op met zekere commerciële waarde. Wie daar beschikking over krijgt, is een kwestie van afspraken tussen consumenten, bedrijven en de overheid. Dat moeten we niet laten lopen.”

In hoeverre geldt deze toekomst eigenlijk voor iedereen? Niet ieder huishouden heeft werkelijk zeggenschap over energiezaken.

Neem huurwoningen… Huurders kunnen niet zomaar wat zonnepanelen aan de gevel schroeven.

“Daar zal de komende jaren verandering in moeten komen. Een huiseigenaar kan geld besparen en op den duur zelfs geld verdienen met energieopwekking, maar een huurder heeft die mogelijkheid nog niet. Woningcorporaties hebben de verantwoordelijkheid om dit verschil recht te trekken. Het is onderdeel van een groter vraagstuk dat de komende jaren speelt: wat doen we voor mensen die niet in deze ontwikkeling mee kunnen? Hoe zorgen we ervoor dat burgers niet worden buitengesloten, terwijl andere burgers de zaken onderling goed voor zichzelf weten te regelen? Ik zie daar een actieve, stimulerende rol voor de overheden weggelegd door middel van belastingvoordelen, subsidies en soepelere procedures bij vergunningen. Maar zeker ook voor ons allemaal.”

Farid Tabarki

Is: tijdgeestonderzoeker, spreker en oprichter van Studio Zeitgeist Was: Trendwatcher van het Jaar 2012 en 2013 Schrijft: columns in Het Financieele Dagblad Leeftijd: 38 jaar Studeerde: politicologie aan de Universiteit van Amsterdam Wil: alle landen van de wereld bezoeken

49

Q&A

Vragen en antwoorden

Hoe zit het met ?

over de slimme meter Waarom hebben we een slimme meter gekregen?

De slimme meter is de eerste stap naar een duurzame energievoorziening. Hij helpt bij het betaalbaar en beheersbaar houden van je energieverbruik.

Hoe vraag ik een nieuwe aansluiting aan / wijzig / verwijder ik mijn aansluiting?

Ga hiervoor naar aansluitingen.nl. Na je aanvraag neemt een aannemer van Liander contact met je op. Binnen een aantal weken voert hij de werkzaamheden uit.

Wat is een storing en waar moet ik dan zijn?

Bij een storing heb je (tijdelijk) geen gas of stroom. Kijk eerst op www.liander.nl om te zien wat een storing is en of er een bij jou in de buurt is. Zo ja, bel dan met het Nationaal Storingsnummer (0800-9009). Je hebt dan direct contact met Liander. Na de melding lossen wij de storing zo snel mogelijk op.

Wie geeft me informatie over mijn energieverbruik?

Je energieleverancier stuurt je 6 x per jaar je verbruiksoverzichten toe. Hierdoor ben je beter op de hoogte van je energieverbruik.

Ik heb zonnepanelen aangeschaft, en nu?

1: Ga je elektriciteit terugleveren aan het net? Dan moet je dit melden bij de netbeheerder.

Dat kan via www. energieleveren.nl. Dit kun je al doen vóór het plaatsen van de zonnepanelen.

2: Na aanmelding controleert Liander binnen 15 minuten of je meter geschikt is voor terug-­

levering. Je hebt een slimme meter, dus dat is al geregeld!

3: Wij vragen nog om extra gegevens. Hiermee maak je je aanmelding compleet. Je krijgt

een bevestiging van succesvolle aanmelding.

4: Als je deze stappen hebt doorlopen, kun je energie opwekken en terugleveren. Voor de

vergoeding voor de teruggeleverde energie, kun je bij je energieleverancier terecht.

Waar haalt de energieleverancier die gegevens van mijn energieverbruik vandaan?

Het energieverbruik wordt op aanvraag van de energieleverancier in de standaardsituatie tweemaandelijks automatisch uit de slimme meter uitgelezen.*

Is de eindafrekening wel nauwkeurig?

De eindafrekening is gebaseerd op actuele meterstanden. Schattingen komen dus niet meer voor. *

hoe voorkom ik een Afsluiting (leegstand / einde levering) Om een afsluiting te voorkomen, moet je zo snel mogelijk een nieuw contract afsluiten bij een energieleverancier. Vraag om een spoedaanmelding en zorg dat de aanmelding vóór de datum van afsluiting is voltooid.

Kan ik zelf mijn energieverbruik ook zien?

Wanneer moet ik bij Liander zijn en wanneer bij mijn energieleverancier?

Bij Liander kun je terecht voor vragen over een nieuwe elektriciteits- of gasaansluiting of het wijzigen hiervan, storingen, de slimme meter en technische vragen over je gas- en elektriciteitsmeter. Voor vragen over meterstanden, energierekening, jaarafrekening, dubbeltarief, de capaciteit van je aansluiting en voor andere vragen over energielevering, kun je terecht bij je energieleverancier.

Er zijn displays te koop: zie www.energieverbruiksmanagers.nl die je verbindt met de slimme meter waardoor je continu inzicht hebt in je verbruik.

Er zijn ook toepassingen en apps die je kunt verbinden met je computer of tablet en telefoon. Zo kun je je actuele verbruik bekijken.

Afhankelijk van je energieleverancier, kun je inloggen op een persoonlijke webpagina. Dan kun je je verbruik per dag, week of maand volgen.

www.liander.nl

klantenservice: 088-542 6444 bereikbaar op werkdagen van

*Tenzij de klant bij de netbeheerder heeft aangegeven het op afstand uitlezen van meterstanden niet te willen.

08.00 uur tot 17.00 uur

Beheert het netwerk voor gas en stroom 50