400 by Dyo Deka S.A.

ολα για την αθηνα! free press δωρεαν οδηγοσ τησ πολησ κυκλοφορει καθε πεμπτη

τευχοσ 400 — 18 σεπτεμβριου 2014

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ Μέρος δεύτερο

28.3.13 – lifo

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν Ένα τεύχος για την αρχαία Αθήνα

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ Μέρος δεύτερο

επιμελεια αφιερωματοσ

Μιχάλης Μιχαήλ Διευθυντής LifO Κώστας Πασχαλίδης Δρ. Αρχαιολογίας, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, ΥΠΠΟΑ Βασιλική Πλιάτσικα Δρ. Αρχαιολογίας, Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, ΥΠΠΟΑ Αγιάτη Μπενάρδου Δρ. Ιστορίας, Μονάδα Ψηφιακής Επιμέλειας, Ερευνητικό Κέντρο «ΑΘΗΝΑ» συνεργαστηκαν

Θεμιστοκλής Βάκουλης Δρ. Αρχαιολογίας, Α’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ΥΠΠΟΑ Γιώργος Γιαννακόπουλος Αρχαιολόγος, ΛΖ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ΥΠΠΟA & Universität Trier Γαλήνη Δασκαλάκη Αρχαιολόγος, Β’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ΥΠΠΟA Flint Dibble Αρχαιολόγος, University of Cincinnati, American School of Classical Studies at Athens Αριάδνη Κλωνιζάκη Αρχαιολόγος, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, ΥΠΠΟΑ Βασιλική Κοτίνη Δρ. Φιλολογίας, King’s College London Αντώνης Κοτσώνας Assistant Professor of Classical Archaeology, University of Cincinnati Elizabeth Langridge-Noti Professor of Archaeology, Deree, The American College of Greece Kathleen M.Lynch Assistant Professor of Classical Archaeology, University of Cincinnati Λεωνίδας Μπουρνιάς Δρ. Αρχαιολογίας, Γ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ΥΠΠΟΑ Νίκος Παπαδημητρίου Δρ. Αρχαιολογίας, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Ίδρυμα Νίκου και Ντόλλης Γουλανδρή John K. Papadopoulos Professor of Archaeology & Classics Chair, University of California, Los Angeles Δημήτρης Πλάντζος Επίκουρος Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Αγγελική Πούλου Αρχαιολόγος, ΚΣΤ’, Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ΥΠΠΟΑ Θοδωρής Αντωνόπουλος Δημοσιογράφος Αργυρώ Μποζώνη Δημοσιογράφος

18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Εικονογράφηση: Dreyk The Pirate Εμπνευσμένο από τα μοτίβα των αγγείων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου

2 lifo – 18.9.14

18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

περιεχόμενα

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

4 lifo – 18.9.14

Αρχαια Αγορα H ιστορία του ομφαλού της αρχαίας Αθήνας και ενός από τους δημοφιλέστερους αρχαιολογικούς προορισμούς της πόλης.

ο,τι απεμεινε απο το συμποσιο 6 φιλων τησ κλασικησ αθηνασ Ένα αναπάντεχο εύρημα που βρέθηκε σε τάφο στην Κηφισιά.

Αριστοδικος Ο κούρος-ορόσημο της ελληνικής τέχνης.

Αριστοκρατες την εποχη της μυκηναϊκης Αθηνας Το «Δαχτυλίδι του Θησέα» και δύο εντυπωσιακές κυρίες, 800 χρόνια πριν χτιστεί ο Παρθενώνας.

Αναζητωντας τον Σοφοκλη Βρίσκεται, πράγματι, ο τάφος του μεγάλου δραματουργού στη Βαρυμπόμπη;

Η γιορτη των Θαργηλιων Τι θα έκανες αν βρισκόσουν στην αρχαία Αθήνα την έκτη ημέρα του μήνα Θαργηλιώνα;

Το μυστηριο των Προπυλαιων του Μνησικλη στην αθηναϊκη Ακροπολη To αίνιγμα που κρύβει ένα από τα ωραιότερα οικοδομήματα της κλασικής ελληνικής αρχιτεκτονικής.

Τα πρώτα tags δεν έγιναν με σπρέι αλλά με αιχμηρή ακίδα.

Πέντε αριστουργηματικά εκθέματα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.

Αστική κουζίνα, μαγειρική και θυσίες ζώων.

Ένα φαινόμενο που ίσως και να μην είναι αποκλειστικά δικό μας προνόμιο.

Αρχαια grαffιτι στον Κεραμεικο

Τι ετρωγαν οι αρχαιοι Αθηναιοι;

οταν τα αγγεια μιλουν

Ιστοριες απο χωμα και μαρμαρο

Αιθαλομιχλη στην κλασικη Αθηνα

100

Τι μπορούμε να μάθουμε από την αθηναϊκή κεραμική για την πόλη και τους κατοίκους της;

Η παρακμη των δυτικων συνοικιων

Πώς οι αριστοκρατικές περιοχές του Λόφου των Νυμφών και της Πνύκας μετατράπηκαν σε γκρίζες ζώνες.

Αθηναιοι εισιν οι την Αθηνα αγαπωντες O Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης, καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης (Ν.Π. Γουλανδρή) μιλάει για τη σημασία τού να ζεις σε μια πόλη, όπως η Αθήνα.

Η Δημοκρατικη Αθηνα στον δρομο της αναπτυξης τον 5ο αι. π.Χ. H περίοδος ακμής της πόλης των Αθηνών ήταν γεμάτη πολέμους, εκστρατείες και συμμαχίες.

Ποιος ηταν, τελικα, ο Αλκιβιαδης; Η προσωπογραφία ενός μυθιστορηματικού και συνάμα αμφιλεγόμενου προσώπου.

104

Τα Ανθεστηρια στην αρχαια Αθηνα Μια γιορτή ανάμεσα στην άκρατη χαρά για τη ζωή και τη βαριά θλίψη για τον θάνατο.

106

Ο ναυσταθμος της Ζεας Το λιμάνι όπου κατασκευάζονταν τα πολεμικά πλοία της εποχής.

114

Το λιμανι του Πειραια Η ιστορία του μεγαλύτερου εμπορικού και ναυτιλιακού κέντρου της Μεσογείου τον 5ο αι. π.Χ.

116

Τα τειχη των Αθηνων

Γιατί αγνοούμε ένα τόσο σημαντικό κομμάτι της μνήμης αυτής της πόλης;

Ίαση και λατρεία σε μια εποχή κρίσης.

120

ενα κοκαλο φαλαινας στην αγορα της Αρχαιας Αθηνας

ολα για την ειρηνη

Γιατί αυτοκτόνησε ο Ινδός πρεσβευτής στην Ελευσίνα το 20 π.Χ.;

Η θαυμάσια ιστορία ενός μικρού και άγνωστου ευρήματος.

Ιχνηλατώντας τον πόλεμο στην αριστοφανική κωμωδία.

122

Ιστοριες αποκρυψης στην αρχαια Αθηνα Περιπτώσεις πολύτιμων αντικειμένων που θάφτηκαν βαθιά σε περιόδους κρίσης και δεν ζητήθηκαν ποτέ από τους κατόχους τους.

Ταματα στον Ασκληπιο

Ο ταφος του Ινδου

Συμποσιο στην αρχαια Αθηνα Βραδιές γεμάτες κρασί και συζητήσεις.

124

Επιλογος Στην πόλη με τις χίλιες ιστορίες.

Η Οινοχοη του Διπυλου Η παλαιότερη ιστορία της Αθήνας χαράχτηκε επάνω σε ένα απλό, πήλινο αγγείο.

Ακρόπολη 2014 Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

edito

νας φίλος που παρακολούθησε από κοντά τον μόχθο που απαιτήθηκε γι’ αυτό το τεύχος με ρώτησε, ειλικρινά απορημένος, γιατί το κάνουμε. Σύμφωνα με το τρέχον ισοζύγιο αξιών, είναι σκέτο βάσανο: ούτε διαφήμιση προσελκύει, κοστίζει πολύ, έχει απίστευτη μανούρα σε διατυπώσεις, άδειες, δικαιώματα και διαπραγματεύσεις (όποιος ξέρει τι σημαίνει αρχαιολόγοι) – με λίγα λόγια, τι γυρεύουμε ξυπόλυτοι στ’ αγκάθια;

Του απάντησα ότι όλα αυτά ισχύουν, αλλά ξεχνάει να συνυπολογίσει κάτι ανεκτίμητο: τη δύναμη

της προσφοράς. Ελάχιστες φορές έχουμε την αίσθηση (στην τόσο ξεπεσμένη και περιφρονημένη μας δουλειά) ότι δημιουργούμε κάτι άξιο λόγου. Ότι συνεργούμε ώστε ν’ αλλάξει θετικά κάτι στο κλίμα και το πνεύμα της πόλης μας. Κι ελάχιστες φορές είναι τόσο θερμό κι ενθουσιώδες το feedback των αναγνωστών μας. Θα μπορούσε κανείς να τα χαρακτηρίσει όλα αυτά ρομαντικά∙ αλλά εγώ τα χαρακτηρίζω πολιτικά. Για εμάς, πολιτική δεν είναι να ασχολείσαι με τα τερματισμένα, ψεύτικα στην ουσία, τον λόγο και τους στόχους κόμματα. Πολιτική είναι να ασχολείσαι με τα μεγάλα κοινωνικά θέματα (που τα κόμματα έχουν σχεδόν ξεχάσει, απορροφημένα στη ρητορική της κοκορομαχίας τους) ολα για την αθηνα! free press δωρεαν οδηγοσ τησ πολησ κυκλοφορει καθε πεμπτη

– και πολιτική είναι να ξέρεις ποιος είσαι και πού ζεις. Πολιτική είναι να ξέρεις τι κόκαλα είναι θαμμένα στο χώμα που πατάς, ποιοι δούλεψαν

τευχοσ 400 — 18 σεπτεμβριου 2014

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ Μέρος δεύτερο

για να χτιστούν τα αρχαία τείχη που διακρίνονται δίπλα στα μπετά του υπόγειου πάρκινγκ σου. Γι’ αυτό και πιστεύουμε ότι αυτή την πόλη δεν θα τη «σώσουν» οι πολιτικοί αλλά οι ενεργοί, αυτόβουλοι, ανεξάρτητοι πολίτες που την αγαπάνε -- με έργα, μικρά ή μεγάλα. Όπως πιστεύουμε και το εξαίρετο ισοκρατικό «Αθηναίοι εισίν οι την Αθήνα αγαπώντες»: Αυτή η πόλη ανήκει –αδιακρίτως φυλής, εθνότητας ή θρησκείας– απλώς σε όσους την αγαπάνε! Δεν ξέρω πιο δημοκρατική, ελεύθερη και αισιόδοξη απάντηση στους δεκάδες ρατσισμούς που σηκώνουν το άσκημο κεφάλι τους, λόγω της κρίσης. Θέλω να ευχαριστήσω το Ίδρυμα Ωνάση και το Rethink Athens γιατί χωρίς τη βοήθειά τους δεν θα μπορούσε να τυπωθεί αυτό το τεύχος. Τους αρχαιολόγους Κώστα Πασχαλίδη και Βασιλική Πλιάτσικα και την ιστορικό Αγιάτη Μπενάρδου γιατί συνέθεσαν με γνώση και σχολαστικότητα τον σκελετό των άρθρων και μας έφεραν σε επαφή με κορυφαίους επιστημονικούς συνεργάτες απ’ όλο τον κόσμο, που μας επέδειξαν απίστευτη γενναιοδωρία. Και τον Μιχάλη Μιχαήλ που είχε τη σύλληψη και τη γενική διεύθυνση της έκδοσης, με πίστη και αφοσίωση. Όταν δοκιμάσαμε στο εξώφυλλο αυτό το εκπληκτικό κεφάλι αγάλματος, το μόλις βγαλμένο απ' την ανασκαφή, με το χώμα και τη σκόνη ακόμη ορατά στο μάγουλο, τα βλέφαρα και τα μαλλιά (σε μια φωτογραφία του Χαρισιάδη, που δημοσιεύεται πρώτη φορά), όλοι σωπάσαμε για λίγο, φανερά συγκινημένοι. Γιατί ένα ωραίο ταξίδι, έξι μηνών προεργασίας, έκλεινε άψογα. Και νιώσαμε ότι άξιζε τον κόπο! Σας το προσφέρουμε με αγάπη. Ως δώρο για τα 400 τεύχη μας.

www.facebook.com/stathis.tsagar

www.lifo.gr ΔΥΟ ΔΕΚΑ ΕΚΔΟΤΙΚΗ Α.Ε. Boυλής 22, Αθήνα, 105 63, τηλ.: 210 3254 290, fax: 210 3249 785, info@lifo.gr

6 lifo – 18.9.14

εκδότης Στάθης Τσαγκαρουσιάνος, διευθυντής Μιχάλης Μιχαήλ, εμπορική διεύθυνση Δήμητρα Πασομένου, υπεύθυνος ψηφιακής ανάπτυξης Νίκος Ζαφείρης, art director Χρήστος Τζοβάρας, υπεύθυνος lifo.gr Άρης Δημοκίδης, αρχισυντακτησ lifo.gr Θανάσης Χαραμής, προγραμματισμός lifo.gr Αγγελική Βαξάλη, Σπύρος Γκατζούνας, συντονισμός ύλης Μαρκέλλα Ανδρικάκη, συντακτική ομάδα columnists: Δημήτρης Ρηγόπουλος, Στέλιος Κούλογλου, Γιάνης Βαρουφάκης, Θεόφιλος Δουμάνης Βιβλίο: Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης, Κινηματογράφος: Θοδωρής Κουτσογιαννόπουλος, Θέατρο: Ματίνα Καλτάκη, Γεύση: Νίκη Μηταρέα, StarFax: Μαριβίκυ Καλλέργη, Σύνταξη: Βασίλης Καψάσκης, Αλέξανδρος Διακοσάββας, Δημήτρης Κυριαζής, Κατερίνα Ηλιάκη, intern Σιμόνη Σούρσου, συνεργατεσ Χρήστος Παρίδης, Δέσποινα Τριβόλη, M. Hulot, Θοδωρής Αντωνόπουλος, Μαρία Παππά, Bασιλική Πλιάτσικα, Ευθύμης Φιλίππου, Λάμπρος Αραπάκος, Λένα Φουτσιτζή, Εύη Λαμπροπούλου, Πωλίνα Σαρρή, Μαρία Παπαπαναγιώτου, Θεώνη Σκαλέρη, Τίνα Μανδηλαρά, Μίνα Καλογερά, φωτογράφοι Σπύρος Στάβερης, Πάρις Ταβιτιάν, Θανάσης Καρατζάς, Αναστασία Βουτυροπούλου, Freddie F., Παντελής Ζερβός, Στάθης Μαμαλάκης, Νίκος Κατσαρός, Aλέξανδρος Ακρίβος, Ινώ Μέη, Photoharrie, creative media Kώστας Στανέλλος, aτελιέ Βανέσσα Φερλέ, aτελιέ ipad Γιάννης Καρδάσης, internet assistant Νινέττα Γιακιντζή, διόρθωση κειμένων Μαρία Δρουκοπούλου, γραμματεία σύνταξης Βιβίκα Ανδριανάτου, senior advertising manager Ισμήνη Βoυρδαχά, senior direct market manager Κώστας Μαντάς, direct market managers Βούλα Καραβαγγέλη, Γιώργος Λυκουργιώτης, Σπύρος Αποστολόπουλος, direct marketing Σέλια Τέρνοβα, υποδοχή διαφήμισης Ξένια Στασινοπούλου, συντονισμοσ διαφήμισης Μάγδα Τζακώστα, οικονομική διεύθυνση Δημήτρης Τασιόπουλος, λογιστήριο Βασίλης Κοτρωνάκης, Μαριλένα Παππού, Άλκηστις Γκούμα, κωδικος εντυπου 7639

Στο εξώφυλλο λεπτομέρεια από το χάλκινο άγαλμα της Αρτέμιδος. 4ος αι. π.Χ., Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά Φωτογραφία: Δημήτριος Χαρισιάδης © Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη

ΑνθρΩπινες ιστορΙες τηλεπικοινωνιΩν Από το πρώτο τηλεγράφημα που στάλθηκε, το πρώτο τηλεφώνημα που έγινε, το πρώτο καλώδιο που τοποθετήθηκε, τον πρώτο τηλεφωνικό θάλαμο που εγκαταστάθηκε, το πρώτο χτύπημα του τηλέτυπου που ακούστηκε, οι άνθρωποι υπήρξαν ανέκαθεν πίσω από την τεχνολογία των τηλεπικοινωνιών και την εξέλιξή της.

ό Σκληρή δουλειά κάτω από τον καυτ ής ήλιο, την πρώτη μέρα κατασκευ του υπόγειου δικτύου του ΟΤΕ. θα Μέσα από αυτές τις σωληνώσεις περάσουν τα καλώδια.

Ακούραστοι στο καθήκον οι εναερίτες τεχνικοί, ώστε κάθε οικισμός και στην τελευταία γωνιά της ελληνικής γης να απολαμβάνει το αγαθό της επικοινωνίας.

ι σε αντίξοες Δουλεύοντας κα ώτο καλωδιακό πρ συνθήκες, στο λής ο Μιλήσιος, Θα Ε, ΟΤ υ πλοίο το ύρουν καλώδιο ασ οι εργαζόμενοι αν ήρηση. ντ συ ι κα ή για επισκευ

ΧΕΙΡΟΚΙΝΗΤΗ ΤΗΛΕΦΩΝΙΚΗ ΣΥΣΚΕΥΗ ERICSSON (Συλλογή Μουσείου Τηλεπικο ινωνιών ΟΤΕ).

λον Ζητεί ο εις τον άλ γεί και εν Αθήναις. Και αι Αθήναι υρ ιτο λε ν ϊκάς πόλεις. Και τηλέφωνο

υ στα φωνικού Κέντρο του Αστικού Τηλε λλάκτη τα με ν Τηλεφωνήτριες το ό απ ά στ στική πόζα μπρο ύμενη ρο χα Χανιά σε αναμνη α μητών. Μι ητας 260 συνδρο υς, το σία τους, δυναμικότ γα ερ ς όντω ν εξουθενωτική τη ό απ λα αυ . άπ αν νδρομητές τους τους τόσους συ εξυπηρετώντας

«Το λας ευρωπα λοιπόν με τας άλ ατά του. Και παραλληλίσθησαν υ και εδώ τα σύρμ το ι λία κο ευ αι ώ εδ λον. ι εδώ η ζωή του κα ι ζητεί ο εις τον άλ ιαίως η φωνή κα ιγμ στ α ν ήρ τώ αυ ινθ δι’ σπ ν διατρέχει νή, εις ηλεκτρικό νουσα η ανθρώπινη φω ρώ εί τε ορ δε οφ ου κλ εξ ι κυ ι κα ις Κα τουσα αποσ τάσε ίπ ρρ τα κα η, έν μεταβεβλ ημ τον χρόνον» ΟΠΟΛΙΣ», ΚΡ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ «Α ΙΗΛΙΔΗΣ, ΣΤΗΝ (ΒΛΑΣΗΣ ΓΑΒΡ 7) ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 189 ΦΥΛΛΟ ΤΗΣ 9ης

γραφίας, telex, οπτικές ίνες, συλλογή παλαιών τηλεγραφημάτων και το πρώτο ελληνικό τηλεοπτικό studio (1965). Στις βασικές δραστηριότητες του μουσείου εντάσσεται το πρόγραμμα καθημερινών ξεναγήσεων σε σχολικές ομάδες, φοιτητές, άλλες ομάδες και μεμονωμένους επισκέπτες. Διοργανώνει εκπαιδευτικά προγράμματα με αντικείμενο τις τηλεπικοινωνίες και επίκεντρο το παιδί και τον έφηβο. Τα προγράμματα, οι συνεργασίες και οι δράσεις του συνθέτουν τη σύγχρονη εικόνα ενός μουσείου που διατηρεί μια δυναμική σχέση με την κοινωνία.

PUBLI

Οι τηλεπικοινωνιακές επινοήσεις του ανθρώπου, στην προσπάθειά του να υπερκεράσει τα χωρο-χρονικά εμπόδια για μια ασφαλή και γρήγορη επικοινωνία, αποτελούν τις ιστορίες που αφηγείται το Μουσείο Τηλεπικοινωνιών ΟΤΕ, το μοναδικό στο είδος του και μεταξύ των λίγων μουσείων τεχνολογίας στην Ελλάδα. Λειτουργεί από το 1990 σε κτίριο του ΟΤΕ, στην Πρωτέως 25 (Νέα Κηφισιά, τηλ. 210 620 1899, 6201999). Η συλλογή του περιλαμβάνει πάνω από 4.500 αντικείμενα και πλούσιο αρχειακό υλικό. Μεταξύ άλλων, αυθεντικά τηλέφωνα, μορσικοί τηλέγραφοι, συστήματα ασύρματης επικοινωνίας, συσκευές τηλεφωτο-

ιά στα γνωστά κουτ Βρέξει-χιονίσει, ν δρόμων τω ς νιέ γω ις στ (ΚΑΦΑΟ) ί τω έργω», για οι τεχνικοί μας «επ να και άλλα φω λέ τη βλάβες, νέα ά. τηλεπικοινωνιακ

18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

8 lifo – 18.9.14

Αρχαία Αγορά

25 Mαΐου 1931, πρώτη μέρα των ανασκαφών στο δυτικό τμήμα της Αρχαίας Αγοράς. © Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Αρχείο Ανασκαφών Αγοράς

➳ 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Η Αρχαία Αγορά όπως είναι σήμερα. Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν

10 lifo – 18.9.14

Αρχαία Αγορά

➳ 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Αρχαία Αγορά

o ομφαλόσ της αρχαίας Αθήνας

Εμπορικό, οικονομικό και ταυτόχρονα διοικητικό κέντρο της Αθήνας, συνδέθηκε άρρηκτα με την ιστορία της στο πέρασμα των αιώνων, γνωρίζοντας εποχές μεγαλείου αλλά και ερήμωσης. Τα λαμπρά μνημεία, τo πλήθος των ευρημάτων και οι γραπτές μαρτυρίες που έχουν διασωθεί αποτελούν ανεκτίμητη απόδειξη της αθηναϊκής ισχύος, της λειτουργίας του δημοκρατικού πολιτεύματος και, βέβαια, της καθημερινότητας των κατοίκων. Οι πρότυπες εργασίες αναστήλωσης, ανάδειξης και αποκατάστασης του περιβάλλοντος χώρου από την Αμερικανική Αρχαιολογική Σχολή μετέτρεψαν την Αρχαία Αγορά σε έναν από τους δημοφιλέστερους αρχαιολογικούς προορισμούς της πόλης. Κείμενο θοδωρησ αντωνοπουλοσ Δημοσιογράφος

12 lifo – 18.9.14

έτος συμπληρώνονται 83 χρόνια αφότου η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών άρχισε συστηματικές ανασκαφές στην Αρχαία Αγορά της Αθήνας. Ένα πραγματικά τιτάνιο εγχείρημα, αν σκεφτεί κανείς ότι μιλάμε για μια έκταση 50.000 τ.μ. στη μέγιστη ακμή της, το μεγαλύτερο μέρος της οποίας ήταν χτισμένο και βρισκόταν σε διαρκή, σχεδόν, χρήση για πάνω από δύο χιλιετίες, καθώς επίσης και για ευρήματα που χρονολογούνται από τη Νεολιθική Εποχή (3η χιλιετία π.Χ.) μέχρι τους νεότερους χρόνους. Ένα εγχείρημα που παραμένει, βέβαια, σε εξέλιξη – παρότι έχει ανασκαφεί το 90-95% της έκτασης, κάπου 122 στρέμματα. «Υπάρχουν ακόμα εκπλήξεις εδώ από κάτω!» μας βεβαιώνει ο σημερινός διευθυντής της ανασκαφής John Camp, που έχει την ευγενή καλοσύνη να μας ξεναγήσει αυτοπροσώπως.

Οι πρώτες ανασκαφές και η κουλτούρα της «πολιτιστικής» φιλανθρωπίας Αρχαιολογικές έρευνες στην περιοχή είχαν ήδη πραγματοποιήσει προπολεμικά το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ιν-

στιτούτο, καθώς και Έλληνες αρχαιολόγοι – λείψανα κτιρίων και γλυπτών της Αρχαίας Αγοράς είχαν εξάλλου αποκαλυφθεί και στην τάφρο που ανοίχτηκε για τη διέλευση του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου (1890-1). Ουσιαστικά, όμως, η ανασκαφική περιπέτεια ξεκινά τον Μάιο του 1931, όταν μια στρατιά εργάτες με ιππήλατα καρότσια άρχισε να καθαρίζει συστηματικά την περιοχή από τα άχρηστα υλικά. « Ύστερα από την προσήκουσα τελετή του αγιασμού που πραγματοποίησε ο ιερέας του γειτονικού ναού (Παναγία Βλασταρού), οι ανασκαφές ξεκίνησαν στις 7:30 π.μ. Οι εργασίες επικεντρώθηκαν στην κατεδάφιση της Οικίας 22 […] (χρησιμοποιήθηκαν) 28 εργάτες/135 άμαξες» διαβάζουμε χαρακτηριστικά στο ημερολόγιο του Leslie Shear, πρώτου διευθυντή της ανασκαφής. Τότε

1, 3, Ο διευθυντής των ανασκαφών Leslie Shear στον αρχαιολογικό χώρο (1931). © Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Αρχείο Ανασκαφών Αγοράς

2. Άγαλμα γυναίκας με πτυχωτό ένδυμα που μόλις έχει ανασκαφεί (1933). © Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Αρχείο Ανασκαφών Αγοράς

σχεδιάστηκε επίσης το σύστημα καταγραφής και αρχειοθέτησης των ευρημάτων, που εξακολουθεί να παραμένει σε ισχύ. Οι διαπραγματεύσεις της Αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής με το ελληνικό Δημόσιο ξεκίνησαν το 1925. Η Πολιτεία αδυνατούσε να χρηματοδοτήσει τις εργασίες, κυρίως εξαιτίας του υψηλού κόστους των απαλλοτριώσεων. Το κενό έσπευσαν να καλύψουν ιδρύματα και ιδιώτες από τις ΗΠΑ, όπως ο μεγιστάνας Τζον Ροκφέλερ (τα τελευταία χρόνια βασικοί χρηματοδότες είναι τα David & Lusille Packard Foundation και Packard Humanities Institute). «Αντίθετα απ’ ό,τι συμβαίνει στην Ελλάδα και την Ευρώπη γενικότερα, στις ΗΠΑ τις ανασκαφές και την αρχαιολογική έρευνα δεν χρηματοδοτεί το κράτος αλλά ιδιώτες χορηγοί. Υπάρχει έντονη σ’ εμάς η κουλτούρα της “πολιτιστικής φιλανθρωπίας”, που επιπλέον συνδυάζεται με φορολογικές ελαφρύνσεις» επισημαίνει ο υψηλός συνομιλητής και ξεναγός μας, συμπληρώνοντας ότι οι Αμερικανοί «νιώθουν δυνατούς δεσμούς με την αρχαία Ελλάδα, πόσο μάλλον που η Αθηναϊκή Δημοκρατία υπήρξε πρότυπο της αμερικανικής».

Δεύτερη πατρίδα η Αθήνα Ο John Camp πρωτοβρέθηκε στην Αρχαία Αγορά ως φοιτητής Αρχαιολογίας το 1966. Εργάστηκε πλάι στους Homer Thompson, Ιωάννη Τραυλό, Σπύρο Σπυρόπουλο, William Dinsmoor, Eugene Vanderpool, Alison Frantz, Lucy Talcott και το μεγάλο του πάθος γι’ αυτή την ανασκαφή ανταμείφθηκε όταν είκοσι χρόνια πριν ανέλαβε επικεφαλής της, κάτι που θεωρεί μεγάλη του τιμή. Έκτοτε βρίσκεται μόνιμα εδώ έξι μήνες τον χρόνο και νιώθει την Αθήνα δεύτερη πατρίδα του. Λέει ότι τον χειμώνα εργάζονται στην Αγορά 7-8 άνθρωποι, αλλά το καλοκαίρι, όταν έρχονται και οι ξένοι φοιτητές, μαζεύονται εκεί καμιά 80αριά άτομα (αρχαιολόγοι, συντηρητές κι εργάτες). Μαζί με τον συμπατριώτη του Craig Mauzy, που τρέχει το φωτογραφικό κομμάτι, εξέδωσαν πέρσι έναν νέο, εξαιρετικά κατατοπιστικό οδηγό της Αρχαίας Αγοράς (εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης), ενώ έχει συγγράψει αρκετά ακόμα βιβλία, άρθρα και μονογραφίες σχετικά. Δηλώνει μέγας θαυμαστής της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, ενός πολιτεύματος που «δεν προέκυψε μονομιάς αλλά διαμορφώθηκε σε μια περίοδο 150 ετών με τις προσθήκες των Σόλωνα, Κλεισθένη, Θεμιστοκλή, Περικλή και υπήρξε σταθμός στην ανθρώπινη εξέλιξη». Μία τεράστια επιχείρηση ανασκαφής Με τον οδηγό ανά χείρας και τον συγγραφέα του ζηλευτή συντροφιά, ξεκινάμε την

4. Νίκη φτερωτή, ακρωτήριο της Στοάς του Διός Ελευθερίου. Γύρω στα 415 π.Χ. Στοά του Αττάλου, αρ. ευρ. S 312. © Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Αρχείο Ανασκαφών Αγοράς

περιήγηση. Καταρχάς, χρειάστηκε, μαθαίνουμε, να κατεδαφιστούν πάνω από 400 οικήματα των νεότερων χρόνων για να αποκαλυφθεί ο πλούτος του υπεδάφους, μια τεράστια επιχείρηση ακόμα και για τα τωρινά δεδομένα. Από τότε ίσαμε σήμερα πολλές εκατοντάδες Έλληνες και ξένοι επιστήμονες, εργάτες και φοιτητές απασχολήθηκαν στην ανασκαφή, τη συντήρηση, την έρευνα και τις δημοσιεύσεις. Έτσι απλά για να πάρει μια ιδέα κανείς πώς προέκυψε και πώς διατηρείται σήμερα ο ειδυλλιακός αυτός χώρος! Βασικό μέσο τεκμηρίωσης υπήρξε η φωτογραφία – πάνω από 300.000 εικόνες φυλάσσονται στο Αρχείο των Ανασκαφών της Αρχαίας Αγοράς. Η παραδοσιακή τεχνική των αλάτων του αργύρου ήταν ιδανική για τις ιδιαιτερότητες της αρχαιολογικής φωτογράφισης. Για τα ευρήματα που ξεχώριζαν χρησιμοποιούνταν μηχανή μεγάλου φορμά, ενώ την εξέλιξη των εργασιών κατέγραφε μια Leica 35 mm. Το 2006, ο Craig Mauzy και η Αμερικανική Αρχαιολογική Σχολή εξέδωσαν ένα θαυμάσιο εικονογραφημένο ιστορικό των ανασκαφών (1931-2006).

Με αφετηρία τον 6ο αι. π.Χ. Η Αγορά υπήρξε «ομφαλός» της αρχαίας Αθήνας ήδη από τον 6ο αι. π.Χ., τον καιρό του Πεισίστρατου και ιδιαίτερα του Κλεισθένη. Πολλά από τα πρώιμα οικοδομήματα χρονολογούνται γύρω στο 500 π.Χ., ανάμεσά τους ο βωμός των Δώδεκα Θεών που ήταν επίσης άσυλο και αφετηρία μέτρησης χιλιομετρικών αποστάσεων (το μεγαλύτερο μέρος του σήμερα βρίσκεται κάτω από τις γραμμές του ΗΣΑΠ). Κομμάτι του ποταμού Ηριδανού εγκιβωτίστηκε τότε, ώστε να διέλθει η οδός των Παναθηναίων, η «κεντρική λεωφόρος» της πόλης που διέσχιζε την Αγορά και την οποία ακολουθούσε κάθε τέσσερα χρόνια η πομπή της ομώνυμης μεγάλης αθηναϊκής γιορτής. Λίθινες στήλες οριοθέτησαν τον δημόσιο χώρο, ενώ η Εκκλησία του Δήμου μεταφέρθηκε στην Πνύκα και αρκετά από τα θεατρικά δρώμενα στις νότιες υπώρειες της Ακρόπολης. Η πρώτη οικοδομική «έκρηξη» ξεκινά, μαθαίνουμε, λίγο μετά τον θρίαμβο επί των Περσών στη Σαλαμίνα και την ανατολή της αθηναϊκής ηγεμονίας. Το Αιάκειο, το Παλιό Βουλευτήριο, η Βασίλειος Στοά, που είχαν πάθει σοβαρές φθορές κατά την πυρπόληση της Αθήνας από τους Πέρσες το 480/79 π.Χ., ανακαινίζονται. Ο Κίμωνας παραγγέλνει να φυτέψουν πλατάνια, τοποθετούνται κρήνες, ενώ την απομάκρυνση των όμβριων υδάτων εξασφάλιζε ένας μεγάλος λίθινος αγωγός που διασώζεται και συναντούσε τη διαμορφωμένη κοίτη του ποταμού Ηριδανού. Την ίδια επο-

➳ 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

χή ανεγείρονται η Θόλος, έδρα των πρυτάνεων και της αθηναϊκής διοίκησης (460 π.Χ.), καθώς και η Ποικίλη Στοά. Ακολουθούν ο ναός του Ηφαίστου, το Νέο Βουλευτήριο, το Νομισματοκοπείο, η Στοά του Ελευθερίου Διός και η Νότια Στοά, όμως η οδυνηρή ήττα των Αθηναίων στον Πελοποννησιακό Πόλεμο τερματίζει πρόωρα τα φιλόδοξα αρχιτεκτονικά τους σχέδια.

Εμπορικό και πολιτιστικό κέντρο της Αθήνας Όλα εδώ συνέβαιναν – όχι μόνο κάθε είδους εμπορικές συναλλαγές αλλά επίσης πλήθος κοινωνικές, πολιτιστικές, θρησκευτικές και, φυσικά, πολιτικές και δικαστικές δραστηριότητες. Ήθελες να δεις έναν φίλο, να ακούσεις έναν ρήτορα, να συναντήσεις κόσμο, να μάθεις τα τελευταία νέα αλλά και τις ανακοινώσεις του δήμου, να

τασκευάστηκε προς εξυπηρέτηση όλων αυτών των σκοπών, που είτε οι ίδιοι οι Αθηναίοι σε περιόδους ακμής είτε, αργότερα, ηγεμόνες ελληνιστικών βασιλείων και φιλέλληνες Ρωμαίοι αυτοκράτορες επεξέτειναν, αναστήλωσαν ή ανήγειραν νέα, λαμπρότερα. Η αρχαιολογική σκαπάνη έχει εντοπίσει και αναδείξει το Βουλευτήριο, τη Θόλο, το Νομισματοκοπείο, το Μητρώο, τα δικαστήρια και άλλα δημόσια κτίρια. Υπήρχαν ακόμα ναοί, βωμοί, βιβλιοθήκη, ωδείο, δημόσια λουτρά, κουρεία, κακόφημα καπηλειά, αρωματοπωλεία, εργαστήρια χαλκού, μαρμάρου, δέρματος, υποδηματοποιεία (όπως η Οικία του Σίμωνος του Υποδηματοποιού, «σημαντικό εύρημα, εφόσον σύχναζε αλλά και δίδασκε εκεί ο Σωκράτης, εξού και οι λεγόμενοι “σκυτικοί διάλογοι” που κατέγραψε ο ίδιος ο τεχνίτης-ιδιοκτήτης», όπως μας πληροφορεί ο John Camp), κεραμοποιεία και πλήθος καταστημάτων όπου εμπορεύονταν από τρόφιμα (εδώδιμα και αποικιακά), κρασιά, είδη καλλωπισμού και ένδυσης, μέχρι αγγεία, όπλα, ζώα, ακόμα και συνειδήσεις: «Στην Αθήνα βρίσκεις τα πάντα να πουλιούνται στο ίδιο μέρος: σύκα, κλητήρες, σταφύλια, γογγύλια, αχλάδια, μήλα, μάρτυρες, τριαντάφυλλα, μούσμουλα, εντόσθια, μελόπιτες, ρεβίθια, δίκες, πρωτόγαλα, μύρτα, κληρωτήρια, υάκινθους, αρνιά, κλεψύδρες, νόμους, καταγγελίες» γράφει ο κωμικός ποιητής Εύβουλος, μεταφέροντάς μας μια απολαυστική εικόνα της ατμόσφαιρας που επικρατούσε καθημερινά. Αυτό που δύσκολα αποτυπώνεται είναι ο θόρυβος, η σκόνη και οι μυρωδιές. Πάντως, οι πάγκοι των πωλητών φαίνεται πως ήταν ομαδοποιημένοι ανάλογα με τα προϊόντα που διέθεταν, ενώ υπήρχαν επίσης αγορανόμοι που έλεγχαν π.χ. οι φραντζόλες να έχουν το σωστό μήκος και τα ψάρια, ένα αγαπημένο αθηναϊκό έδεσμα, να μην καταβρέχονται εκ των υστέρων, ώστε να μοιάζουν φρέσκα – ο Αριστοφάνης στους Σφήκες αναφέρει διάφορα ξεκαρδιστικά περιστατικά με πρωταγωνιστές πονηρούς εμπόρους!

Μάγοι, θαυματοποιοί και αγάλματα τυραννοκτόνων Στις πολλές επιμήκεις στοές, στις δενδρο-

Ο διευθυντής των ανασκαφών της Αρχαίας Αγοράς κ. John Camp. Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν.

14 lifo – 18.9.14

διεκπεραιώσεις κάποια υπόθεση, να ψωνίσεις για το σπίτι, να ψηφίσεις, να προσευχηθείς σε κάποια θεότητα, να ψυχαγωγηθείς, να χαζέψεις απλώς; Στην Αγορά θα πήγαινες, πού αλλού! Αν δεν σε έβλεπαν τακτικά εκεί, θα σε χαρακτήριζαν «ιδιώτη», άνθρωπο που δεν ασχολείται με τα κοινά, πράγμα που δεν σου εξασφάλιζε και την καλύτερη φήμη. Οι έμποροι ήταν άνδρες αλλά και γυναίκες από τα κατώτερα, κυρίως, κοινωνικά στρώματα αυτές. Διαβάζουμε πως οι Αθηναίες μπορούσαν να κατέβουν στην Αγορά για ψώνια, συνήθως όμως τα ανέθεταν στη δούλα ή στον σύζυγο – δεν ήταν, εξάλλου, κόσμιο να κυκλοφορεί μια κυρία ασυνόδευτη. Μια σειρά από οικοδομήματα και μνημεία κα-

στοιχίες με πλατάνια και λεύκες έβρισκες καταφύγιο από τις κλιματικές συνθήκες, ενώ την υδροδότηση εξασφάλιζε το Πώρινο Υδραγωγείο αρχικά (5ος αι. π.Χ.) και το Αδριάνειο στη Ρωμαϊκή Εποχή, το οποίο παρέμεινε σε χρήση μέχρι τα νεότερα χρόνια. Οι αρχαίοι συγγραφείς και περιηγητές που μνημονεύουν την Αγορά υπήρξαν οι ίδιοι τακτικοί θαμώνες της, όπως ο Παυσανίας που στην Ελλάδος Περιήγησιν (γράφτηκε μεταξύ 155-175 μ.Χ.) περιγράφει λεπτομερώς την πόλη όπως την είδε και την έζησε εκείνος στο ταξίδι του επί υπατείας Ηρώδου Αττικού. Μια και η Αγορά ήταν επίσης τόπος συναθροίσεων, εκεί ανεγείρονταν οι ανδριάντες ξακουστών πολιτών αλλά και ευεργετών/ προστατών, συντηρώντας την αθηναϊκή συλλογική ιστορική μνήμη: «Σε άλλες πόλεις θα δείτε αγάλματα αθλητών τοποθετημένα στην

Αγορά, ενώ στην Αθήνα αγάλματα γενναίων στρατηγών και τυραννοκτόνων (όπως των Αρμοδίου και Αριστογείτονα, που είχαν αρπάξει οι Πέρσες)» σημειώνει ο ρήτορας Λυκούργος. Προφανώς, αναφέρεται στο Μνημείο των Επώνυμων Ηρώων, του οποίου διατηρείται μόνο το βάθρο, ενώ μνημονεύει και την ύπαρξη μάγων και θαυματοποιών που διασκέδαζαν τους πολίτες (τέτοιες παραστάσεις δίνονταν συνήθως στην Ποικίλη Στοά).

Η εποχή της ανάκαμψης και η πολιορκία από τις λεγεώνες του Σύλλα Το τέλος του «Χρυσού Αιώνα» βρίσκει την Αθήνα σε ύφεση, εμπορική και οικοδομική. Στα ελληνικά πράγματα, εξάλλου, κυριαρχούν πια οι Μακεδόνες. Καθώς όμως μπαίνουμε στον 2ο π.Χ. αιώνα, η Αγορά ξαναζεί μέρες λαμπρής οικοδομικής δραστηριότητας. Δεν είναι μόνο η οικονομική ανάκαμψη αλλά και οι γενναίες προσφορές ηγεμόνων των ελληνιστικών βασιλείων, που συναγωνίζονταν κιόλας σε γαλαντομία. Ανοικοδομούνται η Στοά του Αττάλου, η Μέση, η Νότια Στοά και το Μητρώο που, εκτός της στέγασης των δημοτικών αρχείων, είχε επίσης θρησκευτική χρήση. «Αντίθετα, ξέρετε, με τα τόσο πλούσια ιστορικά, αλλά σε γενικές γραμμές λιτά, χαμηλών τόνων κτίρια της Κλασικής Εποχής που διατηρούν την ανθρώπινη κλίμακα ακόμα και επί Αθηναϊκής Ηγεμονίας, τα αντίστοιχα των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων είναι ευμεγέθη, φανταχτερά και πομπώδη» παρατηρεί ο συνοδοιπόρος μας. Ενόσω όμως η Αθήνα και η Αγορά της γνωρίζουν μια δεύτερη ακμή, έρχεται η ατυχής συμμαχία με τον Μιθριδάτη κατά των Ρωμαίων. Ο θρυλικός βασιλιάς του Πόντου, εν τέλει, ηττήθηκε και το 86 μ.Χ. ο Σύλλας καταφθάνει με τις λεγεώνες του «ante portas» (κάτι που έμοιαζε ιστορικά αναπόφευκτο, έτσι κι αλλιώς). Οι Αθηναίοι απέστειλαν πρεσβεία ζητώντας του να σεβαστεί την ένδοξη ιστορία τους, αλλά ο σκληροτράχηλος Ρωμαίος ποσώς συγκινήθηκε. Ασφυκτικά πολιορκούμενη, η πόλη αμύνθηκε ηρωικά επί μήνες, όμως τελικά υπέκυψε και ακολούθησαν σφαγές και καταστροφές που η Αθήνα δεν είχε ματαδεί.

Το διάταγμα του Ιουστινιανού και η παρακμή Τα επόμενα χρόνια, Ρωμαίοι άρχοντες και αυτοκράτορες, όπως ο Ιούλιος Καίσαρας, ο Αύγουστος και ο Αδριανός, αλλά και εύποροι αξιωματούχοι που θαύμαζαν τον ελληνικό πολιτισμό, και ειδικά την κλασική Αθήνα, επισκευάζουν παλιά ή ανοικοδομούν καινούργια κτίρια και υποδομές εν είδει «εξιλέωσης» (Ωδείο Αγρίππα,

Μεγαλο μερος της ποικιλησ στοασ βρισκεται κατω απο κτιρια καταστηματων, διπλα στον σταθμο του ησαπ.

Κεφαλή ανδρός. Στοά του Αττάλου, Aρ. Ευρ. S335. Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν © Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Αρχείο Ανασκαφών Αγοράς

➳ 18.9.14 – lifo

➳ 15

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Νυμφαίο, νέες δημόσιες βιβλιοθήκες, δρόμοι, στοές), με αντάλλαγμα την υπακοή των Αθηναίων και την απόδοση θρησκευτικών τιμών στον αυτοκράτορα που γινόταν στην Αγορά, στον Ναό του Άρεως και στη Στοά του Διός. Η πόλη βρίσκει σε κάποιο βαθμό την παλιά

η στοα του ατταλου δεν διεφερε απο ενα σύγχρονο shopping mall, εφοσον στέγαζε 42 συνολικα καταστηματα στους δυο οροφους του.

Κυλινδρικό δοχείομέτρο στερεών με επιγραφή ΔΕΜΟΣΙΟΝ. Φέρει κεφαλή Αθηνάς, δίσωμη γλαύκα και επιγραφή ΑΘΕ 350300 π.Χ. Μουσείο Αρχαίας Αγοράς, αρ. ευρ. P 3559. © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

της αίγλη και η Αρχαία Αγορά τη λαμπρότητά της, παρά τη μετατόπιση της εμπορικής κίνησης και των συναθροίσεων στη νέα Αγορά (τη γνωστή ως Ρωμαϊκή) που ίδρυσε ο Αύγουστος λίγο ανατολικότερα. Όμως, ήδη τον 2ο αι. μ.Χ. η εξασθενημένη πια Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία δέχεται απανωτές βαρβαρικές εισβολές. Το 267 μ.Χ. οι Έρουλοι, διάσημοι «μπάχαλοι» της εποχής, εκστρατεύουν στην Ελλάδα λεηλατώντας, καίγοντας και γκρεμίζοντας ό,τι βρεθεί στο διάβα τους. Κυριεύουν εύκολα την Αθήνα και δεν αφήνουν λίθον επί λίθου – μόνο το Ηφαιστείο δεν πείραξαν, ενώ «όρθια», παρά τις μεγάλες ζημιές που υπέστη, παρέμεινε και η Ακρόπολη. Και πάνω που η πόλη είχε κάπως συνέλθει, μολονότι ήδη «σκιά» του παλιού εαυτού της (όπως και η Αρχαία Αγορά, που πια βρισκόταν εκτός των νέων τειχών), εμφανίζονται κάτι άλλοι πολεμοχαρείς άξεστοι, οι Γότθοι του Αλάριχου (396 μ.Χ.), που όντας νεοφώτιστοι χριστιανοί, εχθρεύονταν, επιπλέον, καθετί «ειδωλολατρικό». Η Θόλος, πολλοί ναοί και στοές ισοπεδώθηκαν, εντούτοις η Αθήνα κατάφερε να αναρρώσει και ξανάγινε πόλος έλξης, χάρη κυρίως στις ακμάζουσες φιλοσοφικές της σχολές. Στο μέσο, μάλιστα, της παλιάς πλατείας της Αρχαίας Αγοράς υψώθηκε ένα ευμέγεθες οικοδομικό συγκρότημα, όπου ξεχώριζε η λεγόμενη Στοά των Γιγάντων –την είπαν έτσι για τα υπερμεγέθη αγάλματά της που αναπαριστούν Γίγαντες και Τρίτωνες–, η οποία τη Ρωμαϊκή Εποχή έγινε, πιθανότατα, έδρα του κυβερνήτη. Υψώθηκαν κιονοστοιχίες στη βόρεια πλευρά

και τρεις υδρόμυλοι στην ανατολική. Όμως το ολέθριο διάταγμα του Ιουστινιανού το 529 μ.Χ., που καθιστούσε απαγορευτική τη λειτουργία της Ακαδημίας και των φιλοσοφικών σχολών γενικότερα (αρκετοί φιλόσοφοι και ρήτορες προσέφυγαν τότε στον φιλομαθή Πέρση βασιλιά Χοσρόη), σε συνδυασμό με νέες βαρβαρικές επιδρομές βυθίζουν και πάλι την πόλη στην παρακμή.

Οι τελευταίες προσπάθειες ανασυγκρότησης Κάποια σημάδια προσωρινής ανασυγκρότησης παρατηρούνται τον 10ο αιώνα – προφανώς συνέβαλε και η επίσκεψη του Βυζαντινού αυτοκράτορα Βασίλειου Β’, ο οποίος γιόρτασε τους θριάμβους του επί Βουλγάρων και Σλάβων στον Παρθενώνα, ο οποίος, όπως και το Ηφαιστείο, είχε μετατραπεί σε χριστιανικό ναό. Η Αθήνα θα δοκιμαστεί εκ νέου το 1204 όταν, λίγο προτού πέσει στους Φράγκους, της επιτίθεται ο στασιαστής δυνάστης του Ναυπλίου, Λέοντας Σγουρός, ο οποίος, αδυνατώντας να εκπορθήσει την Ακρόπολη, ξεσπά στα πέριξ. Διαβάζουμε ότι το νότιο τμήμα της πόλης και μεγάλο μέρος της Αρχαίας Αγοράς ερήμωσαν έκτοτε επί μακρόν, όπως έδειξε το παχύ στρώμα λάσπης που βρέθηκε στα κατεστραμμένα σπίτια. Όταν ξεσπά η Ελληνική Επανάσταση, η Αρχαία Αγορά έχει κατοικηθεί ξανά, όμως τα περισσότερα οικήματα μετατρέπονται σε ερείπια στις δύο μακροχρόνιες πολιορκίες της Ακρόπολης που ακολουθούν. Ένα από αυτά, στη Στοά των Γιγάντων, ανήκε στον τότε Γάλλο πρόξενο και η αρχαιολογική σκαπάνη φανέρωσε εκεί θραύσματα της πλούσιας αρχαιολογικής συλλογής που διατηρούσε, όπως αρκετοί Ευρωπαίοι που έζησαν ή πέρασαν από την Αθήνα. Μετά την Ανεξαρτησία η περιοχή κατοικήθηκε ξανά – όλα σχεδόν τα οικήματα (σπίτια, εργαστήρια και παρεκκλήσια) που κατεδαφίστηκαν το 1931, οπότε ξεκινούν οι ανασκαφές της Αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής, ήταν του 19ου αιώνα.

Οι πρώτες ανασκαφικές εργασίες Πρώτη σημαντική ανακάλυψη ήταν, πληροφορούμαστε, η κλίμακα και ο μεγάλος ορθοστάτης του βωμού του Αγοραίου Διός τον Ιούλιο του ’31. Ακολούθησαν τα θεμέλια του Μητρώου και ο ακέφαλος αδριάντας του αυτοκράτορα Αδριανού, που βρέθηκε πεσμένος μπρούμυτα στον Μεγάλο Αγωγό. Οι εργάτες της ανασκαφής, που αρχικά αμείβονταν με μεροκάματο 60 δρχ., χρησιμοποιούσαν τεχνικές παρόμοιες με αυτές των αρχαίων προγόνων: ξύλινες παλέτες, σχοινιά και συντονισμένη, ομαδική εργασία. Οι αρχαιότητες που εντοπίζονταν αποθηκεύονταν

αρχικά σε ένα συγκρότημα οικιών στην οδό Αστεροσκοπείου. Το 1939 είχε ήδη δρομολογηθεί η ανέγερση μουσείου, που όμως διέκοψε ο πόλεμος, μαζί με όλες τις ανασκαφικές εργασίες. Αυτές ουσιαστικά επανεκκινούν αρχές της δεκαετίας του ’50, οπότε κατατίθενται εκ νέου σχέδια για ένα μουσείο, είτε δυτικά του Αρείου Πάγου είτε στο πάρκο του Θησείου. Αυτό, εν τέλει, θα στεγαστεί στη Στοά του Αττάλου, οι εργασίες αναστήλωσης της οποίας ολοκληρώνονται τον χειμώνα του ’56, ξαναζωντανεύοντας το επιβλητικότερο οικοδόμημα της Αρχαίας Αγοράς. Διευθυντής ανασκαφών την εποχή εκείνη είναι ο Homer A. Thompson και αρχιτέκτονας ο Ιωάννης Τραυλός.

Ένα shopping mall της εποχής Φτιαγμένη κατά βάση από πωρόλιθο και πεντελικό μάρμαρο, η Στοά του Αττάλου στο ανατολικό όριο της Αρχαίας Αγοράς ανοικοδομήθηκε γύρω στο 150 μ.Χ. από τον ηγεμόνα της Περγάμου Άτταλο Β’, όπως υποδηλώνει επιγραφή της εξωτερικής κιονοστοιχίας. Ήταν ένα αληθινά βασιλικό δώρο στην πόλη όπου σπούδασε δίπλα στον φιλόσοφο Καρνεάδη. Πρόκειται για το μεγαλύτερο σε μήκος (120 μ.) σκεπαστό αρχαίο κτίριο στον ελλαδικό χώρο, που στις δόξες του «δεν διέφερε, ουσιαστικά, από ένα σύγχρονο shopping mall», όπως παρατηρεί ο John Camp, εφόσον στέγαζε 42 συνολικά καταστήματα στους δύο ορόφους του, τα οποία κατέβαλλαν στον δήμο το ανάλογο ενοίκιο, ενώ λειτουργούσε παράλληλα ως χώρος συναντήσεων και περιπάτου. Πενήντα αρχιμάστορες, είκοσι ξυλουργοί, πέντε σιδεράδες και αρκετές δεκάδες εργατών συνέδραμαν στην αποπεράτωσή της, χρησιμοποιώντας όσο περισσότερα αυθεντικά αρχιτεκτονικά τμήματα ήταν δυνατόν. Χρειάστηκε, επίσης, να ενισχυθούν τα αρχαία θεμέλια με μια υπερκατασκευή από οπλισμένο σκυρόδεμα και να στεγανοποιηθούν. Ο πωρόλιθος ήρθε από την Πειραϊκή και το μάρμαρο από Πεντέλη και Διόνυσο, όχι δίχως γκρίνιες για τις ποσότητες και τους χρόνους παράδοσης, όπως μαρτυρά το ημερολόγιο του Thompson.

Το κόστος των εργασιών και τα μεγαλοπρεπή εγκαίνια Όσον αφορά το κόστος των εργασιών ανακατασκευής, διαβάζουμε ότι ένα ιωνικό κιονόκρανο αντιστοιχούσε σε 45 μεροκάματα (18 το δωρικό). Τα υλικά και η επεξεργασία ανέρχονταν στα 700 και 1.000 δολάρια εποχής αντίστοιχα (περίπου 20.000-29.000 δρχ.), ενώ ένας μισθός αρχιλιθοξόου, όπως ο Κώστας Μάστορης, έφτανε τα 4,5 εκατ. δρχ. μηνιαίως. Ενδιαφέρον είναι ότι οι τεχνίτες προτίμησαν

Ενταφιασμός ανδρός. Σκίτσο του σκελετού όπως βρέθηκε μαζί με τα κτερίσματα (1939). © Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Αρχείο Ανασκαφών Αγοράς

16 lifo – 18.9.14

Άγαλμα στη Στοά του Αττάλου.

τους –πολύ κοντά στους αρχαίους– παραδοσιακούς τρόπους κατεργασίας του μαρμάρου έναντι των σύγχρονων μηχανικών μέσων. Ο ίδιος ο Thompson σημειώνει ότι «η ανακατασκευή υπήρξε διαφωτιστική για πολλά τεχνικά ζητήματα της αρχαίας δόμησης», συμπληρώνοντας πως «με την εμπειρία που αποκτήθηκε μειώθηκαν λίγο ο χρόνος και το κόστος». Λίγο πριν από τα μεγαλοπρεπή εγκαίνια (3/9/1956) επιστρέφουν στην Αρχαία Αγορά το άγαλμα του Απόλλωνος Πατρώου (4ος αι. π.Χ.), που φυλασσόταν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, καθώς και η στήλη με το περίφημο ψήφισμα κατά της Τυραννίας (337-6 π.Χ.), που καλούσε τον λαό σε ανυπακοή και ένοπλη αντίσταση, εάν το δημοκρατικό πολίτευμα απειλούνταν. Τη στήλη κοσμεί ανάγλυφο όπου απεικονίζεται η Δημοκρατία, ως όμορφη γυναίκα ενδεδυμένη με πέπλα, να στεφανώνει έναν γενειοφόρο άνδρα καθισμένο σε θρόνο που συμβολίζει τον Δήμο της Αθήνας.

Ο χάρτης και τα ευρήματα του Μουσείου της Αρχαίας Αγοράς Το Μουσείο της Αρχαίας Αγοράς φιλοξενεί επιλεγμένα ευρήματα από τα χιλιάδες που ήρθαν στην επιφάνεια τα τελευταία 80 έτη. Ιδιαίτερη αξία έχουν, εννοείται, όσα σχετίζονται με τη λειτουργία των θεσμών της Αθηναϊκής Δημοκρατίας: το τμήμα κληρωτηρίου που χρησιμοποιούνταν στο Βουλευτήριο για τη συγκρότηση επιτροπών απ’ όλες τις φυλές της πόλης πλην της εκάστοτε προεδρεύουσας (διέθετε, μάλιστα, μηχανισμό που εξασφάλιζε την τυχαία επιλογή των υποψηφίων, ενώ «αντίγραφο» του κληρωτηρίου είναι αντίστοιχο μηχάνημα που χρησιμοποιείται στις αμερικανικές εκλογές, όπως σημειώνει ο John Camp), όστρακα με τα ονόματα των εκάστοτε «ανεπιθύμητων» πολιτών (τεχνίτες, μάλιστα, έφτιαχναν από πριν μεγάλες ποσότητες τις οποίες διέθεταν στους ψηφοφόρους, όπως αποδεικνύει μια σωρός «προκάτ» οστράκων του 5ου αι. π.Χ. που εκτίθεται στο Μουσείο, με χαραγμένο το όνομα του Αριστείδη), χάλκινα πινάκια εκλογής ενόρκων, πήλινα και χάλκινα δημόσια μέτρα και σταθμά, το Ψήφισμα κατά της Τυραννίας – μέχρι κατάδεσμοι (ξόρκια) κατά πολιτικών αντιπάλων βρέθηκαν, φαντάσου! Το παραμικρό εύρημα είναι λεπτομερώς τεκμηριωμένο, συσχετισμένο με τα υπόλοιπα και αρχειοθετημένο, κάτι σπάνιο ακόμα και σε μεγάλα μουσεία παγκοσμίως. Μιλάμε για 35.000 δελτία κεραμικής, 7.600 επιγραφές, 3.500 γλυπτά, 5.000 αρχιτεκτονικά μέλη, 6.000 λύχνους, 15.000 λαβές αμφορέων και κάπου 70.000 νομίσματα! Στο ισόγειο του κτιρίου στεγάζο-

νται η κύρια έκθεση, τα γραφεία και το πωλητήριο. Στον προαύλιο χώρο ο John Camp μάς παρουσιάζει με συγκίνηση ένα αγαπημένο του γλυπτό, μια περίτεχνη ανάγλυφη βάση μνημείου προς τιμήν του Κράτη, νικητή δημοφιλούς αγωνίσματος των Παναθηναίων: επρόκειτο για μια ιδιότυπη αρματοδρομία με τέθριππα, όπου ένας αρματωμένος αθλητής-συνοδός του ηνιόχου έπρεπε να κατέβει και να ξανανέβει τρέχοντας στο άρμα εν κινήσει. Ε, άμα κερδίσεις τέτοιον αγώνα, σίγουρα αξίζεις ιδιαίτερη μνεία! Λίγο παραπάνω, την προσοχή μας τραβά ένα άλλο ανάγλυφο που θυμίζει… φάτνη: είναι ο Διόνυσος ως «θείο βρέφος» μέσα σε σπήλαιο, περιστοιχισμένος από Ολύμπιους θεούς με επικεφαλής το Δία, που παρακολουθούν τον Ερμή να τον παραδίδει στις Νύμφες του όρους Νύσα για να τον αναθρέψουν. Έχει πολλές αναλογίες με ανάγλυφα της λατρείας του Πάνα, χρονολογείται στα 330-320 π.Χ. και ήταν αφιέρωση κάποιου Νεοπτόλεμου από τον Δήμο Μελίτης. Το κακό είναι ότι κάποιοι ζηλωτές χριστιανοί του 6ου αι. μ.Χ. δεν εκτίμησαν καθόλου τους διαθρησκευτικούς συμβολισμούς του κι έξυσαν μανιωδώς τα πρόσωπα όλων των μορφών – η σύνθεση, ωστόσο, παραμένει υψηλής καλλιτεχνικής αξίας. Στον δεύτερο όροφο, όπου βρίσκονται τα εργαστήρια και οι αποθηκευτικοί χώροι, φιλοξενείται επίσης έκθεση γλυπτών από την Υστεροκλασική μέχρι τη Ρωμαϊκή Εποχή, κυρίως πορτρέτα επιφανών Αθηναίων. Βλέπεις εκεί, ακόμα, μοντέλα της Αγοράς, της Ακρόπολης και της Πνύκας.

Ο βυζαντινός ναός των Αγίων Αποστόλων Ένα άλλο μεγάλο αναστηλωτικό έργο που ολοκληρώθηκε ταυτόχρονα με τη Στοά του Αττάλου ήταν ο βυζαντινός ναός των Αγίων Αποστόλων, ίσως ο παλιότερος της πόλης (περ. 1000 μ.Χ.). Ουσιαστικά «διασώθηκε», διαβάζουμε, λόγω της ιδιαίτερης εσωτερικής διαμόρφωσης και των κομψών κουφικών σχεδίων της τοιχοποιίας, δεδομένου ότι άλλες προϋπάρχουσες εκκλησίες απομακρύνθηκαν για τις ανάγκες της ανασκαφής. Είναι χτισμένος πάνω σε μέρος των θεμελίων του Νυμφαίου, έτσι το δάπεδο ανασκάφθηκε πριν για τυχόν ευρήματα. Νεότερες προσθήκες στο δυτικό τμήμα αφαιρέθηκαν, ενώ τρεις από τους τέσσερις αρχαίους κίονες που στήριζαν τον νάρθηκα αντικατέστησαν σύγχρονοι. Οι σωζόμενες τοιχογραφίες του 17ου-18ου αι. συντηρήθηκαν, ενώ προστέθηκαν άλλες από προϋπάρχοντες ναούς. Η αποκατάσταση του μνημείου έγινε με την εποπτεία της

αρχαιολόγου Alison Frantz και τη χορηγία του Samuel H. Kress Foundation. Ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική λεπτομέρεια: την Αγία Τράπεζα συναποτελούσαν ένα τετράγωνο κιονόκρανο με άκανθο που στήριζε βαθμιδωτά μια ιωνική βάση, ένα δωρικό κιονόκρανο κι έναν πλίνθο, όλα από πεντελικό μάρμαρο. Η εκκλησία είναι σήμερα αξιοθέατο, αλλά λειτουργείται μία φορά τον χρόνο, ανήμερα των Αγίων Αποστόλων.

Ένα αρχαιολογικό πάρκο με μονοπάτια και ενδημικά είδη δέντρων και φυτών Ολόκληρος ο χώρος διαμορφώθηκε σε αρχαιολογικό πάρκο με ενδημικά είδη δέντρων και φυτών. Οι σχετικές εργασίες, πληροφορούμαστε, ξεκίνησαν τον Νοέμβριο του 1954. Υπό την επίβλεψη του ονομαστού αρχιτέκτονα τοπίου Ralph E. Griswold και του συνεργάτη του καθηγητή Γεωπονίας, Εμμανουήλ Βάθη, φυτεύτηκαν εδώ συνολικά πάνω από 4.500 χιλιάδες δέντρα, θάμνοι και αναρριχώμενα, έτσι ώστε να πλαισιώνουν και να αναδεικνύουν τις αρχαιότητες: πλάτανοι, βελανιδιές, χαρουπιές, δάφνες, κυπαρίσσια, πεύκα, ιτιές, λεύκες, ασπάλαθοι, θυμάρια, ρείκια, ράμνοι, φραγκοσυκιές, δάφνες και πλήθος αγριολούλουδα. Η γύρω από τον Ναό του Ηφαίστου δενδροφύτευση με ροδιές και μυρτιές σχεδιάστηκε με πρότυπο την αρχαία που εντόπισαν οι ανασκαφές, ανάμεσα μάλιστα στα εκθέματα υπάρχουν «ζαρντινιέρες» εποχής! Συγκεκριμένα, ανακαλύφθηκαν σειρές ορυγμάτων στον φυσικό βράχο, παράλληλα με τον ναό, με κεραμικά θραύσματα εντός τους που προβλημάτισαν τους αρχαιολόγους προτού συμπεράνουν ότι επρόκειτο απλώς για

Ύστερη γεωμετρική πυξίδα που φέρει τρία ειδώλια ίππων ως λαβή. Στο σώμα διακρίνεται ζώνη που χωρίζεται με τη βοήθεια κάθετων γραμμών σε μετόπες, οι οποίεςφέρουν κόσμημα πεδίου σκακιού, αγκυλωτού σταυρού και ρόδακες. Στο κάλυμμα διακρίνονται σειρές από επάλληλες μελανές στιγμές (725700 π.Χ.). Μουσείο Αρχαίας Αγοράς, αρ. ευρ. P 4784. Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

➳ 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Η Αρχαία Αγορά χιονισμένη. Δεκαετία 1960. Φωτογραφία: Δημήτρης Παπαδήμος © Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο

18 lifo – 18.9.14

Αρχαία Αγορά

➳ 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

γλάστρες. Τα ίδια τα μονοπάτια που παίρνουμε σχεδιάστηκαν βάσει της αρχαίας διαδρομής – δεν είναι υπερβολή να ειπωθεί ότι πατάμε πάνω στα χνάρια του Σόλωνα, του Θεμιστοκλή, του Σοφοκλή, του Περικλή, του Πλάτωνα, του Σωκράτη, του Θουκυδίδη, του Αριστοφάνη και των άλλων υπέρλαμπρων πνευμάτων της αθηναϊκής «dream team». «Μια μέρα ακολούθησα την τακτή περιήγηση της Τετάρτης που γινόταν από μέλη του προσωπικού… παρακολούθησα

ολα εδω συνεβαιναν – οχι μονο καθε ειδους εμπορικες συναλλαγες αλλα επισης πληθος κοινωνικες, πολιτιστικες, θρησκευτικες και, φυσικα, πολιτικες και δικαστικες δραστηριοτητες. κι άλλες τέτοιες ομάδες να περιφέρονται στα ερείπια και στη συνέχεια ακολούθησα τις διαδρομές τους με τον κύριο Thompson. Έτσι συγκροτήθηκε το προτεινόμενο σύστημα μονοπατιών που συνιστά τη ραχοκοκαλιά του σχεδίου διαμόρφωσης του τοπίου. Είναι, απλώς, η διαδρομή που ακολουθούν οι επισκέπτες, η οποία μοιάζει πολύ με τη διαδρομή του Παυσανία (ως περιηγητή) το 150 μ.Χ.», σημειώνει στο ημερολόγιό του ο Αμερικανός αρχιτέκτονας. Διαβάζουμε ότι το έργο στήριξαν σύλλογοι κηπουρικής σε Ελλάδα και ΗΠΑ, ιδιωτικά και δημόσια φυτώρια, πρόσκοποι και οδηγοί εθελοντές, ενώ η Εταιρεία Ύδρευσης εξασφάλισε επαρκή παροχή νερού. Όπως διαπιστώνει ο παρατηρητικός επισκέπτης, στην περιοχή εξελίχθηκε σταδιακά ένα μικρό οικοσύστημα όπου βρίσκουν καταφύγιο πουλιά, ερπετά και μικρά θηλαστικά. Και να σκεφτεί κανείς πως όλα αυτά τα υπέροχα πράγματα βρίσκονται μόλις 10’ πεζοπορία από την Ομόνοια – η ίδια η κεντρική αγορά της σύγχρονης Αθήνας «εφάπτεται», άλλωστε, στην αρχαία.

Ο Ναός του Ηφαίστου Το καλύτερα σωζόμενο κτίριο της Αρχαίας Αγοράς και από τα σημαντικότερα μνημεία στον ελλαδικό χώρο είναι ο Ναός του Ηφαίστου, διαπρεπές έργο αγνώστου αρχιτέκτονα των μέσων του 5ου αιώνα. Χτισμένος «αντικριστά» στη Στοά του Αττάλου, δεσπόζει πάνω στον λόφο του Αγοραίου Κολωνού.

20 lifo – 18.9.14

Κατασκευάστηκε από πεντελικό, κυρίως, μάρμαρο σε ρυθμό δωρικό και ήταν αφιερωμένος στη λατρεία του Ηφαίστου αλλά και της Αθηνάς, που αμφότεροι προστάτευαν τις τέχνες και τα επαγγέλματα – γύρω από τον ναό, εξάλλου, υπήρχε έντονη μεταλλουργική δραστηριότητα. Πιθανόν υπήρχε επίσης εδώ ιερό του Θησέα, «εξού και η ονομασία Θησείο, με την οποία έγινε ευρύτερα γνωστός» μας διαφωτίζει ο John Camp. Τα χάλκινα αγάλματα των τιμώμενων θεοτήτων που φιλοτέχνησε ο γλύπτης Αλκαμένης δεν σώζονται, όμως τα γλυπτά στις μετόπες της ζωφόρου παρουσιάζουν ξεχωριστό καλλιτεχνικό ενδιαφέρον, παρά τους βανδαλισμούς που υπέστησαν όταν έγινε χριστιανικός ναός. Στην ανατολική πλευρά απεικονίζονται εννέα από τους άθλους του Ηρακλή με ανάγλυφο διάκοσμο, ενώ στη δυτική και τη νότια οκτώ άθλοι του Θησέα (ανά τέσσερις), «κάτι που ενέτεινε τη σύγχυση με το όνομα». Άλλες παραστάσεις με θέματα από τον θρύλο του Θησέα, όπως η μάχη μεταξύ Κενταύρων και Λαπιθών, κοσμούν την εσωτερική ζωφόρο του πρόναου. Το Ηφαιστείο ευτύχησε να βγει σε μεγάλο βαθμό αλώβητο από όλες τις καταστροφές της Αθήνας και κατά τον 7ο αι. μ.Χ. μετατράπηκε σε χριστιανική εκκλησία (Άγιος Γεώργιος). Εκεί, μάλιστα, τελέστηκε η πανηγυρική δοξολογία για τον ερχομό του Όθωνα (Δεκέμβριος 1834) – έκτοτε έγινε μουσείο μέχρι το ξεκίνημα των ανασκαφών. Κάτω από το λίθινο δάπεδο, εκτός από αρκετές υστεροβυζαντινές και οθωμανικές ταφές, βρέθηκαν επίσης μνήματα Ευρωπαίων επισκεπτών του 19ου αιώνα, του προτεσταντικού δόγματος, όπως πληροφορούμαστε – μια τέτοια επιτύμβια πλάκα, στη μέσα μεριά του βόρειου τοίχου (το εσωτερικό του κτιρίου δεν είναι, δυστυχώς, επισκέψιμο), φέρει λατινικό επίγραμμα του λόρδου Βύρωνα.

δρομικών γραμμών όπου βρισκόταν η Βασίλειος Στοά, ένα επίσης μάλλον ταπεινό, παρά τη σημασία του, δημόσιο κτίριο. Εδώ έδρευε ο αξιωματούχος που διατηρούσε τυπικά, πλέον, το αξίωμα του Άρχοντα Βασιλέα. Είχε, μαθαίνουμε, νομικές και θρησκευτικές αρμοδιότητες, ανάμεσά τους τη διεξαγωγή των Ελευσινίων Μυστηρίων – «στον Βασιλέα παρουσιάστηκε και ο Σωκράτης να απολογηθεί όταν ο Μέλητος τον κατηγόρησε για “καινά δαιμόνια”» ακούμε τον καθηγητή. Περιδιαβαίνοντας στον χώρο, συναντάμε τον λίθο μπροστά στη Στοά όπου ορκίζονταν κάθε χρόνο όλοι οι νέοι άρχοντες. Σε τοίχους και στήλες εντός της Στοάς ήταν, ακούμε, χαραγμένοι οι νόμοι του Δράκοντα και του Σόλωνα. Οι ανασκαφές αποκάλυψαν κορμό αγάλματος που αναπαριστούσε τη Θέμιδα ή τη Δημοκρατία και βάσεις ερμαϊκών στηλών (έφεραν την κεφαλή του θεού Ερμή συν το ανδρικό του μόριο), ορισμένες ενεπίγραφες. Σε μία από αυτές διαβάζουμε τα ονόματα των ποιητών και χορηγών που βραβεύτηκαν επί Ονήσιππου (αρχές 4ου αι. π.Χ.) – άλλες είναι αφιερωματικές. «Οι ερμαϊκές στήλες, που αφθονούσαν στη Βασίλειο και τη γειτονική Ποικίλη Στοά, σηματοδοτούσαν και προστάτευαν οδούς, κτίρια και ιερά» μας πληροφορεί ο ξεναγός μας, μνημονεύοντας τη σημαντική τους θέση στην ιστορία: ο «ευνουχισμός» πολλών από αυτές από αγνώστους μια νύχτα, παραμονές της Σικελικής Εκστρατείας, έκανε την πόλη άνω-κάτω. Για το λεγόμενο σκάνδαλο των Ερμοκοπιδών κατηγορήθηκε ο Αλκιβιάδης, ανακλήθηκε εν πλω στην Αθήνα να δικαστεί, δεν πήγε ποτέ –τους «μούτζωσε» και αυτομόλησε στη Σπάρτη– και η τραγική κατάληξη της στρατιωτικής επιχείρησης της οποίας ήταν να ηγηθεί σηματοδότησε την αρχή του τέλους του αθηναϊκού μεγαλείου.

Η Βασίλειος Στοά και το σκάνδαλο των Ερμοκοπιδών Στη συνέχεια ξεναγούμαστε σε έναν χώρο

Η Ποικίλη Στοά Συζητώντας για το «αθηναϊκό

πολύ οικείο οπτικά σε όλους όσοι χρησιμοποιούμε Ηλεκτρικό προς Πειραιά, όχι όμως προσβάσιμο στο κοινό. Πρόκειται για το κομμάτι εκείνο της Αρχαίας Αγοράς δυτικά των σιδηρο-

Βιετνάμ», ανεβαίνουμε στην οδό Αδριανού για να δούμε την ανασκαφή της Ποικίλης Στοάς, που βρίσκεται στο βορειοδυτικό άκρο της Αρχαίας Αγοράς και «εφάπτεται» στον σταθμό του ΗΣΑΠ στο Μοναστηράκι. Μεγάλο μέρος

Άγαλμα στη Στοά του Αττάλου.

Γεωμετρική οινοχόη με τέσσερις κυλινδρικές προχοές στην κοιλιά. Στον λαιμό φέρει παράσταση τριών πολεμιστών ανάμεσα σε γεωμετρικά κοσμήματα. Στο σώμα διακρίνεται παράσταση δύο πολεμιστών σε δίθριππο, αντιμέτωπων με δύο πεζούς (750725 π.Χ.). Μουσείο Αρχαίας Αγοράς, αρ. ευρ. P 4885. Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

της βρίσκεται κάτω από κτίρια καταστημάτων – οι αρχαιολόγοι της Αγοράς το ’χουν καημό να τα δουν μια μέρα να απαλλοτριώνονται, ώστε να ολοκληρωθούν οι ανασκαφικές εργασίες σε αυτό το επίσης σημαντικό μνημείο, που θεωρούνταν μάλιστα από τα ωραιότερα της αρχαίας Αθήνας. Χτίστηκε γύρω στα 475-460 π.Χ. κυρίως από ασβεστόλιθο, διέθετε δωρική κιονοστοιχία στην πρόσοψη και ιωνική στο εσωτερικό και ονομάστηκε έτσι από τις μεγάλες ζωγραφικές συνθέσεις με ιστορικά και μυθολογικά θέματα που τη διακοσμούσαν – η μάχη του Μαραθώνα και η άλωση της Τροίας μεταξύ αυτών. Οι Πολύγνωτος, Μήκων, Πάναινος ήταν ανάμεσα στους φημισμένους καλλιτέχνες που εξετίθεντο σε αυτή την πρώιμη «πινακοθήκη», μάλιστα τα έργα τους διατηρούνταν σε ικανοποιητική κατάσταση παραπάνω από μισή χιλιετία μετά, όταν τα κατέγραψε ο Παυσανίας. Οι πίνακες αφαιρέθηκαν τον 4ο αι. μ.Χ. από τον τότε Ρωμαίο ανθύπατο, όπως παραπονείται ο νεοπλατωνικός διανοητής και αργότερα επίσκοπος Πτολεμαΐδας Συνέσιος που βρέθηκε τότε στην πόλη. «Ο χώρος φιλοξενούσε μόνιμη έκθεση έργων τέχνης, ενώ ήταν επίσης χώρος περιπάτου, θεαμάτων αλλά και ακροάσεων… Οι Αθηναίοι πήγαιναν εκεί όχι μόνο για να θαυμάσουν τους πίνακες αλλά και να ακούσουν ρήτορες και φιλοσόφους» επισημαίνει ο καθηγητής. Τέτοιες ομιλίες δίνονταν επίσης στην Πνύκα, όμως η Ποικίλη Στοά διέθετε ανώτερο πρεστίζ – ακόμα και οι επαίτες την προτιμούσαν. Λέγεται, μάλιστα, πως ο Ζήνωνας, αφότου ήρθε στην Αθήνα, την έκανε «δεύτερο σπίτι» και ότι οι ακόλουθοί του ονομάστηκαν Στωικοί ακριβώς επειδή σύχναζαν στη συγκεκριμένη Στοά. Εδώ φυλάσσονταν κιόλας τρόπαια από ξακουστές αθηναϊκές νίκες, όπως η σπαρτιατική ασπίδα από τη μάχη της Σφακτηρίας (425-4 π.Χ.) που εκτίθεται στο Μουσείο. Χρησίμευε, επίσης, για πολιτικές συναθροίσεις, ενώ προσφερόταν και για πιο «λαϊκές» διασκεδάσεις, όπως οι αυτοσχέδιες παραστάσεις που έδιναν θαυματοποιοί, ταχυδακτυλουργοί και πλανόδιοι μάγοι.

Η αρχαιολογία δείχνει από πού ερχόμαστε Ξαποσταίνοντας για λίγο στις αρχαίες πέτρες αρχίζουμε τις φιλοσοφίες, καταπώς συνήθιζαν να κάνουν οι «αρχαίοι ημών». Ο λόγος περί αρχαιολογίας, για την οποία ο John Camp πιστεύει ότι πρέπει να καταδεικνύει «τις διαρκείς αξίες των ανθρώπινων επιτευγμάτων […] Μελετώντας την αντιλαμβανόμαστε πόσο ασήμαντοι είμαστε στην πραγματικότητα – ένα όμορφο κτίριο, ένα κεραμικό σπάραγμα ή ένα θραύσμα αγάλματος που διατηρήθηκαν για αιώνες κάτω από τη γη κάνουν τη μοντέρνα κοινωνία να μοιάζει εφήμερη, σχεδόν επιπόλαιη. Η μεγάλη εξαίρεση είναι η τεχνολογία, αρχαία και σύγχρονη, που μπορεί και βελτιώνει τη ζωή ολοένα περισσότερων ανθρώπων… Είναι, άραγε, οι καλοφτιαγμένοι δρόμοι και το υποδειγματικό

Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν

υδρευτικό σύστημα της αρχαίας Ρώμης π.χ. σημαντικότερα από τον Παρθενώνα ή ένα γλυπτό του Πραξιτέλη; Σε κάθε περίπτωση, η αρχαιολογία δείχνει από πού ερχόμαστε και τι αρμόζει να επιλέξουμε» θα μας πει.

Η πανταχού παρούσα γραφειοκρατία και τα έγχρωμα graffiti Κάπου εδώ, όμως, ο διευθυντής της ανασκαφής θα πρέπει να μας αφήσει, η δουλειά δεν μπορεί να περιμένει άλλο. Τον ευχαριστούμε θερμά, «μακαρίζοντας» το επάγγελμα που διάλεξε. Κοντοστέκεται και χαμογελά: «Στην Αμερική, ξέρετε, οι αρχαιολόγοι και, γενικά, οι διδάσκοντες δεν περιβαλλόμαστε από κάποιο ιδιαίτερο κύρος, ούτε λαμβάνουμε ανάλογες των ικανοτήτων και της εκπαίδευσής μας αμοιβές... Η μεγαλύτερή μας ευχαρίστηση είναι να εργαζόμαστε με συνέπεια πάνω στο αντικείμενό μας πλάι, σε ανθρώπους που

μοιράζονται την αγάπη μας γι’ αυτό. Οι συνθήκες δουλειάς στην Αρχαία Αγορά είναι, βέβαια, πολύ καλές, όπως και η συνεργασία μας με το ΥΠΠΟ, μόνο ας ήταν λιγότερη αυτή η πανταχού παρούσα γραφειοκρατία!» θα πει. Έχει, άραγε, προγραμματιστεί κάποια άλλη, ευρείας κλίμακας αναστήλωση; «Κοιτάξτε… Μια τέτοια προοπτική είναι αμφιλεγόμενη, οικονομικά δυσβάσταχτη, ενώ θα πρέπει να εντοπιστεί και το κατάλληλο από πλευράς βαθμού συντήρησης και παρεχόμενων πληροφοριών οικοδόμημα» απαντά, ξεπροβοδίζοντάς μας. Ανηφορίζοντας την οδό Αδριανού προς Μοναστηράκι, διακρίνουμε μοντέρνα, έγχρωμα graffiti στη βάση της Στοάς του Αττάλου απέναντι, στο κομμάτι που εφάπτεται στη σιδηροδρομική γραμμή. «Ιεροσυλία» ή κομμάτι της σύγχρονης ιστορίας του μνημείου; Να μια ακόμη «σπαζοκεφαλιά» για τους αρχαιολόγους του μέλλοντος. ¶

18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

ΚεIμενο ΓαλHνη ΔασκαλAκη Αρχαιολόγος, Β’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ΥΠΠΟA

22 lifo – 18.9.14

Ο,ΤΙ ΑΠΕΜΕΙΝΕ ΑΠΟ ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Ένα αναπάντεχο εύρημα που βρέθηκε σε τάφο στην Κηφισιά και ίσως ανήκε σε μία επώνυμη αθηναϊκή παρέα.

6 ΦΙΛΩΝ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΑΘΗΝΑΣ 2

ε αφορμή την ανέγερση μιας οικοδομής το 2007 στην Κηφισιά, η Β’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων πραγματοποίησε μια σωστική ανασκαφή που αποκάλυψε μέρος του τοπικού νεκροταφείου του 6ου και του 5ου αι. π.Χ. Οι τάφοι ανήκαν στα συνηθισμένα είδη που προορίζονταν για τους απλούς ανθρώπους της πόλης, ήταν δηλαδή μικροί λάκκοι, κεραμοσκεπείς τάφοι, εγχυτρισμοί, δηλαδή ταφές σε μεγάλα αγγεία που προορίζονταν για μικρά παιδιά, και πρωτογενείς πυρές, δηλαδή καύσεις των νεκρών που πραγματοποιούνταν εντός του λάκκου. Σε έναν κεραμοσκεπή τάφο, στον οποίο δεν βρέθηκαν οστά, αποκαλύφθηκε ένα μοναδικό και αναπάντεχο εύρημα. Ένα μελαμβαφές πήλινο αγγείο πόσεως (σκύφος, δηλαδή ποτήρι) το οποίο χρονολογείται στο διάστημα από το 480 ως το 465 π.Χ. και το οποίο συνήθως χρησιμοποιούνταν στα συμπόσια. Στην επιφάνεια του αγγείου ήταν χαραγμένα εντός

πλαισίου τα εξής ονόματα: ΑΡΙΣΤΕΙΔΟΥ ΔΙΟΔΟΤΟΥ ΔΑΙΣΙΜΟΥ ΑΡΡΙΦΡΟΝΟΣ ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΥΚΡΙΤΟΥ Στη βάση του αγγείου ήταν χαραγμένο το όνομα ΔΡΑΠΕΤΗΣ. Από αυτά είναι γνωστά σ’ εμάς τα ονόματα του Αριστείδη του αποκαλούμενου «δίκαιου» και του Περικλή, του ανδρός που συνέδεσε το όνομά του με την πολιτική, οικονομική και πολιτιστική ακμή της Αθήνας. Και όπως συμβαίνει συχνότατα με την αρχαιολογική έρευνα, προέκυψαν περισσότερα ερωτήματα από απαντήσεις: είναι, άραγε, οι προαναφερόμενοι οι γνωστοί, επιφανείς Αθηναίοι; Γιατί γράφτηκαν αυτά τα ονόματα στην επιφάνεια του αγγείου; Tι σχέση μπορεί να είχαν αυτοί οι άνδρες μεταξύ τους; Συνδέεται το όνομα που αναγράφεται στη βάση του αγγείου (ΔΡΑΠΕΤΗΣ) με τα άλλα ονόματα; Αν τα ονόματα ταυτίζονται με τους επιφανείς Αθηναίους, πώς κατέληξε το αγγείο σε έναν απλό τάφο στην Κηφισιά; Κατά τη γνώμη μας, η απάντηση βρίσκεται στο όνομα Αρρίφρων, ένα σπάνιο ανδρικό όνομα, που, όμως, σύμφωνα με τον Πλούταρχο, το έφεραν δύο από τα μέλη της οικογένειας του Περικλέους Ξανθίππου Χολαρ-

γέως. Ο ένας ήταν ο παππούς και ο άλλος, ο μεγαλύτερος αδελφός του. Πιθανόν, οι έξι άνδρες που αναγράφονται στο αγγείο να βρέθηκαν σε ένα συμπόσιο και σε ανάμνηση της συνάντησής τους να χαράχθηκαν τα ονόματα, ξεκινώντας από τον πρεσβύτερο. Είναι γνωστό ότι στην αρχαία Ελλάδα τα συμπόσια ήταν μια διαδεδομένη συνήθεια, όπου γίνονταν συναθροίσεις φίλων, που ήταν πάντα άνδρες. Διασκέδαζαν πίνοντας κρασί, τρώγοντας διάφορα εδέσματα και συζητώντας για πολλές ώρες. Οι συγκεντρώσεις αυτές αποτελούσαν έναν από τους πιο αγαπημένους τρόπους ψυχαγωγίας. Τέλος, η λέξη ΔΡΑΠΕΤΗΣ στη βάση του αγγείου είναι όνομα που δηλώνει ιδιότητα και ο κάτοχός του ίσως ήταν κάποιος ο οποίος δραπέτευσε, πιθανόν κάποιος δούλος. Ενδεχομένως ο δούλος αυτός να σέρβιρε τους παρευρισκόμενους στο συμπόσιο και να κράτησε το αγγείο ως ενθύμιο λόγω της σπουδαιότητας των προσώπων, χαράσσοντας το όνομά του στη βάση του. Είτε είναι έτσι είτε όχι, είναι σαφές ότι το εύρημα που αποκαλύφθηκε στον τάφο του ΔΡΑΠΕΤΗ αποτελεί τη μαρτυρία μιας ιδιωτικής στιγμής στην ιστορία ορισμένων ανδρών που άλλαξαν την Ιστορία της πόλης. ¶

4 1, 2. Το μελαμβαφές πήλινο αγγείο πόσεως που βρέθηκε στον τάφο της Κηφισιάς. 3, 4. Ο τάφος μετά την ανασκαφή.

πηγη HOROS, 22-25, 2010-2013, σ. 179-186 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Κείμενο Γιωργος Γιαννακοπουλος Αρχαιολόγος, ΛΖ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ΥΠΠΟA & Universität Trier

24 lifo – 18.9.14

Κούρος του Αριστοδίκου. Ο κούρος που έστεκε πάνω από τον τάφο του Αριστόδικου στα Μεσόγεια της Αττικής (510-500 π.Χ.). Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. ευρ. 3938. Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

Η ιστορία του διάσημου κούρου από τα Μεσόγεια και οι ταφικές συνήθειες στην Αθήνα το 500 π.Χ.

➳ 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

η λεπτομερης αποδοση των χαρακτηριστικων του προσωπου και η αξιοθαυμαστη ισορροπια των μελων του σώματος εφεραν την απεικονιση της ανθρωπινης μορφης στην ελληνικη γλυπτικη τοσο κοντα στην πραγματικοτητα, οσο ποτε πριν.

26 lifo – 18.9.14

➳ 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

1. Πήλινο γυναικείο ειδώλιο που παριστάνει θρηνωδό (6ος αι. π.Χ.). Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. ευρ. 4157. Φωτογραφία: Κώστας Πατρικιάνος © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

28 lifo – 18.9.14

νοιξη του 1944. Ο Κωνσταντίνος Λιάπης, κατά τη διάρκεια εργασιών στον αγρό του, στη θέση Όλυμπος-Άγιοι Σαράντα στα Μεσόγεια της Αττικής, φέρνει στο φως τον περίφημο κούρο του Αριστοδίκου. Ασφαλώς, τη στιγμή εκείνη δεν αντιλαμβανόταν πλήρως τη σπουδαιότητα της τυχαίας ανακάλυψής του. Ούτε λίγους μήνες αργότερα, παραδίδοντας το άγαλμα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο σε καιρούς δύσκολους για τη χώρα και τους ανθρώπους της, φανταζόταν την ευγνωμοσύνη με την οποία θα περιβαλλόταν το όνομά του για πολλές δεκαετίες. Ο εντυπωσιακός κούρος έστεκε πάνω από έναν τάφο, κατά μήκος της αστικής οδού που συνέδεε το Άστυ της Αθήνας με τα μεταλλεία της Λαυρεωτικής και το ιερό του Ποσειδώνα στο Σούνιο, προκειμένου να θυμίζει τον νεκρό Αθηναίο άνδρα στους περαστικούς. Η επιγραφή στη βάση δεν αφήνει καμία αμφιβολία για το όνομά του: Αριστόδικος. Το άγαλμα, λίγο μεγαλύτερο του φυσικού μεγέθους, έχει ύψος 1,95 μ., είναι σμιλεμένο σε παριανό μάρμαρο, χρονολογείται από τους μελετητές γύρω στα 510-500 π.Χ. και αποτελεί το τελευταίο δείγμα της μεγάλης σειράς των αττικών κούρων. Η γυμνή νεανική μορφή προβάλλει το αριστερό πόδι, όμως οι λυγισμένοι στους αγκώνες βραχίονες δεν κολλούν στους μηρούς όπως παλαιότερα, παρά έρχονται ευθεία μπροστά, δίνοντας την εντύπωση ότι η μορφή είναι έτοιμη να αποκτήσει κίνηση. Τα μαλλιά είναι κοντά, σχηματίζοντας μικρούς ελικοειδείς βοστρύχους πάνω από το μέτωπο, ενώ η λεπτομερής απόδοση των χαρακτηριστικών του προσώπου και η αξιοθαύμαστη ισορροπία των μελών του σώματος έφεραν την απεικόνιση της ανθρώπινης μορφής στην ελληνική γλυπτική τόσο κοντά στην πραγματικότητα, όσο ποτέ πριν. Γυρνώντας τον χρόνο πολλούς αιώνες πίσω, στην Αττική του τέλους του 6ου αι. π.Χ., οι διαβάτες της αρχαίας οδού ασφαλώς δεν έκαναν σκέψεις παρόμοιες με τις δικές μας μπροστά στη θέα του αγάλματος· πόσο μάλλον τα συγγενικά πρόσωπα του νεκρού Αριστόδικου. Σ’ αυτούς κάποια μέρα έφτασε το τραγικό νέο του θανάτου του αγαπημένου τους προσώπου. Άμεσα ξεκίνησε η πρόθεσις, διήμερη παραμονή στο σπίτι που, εκτός των άλλων, χρησίμευε και για την επιβεβαίωση του θανάτου, ελλείψει αντίστοιχης ιατρικής ειδικότητας την εποχή εκείνη. Στην είσοδο της οικίας τοποθετήθηκε ένα μεγάλο αγγείο με νερό, κατά προτίμηση θαλασσινό, για να αναγγελθεί ο θάνατος και να εξαγνιστούν οι παρευρισκόμενοι από το μίασμά του. Κατά την παραμονή του στο σπίτι, το άψυχο σώμα του Αριστόδικου αφέθηκε στη φροντίδα των γυναικών του στενού οικογενειακού κύκλου. Το έπλυναν, το άλειψαν με λάδι και στη συνέχεια το έντυσαν

με σάβανο και άλλα ενδύματα και το στόλισαν με λουλούδια, ταινίες και κοσμήματα πριν πάρει τη θέση του στην ξύλινη νεκρική κλίνη. Σε στενό κύκλο έλαβε χώρα και ο παραδοσιακός θρήνος, με χαρακτηριστικότερες φιγούρες εκείνες των γυναικών που θρηνούσαν τραβώντας τα μαλλιά τους και χτυπώντας τα κεφάλια και τα στήθη τους. Την τρίτη μέρα μετά τον θάνατο, πολύ νωρίς, πριν από το ξημέρωμα, ξεκίνησε η εκφορά και η βουβή πομπή των πενθούντων κατευθύνθηκε στον τόπο ταφής, οπωσδήποτε κάποιο κομβικό σημείο κατά μήκος της αρχαίας οδού. Μετά τον ενταφιασμό και την απόθεση των κτερισμάτων που θα τον συνόδευαν στη μεταθανάτια ζωή, ο τάφος σφραγίστηκε. Γύρω του θα αφέθηκαν μερικά μικρά αγγεία και ίσως πραγματοποιήθηκαν χοές και σπορά του εδάφους. Οι συγγενείς και οι στενοί φίλοι επέστρεψαν στην οικία του Αριστόδικου για το παραδοσιακό περίδειπνον, όπου κατά τη διάρκεια του φαγητού συζήτησαν για τον βίο του αγαπημένου τους προσώπου. Το επίσημο πένθος της οικογένειας διαρκούσε για χρονικό διάστημα απροσδιόριστο, τουλάχιστον έως ότου ολοκληρώνονταν όλα όσα απαιτούσαν τα έθιμα, ενώ συχνές ήταν και οι επισκέψεις στο μνήμα, η πρώτη προγραμματισμένη μάλιστα την ένατη ημέρα από το τραγικό γεγονός. Μετά την ταφή απασχόλησε τους οικείους του το είδος του σήματος που θα ανεγειρόταν πάνω από τον τάφο, ζήτημα ιδιαίτερα σημαντικό στον ελλαδικό χώρο κατά τους αρχαϊκούς χρόνους, καθώς τα επιτύμβια μνημεία θεωρούνταν περίπου το ιερό του νεκρού. Η αριστοκρατική καταγωγή του υπαγόρευσε την επιλογή ενός κούρου για τον σκοπό τούτο, προκειμένου ο αγαπημένος τους να απεικονίζεται, ανεξάρτητα από την ηλικία θανάτου, στην ακμή της ζωής, τη νεανικότητα και την ομορφιά. Η πανάκριβη παραγγελία σε κάποιον από τους διάσημους γλύπτες της εποχής δεν άργησε να γίνει, ενώ τονίστηκε ότι η βάση του αγάλματος έπρεπε να φέρει, σε γενική πτώση όπως συνηθιζόταν, και το όνομά του: Αριστοδίκο(υ). Στα αγάλματα των γυμνών νέων δεν αποδίδονταν τα χαρακτηριστικά συγκεκριμένου ατόμου, συνεπώς η αναγραφή του ονόματος ήταν απαραίτητη για την ταύτιση με τον νεκρό. H παραγγελία αποτέλεσε μέγιστη πρόκληση για τον γλύπτη και τους βοηθούς του, αφενός γιατί έπρεπε να ικανοποιηθούν πλήρως οι παραγγελιοδότες, αφετέρου γιατί ο ανταγωνισμός μεταξύ των καλλιτεχνών, παραμένοντας πάντα υγιής, ήταν μεγάλος. Επιπλέον, στην Ελλάδα τoυ τέλους του 6ου αι. π.Χ. ο αγαλματικός τύπος του γυμνού νέου είχε ήδη ιστορία εκατό και πλέον ετών. Οι Έλληνες γλύπτες, σε αντίθεση με τους Αιγύπτιους συναδέλφους τους, δεν επαναπαύθηκαν στην αναπαραγωγή τυποποιημένων μορφών. Η αρχική, απόλυτα μετωπική και βαριά –σχεδόν γεωμετρική– απόδοση της ανθρώπινης μορφής εξελισσόταν συνεχώς, με μοναδικό στόχο την ολοένα και πιο φυσιοκρατική, πιο πραγματική απεικόνισή της. Η χρονική συγκυρία, η εξελικτική διαδικασία που χαρακτηρίζει την ελληνική τέχνη μαζί με την ατομική ιδιοσυγκρασία του καλλιτέχνη πρέπει να λειτούργησαν καταλυτικά στη δημιουργία αυτού του θαυμάσιου έργου. Προτιμήθηκε το παριανό μάρμαρο –η περίφημη παρία λίθος– λόγω της διαύγειας και της φωτεινότητάς του, που έφτανε να διεισδύει ως και τα 6-7 εκ. Όταν το ξεχοντρισμένο μπλόκο μαρμάρου έφτασε στο εργαστήριο από τα λατομεία της Πάρου, ο γλύπτης είχε ήδη αποφασίσει τις αναλογίες ύψους και πλάτους και εκτελώντας ένα ακριβές, προκαθορισμένο σχέδιο που

λάμβανε υπόψη τα ανατομικά μέρη και τη μεταξύ τους σύνδεση και ισορροπία, προφανώς αποτύπωσε την κάτοψη των μελών της μορφής στη λεπτή επιφάνεια του υλικού. Τον πρώτο λόγο είχαν τώρα τα καλοσχεδιασμένα εργαλεία, η επίπεδη και η οδοντωτή σμίλη, το βελόνι, το καλέμι αλλά και οι ράσπες, για να σβήσουν τα ίχνη των προηγούμενων. Το σμίλεμα θα έβαινε προς ολοκλήρωση με τη λεπτομερή απόδοση των χαρακτηριστικών της κεφαλής, ενώ θα ακολουθούσε και ο χρωματισμός του αγάλματος, για τον οποίο οι γνώσεις μας είναι, δυστυχώς, περιορισμένες. Ο ανώνυμος γλύπτης του κούρου του Αριστοδίκου, έχοντας πλήρη γνώση της δομής του σώματος και συσσωρευμένη εμπειρία από τα έργα προγενέστερων αλλά και σύγχρονων συναδέλφων του, πέτυχε να αποδώσει, για πρώτη φορά στην ελληνική γλυπτική, την ανθρώπινη μορφή τόσο κοντά στην πραγματικότητα. Το δημιούργημά του μοιάζει έτοιμο να αποκτήσει κίνηση ή, όπως πολύ εύστοχα σχολιάζει ο αείμνηστος αρχαιολόγος Χρήστος Καρούζος, «… o νέος αυτός είναι όλος κρυφή κίνηση… φανερώνει ενέργεια κρυμμένη στο βάθος του σώματος…». Η κινητική ενέργεια του γυμνού νέου εντάσσεται με μαεστρία σε ένα σύνολο απόλυτης αρμονίας, καθώς ο καλλιτέχνης φαίνεται να γνωρίζει καλά ότι ακόμα και η παραμικρή υποψία κίνησης ενός μέλους του σώματος επηρεάζει κάποιο άλλο και είναι ικανή να ταράξει την εύθραυστη ισορροπία του συνόλου, αλλά και της τέχνης. Βέβαια, τους χρόνους εκείνους, ούτε ο ίδιος ούτε οι συνάδελφοί του φαντάζονταν ότι με την επίτευξη της νατουραλιστικής απόδοσης του ανθρώπου θα επηρέαζαν βαθύτατα την τέχνη του δυτικού κόσμου πολλούς αιώνες αργότερα. Άραγε, όμως, υποψιάζονταν ότι είχαν ανοίξει νέους εικαστικούς δρόμους για τους γλύπτες της Κλασικής Περιόδου, ώστε να κατορθώσουν να απεικονίσουν μορφές με ρεαλιστική κίνηση στις τρεις διαστάσεις του χώρου; Οι συγγενείς του Αριστόδικου μόνο τότε αισθάνθηκαν ότι είχαν ολοκληρώσει μεγάλο μέρος των υποχρεώσεών τους προς τον νεκρό, όταν το άγαλμα στήθηκε πάνω από τον τάφο. Ήταν, πλέον, βέβαιοι για τη διαιώνιση της μνήμης του αγαπημένου τους προσώπου, θυμίζοντας παράλληλα στους περαστικούς της αρχαίας οδού τις αξίες που ενσάρκωνε ένας επιτύμβιος κούρος την εποχή εκείνη. Αποτελούσε σήμα αγαθού και σώφρονα άνδρα, εσωτερικές αρετές που εμπνευσμένα εκφράστηκαν στα λαμπρά, νεανικά σώματα αυτών των αγαλμάτων. Ο κούρος του Αριστοδίκου, έτοιμος να κινηθεί, ταυτόχρονα όμως και υπομονετικά αδρανής, έστεκε στην αττική ύπαιθρο σαν να πρόσμενε με αγωνία τη νέα εποχή μετά την εκδίωξη του τυραννικού καθεστώτος των Πεισιστρατιδών, τη νέα εποχή της Αθηναϊκής Δημοκρατίας που προέκυψε από τις μεταρρυθμίσεις ισονομίας και ισοπολιτείας του Κλεισθένη. Συχνά λησμονιέται και από εμάς τους ίδιους, αλλά το πιο σημαντικό ανά την υφήλιο επίτευγμα πολιτισμού, η Δημοκρατία, γεννήθηκε στην καρδιά της πόλης στην οποία ζούμε. ¶ πηγές Boardman J., Ελληνική Πλαστική, αρχαϊκή περίοδος, μτφρ. Σημαντώνη, Μπουρνιά Ε., Aθήνα, 1982, σ. 104 -116 / Καζά Παπαγεωργίου Κ.-Κακαβογιάννη Ο.-Ανδρίκου Ε.- Ντόβα Α., Η αστική οδός (οδός Αθηνών-Σουνίου) στο Κορρές Μ. (επιμ.), Αττικής οδοί, Αρχαίοι δρόμοι της Αττικής, Αθήνα, 2009, σ. 198-211 / Καρούζος Χρ., Αριστόδικος, Αθήνα, επανέκδοση, 1982 / Kurtz D.-Boardman J., Έθιμα ταφής στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, μτφρ. Βιζυηνού Ο.-Ξένος Θ, Αθήνα, 1994, σ. 133-143 / Richter G., Kouroi. Archaic Greek youths. A study of the development of the kouros type in Greek sculpture, London, 3rd edition, 1970

Ο κουρος του Αριστοδικου, ετοιμος να κινηθει, ταυτοχρονα ομως και υπομονετικα αδρανης, σαν να προσμενε με αγωνια τη νεα εποχη τησ Αθηναϊκης Δημοκρατιας. 4

2. Για πρώτη φορά στην ελληνική γλυπτική αποδόθηκε με τόση επιτυχία η εκφραστικότητα ενός προσώπου. Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

3. Κούρος του Σουνίου. Ο κολοσσικός κούρος του Σουνίου, ύψους 3,05 μ. Αφιέρωμα στο Ιερό του Ποσειδώνα στο Σούνιο, γύρω στα 600 π.Χ. Η σύγκριση με τον κατά 90-100 χρόνια νεότερο κούρο του Αριστοδίκου αποτυπώνει εύγλωττα την εξέλιξη της ελληνικής τέχνης κατά τους αρχαϊκούς χρόνους. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. ευρ. 2720. Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

2 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

30 lifo – 28.3.13

1. Η χρυσή νεκρική προίκα της «Κυράς του Κουκακίου», όπως εκτίθεται στην αίθουσα 3 του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

2. Το χάρτινο σημείωμα που οδήγησε στην ταύτιση των χάλκινων εργαλείων καλλωπισμού της αποθήκης του Μουσείου με την «Κυρά» του μυκηναϊκού τάφου της οδού Αγλαύρου. Φωτογραφία: Κώστας Πασχαλίδης

Το «Δαχτυλίδι του Θησέα» και δύο εντυπωσιακές γυναίκες της μυκηναϊκής Αθήνας, οκτώ αιώνες πριν από τον Παρθενώνα.

κειμενο Κωστασ Πασχαλιδησ

Δρ. Αρχαιολογίας, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, ΥΠΠΟΑ

28.3.13 – lifo

➳

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

μυκηναϊκη ομορφια

Σόλων και ο Χρυσός Αιώνας χάρισαν στην Αθήνα το δώρο της δοξαστικής αθανασίας μαζί με την άδικη λήθη όσων σπουδαίων αιώνων προηγήθηκαν. Γιατί οκτακόσια χρόνια πριν από την ανέγερση του Παρθενώνα η Αθήνα ήταν ήδη ένα ισχυρό βασίλειο και η Ακρόπολη ο τόπος κατοικίας του πρώτου άνακτα και της δυναστείας του, αν πιστέψουμε τη δική της μυθολογία και τα ευρήματα των ανασκαφών. Η αθηναϊκή γενεαλογία των βασιλέων ξεκινά με τον μυθικό Κέκροπα, που η ελληνιστική γραμματεία τοποθετούσε τον 16ο αι. π.Χ., δηλαδή την εποχή της εκρηκτικής εμφάνισης των πρώτων Μυκηναίων ηγεμόνων της Πελοποννήσου. Η πεποίθηση των αρχαίων Αθηναίων για τη διφυή μορφή του πρώτου βασιλιά τους, που ήταν μισός άνθρωπος και μισός φίδι, φανερώνει τον βαθμό της φαντασίας με την οποία έντυσαν τη γέννηση ενός έθνους και αποτρέπει κάθε διάθεσή μας να την πάρουμε στα σοβαρά. Γύρω στο 1400 π.Χ., σύμφωνα με την αθηναϊκή γενεαλογία, βασιλιάς ήταν ο Ερεχθέας, προπάππους του Αιγέα. Ήταν γνωστός για τη θυσία μιας κόρης του (κατόπιν χρησμού βεβαίως) προκειμένου να εξασφαλίσει τη νίκη στον πόλεμο με τους Ελευσίνιους. Αυτός καθιέρωσε τη λατρεία της Αθηνάς, μετονόμασε την πόλη από Κεκροπία σε Αθήνα και ίδρυσε τα Παναθήναια. Η μεταγενέστερη γραμματεία τον τίμησε με πάμπολλες αναφορές, η πόλη τον περιέλαβε στους επώνυμους ήρωές της, ο δήμος του έστησε ανδριάντα χίλια χρόνια μετά, ενώ μια χαμένη σήμερα τραγωδία του Ευριπίδη φέρεται να τον είχε για κεντρικό της ήρωα. Οι ανασκαφικές έρευνες στην Ακρόπολη μεταξύ των ετών 1885-1890 από τους Παναγή Καββαδία και Georg Kawerau, καθώς και τα σκάμματα της δεκαετίας του 1950 που ανοί-

Ελάχιστα πράγματα είναι γνωστά από την πρώτη γενιά των ηγεμόνων της Ακρόπολης, καθώς τα περισσότερα σωζόμενα λείψανα αφορούν τους μεταγενέστερους μυκηναϊκούς αιώνες (1350-1200 π.Χ.), όταν ο Βράχος περιτειχίστηκε με κυκλώπειο τρόπο και διαμορφώθηκε το βαθύ πηγάδι με τη χτιστή σκάλα στη βόρεια κλιτύ. Από τα χρόνια γύρω στο 1400 π.Χ. μπορούμε να στοιχειοθετήσουμε λιγοστές ιστορίες που προκύπτουν από τα σποραδικά ευρήματα του Βράχου, καθώς και από δύο ξεχωριστούς τάφους. Ιστορίες πλούτου, κύρους, ισχύος και ομορφιάς ορισμένων ανώνυμων ανθρώπων που θα είχαν διαδραματίσει σπουδαίο ρόλο στις μέρες τους.

1. Άποψη των ανασκαφών Καββαδία και Kawerau. Διακρίνεται ο μυκηναϊκός τοίχος 5, ανατολικά του Ερεχθείου. © Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία

2. Το χρυσό σφραγιστικό «Δαχτυλίδι του Θησέα». Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. ευρ. 19356. Φωτογραφία: Ελευθέριος Α. Γαλανόπουλος © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

Η βασίλισσα των Δενδρών, η Παριζιάνα και η Μυκηναία. Τρεις εικόνες πρότυπης γυναικείας κόσμησης και ομορφιάς του μυκηναϊκού κόσμου.

32 lifo – 28.3.13

χτηκαν για την επέκταση του Μουσείου της Ακρόπολης, αποκάλυψαν, μεταξύ άλλων, έναν μεγάλο αριθμό θραυσμένων λειψάνων της Mυκηναϊκής Eποχής (1600-1075 π.Χ.). Τα πολύτιμα, όσο και αποσπασματικά ευρήματα υποδεικνύουν ότι από το 1400 ως το 1200 π.Χ. στην κορυφή του Βράχου βρισκόταν εγκατεστημένη η διοικητική ελίτ της πόλης, οι συνοικίες της οποίας πρέπει να εκτείνονταν από τον σταθμό του Μοναστηρακίου στον Βορρά ως την αρχή του Κουκακίου στον Νότο. Τα ίχνη των λαξευμάτων που εντοπίστηκαν στον Βράχο μεταξύ του Ερεχθείου και του Παρθενώνα φανερώνουν τις τροχιές ορισμένων τοίχων που θα συγκρατούσαν την εξέδρα του μυκηναϊκού μεγάρου ή, κατ’ άλλους, του ίδιου του ανακτόρου.

Το χρυσό «Δαχτυλίδι του Θησέα» Το χρυσό σφραγιστικό «Δαχτυλίδι του Θησέα» (αρ. ευρ. ΕΑΜ 19356) παραδόθηκε από την τελευταία κάτοχό του στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο το 2004. Αναφέρεται ότι βρέθηκε τη δεκαετία του 1950 στην περιοχή των Αναφιώτικων, όπου απορρίπτονταν χωρίς τάξη τα μπάζα της επέκτασης του Μουσείου Ακροπόλεως, και δεν έχει εκτεθεί ακόμα στο ελληνικό κοινό. Αν η μαρτυρία είναι αληθινή, τότε αυτό το πολύτιμο δαχτυλίδι, που χρονολογείται τα χρόνια λίγο πριν από το 1400 π.Χ., αποτελεί ένα πολύτιμο προσωπικό αντικείμενο ενός άνδρα ή μιας γυναίκας που θα ανήκε στην πρώτη ηγεμονική γενιά της μυκηναϊκής Αθήνας. Στη σφραγιστική επιφάνεια του δαχτυλιδιού απεικονίζεται σκηνή ταυροκαθαψίων, με τον άλτη να πηδάει πάνω από τον ταύρο. Την παράσταση πλαισιώνουν καθιστό λιοντάρι και δέντρο, κατά το συνήθειο των Μυκηναίων καλλιτεχνών να μην αφήνουν κενά. Η απεικόνιση των ταυροκαθαψίων, ενός αθλήματος των πανίσχυρων ανακτόρων της μινωικής Κρήτης, σε ένα αντικείμενο κύρους του Αθηναίου βασιλιά (ή της συζύγου του) σφραγίζει τη διαδοχή ενός παλαιότερου και εγνωσμένου συμβόλου διάκρισης από τους νέους άρχοντες. Επιπλέον, το «Δαχτυλίδι του Θησέα», καθώς και ένα σύγχρονο θραύσμα λίθινου αγγείου με το ίδιο θέμα πάλι από την Ακρόπολη, αναβιώνουν με έναν αναπάντεχο τρόπο τη σύνδεση του μύθου με τα αρχαιολογικά ευρήματα. Σύμφωνα με την παράδοση της πόλης, ο πρώτος βασιλιάς-συνοικιστής, ο Θησέας (τρισέγγονος του βασιλιά Ερεχθέα), καθυπόταξε την άγρια δύναμη του Μινώταυρου και του πανίσχυρου βασιλιά Μίνωα της Κρήτης και απελευθέρωσε μια για πάντα την υποταγμένη Αθήνα. Η υιοθέτηση του θέματος αυτού σε ένα βασιλικό δαχτυλίδι της πρώτης αθηναϊκής ελίτ –αν δεν είναι απολύτως συμπτωματική– συνδέει νοηματικά τη γέννηση της συντεταγμένης πόλης της Αθήνας με την κατάργηση της υπερπόντιας

εξάρτησης και με την αρπαγή ενός πανάρχαιου μινωικού συμβόλου.

Η «Κυρά της Αγοράς» Το 1939, στη διάρκεια της ανασκαφής της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αρχαία Αγορά, βρέθηκε ένας λαξευτός μυκηναϊκός τάφος που κανείς δεν είχε πειράξει για 34 αιώνες. Στον υπόγειο θάλαμό του, που ήταν μεγάλος σαν δωμάτιο, βρέθηκαν τα κατάλοιπα της ταφής μιας πλούσιας Αθηναίας. Για άγνωστο λόγο η σορός της είχε αφαιρεθεί από την αρχαιότητα, αλλά τα περισσότερα κτερίσματα έμειναν στη θέση τους. Σε αυτά περιλαμβάνονταν μεγάλοι ζωγραφιστοί αμφορείς από τα καλύτερα κεραμικά εργαστήρια της Αθήνας, ένας οξυπύθμενος αμφορέας που είχε ταξιδέψει από τη Συροπαλαιστίνη, μυροδοχεία του πιο διακοσμημένου μυκηναϊκού ρυθμού και ορισμένα έξοχα έργα μικροτεχνίας: μια κυλινδρική κοσμηματοθήκη από ελεφαντοστό με ανάγλυφους γρύπες που επιτίθενται σε ελάφι, μια όμοια μικρότερη με ανάγλυφους αργοναύτες, τρεις οστέινες περόνες για να στηρίζουν τα μαλλιά και τα ρούχα της, ένα χάλκινο λυχνάρι για να βλέπει στο σκοτάδι κι ένας καθρέφτης για να αποτυπώνει την ομορφιά της στον αιώνα. Τα σχεδόν 100 διακοσμητικά φύλλα χρυσού σε σχήμα ρόδακα και κρινοπάπυρου θα ήταν ραμμένα στα ακριβά της ρούχα. Η «Κυρά της Αγοράς» φαίνεται πως έζησε και πέθανε τα χρόνια γύρω από το 1400 π.Χ. και τιμήθηκε την ώρα της ταφής ως πλούσια και όμορφη από εκείνους που τη φρόντισαν.

Η «Κυρά του Κουκακίου» Ο πρώτος μυκηναϊκός θαλαμωτός τάφος που βρέθηκε ποτέ στην Αθήνα εντοπίστηκε το 1930 στην οδό Αγλαύρου στο Κουκάκι, κατά τη διάρκεια εκσκαφικών εργασιών θεμελίωσης οικοδομής. Αν και συλήθηκε και καταστράφηκε από τους εργάτες του συνεργείου, ορισμένα

ευρήματά του διασώθηκαν και κατέληξαν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Τα περισσότερα από αυτά μελετήθηκαν τη δεκαετία του 1970, ωστόσο τέσσερα χάλκινα αντικείμενα εντοπίστηκαν και παρουσιάστηκαν το 2010, εγείροντας για πρώτη φορά το ζήτημα της ερμηνείας της ενοίκου του τάφου, που έμεινε αφανής για 34 αιώνες. Ελλείψει σκελετικών καταλοίπων, τα ίδια τα κτερίσματα σκιαγραφούν το πορτρέτο μιας ακόμη γυναίκας, διακεκριμένης και κομψής, στην οποία δωρήθηκαν οκτώ χρυσά φύλλα σε σχήμα ρόδακα που ήσαν ραμμένα στα ρούχα της, χρυσές χάντρες διαφόρων σχημάτων, ένα χρυσό δαχτυλίδι, ένας σφραγιδόλιθος με παράσταση λιονταριού και τέσσερα χάλκινα εργαλεία καλλωπισμού: ένα μαχαιράκι, ένα ζεύγος τριχολαβίδων (τα σημερινά τσιμπιδάκια), ένα ξυράφι κι ένας καθρέφτης. Η «Κυρά του Κουκακίου» έζησε και πέθανε στα χρόνια γύρω από το 1400 π.Χ. και τιμήθηκε την ώρα της ταφής ως πλούσια και όμορφη από εκείνους που τη φρόντισαν. Η «Κυρά της Αγοράς», η «Κυρά του Κουκακίου» και ο κάτοχος του «Δαχτυλιδιού του Θησέα» έζησαν πριν από 34 αιώνες στην Αθήνα και, όπως φαίνεται, γνωρίζονταν μεταξύ τους. Ήσαν μέλη της πρώτης γενιάς της μυκηναϊκής ελίτ της πόλης, αλλά πιθανότατα διέμεναν σε διαφορετικές γειτονιές. Η «Κυρά της Αγοράς» πρέπει να κυκλοφορούσε στην Ακρόπολη, όπως και ο άνθρωπος του δαχτυλιδιού. Η «Κυρά του Κουκακίου» πιθανότατα διέμενε στον «οικισμό του Ιλισσού», όπως ονομάστηκε η θέση με τα κατάλοιπα των μυκηναϊκών σπιτιών στη δυτική όχθη του ρέματος, κάτω από το σημερινό Κουκάκι. Οι δύο γυναίκες ήσαν οι Ωραίες των Αθηνών, που έζησαν και θάφτηκαν η μία στη βόρεια κλιτύ της Ακρόπολης και η άλλη στη νότια, με το μέγαρο στη μέση να τις χωρίζει και το πολύτιμο δαχτυλίδι να μαγνητίζει το ερεθισμένο βλέμμα τους κάθε φορά που κινούνταν μπροστά τους φορεμένο από τον άρχοντα ή την πρώτη κυρία του Βράχου. ¶

3. Η κοσμηματοθήκη της «Κυράς της Αγοράς». Ελεφαντοστέινη πυξίδα με πώμα και ανάγλυφη παράσταση γρυπών που επιτίθενται σε ελάφια. Από τις ανασκαφές στην Αρχαία Αγορά της Αθήνας (τέλος 15ου αι. π.Χ.). Μουσείο Αρχαίας Αγοράς Αθηνών, Αρ. ευρ. ΒΙ511. Φωτογραφία: Craig Mauzy © Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Αρχείο Ανασκαφών Αγοράς

4. Ακουαρέλα του Piet de Jong με το πλήρες σχέδιο της κοσμηματοθήκης. Langenbucher (2007) © Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Αρχείο Ανασκαφών Αγοράς

5. Μια αναπαράσταση του ταφικού της θαλάμου. © Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Αρχείο Ανασκαφών Αγοράς

πηγές Ιακωβίδης Σ.Ε., Η μυκηναϊκή Ακρόπολις των Αθηνών, Αθήνα, 1962 / Immerwahr S.A., Early burials from the Agora Cemeteries, Princeton, New Jersey 1973, 6-10/ Papazoglou-Manioudaki L., «The Gold Ring said to be from the Acropolis of Athens», στο Δανιηλίδου Δ. (επιμ.), ΔΩΡΟΝ, Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Σπύρο Ιακωβίδη, Αθήνα 2009, 581-598 / Paschalidis C., «Reflections of eternal beauty. The unpublished context of a wealthy female burial from Koukaki, Athens and the occurrence of mirrors in mycenaean tombs», στο Nosch M.-L., Laffineur R. (επιμ.), KOSMOS. Jewellery, adornment and textiles in the Aegean Bronze Age, Proceedings of the 13th International Aegean Conference, University of Copenhagen, Danish National Research Foundations’ Centre for Textile Research, 21-26 April 2010 (AEGAEUM 33), Liège 2012, 547-557 and pls. 139-141

28.3.13 – lifo

ΑΘΗΝΑ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Αναζητώντας τον Σοφοκλή

Κειμενο Βασιλική Πλιατσικα Δρ. Αρχαιολογίας, Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, ΥΠΠΟΑ

34 lifo – 18.9.14

Βρίσκεται, πράγματι, ο τάφος του μεγάλου δραματουργού στη Βαρυμπόμπη; Αν και τα στοιχεία δεν δίνουν μια οριστική απάντηση, η ιστορία αυτής της ανασκαφής παραμένει συναρπαστική.

Το κρανίο που διακρίνεται στη φωτογραφία ίσως ανήκει στον Σοφοκλή, στον άνθρωπο που χάρισε στην παγκόσμια λογοτεχνία τον Οιδίποδα Τύραννο και την Αντιγόνη, τον Φιλοκτήτη, τον Αίαντα, την Ηλέκτρα, τις Τραχίνιες, τον Οιδίποδα επί Κολωνώ. Προκειμένου να εικονογραφήσει τη μικρή δημοσίευση της ανασκαφής του τύμβου, ο L. Münter φωτογράφισε το κρανίο επάνω σε ένα απλό ξύλινο τραπέζι να συνοδεύεται από τα ταπεινά κτερίσματα των ταφών του τύμβου: λίγα πήλινα αγγεία και δεξιά ένας χάλκινος καθρέφτης. L. Münter, Das Grab des Sophokles, Athen, 1893

➳ 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

ον χειμώνα του 406/5 π.Χ., «επί Καλλίου άρχοντος», η Αθήνα περνούσε από τις πιο δύσκολες ώρες της ιστορίας της, καταπονημένη από τον μακροχρόνιο Πελοποννησιακό Πόλεμο. Οι Σπαρτιάτες πολιορκούσαν την πόλη από τη θάλασσα αλλά και τη στεριά, έχοντας καταλάβει το φρούριο της Δεκέλειας και αποκλείοντας την τροφοδοσία από την ύπαιθρο. Το τέλος του πολέμου και η βαριά, ταπεινωτική ήττα της Αθήνας ήταν κοντά. Τότε ακριβώς, μέσα σ’ αυτή την ιστορική δίνη, πεθαίνει σε βαθιά γεράματα ένας από τους ανθρώπους που συμβόλιζαν και συμβολίζουν το μεγαλείο της κλασικής Αθήνας: ο Σοφοκλής. Μαζί του έκλεινε μια ολόκληρη εποχή. Είχε γεννηθεί το 497/6 π.Χ. και ως τα 91 του είχε πρακτικά ζήσει όλα τα μεγάλα ιστορικά, πολιτιστικά και κοινωνικά γεγονότα της εποχής του. Υπήρξε Αθηναίος από καταγωγή –γιος του Σοφίλου από τον Ίππιο Κολωνό– αλλά και από επιλογή: λέγεται ότι παρόλο που είχε τιμητικές προσκλήσεις από ξένους βασιλείς, δεν έφευγε από την πόλη του. Ο Σοφοκλής ήταν 7 χρονών παιδί στη νίκη του Μαραθώνα επί των Περσών και έφηβος πια στη δεύτερη δραματική εισβολή του περσικού στρατού στην Αττική. Μετά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας το 480 π.Χ., όταν οι Αθηναίοι έστηναν το τρόπαιο, εκείνος ήταν εκεί: ένα παλικαράκι γυμνό, κρατώντας μόνο τη λύρα του, διηύθυνε τους επινίκιους παιάνες. Όπως αποδεικνύει το έργο του, οι εμπειρίες των Περσικών Πολέμων άφησαν στη ζωή και τη σκέψη του ανεξίτηλα σημάδια. Είναι βέβαια πολύ γνωστό πόσο διέπρεψε ως δραματουργός. Ο Πλούταρχος (Κίμων 8.7) αναφέρει ότι την πρώτη του νίκη στους δραματικούς αγώνες την πέτυχε το 468 π.Χ. απέναντι

στον κατά 30 χρόνια μεγαλύτερό του Αισχύλο (ο οποίος σύντομα, μάλλον εξαιτίας αυτής της ήττας, έφυγε για τη Σικελία), ότι συνέγραψε πάνω από 120 δράματα, ότι νίκησε πάνω από 20 φορές στους αγώνες και δεν πήρε ποτέ την τρίτη θέση. Σε αντίθεση με τον Ευριπίδη, που ήταν περισσότερο μοναχικός, ο Σοφοκλής φαίνεται ότι ήταν κοινωνικός και ιδιαιτέρως αγαπητός στους συμπολίτες του. Δεν επέλεξε να ζήσει στο περιθώριο ως άνθρωπος των γραμμάτων αλλά έπαιξε ρόλο σημαντικό και στη σύγχρονή του πολιτική και κοινωνική ζωή: το 443/2 π.Χ. διετέλεσε Ελληνοταμίας (ένας από τους δέκα που ήταν υπεύθυνοι για το Ταμείο της Αθηναϊκής Συμμαχίας) και στρατηγός μαζί με τον Περικλή το 441 π.Χ. στην επίθεση κατά της Σάμου. Ήταν επίσης εξαιρετικά ευσεβής και από τους πρώτους Αθηναίους που υιοθέτησαν τη λατρεία του Ασκληπιού όταν εισήχθη στην Αττική. Ο Σοφοκλής είχε αποκτήσει δύο γιους, τον Ιοφώντα από τη σύζυγό του Νικοστράτη και τον Αρίστωνα από την ερωμένη του Θεωρίδα, που και οι δύο ασχολήθηκαν με τη δραματουργία. Ο Αθήναιος (Δειπνοσοφισταί 13603Ε) αναφέρει χαρακτηριστικά ότι «φιλομεῖραξ δὲ ἦν ὁ Σοφοκλῆς, ὡς Εὐριπίδης φιλογύνης», ενώ και άλλοι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρονται στον θαυμασμό που έδειχνε ο ποιητής προς τα νέα αγόρια. Ο Πλούταρχος (Περικλής 8.8) μαρτυρεί την περίσταση που ταξίδευαν μαζί με τον Περικλή εν πλω προς τη Σάμο και ο Σοφοκλής επαίνεσε ένα νεαρό αγόρι, οπότε ο Περικλής του είπε ότι ένας στρατηγός δεν πρέπει να έχει μόνο καθαρά χέρια αλλά και μάτια. Προς το τέλος της ζωής του, οι βιογράφοι του μαρτυρούν ένα δυσάρεστο επεισόδιο: ο Ιοφώντας κατηγόρησε τον πατέρα του ότι είχε γεροντική άνοια και στο δικαστήριο των φρατόρων που ακολούθησε ο Σοφοκλής φέρεται ότι είπε «εἰ μέν εἰμί Σοφοκλῆς, οὐ παραφρονῶ· εἰ δὲ

παραφρονῶ, οὐκ εἰμί Σοφοκλῆς» και απήγγειλε στίχους από την τελευταία τραγωδία που έγραφε, τον Οιδίποδα επί Κολωνώ, προκαλώντας την επευφημία και τη θετική για κείνον ετυμηγορία των δικαστών. Για τον τρόπο του θανάτου του, όπως συμβαίνει κατά κανόνα με τον θάνατο των διάσημων προσώπων, κυκλοφορούν αρκετές ιστορίες: ότι πέθανε κατά τα Ανθεστήρια στραβοκαταπίνοντας μια ρώγα από άγουρο σταφύλι που του είχε στείλει ένας ηθοποιός του, ότι κουράστηκε απαγγέλλοντας απνευστί ολόκληρη την Αντιγόνη και «σὺν τῇ φωνῇ καὶ τὴν ψυχὴν ἀφεῖναι» ή ότι πέθανε μετά την τελευταία του νίκη σε δραματικούς αγώνες «χαρᾷ νικηθεὶς». Όπως κι αν συνέβη –ίσως όχι με τόσο μυθιστορηματικό τρόπο–, οι οικείοι του βρέθηκαν τον χειμώνα του 406/5 π.Χ. με την υποχρέωση να θάψουν τον σπουδαίο Αθηναίο στον οικογενειακό του τάφο. Όμως η Αθήνα ήταν πολιορκημένη και την περιοχή που βρισκόταν ο πατρώος τάφος του ποιητή την κατείχαν οι Σπαρτιάτες. Λέγεται, λοιπόν, ότι ο ίδιος ο Διόνυσος εμφανίστηκε στον ύπνο του Σπαρτιάτη στρατηγού Λύσανδρου και του έδωσε εντολή να επιτρέψει την ταφή του Σοφοκλή. Κι όταν εκείνος ολιγώρησε, πάλι εμφανίστηκε ο θεός με το ίδιο μήνυμα κι έτσι τελικά πείστηκε ο στρατηγός να δώσει την άδεια. Φαίνεται μάλλον πειστικότερο ο Λύσανδρος να έδωσε την κατ’ εξαίρεση άδεια της ταφής του Σοφοκλή στον οικογενειακό του τάφο από σεβασμό στο έργο του, αλλά η έκβαση του Πελοποννησιακού Πολέμου θα έσβησε την ανάμνηση της θετικής πράξης. Στον τάφο του Σοφοκλή έστησαν μια χάλκινη σειρήνα ή χελιδόνα κι ένα επίγραμμα:

κρύπτω τῷδε τάφῳ Σοφοκλῆ πρωτεῖα λαβόντα τῇ τραγικῇ τέχνῃ, σχῆμα τὸ σεμνότατον.

Πολλές εκατονταετίες αργότερα, το 1888, χειμώνα πάλι, ένας μοναχικός Δανός δασολόγος, ο L. Münter, διευθυντής του βασιλικού

Για τον τροπο του θανατου του, οπως συμβαινει κατα κανονα με τον θανατο των διασημων προσωπων, κυκλοφορουν αρκετες ιστοριες.

Χάλκινη κεφαλή αγάλματος, πιθανόν του Σοφοκλή (Κεφαλή Arundel), 2ος αι. π.Χ , ύψος 29,21 εκ., Μικρά Ασία. Βρετανικό Μουσείο © The Trustees of the British Museum

36 lifo – 18.9.14

➳ 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Ο τυμβος εχει διαμετρο 40 μ. και υψος 13 μ. και σωζεται ακομη τμημα του λιθινου περιβολου σε υψος 7 δομων. 38 lifo – 18.9.14

κτήματος του Τατοΐου επί Γεωργίου Α’, αποφασίζει να ερευνήσει την περιοχή της Δεκέλειας αναζητώντας τον τάφο του Σοφοκλή. Δεν γνωρίζουμε για τον Münter πολύ περισσότερα απ’ όσα αναφέρει γι’ αυτόν χρόνια αργότερα η Θεοφανώ Αρβανιτοπούλου, αρχαιολόγος και δασκάλα των τότε πριγκιπισσών Ειρήνης και Σοφίας, η οποία γράφει χαρακτηριστικά: « Ήτο δασολόγος μηχανικός, αλλ’ ενθουσιώδης θαυμαστής της αρχαιότητος και εφλέγετο υπό της επιθυμίας της μαθήσεως και της αποκαλύψεως και της συγκεντρώσεως των μνημείων της ιστορίας του τόπου, εις τον οποίον έζη και ειργάζετο». Στον Münter οφείλεται πράγματι η περισυλλογή και διάσωση πολλών αρχαιοτήτων της Δεκέλειας, όπως το σημαντικό πολύστιχο ψήφισμα της φρατρίας των Δημοτιωνιδών. Ο Münter προσπάθησε να συνδυάσει όλες

τις πληροφορίες των αρχαίων πηγών για τον τάφο του Σοφοκλή, και κυρίως αξιοποίησε αυτήν που ανέφερε ότι η απόσταση του τάφου του Σοφοκλή από το «τείχος» ήταν «επί Δεκέλειαν» έντεκα στάδια. Οι περισσότεροι πίστευαν ότι το τείχος αυτό ήταν το τείχος του άστεως των Αθηνών και συνεπώς ο τάφος θα ήταν στα έντεκα στάδια από την Αθήνα προς τη Δεκέλεια, δηλαδή στον Κολωνό, όπου είχε άλλωστε γεννηθεί ο ποιητής. Ο Münter όμως υπολόγισε την απόσταση από το τείχος του οχυρού της Δεκέλειας στη θέση «Παλαιόκαστρο» και πράγματι, στη θέση «Μεγάλη Βρύση», κοντά στην εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής (στην περιοχή της σημερινής Βαρυμπόμπης), εντόπισε έναν τύμβο, γνωστό ως «Πετράκη», τον οποίο και ανέσκαψε. Ο τύμβος έχει διάμετρο 40 μ. και ύψος 13 μ.

1. Ο L. Münter φωτογραφίζεται έφιππος κατά την ανασκαφή του τύμβου στη Δεκέλεια το 1888. L. Münter, Das Grab des Sophokles, Athen, 1893

και σώζεται ακόμη τμήμα του λίθινου περιβόλου σε ύψος 7 δόμων. Μέσα στον τύμβο βρέθηκαν θαμμένες τρεις μαρμάρινες σαρκοφάγοι με δίρριχτα καλύμματα και λιγοστά κτερίσματα. Στη μία εξ αυτών ο Münter βρήκε τα οστά ηλικιωμένου άνδρα, τα οποία αμέσως πίστεψε ότι ανήκαν στον Σοφοκλή. Σε αυτή, όπως και στη δεύτερη σαρκοφάγο, ο Münter βρήκε από μία σιδερένια στλεγγίδα, το εργαλείο που χρησιμοποιούσαν οι αθλητές για να αποξέουν τη σκόνη που κολλούσε επάνω στο λαδωμένο κορμί τους στο γυμναστήριο, ενώ στην τρίτη σαρκοφάγο, στο κέντρο του τύμβου, υπέθεσε ότι είχε ταφεί γυναίκα, διότι μέσα βρέθηκε χάλκινος καθρέφτης. Η στλεγγίδα στον τάφο του Σοφοκλή δεν θα ήταν άτοπο κτέρισμα, δεδομένου ότι ο ανώνυμος βιογράφος του αναφέρει πως ο ποιητής, ως νέος, είχε διατρίψει στην παλαίστρα. Και στις τρεις ταφές του τύμβου βρέθηκαν μικρά αγγεία: αρυβαλλοειδείς μελαμβαφείς λήκυθοι, σκύφοι και αλάβαστρα. Στην πρώτη σαρκοφάγο, τη θεωρούμενη του Σοφοκλή, ο Münter βρήκε επίσης κατάλοιπα ξύλου που διαλύθηκαν αμέσως κι εκείνος τα απέδωσε στην «καμπύλη βακτηρία», ένα ξύλινο ραβδί που αναφέρεται ως επινόηση του Σοφοκλή. Μάλιστα, για το εύρημα αυτό παραθέτει στο βιβλίο του Das Grab des Sophokles βεβαίωση των παρισταμένων στην ανασκαφή υπασπιστών του βασιλιά Γεωργίου, που μαρτυρούν ότι το ραβδί είχε σχήμα σταυρού (0,70 μ. μήκος και 4 εκ. διάμετρο) και κονιορτοποιήθηκε όταν ήρθε σε επαφή με τον αέρα. Ο Münter παραθέτει ένα ακόμη ενδιαφέρον πιστοποιητικό προκειμένου να πείσει ότι ο τάφος ανήκε στον Σοφοκλή και να αξιοποιήσει την πληροφορία της αρχαίας γραμματείας ότι εκεί υπήρχε επίγραμμα και ταφικό σήμα με ένα χάλκινο χελιδόνι ή σειρήνα. Δύο δημότες των Αχαρνών, οι Σπ. Βαρελάς και Αθ. Γκούρλας, μαρτυρούν το 1893 ενώπιον του δημάρχου Αχαρνών Κ.Ι. Βρεττού ότι είχαν δει στην περιοχή του τύμβου μαρμάρινη πέτρα μήκους 2 μ. με ανάγλυφο στεφάνι και επιγραφή καθώς και τετράγωνη οπή – εκεί όπου κατά τον Münter θα είχε στερεωθεί το σήμα. Οι ίδιοι ανέφεραν

ότι η πέτρα κομματιάστηκε και κάηκε σε κοντινό ασβεστοκάμινο. Όπως ήταν λογικό, η ανακάλυψη του Münter τον Ιούνιο του 1888 προκάλεσε αμέσως το ενδιαφέρον του Τύπου, αλλά σύντομα ακολούθησε απογοήτευση και δυσπιστία, κυρίως γιατί στον τύμβο δεν βρέθηκαν το σήμα και η επιγραφή που αναφέρουν οι πηγές. «Ὁ ἐν Δεκελείᾳ ἀνασκα-

φεὶς ἀρχαῖος τύμβος ἀπεδείχθη ὅτι δὲν περιεῖχε τὰ λείψανα τοῦ μεγάλου τῆς ἀρχαιότητος τραγικοῦ, καὶ αἱ πρὸς στιγμὴν περὶ αὐτοῦ συγκεντρωθεῖσαι ἐλπίδες διελύθησαν» («Εφημερίς», αρ. φύλ. 171,

19.06.1888). Το θέμα ήρθε πάλι στην επικαιρότητα πέντε χρόνια αργότερα, το 1893, όταν ο Münter έστειλε το κρανίο που φερόταν να ανήκει στον Σοφοκλή στη Γερμανία, προκειμένου να εξεταστεί από τον διακεκριμένο ανθρωπολόγο Rudolf Virchow. Ο Virchow, με επιστολή του στις 11 Μαΐου 1893, απεφάνθη ότι «ανήκει αναμφίβολα σε έναν άνδρα που πρέπει να πέθανε, σύμφωνα με την κατάσταση της οδοντοστοιχίας, το δεύτερο μισό της ζωής του». Κατά την έρευνα διαπίστωσε ότι το κρανίο ήταν δολιχοκέφαλο και του «τυπικού ελληνικού τύπου». Ήταν σχετικά πλατύ, με πρόσωπο στενό, μύτη ισχυρή και εξέχουσα και άνω γνάθο κοντή. Δύο χρόνια αργότερα, μετά τον θάνατο του Münter, οι κληρονόμοι του παραδίδουν το κρανίο στον βασιλιά Γεώργιο και εκείνος φέρεται να συνεννοείται με τον Γενικό Έφορο Αρχαιοτήτων, Παναγή Καββαδία, προκειμένου να το στείλει προς φύλαξη στο Αρχαιολογικό Μουσείο («Το Άστυ», 16.2.1895). Βρίσκεται, πράγματι, ο τάφος του Σοφοκλή στη Βαρυμπόμπη; Οι μικρής κλίμακας έρευνες που πραγματοποιήθηκαν έκτοτε στην περιοχή δεν διαφώτισαν το ζήτημα. Κανείς δεν μπορεί να απαντήσει με ασφάλεια στο σημαντικό ερώτημα και γεγονός παραμένει ότι κανένα στοιχείο δεν συνδέει ευθέως τις ανεσκαμμένες ταφές του τύμβου με την οικογένεια ή τον ίδιο τον τραγικό ποιητή. Η Θεοφανώ Αρβανιτοπούλου, που επίσης πραγματοποίησε έρευνες στην περιοχή, πίστευε ότι τα ευρήματα ήταν ασήμαντα και «το ανασκαφέν ηρίον, ήτοι τά-

φος οικογενειακός, δεν έχει ουδεμίαν σχέσιν προς τον τάφον του Σοφοκλέους. Είναι εις των πολλών εν τη Αττική τάφων». Ίσως η δυσπιστία στην πρόταση του Münter να οφείλεται εν πολλοίς στο γεγονός ότι, παρά το επίγραμμά του, ο τάφος του Σοφοκλή περιμένουμε να είναι ή να κρύβει κάτι περισσότερο από «σχήμα σεμνότατον». Η επανεξέταση των δεδομένων της παλιάς ανασκαφής και η μελλοντική έρευνα ίσως δώσουν κάποτε ακριβέστερες απαντήσεις. Όπως έγραψε ο ίδιος ο Σοφοκλής στον Αίαντα (646-647), ο χρόνος ο μακρός και αναρίθμητος φέρνει κάποτε στο φως όλα τα αφανέρωτα. ¶ «Τύμβος του Σοφοκλή», Βαρυμπόμπη. Επισκέψιμος κατόπιν συνεννόησης με την Αρχαιολογική Συλλογή Αχαρνών (210 2466122). Με την εποπτεία της Β’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων έχουν πραγματοποιηθεί εργασίες συντήρησης και ανάδειξης και η τοποθέτηση στεγάστρου στο μνημείο. πηγεσ Alan H. Sommerstein, Greek Drama and Dramatists, London, 2002 / L. Münter, Das Grab des Sophokles, Athen, 1893 / Θεοφανώ Α. Αρβανιτοπούλου, Δεκέλεια, Αθήναι, 1958 / Μαρίας Πλάτωνος-Γιώτα, Αχαρναί. Ιστορική και τοπογραφική επισκόπηση των αρχαίων Αχαρνών, των γειτονικών δήμων και των οχυρώσεων της Πάρνηθας, Αχαρναί, 2004 / Σταματίνα Στριφτού-Βάθη, Αχαρναί, Αχαρναί, 2009

2. Φωτογραφία από την ανασκαφή του 1888 .Διακρίνονται οι μαρμάρινες σαρκοφάγοι που ήταν θαμμένες στο κέντρο του ταφικού τύμβου. Οι δύο που διατηρούσαν το δίρριχτο κάλυμμά τους σώθηκαν σε πολύ καλή κατάσταση, σε αντίθεση με την τρίτη, κατάλοιπα της οποίας διακρίνονται δεξιότερα στη φωτογραφία. L. Münter, Das Grab des Sophokles, Athen, 1893 3. Τμήμα του κτιστού λίθινου ταφικού περιβόλου στον τύμβο της Δεκέλειας την περίοδο της ανασκαφής του το 1888. L. Münter, Das Grab des Sophokles, Athen, 1893 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Δείτε την δουλειά του Πέτρου Χριστούλια στο www.christoulias.com

40 lifo – 18.9.14

Η γιορτή των Θαργηλίων

Κείμενο Αγιaτη Μπενaρδου

Δρ. Ιστορίας, Μονάδα Ψηφιακής Επιμέλειας, Ερευνητικό Κέντρο «ΑΘΗΝΑ»

ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ Πeτρος Χριστοyλιας Εικονογράφος Δημιουργός κόμικς

Καθάρματα, ξηρά σύκα και φρέσκα καρβέλια.

άν ήσουν τυχερός κι ο δρόμος σου σε έφερνε στην αρχαία Αθήνα την έκτη ημέρα του μήνα Θαργηλιώνα, του δικού μας Μαΐου ή Ιουνίου δηλαδή, πιθανώς να βρισκόσουν αντιμέτωπος με ένα αρκετά αλλόκοτο θέαμα: δύο άντρες, ο ένας εκ των οποίων ντυμένος με πολυτελή γυναικεία ρούχα, θα περιφέρονταν στους δρόμους της πόλης με μια αρμαθιά ξηρά σύκα περασμένη στον λαιμό, ενώ αυλοί θα συνόδευαν μουσικά τη διαπόμπευσή τους. Οι άντρες αυτοί (κάποιες πηγές αναφέρουν πως επρόκειτο περί ενός άνδρα και μιας γυναίκας) ονομάζονταν φαρμακοί και αποτελούσαν μίασμα για την πόλη των Αθηνών ως καταδικασμένοι εγκληματίες. Κατά τον ταπεινωτικό διωγμό τους εκτός, τελικά, των τειχών της πόλης, οι αποδιοπομπαίοι φαρμακοί εθεωρείτο πως απορροφούσαν το μίασμα της Αθήνας, συνεπώς εξασφάλιζαν την κάθαρσή της μέχρι την ερχόμενη χρονιά. Γι’ αυτόν το λόγο οι φαρμακοί αποκαλούνταν και καθάρματα, μια λέξη που έχει διασωθεί μετά βαΐων και κλάδων έως τις μέρες μας. Τα Θαργήλια, η παράξενη αυτή ανοιξιάτικη γιορτή της πόλης των Αθηνών, τελούνταν ως γενέθλια επέτειος του Απόλλωνα και της Άρτεμης, των δίδυμων παιδιών του Δία και της Λητούς. Η γιορτή πήρε το όνομά της από του θαργήλους, τα πρώτα καρβέλια ψωμιού που ζυμώνονταν στα αθηναϊκά σπίτια μετά την ανοιξιάτικη συγκομιδή σιτηρών. Τα Θαργήλια εικάζεται πως ανήκαν στον κύκλο τριών ετήσιων γιορτών της αρχαίας Αθήνας, όλες κατά τον μήνα Θαργηλιώνα: τα Καλλυντήρια και τα Πλυντήρια, εορτές προς τιμήν της Αθηνάς Πολιάδος, είχαν σκοπό τον καθαρισμό και τον καλλωπισμό του ιερού και του αγάλματος της Αθηνάς. Με άλλα λόγια, μαζί με τα Θαργήλια, τα οποία προηγούνταν των άλλων δύο γιορτών, οι Αθηναίοι τιμούσαν, εντός του ίδιου μήνα,

τρία παιδιά του Πατέρα των Θεών τους: την Αθηνά, τον Απόλλωνα και την Άρτεμη. Κάθαρση της πόλης και, κατόπιν, κάθαρση της προστάτιδας θεάς της – ο εορταστικός αυτός κύκλος είχε σαφέσταστατη αποστολή. Μόλις η πόλη εξαγνιζόταν και οι κυνηγημένοι φαρμακοί τρέπονταν ωσάν επικίνδυνοι περίγελοι εκτός των αθηναϊκών τειχών, η πόλη θεωρούνταν ασφαλής από αρρώστιες, πείνα και λοιπές θεομηνίες, συνεπώς οι πολίτες της δικαιούνταν να το γιορτάσουν πανηγυρικά. Κυκλωτικοί χοροί στήνονταν στην πόλη, ενώ ο καλύτερος χορευτής λάμβανε ως έπαθλο έναν τρίποδα, τον οποίο αργότερα θα αφιέρωνε στον Ναό του Πύθιου Απόλλωνα, έργο του τυράννου Πεισίστρατου. Έτσι, η Θαργήλια γιορτή θα είχε ολοκληρώσει τον κύκλο της: ευχαριστήρια καρβέλια για περαιτέρω καλή σοδειά εντός του επερχόμενου θέρους, κάθαρση της πόλης και διωγμός των ειδεχθέστερων εγκληματιών της, χορός και γλέντι και, τέλος, προσφορά στον θεό Απόλλωνα. Εάν, λοιπόν, ήσουν τυχερός κι ο δρόμος σου σε έφερνε στην αρχαία Αθήνα την έκτη ημέρα του μήνα Θαργηλιώνα, και δεν ήσουν κάποιος τρομερός κακοποιός, οπότε και θα έτρεχες κυνηγημένος συνοδεία αυλού με ξερόσυκα περασμένα στον λαιμό σου, τότε θα έτρωγες φρέσκο ψωμί και θα χόρευες ξέπνοα μέχρι το ξημέρωμα παρέα με τους άντρες συμπολίτες σου, πριν ανηφορίσεις στην Ακρόπολη για να παρακολουθήσεις το πλύσιμο και το καλλώπισμα του αγάλματος της θεάς Αθηνάς. Έπειτα, ασφαλής, χορτάτος κι ευτυχής, θα επέστρεφες στη θερινή σου ρουτίνα. ¶ πηγές Bowie A.M., Aristophanes: Myth, Ritual and Comedy, 1996 / Bremmer J., Scapegoat Rituals in Ancient Greece, Harvard Studies in Classical Philology 87, 1983, p. 99-320 / Harrison J.E, Prolegomena to the Study of Greek Religion, 1991

18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Το μυστhριο των Προπυλαiων του Μνησικλh στην αθηναϊκh Ακρoπολη Ένα από τα ωραιότερα οικοδομήματα της κλασικής ελληνικής αρχιτεκτονικής κρύβει ένα μεγάλο αίνιγμα.

κειμενο John K. Papadopoulos Professor of Archaeology & Classics Chair, University of California, Los Angeles

42 lifo – 18.9.14

➳

1. Κάτοψη των Προπυλαίων του Μνησικλή, 437-432 π.Χ. (σχέδιο του Τάσου Τανούλα). 2. Η θέα από τα Προπύλαια προς τα δυτικά. Braun, Clément και Σία, Ανθρακοτυπία χρονολογούμενη το 1890, από ένα προγενέστερο αρνητικό. © The J. Paul Getty Museum. 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

να από τα ωραιότερα αλλά και πιο αινιγματικά οικοδομήματα της κλασικής ελληνικής αρχιτεκτονικής είναι τα περίφημα Προπύλαια στην αθηναϊκή Ακρόπολη (εικ. 3). Το όνομα παραπέμπει σε «πύλες» –Προπύλαια– στον πληθυντικό λόγω των πέντε θυρών διαφορετικών μεγεθών που διαπερνούν τον εγκάρσιο τοίχο του κεντρικού διαδρόμου (εικ. 2). Οι εργασίες ξεκίνησαν το 437 π.Χ. και μέχρι το 432 π.Χ. είχαν ολοκληρωθεί στο μεγαλύτερο μέρος τους. Αν και ορισμένες λεπτομέρειες της μνημειώδους εισόδου στην Ακρόπολη δείχνουν ότι ήταν ημιτελής, οι Αθηναίοι της εποχής θαύμαζαν το οικοδόμημα σε μεγάλο βαθμό, όπως και οι επόμενες γενιές, αρχαίες και σύγχρονες. Μάλιστα, αρκετοί Έλληνες και Ρωμαίοι συγγραφείς, ξεκινώντας από τον Αισχίνη και τον Δημοσθένη και φτάνοντας μέχρι τον Κικέρωνα και τον Παυσανία, περιγράφουν τα Προπύλαια ως ένα από τα μεγαλύτερα οικοδομικά προγράμματα της Κλασικής Περιόδου, μαζί με τον Παρθενώνα, τους νεώσοικους του Πειραιά και τις στοές της Αγοράς. Ο Πλούταρχος, του οποίου η συγγραφική δραστηριότητα τοποθετείται τέλη του 1ου και αρχές του 2ου αι. μ.Χ., ανέφερε ότι αρχιτέκτονας του οικοδομήματος ήταν ο Μνησικλής, αλλά αυτό είναι το μόνο που γνωρίζουμε για εκείνον. Ένα από τα μεγάλα αινίγματα σχετικά με αυτό το οικοδόμημα είναι γιατί ο Μνησικλής άλλαξε δραστικά τον προσανατολισμό του κτιρίου σε σχέση με τα πρώιμα –τα αρχαϊκά– Προπύλαια που υπήρχαν στο ίδιο σημείο. Γι’ αυτήν τη σημαντική αλλαγή προσανατολισμού δεν έχουν δοθεί επαρκείς εξηγήσεις κι έτσι έχει παραμείνει ένα από τα μεγάλα, άλυτα μυστήρια. Μια αξιοπρόσεχτη φωτογραφία εξαιρετικής ευκρίνειας της γαλλικής εταιρείας Braun, Clément και Σία (1877-1928), που ιδρύθηκε από τον Adolphe Braun, δίνει το κρίσιμο στοιχείο που βοηθά να εξηγήσουμε την απόφαση του Μνησικλή να αλλάξει τον προσανατολισμό της εισόδου στην Ακρόπολη. Ένας φύλακας που φοράει φουστανέλα στηρίζεται σε έναν πεσσό των Προπυλαίων, δίνοντας κάποια αίσθηση της κλίμακας του οικοδομήματος. Στο κέντρο, μια φλοίδα του Σαρωνικού αχνοφέγγει κάτω από αυτό που συνήθως περιγράφεται ως «μακρινά βουνά». Αυτά, όμως, δεν είναι συνηθισμένα βουνά, είναι τα βουνά της Σαλαμίνας, της «θεϊκής Σαλαμίνας», όπου, αργά μια μέρα του Σεπτεμβρίου του 480 π.Χ. οι Αθηναίοι νί-

44 lifo – 18.9.14

κησαν την περσική αρμάδα («Θεϊκή Σαλαμίνα, θα φέρεις τον θάνατο στους γιους των γυναικών» αναφέρεται στον Ηρόδοτο, 6.141-142, ως μέρος μιας προφητείας του Δελφικού Μαντείου στον Αθηναίο απεσταλμένο). Επρόκειτο για μια κρίσιμη καμπή στην ιστορία της Αθήνας, καθώς νίκησε τον περσικό στρατό, μία φορά από ξηράς, στον Μαραθώνα, το 490 π.Χ., και μία στα στενά της Σαλαμίνας, μία δεκαετία αργότερα. Επίσης, η νίκη της επετεύχθη σχεδόν χωρίς βοήθεια και στη δική της επικράτεια. Ο Βρετανός φιλόσοφος και πολιτικός οικονομολόγος John Stuart Mill δήλωσε στην «Edinburgh Review» του 1846 σχετικά με τη μάχη του Μαραθώνα: «Αν το αποτέλεσμα εκείνης της ημέρας ήταν διαφορετικό, οι Βρετανοί και οι Σάξονες μάλλον θα περιπλανιούνταν ακόμα στα δάση». Αυτό που εννοούσε ο Mill ήταν ότι χωρίς τις νίκες στον Μαραθώνα και στη Σαλαμίνα η αθηναϊκή δημοκρατία μάλλον δεν θα άντεχε στον χρόνο και ότι η τροχιά της πορείας του δυτικού κόσμου θα ήταν σημαντικά διαφορετική. Η κυρίαρχη σύγχρονη ερμηνεία για τα Προπύλαια έχει διατηρήσει την έννοια του τερματισμού και του πρελούδιου και αυτό το στοιχείο αντικατοπτρίζεται σαφώς σε μερικές από τις πιο εμβληματικές αναπαραστάσεις του μνημείου. Η υδατογραφία του Peter Connolly (εικ. 5) προσφέρει μια αναπαράσταση τους τέλους της πομπής των Μεγάλων Παναθηναίων, της αστικής γιορτής της Αθήνας που γινόταν προς τιμήν της προστάτιδας θεάς της, Αθηνάς, η οποία γιορταζόταν τον μήνα Εκατομβαιώνα,

που αντιστοιχεί περίπου στον Αύγουστο. Στην αναπαράσταση του Gorham Phillips βλέπουμε ότι τα Προπύλαια προετοιμάζουν τον επισκέπτη γι’ αυτό που πρόκειται να ανακαλύψει μέσα στο ιερό. Γι’ αυτό το εσωτερικό των Προπυλαίων θα έπρεπε να εννοηθεί ως κάτι περισσότερο από έναν χώρο μετάβασης ή ένα γεωμετρικά καθορισμένο όριο. Αποτελούσε μάλλον ένα «πρελούδιο θέασης», αυτό που οι αρχαίοι Έλληνες θα όριζαν ως θέατρον. Ίσως, όμως, αυτό που συχνότατα παραβλέπεται είναι το γεγονός ότι το οικοδόμημα του Μνησικλή δεν ήταν μόνο μια είσοδος. Τα Προπύλαια μπορεί να ήταν μια εμβληματική είσοδος –ισορροπώντας στο οριακό σημείο μεταξύ του ιερού εσωτερικού και του κοσμικού εξωτερικού χώρου–, αλλά αποτελούσαν και μια μνημειώδη έξοδο. Ακριβώς όπως αποτελεί την τελετουργική πύλη προς την αθηναϊκή Ακρόπολη, το πέρασμα που δίνει την έξοδο από την Ακρόπολη προσφέρει σε κάθε επισκέπτη μια υπενθύμιση αυτού που ίσως αποτέλεσε τη μεγαλύτερη νίκη των Αθηναίων, μια νίκη που έμελλε να αλλάξει αμετάκλητα την ιστορία και την τοπογραφία της Αθήνας. Καθώς βγαίνεις από την Ακρόπολη διασχίζοντας τα Προπύλαια του Μνησικλή, αντικρίζεις τη Σαλαμίνα. Την κρίσιμη περίοδο που ακολούθησε τη νίκη στη Σαλαμίνα οι μεταρρυθμίσεις του Κίμωνα και του Περικλή σε κοινωνικό, πολιτικό και αρχιτεκτονικό επίπεδο μεταμόρφωσαν το τοπίο της κεντρικής Αθήνας, σαρώνοντας, ως επί το πλείστον, όσα είχαν γίνει πριν. Η έξοδος της Ακρόπολης μέσω των Προ-

νείς το πέρασμα ακριβώς έξω από τα Προπύλαια, ο οπτικός άξονας κατευθύνεται ακριβώς βόρεια του λιμανιού του Κάνθαρου στον Πειραιά και λίγο-πολύ μεταξύ της χερσονήσου της Κυνόσουρας στη Σαλαμίνα –στη βόρεια πλευρά της οποίας οι Αθηναίοι στάθμευαν τον στόλο τους, από τον Κόλπο των Αμπελακίων στα νότια μέχρι τον κόλπο στα Παλούκια και τη νησίδα του Αγίου Γεωργίου στα βόρεια– και της νησίδας της Ψυττάλειας, όπου οι Πέρσες συγκέντρωναν τα στρατεύματά τους. Στη χερσόνησο της Κυνόσουρας έστησαν οι Αθηναίοι ένα τρόπαιο με τη μορφή μιας μαρμάρινης κολόνας προς τιμήν της ναυμαχίας της Σαλαμίνας. Ο Μνησικλής επέλεξε τον συγκεκριμένο άξονα θέασης ώστε να είναι αυτός που θα έβλεπαν όλοι όσοι έβγαιναν από την Ακρόπολη. Εξ όσων γνωρίζω, αυτό είναι το πρώτο οικοδόμημα στην ιστορία που πλαισιώνει μια μάχη και μια νίκη.

πυλαίων του Μνησικλή βάζει στο κάδρο την ίδια τη Σαλαμίνα. Βάζοντας στο κάδρο το νησί, ο Μνησικλής βάζει στο κάδρο την ίδια την ιστορία. Η διαδικασία μετακίνησης από τα ανατολικά προς τα δυτικά μέσω των Προπυλαίων γίνεται εμπειρική, με το αντικείμενο που τίθεται στο κάδρο να γίνεται όλο και πιο ευκρινές. Καθώς εισέρχεται κανείς στα Προπύλαια από τα ανατολικά (εικ. 2), αυτό που βλέπει είναι τα βουνά του κεντρικού τμήματος του νησιού. Μέχρι να βγει από τα Προπύλαια στη δυτική πλευρά φαίνεται πρακτικά ολόκληρη η Σαλαμίνα. Αυτή η διαδικασία κατά την οποία διέρχεσαι το μνημείο είναι διδακτική ως προς το τι μπορεί να συμβεί όταν διασχίζουμε τα κτίρια και δεν κοιτάζουμε απλώς προς αυτά. Παρατηρώντας τη Σαλαμίνα, τα Προπύλαια αποκτούν ενεργό ρόλο, πλαισιώνοντας τη νίκη. Είναι ένα σύνθετο μνημείο πολέμου και ταυτόχρονα ένα μνημείο νίκης. Μάλιστα, μεγάλο μέρος της Ακρόπολης, όχι μόνο ο ναός της Αθηνάς Νίκης, αλλά και το βόρειο τμήμα του τείχους –όπου οι Αθηναίοι τοποθέτησαν τα κατεστραμμένα κατάλοιπα του αρχαϊκού ναού της Αθηνάς Πολιάδος (δηλαδή της Αθηνάς της Πόλης) και τους ημιτελείς σπονδύλους των κιόνων του Προπαρθενώνα ως υπόμνηση της ιεροσυλίας που οι Πέρσες διέπραξαν όταν πυρπόλησαν την Ακρόπολη– ήταν μια περίτεχνη, τεράστια και περίπλοκη πραγματεία για την ίδια τη νίκη. Αλλά το οικοδόμημα του Μνησικλή κάνει κάτι πολύ περισσότερο από το να κοιτάζει απλώς προς τη Σαλαμίνα. Αν ακολουθήσει κα-

έλω να ολοκληρώσω επιστρέφοντας στην Ακρόπολη, όχι την εποχή της ώριμης κλασικής περιόδου, αλλά περισσότερο τις πολύ πιο σκοτεινές μέρες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Μια υποβλητική φωτογραφία του Μαΐου του 1941 δείχνει τον στρατάρχη Walther von Brauchitsch, μαζί με τη συνοδεία του, στην αθηναϊκή Ακρόπολη. Η φωτογραφία χρησιμοποιήθηκε ως εξώφυλλο στο συναρπαστικό έργο του Mark Mazower, Inside Hitler’s Greece. Τα Προπύλαια του Μνησικλή στο φόντο κάνουν αυτό που έκαναν πάντα: χρησιμεύουν ως είσοδος και ως έξοδος. Μέσα από το μεγάλο τελετουργικό πέρασμα παρέλασε πληθώρα Γερμανών στρατιωτών που είχαν εισβάλει επιτυχώς στην Ελλάδα. Το πρόσωπο που ξεναγεί τον θριαμβευτή στρατάρχη με όλα του τα ναζιστικά διακριτικά δεν είναι άλλο από τον Walther Wrede, τον διευθυντή του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου της Αθήνας. Ο συμβολισμός της φωτογραφίας που απεικονίζει τον Wrede και τον Von Brauchitsch είναι προφανής. Για να καταλάβει κάποιος την Αθήνα, έπρεπε να καταλάβει την Ακρόπολη, και αυτή η στρατηγική και συμβολική πλευρά του Βράχου ποτέ δεν άλλαξε, ακόμα και την Κλασική Περίοδο. Χωρίς την Ακρόπολη, η Αθήνα δεν θα μπορούσε να τεθεί υπό έλεγχο, φυσικά ή διανοητικά. Ακριβώς όπως είχαν κάνει οι Πέρσες 2.500 χρόνια πριν, οι Γερμανοί κατέλαβαν τον Βράχο της Ακρόπολης, την ίδια την καρδιά της πόλης, αλλά, αντίθετα από τους Πέρσες, εκείνοι ήρθαν για να θαυμάσουν, και να σφετεριστούν την αρχιτεκτονική, όχι να την

καταστρέψουν. Ο συμβολισμός της «Σβάστικας πάνω από την Ακρόπολη» βρήκε ωστόσο την αντίσταση που έπρεπε, γιατί τη νύχτα της 30ής Μαΐου 1941, λίγο μετά τη γερμανική εισβολή, δύο νεαροί, ο Μανώλης Γλέζος και ο Απόστολος Σάντας, ανέβηκαν στην Ακρόπολη και κατέβασαν τη ναζιστική σημαία. Η πράξη τους τιμήθηκε με μια χάλκινη αναμνηστική πλάκα που στήθηκε στην είσοδο του Πύργου της Ακρόπολης, ευρύτερα γνωστού και ως Belvedere, εκεί όπου σήμερα είναι το υψηλότερο σημείο στον Βράχο. Η πλάκα αντίκριζε και τον Παρθενώνα και το Ερέχθειο και τιμά αυτή την πράξη αντίστασης. Η μνήμη και η ανάμνηση είναι ισχυρές δυνάμεις. Όπως παρατήρησε η Susan Alcock, οι άνθρωποι αντλούν την ταυτότητά τους από την κοινή ανάμνηση –από τη συλλογική μνήμη–, η οποία με τη σειρά της τους παρέχει μια εικόνα του παρελθόντος τους και ένα σχέδιο για το μέλλον τους. Αυτό που οι άνθρωποι θυμούνται από το παρελθόν διαμορφώνει την αίσθηση της κοινότητας και καθορίζει τους συμμάχους, τους εχθρούς και τις πράξεις τους: θα φιλονικήσουν και θα σκοτώσουν γι’ αυτό. Η συλλογική μνήμη είναι προφανώς μια ισχυρή δύναμη, που όμως βαθμηδόν εξασθενεί. Οι αναμνήσεις καλύπτουν και ανταγωνίζονται η μία την άλλη. Με την πάροδο του χρόνου αλλάζουν ή εξαλείφονται. Οι άνθρωποι ξεχνούν. Τον 5ο αι. π.Χ. οι Αθηναίοι όχι μόνο τιμούσαν τη μνήμη αλλά και εξωράιζαν την πόλη τους με τη συλλογική μνήμη αποτυπωμένη ευλαβικά στην πέτρα, στον χαλκό, στον χρυσό, στο ελεφαντόδοντο, και με ζωγραφικές απεικονίσεις σε ξύλινους πίνακες (σανίδες). Το χάλκινο άγαλμα της Αθηνάς Προμάχου (η Αθηνά της πρώτης γραμμής της μάχης) καταστράφηκε και το μέταλλο μάλλον το έλιωσαν και το ξαναχρησιμοποίησαν. Το χρυσελεφάντινο λατρευτικό άγαλμα της Αθηνάς Παρθένου που υπήρχε μέσα στον Παρθενώνα έχει από καιρό χαθεί, όπως και οι ζωγραφικοί πίνακες –ίσως το πιο εύθραυστο καλλιτεχνικό μέσο– και πολλά από τα πέτρινα γλυπτά είναι διαβρωμένα και κατακερματισμένα. Το πιο σημαντικό είναι ότι η συλλογική μνήμη υφάνθηκε στον αρχιτεκτονικό ιστό της πόλης, ειδικά επάνω και γύρω από την Ακρόπολη. Μέσω της αρχιτεκτονικής, τόσο μέσα από μεμονωμένα κτίρια όσο και μέσα από τη διαρρύθμιση διαφορετικών κτιρίων, οι Αθηναίοι προσπάθησαν να διαιωνίσουν τις νίκες και τη δόξα τους και να συγκεκριμενοποιήσουν τη μνήμη τους μέσα στο τοπίο της πόλης τους. ¶

3. Η δυτική πρόσοψη των Προπυλαίων, με τον ναό της Αθηνάς Νίκης και τα αρχαία σκαλιά (1869). Από το The Acropolis of Athens, Illustrated Picturesquely and Architecturally in Photography, F. S. Ellis (1870). © Γεννάδιος Βιβλιοθήκη, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών. 4. Αθήνα και Σαλαμίνα, με τη θεμιστόκλεια οχύρωση της πόλης και εκείνη του Πειραιά και τα Μακρά Τείχη των Αθηνών. Το βέλος δείχνει τον νοητό άξονα που δημιούργησε ο Μνησικλής (χάρτης των Samantha Martin-McAuliffe και John Papadopoulos). 5. Αναπαράσταση των Προπυλαίων όπως θα φαίνονταν κατά τη διάρκεια μιας πομπής των Παναθηναίων (υδατογραφία του Peter Connolly).

18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

1. Γυμνός νεαρός άνδρας σκαρφαλώνει στην κεφαλή ενός κήτους που προφανώς έχει εξοκείλει στην ακτή. Αττική ερυθρόμορφη κύλικα, περίπου 500 π.Χ., αποδίδεται σε μαθητή του Ζωγράφου του Επέλειου. Με την ευγενική χορηγία του Allard Pierson Museum, Άμστερνταμ. 2. Σχεδιαστική αποκατάσταση του αρχικού σχήματος της ωμοπλάτης της φάλαινας που βρέθηκε στο πηγάδι του 9ου αι. π.Χ. στην περιοχή της μεταγενέστερης Αγοράς της αρχαίας Αθήνας (σχέδιο Deborah Ruscillo). Πηγή: John K. Papadopoulos, Deborah Ruscillo, A Ketos in Early Athens: An archaeology of whales and sea monsters in the greek world, «American Journal of Archaeology», 106, 2002

46 lifo – 18.9.14

Ένα μικρό και άγνωστο εύρημα που κρύβει μια θαυμάσια ιστορία.

Eνα κoκαλο

Κειμενο Βασιλικη Πλιατσικα

Δρ. Αρχαιολογίας, Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, ΥΠΠΟΑ

φAλαινας στην αγορα της Αρχαιας Αθηνας

➳ 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

3. Η καρτέλα καταγραφής του οστού της φάλαινας στο αρχείο των ανασκαφών της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα. © Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Αρχείο Ανασκαφών Αγοράς

ο 1934, όταν οι Αμερικανοί αρχαιολόγοι έσκαβαν στο κέντρο της Αρχαίας Αγοράς της Αθήνας, εντόπισαν ένα πηγάδι που είχε χρησιμοποιηθεί τον 9ο αι. π.Χ., πολύ πριν αναδειχθεί ο χώρος σε επίσημο διοικητικό κέντρο της αρχαίας πόλης την Κλασική Περίοδο, όταν δηλαδή στην περιοχή υπήρχαν σπίτια, τα αγγειοπλαστεία του Κεραμεικού και γύρω νεκροταφεία. Το πηγάδι χρησιμοποιήθηκε για άντληση νερού μόνο για ένα μικρό χρονικό διάστημα την Πρώιμη Γεωμετρική Εποχή, σύντομα όμως εγκαταλείφθηκε και γέμισε απορρίμματα, εκεί γύρω στο 850 π.Χ. Μεταξύ των απορριμμάτων

Το οστεΪνο αντικειμενο προερχοταν απο τη δεξια ωμοπλατη μιας πτεροφαλαινας, τοy δευτεροy μεγαλυτεροy θηλαστικοy στον πλανητη και toy μεγαλυτεροy της Μεσογειου. 48 lifo – 18.9.14

που έριξαν εκεί οι Αθηναίοι ήταν κι ένα μυστηριώδες οστέινο αντικείμενο με μια μεγάλη, τετράπλευρη διαμπερή οπή που φαίνεται ότι προερχόταν από την ωμοπλάτη ενός μεγάλου βοοειδούς. Αυτό το οστέινο αντικείμενο είναι ένα από τα λιγότερο γνωστά ευρήματα της Αρχαίας Αγοράς της Αθήνας, αλλά συγχρόνως ένα από τα πιο εντυπωσιακά. Για χρόνια το αντικείμενο έμενε στην αφάνεια των αποθηκών, μέχρι που το αναζήτησαν σε μια βιτρίνα του ορόφου της Στοάς του Αττάλου, πάνω από το Μουσείο Αρχαίας Αγοράς, ο καθηγητής John Papadopoulos και η δρ. Deborah Ruscillo. Εκείνοι αντιλήφθηκαν την ιδιαιτερότητα του ευρήματος και κατάφεραν, μέσα από την υποδειγματική, ενδελεχή μελέτη τους, να λύσουν αυτό το αρχαιολογικό μυστήριο. Το οστέινο αντικείμενο προερχόταν από τη δεξιά ωμοπλάτη μιας πτεροφάλαινας (Balaenoptera physalus), που αποτελεί το δεύτερο μεγαλύτερο θηλαστικό στον πλανήτη, μετά τη γαλάζια φάλαινα, και το μεγαλύτερο της Μεσογείου. Η ανάλυση του ίδιου του αντικειμένου και του αρχαιολογικού του περιβάλλοντος οδήγησε τους δύο μελετητές στην ανασύσταση της συναρπαστικής του ιστορίας και στην κατάρριψη της λανθασμένης εντύπωσης που επικρατεί ότι οι μεγάλες φάλαινες –οι γαλάζιες, οι πτεροφάλαινες και οι φυσητήρες– είναι σπάνιες στα νερά της Μεσογείου. Το αρχαιολογικό περιβάλλον του αντικειμένου, δηλαδή το στρώμα των απορριμμάτων μετά την αχρήστευση του πηγαδιού, αποκάλυψε ότι εκεί είχαν ριφθεί φθαρμένα κεραμικά, κατάλοιπα από τη διάνοιξη πρωιμότερων τάφων και αρκετά οστά. Η μελέτη των οστών έδειξε ότι προέρχονταν από σκύλους, βοοειδή και ιπποειδή, και ότι τα τμήματα των ζώων που είχαν απορριφθεί ήταν όλα από τα άκρα τους και όχι από τον κορμό. Εν ολίγοις, τα οστά αυτά δεν μπορεί να ήταν κατάλοιπα γευμάτων αλλά μάλλον τα απορρίμματα κατά το γδάρσιμο των

ζώων. Το γεγονός ότι δεν έφεραν έντονα ίχνη από το εργαλείο κοπής υποδηλώνει ότι τα μεταχειρίστηκε ένας έμπειρος εκδοροσφαγέας, προφανώς με στόχο να χρησιμοποιήσει το δέρμα τους. Η δραστηριότητα αυτή είχε πιθανότατα σχέση και με το κόκαλο της φάλαινας. Η ωμοπλάτη της φάλαινας της Αρχαίας Αγοράς δεν σώζεται ολόκληρη αλλά μικρό μόνο τμήμα της, περίπου 20% του συνόλου. Το ακέραιο οστό έχει περίπου τριγωνικό σχήμα (ή, πιο σωστά, ριπιδιόσχημο) και αρκετά λεπτή επιφάνεια, και το κομμάτι που σώθηκε στην Αγορά προέρχεται από το παχύτερο γωνιακό άκρο. Οι σωζόμενες διαστάσεις του κομματιού είναι περίπου 12x22 εκατοστά με πάχος 1,5 εκατοστό, και από αυτές υπολογίζεται ότι οι αρχικές διαστάσεις του οστού θα ήταν 60x35 εκατοστά. Στη μία όψη του αντικειμένου υπήρχαν πολλές λεπτές ακανόνιστες εγχαράξεις από τη χρήση ενός λεπτού, αλλά αιχμηρού εργαλείου, προφανώς επειδή αυτή χρησιμοποιήθηκε ως επιφάνεια κοπής. Είναι, δε, πιθανότερο ότι η ωμοπλάτη θα χρησιμοποιήθηκε ως επιφάνεια για την κατεργασία δερμάτων μάλλον παρά για κάποια άλλη, βαρύτερη χρήση. Το οστό ήταν πολύ λεπτό για να αντέξει τα χτυπήματα των μαχαιριών και του μπαλτά που κόβουν κρέας και κόκαλα, αλλά θα ήταν ιδανικό για λεπτότερη εργασία με αιχμηρά εργαλεία, αφού, λόγω της σύστασής του, δεν τα τραυματίζει, όπως ο λίθος, και δεν σχίζεται, όπως το ξύλο. Η τετράπλευρη οπή που είχε προσεκτικά διανοιχθεί στο ένα άκρο χρησίμευε για τη στερέωση ενός ξύλινου ποδιού και, τρίγωνη καθώς ήταν η ωμοπλάτη, θα είχε άλλα δύο πόδια, προκειμένου να μετατραπεί σε ένα μικρό τριποδικό τραπέζι. Εκτός της Αθήνας, ελάχιστα οστά φαλαινών έχουν βρεθεί σε αρχαιολογικές θέσεις στον ελλαδικό χώρο: στον νεολιθικό οικισμό του Σάλιαγκου (νησίδα μεταξύ Πάρου και Αντίπαρου), στο μινωικό ανάκτορο της Φαιστού και στην Τορώνη. Αλλά πουθενά, σε κανέναν πολιτισμό της αρχαίας Μεσογείου, δεν απαντά παρόμοια χρήση

6. Ένας γυμνός ήρωας, ίσως ο Ηρακλής ή ο Περσέας, προσπαθεί να αντιμετωπίσει μια μεγάλη φάλαινα κρατώντας ένα δρεπάνι. Γύρω της κολυμπούν δελφίνια, ένα χταπόδι και μια φώκια. Καιρετανή υδρία, περίπου 520510 π.Χ. Συλλογή Σταύρου Σ. Νιάρχου. H φωτογραφία αντλήθηκε από το βιβλίο Λίλα Ι. Μαραγκού, Αρχαία ελληνική τέχνη από τη συλλογή Σταύρου Σ. Νιάρχου, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα, 1995.

της ωμοπλάτης της φάλαινας, ώστε η ευφυής, πρωτοποριακή και πρακτική ιδέα ενός Αθηναίου του 9ου αι. π.Χ. φαίνεται ότι δεν είχε ιστορικό προηγούμενο ή επόμενο στην περιοχή. Η μόνη γνωστή περίπτωση ανάλογης χρήσης της ωμοπλάτης για κατεργασία δέρματος απαντά σε έναν οικισμό αυτόχθονων Ινδιάνων της δυτικής ακτής του Καναδά πολλούς αιώνες αργότερα. Ίσως, όμως, περισσότερο από το γιατί και το πώς χρησιμοποιήθηκε το οστό της φάλαινας, το πιο καίριο ερώτημα σε αυτό το αρχαιολογικό μυστήριο να είναι άλλο: Πώς κατέληξε το κόκαλο της φάλαινας στην Αρχαία Αγορά της Αθήνας; Την απάντηση δίνει το ίδιο το οστό. Η μελέτη κατέδειξε ότι προέρχεται από μία πτεροφάλαινα (Balaenoptera physalus), ένα είδος που ξεπερνά τα 20 μ. μήκος και τους 80 τόνους βάρος, και φαίνεται να ζει περί τα 85-90 χρόνια. Η πτεροφάλαινα ονομάζεται έτσι από το πτερύγιο που έχει στη ράχη της, κοντά στην ουρά, και έχει το ενδιαφέρον χαρακτηριστικό ότι το δεξιό τμήμα της κάτω γνάθου της είναι λευκωπό. Κινείται κατεξοχήν σε βαθιά νερά και γι’ αυτό συχνάζει κυρίως στη δυτική λεκάνη της Μεσογείου. Η συμπεριφορά της είχε παρατηρηθεί ήδη από τον 19ο αιώνα και ο Χέρμαν Μέλβιλ γράφει χαρακτηριστικά πως «δεν ζει κοπαδιαστά. Φαίνεται πως μισεί τις φάλαινες, όπως μισούν μερικοί τους ανθρώπους. Είναι πολύ φοβιτσιάρικο, πάει πάντα μόνο του˙ στην επιφάνεια ανεβαίνει ξαφνικά, στα πιο μακρινά και μουντά νερά ο αψηλός, κάθετος και μονός

πίδακάς του υψώνεται σαν ένα ψηλό, μισάνθρωπο δόρυ, στημένο σε μια χέρσα έκταση· είναι προικισμένο να κολυμπάει με απίστευτη δύναμη και ταχύτητα, ώστε να ξεφεύγει από κάθε άμεση ανθρώπινη καταδίωξη˙ αυτός ο λεβιάθαν φαίνεται να είναι ο εξόριστος και ακατανίκητος Κάιν της φυλής του, έχοντας σαν σημάδι του αυτόν το γνώμονα πάνω στη ράχη του» (Μόμπι Ντικ ή η φάλαινα, κεφ. ΧΧΧΙΙ). Το οστό της Αθήνας προέρχεται από μια νεαρή πτεροφάλαινα, ηλικίας δύο ή τριών ετών, που τη στιγμή του θανάτου της θα είχε 10-12 μ. μήκος. Η επιφανειακή φθορά του οστού έδειχνε ότι αυτό είχε εκτεθεί στη θάλασσα και στον άνεμο για κάποιο διάστημα πριν περισυλλεχθεί και μεταφερθεί στην πόλη. Είναι γνωστό ότι οι νεαρές πτεροφάλαινες πρέπει να διατηρήσουν στενή σχέση με τη μητέρα τους ως τα τρία ή τέσσερα χρόνια τους προκειμένου να επιβιώσουν, διαφορετικά γίνονται έρμαια των φυσικών τους εχθρών ή λιμοκτονούν. Φαίνεται ότι αυτή ήταν η θλιβερή μοίρα αυτής της μικρής φάλαινας, που είτε πέθανε στη θάλασσα και παρασύρθηκε στην ακτή είτε παγιδεύτηκε σε ρηχά νερά κι εξόκειλε. Τα κύματα και ο κακός καιρός μπορούν, εν τέλει, να διαλύσουν το νεκρό σώμα του κήτους, ώστε τμήματά του να καταλήξουν σε διαφορετικές ακτές. Έτσι, δεν μπορούμε να μάθουμε με βεβαιότητα σε ποια ακτή περισυλλέχθηκε το οστό της μικρής φάλαινας, δεν αποκλείεται όμως κάποια ακτή του Σαρωνικού, αφού και σήμερα τον επισκέπτονται τέτοιες φάλαινες. Αυτό, ωστόσο, που με βεβαιότητα μπορούμε να πούμε είναι ότι οι αρχαίοι Έλληνες, αλλά και όλοι οι μεσογειακοί λαοί, αντιμετώπιζαν τις φάλαινες με δέος παρόμοιο με το δικό μας σήμερα. Οι φάλαινες παραμένουν, άλλωστε, ίσως οι πιο άγνωστοι κάτοικοι της Μεσογείου, καθώς ακόμα και πρόσφατες ωκεανογραφικές μελέτες δεν έχουν καταφέρει να καταγράψουν με ακρίβεια ούτε τον ακριβή πληθυσμό τους ούτε άλλα χαρακτηριστικά τους, όπως π.χ. το αναπαραγωγικό τους σύστημα. Δικαιολογημένα, λοιπόν, οι φάλαινες τροφοδότησαν αφειδώς τη φαντασία και την εικονογραφία της αρχαίας τέχνης. Καθώς πολύ σπάνια μπορούσαν οι άνθρωποι να δουν το ίδιο το κήτος, αυτό απέκτησε ιδιότητες υπερφυσικές, ενδύθηκε τον ρόλο του θαλάσσιου τέρατος κι έτσι, από το κήτος που νικάει ο Περσέας προκειμένου να γλιτώσει την Ανδρομέδα έως το κήτος που κατάπιε τον Ιωνά, η αρχαία γραμματεία διασώζει ένα πλήθος μύθων και θαυμάσιων ιστοριών όπου πρωταγωνιστούν φάλαινες. Αντίστοιχα, η τέχνη εικονογράφησε τις αφηγήσεις αυτές, παρουσιάζοντας συνήθως τις φάλαινες ως υπερμεγέθη ψάρια που καταδιώκουν τους ανθρώπους ή ως μιξογενή όντα με φανταστικά χαρακτηριστικά. Οι φάλαινες αποδίδονται με μεγάλα μάτια, τεράστια χαίνοντα στόματα, ενίοτε με κοφτερά δόντια, πτερύγια και φιδόσχημο σώμα. Αν κρίνουμε από την αρχαία ελληνική γραμματεία, συχνή πρέπει να ήταν η εμφάνιση φαλαινών στο πέλαγος γύρω από τη χερσόνησο του Άθω και στον Λακωνικό Κόλπο, ανάμεσα στο ακρωτήριο Μαλέα και στο Ταίναρο, αφού και ο Όμηρος αποκαλεί την Λακεδαίμονα «κητώεσσαν» (Ιλ. 2.581, Οδ. 4.1). Στα βαθιά

4. Η Balaenoptera physalus. 5. Τμήμα από τον σκελετό μιας πτεροφάλαινας (Balaenoptera physalus), στο οποίο διακρίνεται το οστό της δεξιάς ωμοπλάτης. Υπαίθριο έκθεμα στο Μουσείο του Αλατιού Fuerteventura, Las Salinas del Carmen, Κανάρια Νησιά.

νερά του Βορείου Αιγαίου ως και τον Εύξεινο Πόντο σύχναζε, μάλιστα, και μια μάλλον επίμονη και, πολύ πριν από τον Μόμπι Ντικ, επώνυμη φάλαινα, ο Πορφυρίων. Ο Βυζαντινός ιστορικός Προκόπιος (Υπέρ των πολέμων VII.29) μαρτυρεί τον 6ο αι. μ.Χ. τη δράση του ενοχλητικού Πορφυρίωνα που βασάνιζε την Κωνσταντινούπολη και τις γύρω παράκτιες πόλεις για 50 συναπτά έτη, καταστρέφοντας διερχόμενα πλοία, παρά τις προσπάθειες του Ιουστινιανού να τον εξολοθρεύσει. Τελικώς, ο ίδιος πλησίασε πολύ τις ακτές, ενώ κυνηγούσε ένα κοπάδι δελφίνια, εξόκειλε στην ιλύ των εκβολών του Σαγγάριου και οι κάτοικοι της περιοχής τον έσυραν στην ακτή και τον σκότωσαν. H επιθετική του συμπεριφορά δείχνει ότι είχε μάλλον δίκιο ο Χέρμαν Μέλβιλ (Μόμπι Ντικ ή η φάλαινα, κεφ. XLV) που θεωρούσε ότι ο Πορφυρίωνας πρέπει να ήταν ένας αρσενικός φυσητήρας (όπως και ο Μόμπι Ντικ) και είχε πιθανότατα πάρει το όνομά του από το σκούρο φαιοκάστανο χρώμα αυτού του είδους. Γυρνώντας πίσω στην Αθήνα, αναρωτιέται κανείς ποια εντύπωση έκανε στους κατοίκους της πόλης το οστό της νεαρής φάλαινας. Μπορεί να κυκλοφορούσαν γι’ αυτό θαυμάσιες ιστορίες ή μπορεί η χρήση του ως εργαλείου να το κατέστησε οικείο και να αφαίρεσε κάτι από την εξωτική του σπανιότητα. Μπορεί, πάλι, ακριβώς αυτή η ιδιότυπη φύση του να του προσέδιδε υπερφυσικές ιδιότητες και ανάλογο κύρος στον τεχνίτη που το μεταχειριζόταν. Αυτή, ωστόσο, είναι μια ιστορία που μάλλον δεν θα μάθουμε ποτέ. Ήδη πολλά αποκάλυψε ένα τόσο μικρό κι αποσπασματικό εύρημα. ¶ πηγές Papadopoulos K. John, Ruscillo Deborah, A Ketos in Early Athens: An archaeology of whales and sea monsters in the greek world, «American Journal of Archaeology», 106, 2002, p. 187-227 / Alexander L. Jaffe, Sea monsters in Antiquity: A classical and zoological investigation, «Berkeley Undergraduate Journal of Classics», 1 (2), 2013, p. 1-12 / Giuseppe Notarbartolo-di-Sciara, Margherita Zanardelli, Maddalena Jahoda, Simone Panigada, Sabina Airoldi, The fin whale Balaenoptera physalus (L. 1758) in the Mediterranean Sea, «Mammal Review», 33.2, 2003, p. 105-150 / Χέρμαν Μέλβιλ, Μόμπι Ντικ ή η φάλαινα, μτφρ. Α.Κ. Χριστοδούλου, Gutenberg, Αθήνα, 1991 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Τρεις

ιστορίες

αποκρυψησ

Κεiμενο Κωστας Πασχαλiδης

Δρ. Αρχαιολογίας, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, ΥΠΠΟΑ

Σε περιόδους κρίσης και όταν οι Αθηναίοι έπρεπε να εγκαταλείψουν την πόλη, έθαβαν τα πολύτιμα αντικείμενά τους με την ελπίδα να τα ξαναβρούν όταν επιστρέψουν. Ακόμα και στις περιπτώσεις που δεν επέστρεψαν ποτέ, η αρχαιολογική έρευνα έφερε στο φως τους «θαμμένους θησαυρούς» τους και κατόρθωσε να αφηγηθεί την ιστορία τους.

50 lifo – 18.9.14

Ο Χρήστος Χατζηλιού συντηρεί τον χάλκινο Απόλλωνα Πειραιώς. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Φεβρουάριος 1960 © James Burke / Life Collection / Getty Images / Ideal Image

➳ 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

απόκρυψη των πολύτιμων εκθεμάτων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου τις παραμονές της Κατοχής ήταν μια συντονισμένη επιχείρηση διαφύλαξης ενός συνόλου αντικειμένων, ενός δημόσιου αγαθού, που κρίθηκε στις μέρες του πως έπρεπε να διασωθεί για τις επόμενες γενιές. Η ανάγκη των ανθρώπων να αποκρύψουν ό,τι δεν μπορούν να σώσουν, μετακινώντας το μαζί τους, δεν συνέβη για πρώτη φορά τον Οκτώβριο του 1940 στην Αθήνα.

Έχει συμβεί αναρίθμητες φορές στην ιστορία της πόλης και όλα δείχνουν ότι θα συμβεί ξανά άλλες τόσες. Κι επειδή η Αρχαιολογία δεν αφηγείται μεμονωμένα περιστατικά, αλλά συναντά μέσα στο χώμα τους τρόπους της ανθρώπινης φύσης και συμπεριφοράς, παραθέτουμε εδώ τρεις λιγότερο γνωστές ιστορίες απόκρυψης πολύτιμων αντικειμένων που ορισμένοι άνθρωποι σε κίνδυνο νοιάστηκαν να ασφαλίσουν και που, σε αντίθεση με την ιστορία του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, δεν έζησαν για να επιστρέψουν και να τα ξαναβάλουν στη θέση τους. Τρεις ιστορίες απόκρυψης στην αρχαία Αθήνα.

Ο μυκηναϊκός θησαυρός της Ακρόπολης Διακόσια χρόνια μετά τις βόλτες των «Τριών αριστοκρατών της μυκηναϊκής Αθήνας» (βλ. την ομότιτλη ιστορία στο παρόν τεύχος) στις κατάφυτες πλαγιές και στο μέγαρο της μυκηναϊκής Ακρόπολης, ο κόσμος έφτανε για άλλη μια φορά στο τέλος του. Η μυκηναϊκή ειρήνη, που διήρκεσε από το 1350 ως το 1200 π.Χ. και κατά την οποία ο ελληνόφωνος κόσμος διοικούνταν –και φορολογούνταν– από τα φιλόδοξα μυκηναϊκά ανάκτορα (Διμήνι Βόλου, Ορχομενός, Θήβα, Αθήνα, Μυκήνες, Τίρυνθα, Σπάρτη, Πύλος, Χανιά), κατέρρεε με πάταγο. Το ένα μετά το άλλο, τα μυκηναϊκά κέντρα παραδίδονταν στις φλόγες από μία πρωτοφανή για τη δεύτερη χιλιετία οικονομική κρίση, που είχε χτυπήσει τον ίδιο καιρό όλα τα μεγάλα διοικητικά κέντρα της ανατολικής Μεσογείου (τους Χετταίους στη σημερινή Τουρκία, τα βασίλεια της Συροπαλαιστίνης, τις πόλεις της Κύπρου, μέχρι και τα σύνορα της Αιγύπτου). Η βία και η καταστροφή ξερίζωναν ολόκληρους πληθυσμούς από τις κοιτίδες τους και άφηναν ερείπια και καμένα στρώματα χώματος, που αναγνωρίζονται στις εκατοντάδες αρχαιολογικές ανασκαφές. Μέσα στο κλίμα του φόβου καθένας προσπαθούσε να προετοιμαστεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, παίρνοντας μαζί του ό,τι μπορούσε να κουβαλήσει και αφήνοντας πίσω ό,τι δεν άξιζε τον κόπο. Ωστόσο, υπήρχαν πάντα ορισμένα φορητά αντικείμενα που ήταν καλύτερο να αποκρυβούν, από το φόβο της κλοπής στο δρόμο της προσφυγιάς και από την ελπίδα της επιστροφής στο σπίτι. Αυτή φαίνεται πως ήταν η αιτία της απόκρυ-

52 lifo – 18.9.14

ψης μέσα σε ένα στενό δωμάτιο πλάτους ενός μόλις μέτρου, στη ρίζα του νότιου κυκλώπειου τείχους της Ακρόπολης και κάτω από το χώμα του αρχαίου δαπέδου, ενός πλούσιου συνόλου χάλκινων εργαλείων, όπλων και προσωπικών αντικειμένων που χρονολογούνται γύρω στο 1200 π.Χ. Στα εργαλεία περιλαμβάνονταν πελέκεις, μαχαίρια, σμίλες, σκεπάρνια, κοπίδες και σφυριά, που πρέπει να είχαν χρησιμοποιηθεί από έναν ή περισσότερους ξυλουργούς και χαλκουργούς του ανακτόρου. Μαζί με αυτά βρέθηκαν τρία χάλκινα όπλα: ένα κοντό ξίφος, μία λόγχη και ένα μακρύ μαχαίρι, που αποτελούν μια ελαφρά πολεμική εξάρτυση. Η χάλκινη φιάλη (αβαθές κύπελλο) και οι τρεις χάλκινοι καθρέφτες που περιέχονταν στο σύνολο των αντικειμένων πρέπει να προέρχονταν από τις αμέριμνες στιγμές του βίου ενός πολυτελούς σπιτιού. Τα χάλκινα της απόκρυψης του 1200 π.Χ. εντοπίστηκαν το 1888, κατά τη διάρκεια της ανασκαφής των Παναγιώτη Καββαδία και Georg Kawerau κοντά στο παλιό Μουσείο του Βράχου. Ονομάστηκαν από τότε «θησαυρός», όπως ορίζεται στην αρχαιολογική ορολογία το σύνολο των πολύτιμων αντικειμένων που έχουν φυλαχτεί προσεκτικά από τον κάτοχό τους, και εκτίθενται σήμερα σε μια προθήκη του Μουσείου Ακροπόλεως, μπροστά από την οποία περνούν αναρίθμητοι ανυποψίαστοι επισκέπτες. Και είναι περίεργο να συνιστά για μας «θησαυρό» ό,τι απέμεινε από την απελπισία του τελευταίου του κατόχου. Και ό,τι βεβαιώνει την υπόθεση ότι δεν έζησε για να τον πάρει πίσω.

Στη ριζα του νοτιου κυκλωπειου τειχους της Ακροπολης, σε ενα στενο δωματιο πλατους ενος μολις μετρου, βρεθηκαν χαλκινα εργαλεια, οπλα και προσωπικα αντικειμενα που χρονολογουνται το 1200 π.Χ.

1. Ο Θησαυρός του Χαλκουργού, 1190-1130 π.Χ. Νέο Μουσείο Ακρόπολης. Φωτογραφία: Βαγγέλης Τσιάμης © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

2. Ο λόφος της Ακρόπολης φωτογραφημένος κατά την περίοδο που πραγματοποιήθηκαν οι ανασκαφές των Παναγιώτη Καββαδία και Georg Kawerau. Από το αρχείο του Rijksmuseum.

➳ 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

O φωτογράφος Δημήτριος Χαρισιάδης φωτογραφίζει τους Χάλκινους Θεούς του Πειραιά αμέσως μετά την ανασκαφή τους στη διασταύρωση των οδών Γεωργίου Α’ και Φίλωνος στον Πειραιά. Ιούλιος 1959 © Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη

54 lifo – 18.9.14

Η αποκρυψη του Πειραια εγινε απο ανθρωπους που φροντιζαν τα συμβολα αντι των ιδιων των σωματων, αντι για τη ζωη τους.

➳ 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Το πρωι της Πεμπτης 18 Μαΐου 1972 η σκαπανη συναντησε τη δεξια πλευρα ενος μαρμαρινου κουρου μαζι με ενα θαυμασιο αγαλμα κορης απο ζωγραφισμενο μαρμαρο, που ηtαν θαμμενα σε εναν προχειρο αρχαιο λακκο.

56 lifo – 18.9.14

Δύο μαρμάρινα αδέλφια από το Μαρκόπουλο Περίπου 720 χρόνια μετά τις απεγνωσμένες μέρες των κατοίκων της μυκηναϊκής Αθήνας, ένας νέος εφιάλτης έφτασε έξω από τις πύλες της πόλης. Στις αρχές Σεπτεμβρίου του 480 π.Χ. η τερατώδης πολεμική μηχανή του Ξέρξη, έχοντας σφαγιάσει τους ήρωες των Θερμοπυλών, κατέβαινε για να συναντήσει τον ενωμένο στόλο των Ελλήνων στη Σαλαμίνα. Η Αθήνα έπρεπε να εκκενωθεί από τον πληθυσμό της, που βρισκόταν σε πρωτοφανή υπερένταση. Οι πάντες άδειαζαν τα σπίτια τους απ’ ό,τι μπορούσε να κουβαληθεί, έπαιρναν τους γέροντες στην πλάτη και αποχωρούσαν από τη γη τους, γνωρίζοντας ότι θα την έβρισκαν αγνώριστη όταν με το καλό επέστρεφαν. Μη γνωρίζοντας καλά καλά αν θα επέστρεφαν. Γιατί είχαν ακούσει πολλά για τους Πέρσες, που άφηναν καμένη γη και θάνατο στο πέρασμά τους. Μέσα στις προετοιμασίες ήξεραν ότι δεν θα μπορούσαν να πάρουν μαζί τους τα πολυτιμότερα αγαθά του τόπου τους, αυτά που σέβονταν περισσότερο και που θα δέχονταν την πιο ανίερη επίθεση, δηλαδή τους τάφους και τα λατρευτικά αγάλματα. Έτσι, έκαναν ό,τι μπορούσαν για να αποκρύψουν ό,τι γινόταν. Όσα από αυτά προλάβαιναν. Σύντομα, όλοι οι στρατεύσιμοι άνδρες μπήκαν στα πολεμικά πλοία και κατευθύνθηκαν στα νερά της ναυμαχίας. Ο άμαχος πληθυσμός κατέφυγε στην Τροιζήνα, στην Αίγινα και στη Σαλαμίνα, όπου οι κάτοικοι δέχτηκαν με καλοσύνη τους πρόσφυγες, τους οποίους κανείς δεν διανοήθηκε να αποκαλέσει «λαθραίους». Κι όπως συμβαίνει πάντα σε τέτοιες περιστάσεις, βρέθηκαν ορισμένοι περίεργοι που αποφάσισαν να μείνουν πίσω. Όχι από ηρωισμό, αλλά από δυσπιστία, καθώς ο χρησμός της Πυθίας κάτι έλεγε για «το ξύλινο τείχος που απόρθητο θα μείνει». Πεντακόσιοι γέροντες, διάφοροι «πένητες» και κάτι άλλοι αρνήθηκαν να το κουνήσουν, βέβαιοι ότι αν κάποιος κάνει λάθος, δεν είναι αυτοί. Πολλά χρόνια μετά, τον Φεβρουάριο του 1972, στα δυτικά του δρόμου από το Μαρκόπουλο προς τα Καλύβια Αττικής ξεκίνησε η τελευταία ανασκαφική έρευνα στον αγρό του Σπυρίδωνα Παναγιώτου, κάτω από τον οποίο απλωνόταν το νεκροταφείο του αρχαίου Δήμου του Μυρρινούντος. Την ανασκαφή διηύθυνε ο έφορος Αρχαιοτήτων Ευθύμιος Μαστροκώστας και διενεργούσε ο νεαρός τότε επιστημονικός βοηθός Ευάγγελος Κακαβογιάννης. Ο τελευταίος είχε αποφασίσει να πείσει τον προϊστάμενό του να επεκτείνουν το σκάμμα στον γειτονικό αγρό του Γεωργίου Χασιώτη, γιατί είχε βάσιμες υποψίες ότι κάτι κρυβόταν εκεί. Με τα πολλά, ο έφορος Αρχαιοτήτων δέχτηκε να γίνει μια διερευνητική τομή, που θα διαρκούσε μόνο μία μέρα, και περίμενε ήσυχος την ειδοποίηση της λήξης των εργασιών. Το πρωί της Πέμπτης 18 Μαΐου 1972 η σκαπάνη συνάντησε τη δεξιά πλευρά ενός μαρμάρινου κούρου μαζί με ένα θαυμάσιο άγαλμα κόρης από ζωγραφισμένο μάρμαρο, που ήταν θαμμένα σε έναν πρόχειρο αρχαίο λάκκο διαστάσεων 0,9x1,95 μ. Κανείς από το συνεργείο δεν πίστευε στα μάτια του, ενώ έκθαμβοι έμειναν ο διευθυντής της ανασκαφής, που έσπευσε από την Αθήνα, και πολλά μέλη των ξένων αρχαιολογικών σχολών που τον ακολούθησαν. Η κόρη Φρασίκλεια, που, όπως μας πληροφορεί το βάθρο της, «θα καλείται για πάντα κόρη, αφού οι θεοί αντί για γάμο της

όρισαν αυτό το όνομα», είχε τοποθετηθεί στην αγκαλιά του ανώνυμου κούρου, που οι περίοικοι ονόμασαν «αδελφό της», όταν τα είδαν να βγαίνουν ζωντανά από το χώμα. Τις επόμενες μέρες ο αθηναϊκός Τύπος γέμισε ειδήσεις και εικόνες της ανακάλυψης των αγαλμάτων, που ήδη είχαν ξεκινήσει να συντηρούνται στα εργαστήρια του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, στην έκθεση του οποίου παραμένουν ως σήμερα. Τα αγάλματα συσχετίστηκαν με το νεκροταφείο του Μυρρινούντα, αφού ήταν γνωστό ότι τέτοιου είδους αριστουργήματα στέκονταν ως μνήματα στους πλουσιότερους τάφους της Αττικής του 6ου αι. π.Χ. Και διατυπώθηκε η υπόθεση ότι κάποιος τα σήκωσε βιαστικά από τη θέση τους, σπάζοντας άθελά του τα άκρα των σωμάτων τους, και τα τοποθέτησε αντικριστά σε κοντινό λάκκο, φροντίζοντας να καλύψει τα φρεσκοσκαμμένα χώματα. Κάποιος που λοξοδρόμησε την ώρα που οι άλλοι φόρτωναν το βιος τους στα καραβάνια, για να κάνει ένα δικό του χρέος. Ένας άνθρωπος που δεν γύρισε ξανά για να τα αναστήσει από το χώμα. Ένα επεισόδιο χωρίς μάρτυρες, σε ένα αρχαίο χωράφι, τις πρώτες μέρες του Σεπτεμβρίου του 480 π.Χ. Μετά από σύντομη πολιορκία, ο περσικός στρατός σκαρφάλωσε στην Ακρόπολη της Αθήνας από το πιο αδύναμο σημείο της πρόχειρης οχύρωσής της και κατέσφαξε όσους δεν πρό-

λαβαν να αυτοκτονήσουν πέφτοντας από τον Βράχο. Κατέκαψε τους ναούς και τα αναρίθμητα αναθήματα, αφήνοντας πάνω στις μαρμάρινες κόρες, στις Νίκες και στους θεούς ανεξίτηλα σημάδια καταστροφής, που είναι ορατά ακόμη και σήμερα στην έκθεσή τους στον πρώτο όροφο του Μουσείου Ακροπόλεως. Μετά την οριστική αποχώρηση των Περσών από τον ελλαδικό χώρο τον Ιούνιο του 479 π.Χ., οι Αθηναίοι επέστρεψαν στα σπίτια τους. Κι αυτό είναι οπωσδήποτε ένα σχήμα λόγου, γιατί λίγα από αυτά βρίσκονταν όρθια να τους περιμένουν. Αυτό που οι Αθηναίοι αντίκρισαν δεν είχε προηγούμενο: διαλυμένη γη, σφαγμένα ζώα, ανοιγμένοι τάφοι, καμένοι ναοί, κλεμμένες περιουσίες, σπασμένη ζωή. Και αποφάσισαν να μην ξεχάσουν. Να χτίσουν ξανά τη ζωή τους από την αρχή, αφήνοντας στο κέντρο της πόλης γκρεμισμένο και καμένο τον Βράχο ώσπου να περάσουν πολλά χρόνια. Και να θάψουν στην επίχωσή του τα κομμάτια της παλιάς τους περηφάνιας. Για να τους θυμίζει όχι μόνο το μέτρο, αλλά και το όριο. Τα μαρμάρινα αδέλφια του Μυρρινούντα που είχαν σωθεί ασφαλή μέσα στο χώμα δεν βγήκαν ξανά στο φως και στην αρχική τους θέση. Είτε γιατί δεν έζησε κανείς απ’ όσους γνώριζαν το μυστικό είτε γιατί δεν είχε πια νόημα. Η ιστορία είχε γυρίσει σελίδα και η πόλη ξεκινούσε –για άλλη μια φορά– από την αρχή.

1. Ο κούρος της Μερέντας και η κόρη Φρασίκλεια, όπως βρέθηκαν τη 18η Μαΐου 1972. Επιγραφικό Μουσείο, Αρχείο Ευθ. Μαστροκώστα. Από το βιβλίο Οι μεγάλες στιγμές της ελληνικής αρχαιολογίας, εκδόσεις Καπόν. 2. Ο ανασκαφέας Ε. Κακαβογιάννης και ο έφορος Αρχαιοτήτων Ε. Μαστροκώστας την ώρα της αποκάλυψης των αγαλμάτων. Επιγραφικό Μουσείο, Αρχείο Ευθ. Μαστροκώστα. Από το βιβλίο Οι μεγάλες στιγμές της ελληνικής αρχαιολογίας, εκδόσεις Καπόν.

➳ 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

58 lifo – 18.9.14

Οι εφημεριδες πηραν φωτια, με καθημερινα εκτενη αφιερωματα και ειδησεις για την προοδο της ανασκαφης, και ο μισος Πειραιας ζουσε σκαρφαλωμενος στα προχειρα τοιχια του σκαμματος, προσπαθωντας να παρακολουθησει την καθε φτυαρια του εργου.

Οι χάλκινοι θεοί του Πειραιά

Τέσσερις αιώνες μετά την εισβολή του Ξέρξη, η Αθήνα έζησε ξανά τον απόλυτο εφιάλτη. Ήταν τον χειμώνα του 87 π.Χ. όταν έξω από τα τείχη της πόλης συγκεντρώθηκαν τα στρατεύματα του Σύλλα, σταλμένου από τη Ρώμη για να καταστείλει την εξέγερση και απόσχιση της Αθήνας από τη ρωμαϊκή επικράτεια. Όσα συνέβησαν τότε, θάφτηκαν βαθιά στα χώματα της πόλης κάτω από τα πόδια μας. Ο Μιθριδάτης ΣΤ’ Ευπάτωρ, βασιλιάς του Πόντου, στο αίμα του οποίου αναμείχθηκε κάθε μεγάλος βασιλικός οίκος του τότε γνωστού κόσμου, φιλοδοξούσε να θέσει υπό την επικράτειά του τον παλιό ελληνιστικό κόσμο που ήδη είχε γίνει μέρος του ρωμαϊκού στερεώματος. Αφού κατέλαβε μεγάλο τμήμα της Μικράς Ασίας σφάζοντας δεκάδες χιλιάδες Ρωμαίους εποίκους, δέχτηκε το καλοκαίρι του 88 π.Χ. την πρόσκληση των Αθηναίων να τους απελευθερώσει. Με αστραπιαίες κινήσεις του πολεμικού ναυτικού απελευθέρωσε τις Κυκλάδες, την Εύβοια, την Αμφίπολη και την Αθήνα, εγκαθιστώντας στην τελευταία ως τύραννο έναν –όπως συμφωνούν όλοι– ακόλαστο και ακατάλληλο άνδρα, τον Αριστίωνα. Την ίδια χρονιά ο αδίστακτος Λεύκιος Κορνήλιος Σύλλας (Lucius Cornelius Sulla Felix) εξελέγη ύπατος της Ρώμης, σε ηλικία 50 ετών. Μετά από έντονες και βρόμικες πολιτικές διαμάχες με τον –εξίσου αδίστακτο– αντίπαλό του Μάριο, πέτυχε να αναλάβει εκείνος την εκστρατεία ανάκτησης των επαναστατημένων κτήσεων και να διώξει τον Μιθριδάτη από το Αιγαίο. Έτσι, το καλοκαίρι του 87 π.Χ. έφτασε έξω από τα τείχη της Αθήνας και του Πειραιά με έναν τεράστιο στρατό και με αντίστοιχο στόλο και ξεκίνησε την πολιορκία, εφαρμόζοντας δύο αποτελεσματικές στρατηγικές: τον αποκλεισμό του ανεφοδιασμού της πόλης και τις άγριες επιθέσεις στα τείχη. Προηγουμένως είχε ξηλώσει από τα ιερά της Δήλου, των Δελφών, της Επιδαύρου και της Ολυμπίας τα πολυτιμότερα αναθήματα, για να εξασφαλίσει πόρους για την επιχείρησή του. Προκειμένου να βρει ξυλεία για τις πολιορκητικές μηχανές, αποψίλωσε κυριολεκτικά τα δάση της Ακαδημίας και του Λυκείου των Αθηνών. Οι κάτοικοι της Αθήνας και του Πειραιά είχαν αρχίσει να υποφέρουν από την πείνα και τον φόβο. Το χρήμα γρήγορα έχασε την αξία του, το σιτάρι έλειψε και οι πολιορκημένοι άρχισαν να αναζητούν τροφή σε ό,τι υπήρχε γύρω τους: μάζευαν τα αγριόχορτα και έβραζαν για να φάνε τα δερμάτινα υποδήματα και τα σακιά του λαδιού. Την ίδια ώρα ο τύραννος Αριστίων ζούσε προκλητικά. Διοργάνωνε συμπόσια με χορούς και ζούσε έκλυτα, αφήνοντας τη φλόγα της Αθηνάς στο Ερέχθειο να σβήσει από την έλλειψη λαδιού και αδιαφορώντας για την απόγνωση που απλωνόταν γύρω του. Σε μια στιγμή απερισκεψίας έστειλε εκπροσώπους του να συναντηθούν με τον Σύλλα έξω από τα τείχη για να διαπραγματευτούν την παύση του πυρός, χωρίς αποτελεσματικά επιχειρήματα και όρους. Οι απεσταλμένοι άρχισαν να μιλούν με έπαρση για το κλέος της αρχαίας Αθήνας και ο Σύλλας τους απάντησε εκνευρισμένος ότι «δεν ήρθα από τη Ρώμη στην Αθήνα για

να σπουδάσω, αλλά για να καταστρέψω τους επαναστάτες». Τα νέα μαθεύτηκαν, βεβαιώνοντας τους πολιορκημένους για την επικείμενη καταστροφή τους. Και όπως γίνεται πάντα σε τέτοιες περιπτώσεις, άλλοι άρχισαν τις προσευχές, άλλοι έψαχναν τρόπο να εξαφανιστούν και ορισμένοι νοιάστηκαν να φυλάξουν μακριά από τα μάτια των εισβολέων ό,τι πολυτιμότερο είχαν: τα λατρευτικά τους αγάλματα και τα όσια του τόπου. Μετά από μερικές χιλιάδες καλοκαίρια, το Σάββατο 18 Ιουλίου 1959, το κομπρεσέρ της ΥΔΡΕΞ, που άνοιγε φρεάτιο αποχέτευσης στη διασταύρωση των οδών Γεωργίου Α’ και Φίλωνος στον Πειραιά, προσέκρουσε σε βάθος 1,50 μ. κάτω από το οδόστρωμα σε ένα σκληρό αντικείμενο. Ήταν το χέρι του χάλκινου κούρου, ενός θαυμάσιου και σπάνιου για το υλικό του αγαλματικού τύπου, που έγινε από τότε γνωστός ως Απόλλων Πειραιώς. Τις αμέσως επόμενες μέρες αποκαλύφθηκε μέσα σε ένα περιορισμένο σκάμμα 5,70x2,30 μ. ένα σύνολο αναπάντεχων ευρημάτων, αποτελούμενων από το κολοσσιαίο χάλκινο άγαλμα της Αθηνάς, το μαρμάρινο αγαλματίδιο της Αρτέμιδος Κινδυάδος, τα χάλκινα αγάλματα της «μικρής» και της «μεγάλης Αρτέμιδος», ένα χάλκινο τραγικό προσωπείο, μια χάλκινη ασπίδα και δύο μαρμάρινες ερμαϊκές στήλες. Τις ανασκαφικές εργασίες διηύθυναν ο Ιωάννης Παπαδημητρίου, διευθυντής της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, και ο Ευθύμιος Μαστροκώστας, επιμελητής των Αρχαιοτήτων. Τον χώρο επισκέφθηκαν από την πρώτη στιγμή ο δήμαρχος Παύλος Ντεντιδάκης, πολλοί υπουργοί, ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής και ο ίδιος ο βασιλιάς Παύλος με τον διάδοχο Κωνσταντίνο. Οι εφημερίδες πήραν φωτιά, με καθημερινά εκτενή αφιερώματα και ειδήσεις για την πρόοδο της ανασκαφής, και ο μισός Πειραιάς ζούσε σκαρφαλωμένος στα πρόχειρα τοιχία του σκάμματος, προσπαθώντας να παρακολουθήσει την κάθε φτυαριά του έργου. Τα ευρήματα μεταφέρθηκαν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο για συντήρηση. Ο συντηρητής Χρήστος Χατζηλιού ανέλαβε το δύσκολο έργο του καθαρισμού και της άρσης της ζωντανής φθοράς του μετάλλου, καθώς και την υποχρέωση να βρει τρόπους στήριξης των αγαλμάτων σε γερές βάσεις. Το 1983 τα αγάλματα πήραν την οριστική τους θέση στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά, όπου μπορεί όποιος ξέρει να ανακαλύπτει θαύματα στην πόλη να τα επισκεφθεί στην καθαρή και χωρίς περιττές ευκολίες έκθεσή τους. Η ανακάλυψη εκείνο το καλοκαίρι «κοντά στα αγάλματα» ενός νομίσματος του βασιλιά Μιθριδάτη ΣΤ’ Ευπάτορος, κοπής του 87/86 π.Χ., συνέδεσε τη συγκέντρωσή τους με τα δραματικά γεγονότα της πολιορκίας του Σύλλα. Διατυπώθηκε δηλαδή η υπόθεση ότι ορισμένοι κάτοικοι του Πειραιά, θορυβημένοι από τις λεηλασίες των αναθημάτων στους ιερούς τόπους από τον Ρωμαίο ύπατο, αποφάσισαν να κρύψουν σε έναν αθέατο χώρο κοντά στο λιμάνι τα πολύτιμα λατρευτικά αγάλματα του 5ου και του 4ου αι. π.Χ., τα αναθήματα και τις ερμαϊκές στήλες, για να αποφύγουν την ατίμωση. Για να ζήσουν περισ-

σότερο από εκείνους, η μοίρα των οποίων ήταν προδιαγεγραμμένη. Έβαλαν με τάξη τα αγάλματα στο χώμα, σαν να έθαβαν αγαπημένους νεκρούς, και φρόντισαν, για την εξοικονόμηση χώρου, να τα ακουμπήσουν το ένα στο άλλο. Σε μια στιγμή συναισθηματικής έξαρσης, τοποθέτησαν τη μικρή Αρτέμιδα στην αγκαλιά της Αθηνάς, εικονογραφώντας με αυτό τον τρόπο το φόβο και την ανάγκη της προστασίας που ζητούσαν στις λίγες ώρες του ύπνου τους. Η απόκρυψη του Πειραιά έγινε από ανθρώπους που φρόντιζαν τα σύμβολα αντί των ίδιων των σωμάτων, αντί για τη ζωή τους. Ο Σύλλας εισέβαλε στην Αθήνα τα μεσάνυχτα της πρώτης νύχτας του Ανθεστηριώνος (που καταλαμβάνει μέρος του δικού μας Φεβρουαρίου) του 86 π.Χ. από μια αφύλακτη πύλη του τείχους. Τα όσα ακολούθησαν ανήκουν στις εφιαλτικότερες σελίδες της αρχαίας γραμματείας. Το αίμα των χιλιάδων σφαγιασθέντων μαζί με εκείνων που αυτοκτονούσαν από απόγνωση («εξ οίκτου και πόθου προς την πατρίδαν των») κάλυψε την Αγορά και τον Κεραμεικό, την ώρα που οι φλόγες έκαιγαν ό,τι στεκόταν όρθιο στον Πειραιά. Η Αθήνα και το λιμάνι της επανήλθαν στη ρωμαϊκή διοίκηση και κανείς απ’ όσους επέζησαν δεν έκανε τον κόπο να ξεθάψει και να αναστήσει τους χάλκινους θεούς. Ενδεχομένως γιατί κανείς απ’ όσους γνώριζαν την κρυψώνα δεν έζησε για να την αποκαλύψει. Τα αγάλματα της απόκρυψης του Πειραιά έμειναν θαμμένα, ξεχασμένα και ασφαλή σε μια αιώνια αγκαλιά. ¶

1. Προετοιμασία της μεταφοράς του αγάλματος της «μικρής Αρτέμιδος», Ιούλιος 1959. Ηνωμένοι Φωτορεπόρτερ © Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο

2. Χάλκινο άγαλμα Αθηνάς, 4ος αι. π.Χ. Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

3. Η «μικρή Άρτεμις», όπως βρέθηκε αγκαλιασμένη με τη χάλκινη Αθηνά, Ιούλιος 1959. Αρχείο της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας. Από το βιβλίο Οι μεγάλες στιγμές της ελληνικής αρχαιολογίας, εκδόσεις Καπόν.

πηγές Ιακωβίδης Σ.Ε., Η Μυκηναϊκή Ακρόπολις των Αθηνών, Αθήνα, 1962, 157 σχ. 32, σ. 159-160 / Σπυρόπουλος Θ.Γ., Υστερομυκηναϊκοί Ελλαδικοί Θησαυροί, Αθήνα, 1972, σ. 63-78, σ. 92-97, σ. 202-203 / Πλουτάρχου, Βίοι Παράλληλοι, Λύσσανδρος-Σύλλας-Κίμων, βιβλίο πέμπτο, ΙΓ΄-ΙΔ΄/ Σταϊνχάουερ Γ., Το Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιώς, Αθήνα, 2001, σ. 165-225 / Σταϊνχάουερ Γ., «Τα χάλκινα αγάλματα του Πειραιώς» στο Βαλαβάνης Π. (επιμ.), Μεγάλες Στιγμές της Ελληνικής Αρχαιολογίας, Αθήνα, 2007, σ. 326-331 / Ηροδότου, Ιστορίαι, βιβλίο όγδοο (Ουρανία), σ. 50-55 / Κακαβογιάννης Ε.Χ., «Αναμνήσεις από τη Φρασίκλεια», στο Βαλαβάνης Π. (επιμ.), Μεγάλες Στιγμές της Ελληνικής Αρχαιολογίας, Αθήνα, 2007, σ. 332-337 / Βιβλιοδέτης Ε.Π., Ο Δήμος του Μυρρινούντος. Η Οργάνωση και η Ιστορία του, Αθήνα 2007 [Αρχαιολογική Εφημερίς 144 (2005)], σ. 58-59, σ.170-171, σ.188-189 / Καλτσάς Ν., «Ι.1.15. Άγαλμα της κόρης Φρασίκλειας» και «Ι.1.184. Άγαλμα κούρου από τη Μερέντα», στο Δεσπίνης Γ., Καλτσάς Ν., Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Κατάλογος Γλυπτών, Αθήνα 2014, σ. 78-89, σ. 637-647 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

60 lifo – 18.9.14

Τριφυλλόστομη οινοχόη με γραμμική διακόσμηση. Βρέθηκε στον Κεραμεικό της Αθήνας κοντά στο Δίπυλο (γ' τέταρτο του 8ου αι. π.Χ.). Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. ευρ. 192. Φωτογραφία: Κώστας Πατρικιάνος © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

➳ 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Η παλαιότερη ιστορία που γράφτηκε στην Αθήνα: Ένα αγγείο, τέσσερις αρχαίοι και δύο σύγχρονοι κάτοικοι της πόλης.

➳

Κείμενο Αντωνης Κοτσωνας Assistant Professor of Classical Archaeology, University of Cincinnati

62 lifo – 18.9.14

πό ένα τεύχος με ιστορίες από την αρχαία Αθήνα δεν μπορεί ίσως να λείπει μια αναφορά στο αρχαιότερο κείμενο που γράφτηκε ποτέ στην πόλη. Χαραγμένο με παιγνιώδη διάθεση και ποιητικό ζήλο πάνω σε ένα απλό πήλινο αγγείο, και αναφερόμενο σε ένα αρχαίο talent show, το κείμενο αυτό ζωντανεύει γλαφυρά και ίσως επικαιροποιεί όψεις της αθηναϊκής κοινωνίας του 8ου αι. π.Χ. Το πήλινο αγγείο εκτίθεται σήμερα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, σε μια θέση που πάντως δεν προβάλλει επαρκώς τη σύνθετη βιογραφία του. Η βιογραφία αυτή ανασυντίθεται εδώ στη βάση του έργου κορυφαίων «ανθρώπων των γραμμάτων και των τεχνών» στην Αθήνα του 8ου αι. π.Χ., τα ονόματα των οποίων αγνοούμε: ενός κεραμέα, ενός ποιητή, ενός γραφέα και ενός χορευτή. Τη βιογραφία συμπληρώνουν δύο μορφές του 19ου αιώνα: ένας αρχαιολόγος και ένας αρχαιοκάπηλος. Γνωστό στους ειδικούς ως «Οινοχόη του Διπύλου» λόγω της θέσης εύρεσής του, το αγγείο της φωτογραφίας κατασκευάστηκε στην Αθήνα του 740 π.Χ. για να χρησιμεύσει ως κανάτα. Παρότι δεν εντυπωσιάζει με το στυλ του, το αγγείο κατασκευάστηκε από έναν ρηξικέλευθο κεραμέα της εποχής, αρκετά δημοφιλή στην καλή κοινωνία της Αθήνας. Συμβατικά γνωστός ως Ζωγράφος του Διπύλου, ο κεραμέας αυτός ανανέωσε ριζικά την ελληνική αγγειογραφία με την εισαγωγή ανθρώπινων και ζωικών μορφών, όπως το ελαφάκι στον λαιμό της οινοχόης. Για τη συμβολή του αυτή σε μια καλλιτεχνική αναγέννηση ο συγκεκριμένος κεραμέας έχει παραβληθεί με τον Ιταλό Τζιότο του ύστερου Μεσαίωνα. Δεν ξέρουμε ποιος ήταν ο πρώτος κάτοχος του αγγείου και αγνοούμε τη σχέση του με τον ανώνυμο ποιητή που σκάρωσε ένα έμμετρο στιχούργημα, καθώς και τον ικανό γραφέα που το χάραξε προσεκτικά, ψηλά στο σώμα του αγγείου. Σε ελεύθερη μετάφραση, το χάραγμα αναφέρει «Όποιος από όλους τους χορευτές τώρα χορέψει με περισσότερη χάρη». Παρά τη συντομία του, το φαινομενικά απλό στιχούρ-

γημα συνδέεται λεξιλογικά και συντακτικά με τα μεγαλειώδη ομηρικά έπη και χρονολογείται, μάλιστα, την περίοδο αποκρυστάλλωσης των επών. Δεν είναι σαφές αν ο ανώνυμος ποιητής είχε υπόψη του τα ομηρικά έπη, όμως είναι βέβαιο ότι δρούσε σε ένα κοινωνικό πλαίσιο που δεν ήταν πολύ διαφορετικό από εκείνο του ποιητή της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Ο γραφέας που χάραξε με δεξιότητα το στιχούργημα πάνω στην επιφάνεια του αγγείου και φρόντισε να το εντάξει αρμονικά ανάμεσα στα διακοσμητικά μοτίβα ήταν κι αυτός ένας πρωτοπόρος. Η Οινοχόη του Διπύλου φέρει την πρωιμότερη γνωστή επιγραφή σε ελληνικό αλφάβητο. Ποιος ήξερε γραφή και ανάγνωση στην Αθήνα του 8ου αιώνα; Ελαχιστότατοι, πιθανολογούμε βάσιμα, παρότι το ελληνικό αλφάβητο εξελίχθηκε από το φοινικικό δεκαετίες ή και αιώνες πριν από το 740 π.Χ. Λόγω της σπανιότητας του αλφαβητισμού στην Ελλάδα του 8ου αι. π.Χ., η χάραξη της επιγραφής προσέδιδε στο αγγείο εξαιρετική σημασία και διαφήμιζε τη σχέση του κατόχου του με την πνευματική πρωτοπορία της εποχής. Το εγχάρακτο στιχούργημα αναφέρεται σε έναν χορευτικό αγώνα από εκείνους που απεικονίζονται συχνά στην αθηναϊκή τέχνη της εποχής και περιγράφονται στην Οδύσσεια. Μάλιστα, η επιγραφή χαρακτηρίζει το αγγείο «τρόπαιο για τον ικανότερο χορευτή», ενέχοντας ίσως μια πρόκληση ενός τύπου οικείου σε εμάς από τον σύγχρονο χορευτικό διαγωνισμό «So you think you can dance». Ίσως ήταν ο χορευτής που κέρδισε τον διαγωνισμό, ο οποίος προσπάθησε περήφανα, αλλά μάλλον αδέξια να διαφημίσει τη νίκη αλλά και τον αλφαβητισμό του, προσθέτοντας λίγες λέξεις στο τέλος της προϋπάρχουσας επιγραφής: «εκείνου είναι (το αγγείο)». Εν συνεχεία, χάραξε και τα στοιχεία «κμν» και εγκατέλειψε την προσπάθεια, καθώς είχε στριμώξει τα τελευταία γράμματα δίπλα στη λαβή του αγγείου και ενδεχομένως αντιλήφθηκε ότι μάλλον φθείρει παρά ενισχύει τη λογοτεχνική και αισθητική ποιότητα του αντικειμένου. Η Οινοχόη του Διπύλου θα χρησιμοποιήθηκε σε αθηναϊκά συμπόσια όχι απλώς για να σερβίρει κρασί και να υπενθυμίσει το παρελθόν και τη νίκη του ταλαντούχου χορευτή αλλά

και για να ενθαρρύνει τον χορό, την απαγγελία ποιημάτων και την απόλαυση της χαράς της ζωής στο παρόν του ύστερου 8ου αι. π.Χ. Στα συμπόσια αυτά, το ενεπίγραφο αγγείο δεν ήταν απλώς ένα χρηστικό σκεύος αλλά επενεργούσε στις αισθήσεις των συμποσιαστών χάρη στη σύνθετη βιογραφία του. Το αγγείο έκλεισε έναν κύκλο της βιογραφίας αυτής με την εναπόθεσή του σε έναν αθηναϊκό τάφο. Ήταν, άραγε, ο ταλαντούχος χορευτής ο ένοικος; Δυστυχώς, το ζήτημα αυτό θα παραμείνει ανεξιχνίαστο, καθότι δεν διαθέτουμε βασικές πληροφορίες για την ανασκαφή του συγκεκριμένου ευρήματος. Υπαίτιος γι’ αυτό είναι ο Ιωάννης Παλαιολόγος, αρχαιοπώλης και αρχαιοκάπηλος, ο οποίος κατά το 1871 διεξήγε λαθρανασκαφές στο αρχαίο νεκροταφείο της Αθήνας, το οποίο εκτεινόταν δυτικά της σημερινής πλατείας Κουμουνδούρου και ανατολικά της διπλής πύλης (αλλιώς Δίπυλο) που οδηγούσε από την Αγορά της αρχαίας Αθήνας προς την Ακαδημία και τον Ίππιο Κολωνό. Ο αρχαιοκάπηλος δεν τιμωρήθηκε ποτέ για την ανομία του, και μάλιστα εισέπραξε ένα ικανό πόσο από την Αρχαιολογική Εταιρεία προκειμένου το σημαντικότατο αυτό εύρημα να φτάσει στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Κατά μία ευτυχή συγκυρία, ούτε ο ίδιος ούτε οι υποψήφιοι αγοραστές αξιολόγησαν σωστά το εύρημα: το αγγείο ήταν θρυμματισμένο σε πολλά κομμάτια και η επιγραφή του δεν έγινε αντιληπτή. Ήταν ο οξυδερκής φιλόλογος και αρχαιολόγος Στέφανος Κουμανούδης που αντιλήφθηκε πλήρως την αξία του ευρήματος το 1880 και πέτυχε την αγορά του υπέρ του Δημοσίου. Χάρη στον Κουμανούδη διαθέτουμε την Οινοχόη του Διπύλου και ανασυνθέτουμε τη βιογραφία της και όψεις του έργου τεσσάρων σπουδαίων, αλλά ανώνυμων Αθηναίων. Χάρη σ’ εκείνον διαθέτουμε την παλαιότερη ιστορία που γράφτηκε στην πόλη. ¶ πηγές Μπουλώτης Χ., Αθήνα: Η οινοχόη του Διπύλου, «Αρχαιολογία» 6, 1983, σ. 31-35 / Powell Β. Β., The Dipylon oinochoe inscription and the spread of literacy in 8th century Athens, «Kadmos», 27, 1988, p. 65-86 / Powell Β. Β., Homer and the origins of the Greek alphabet, Cambridge, 1991, p. 158-163

ΑΘΗΝΑ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Με αφορμή κάποια grάffιτι στον Κεραμεικό, αρχαία και μη!

Κείμενο Λεωνiδας Μπουρνιaς

Φωτογραφία: Σπύρος Στάβερης

Δρ. Αρχαιολογίας, Γ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ΥΠΠΟΑ

Σήμερα το εργαλείο είναι το σπρέι, τότε ήταν η ακίδα, τα μηνύματα όμως στους τοίχους της αρχαίας Αθήνας δεν απείχαν πολύ από τα σημερινά!

➳ 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

➳

Ο αρχαιολογικός χώρος του Κεραμεικού από τα ανατολικά. Σε πρώτο επίπεδο το Πομπείον. Στα δεξιά του σώζονται τα θεμέλια του νότιου τμήματος του Διπύλου. Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

ατηφορίζω την οδό Ερμού προς τον Κεραμεικό, χαζεύοντας τον περίβολο του αρχαίου νεκροταφείου και προσπαθώντας να ξεχωρίσω κάτι ενδιαφέρον στα τόσα μηνύματα από σπρέι. «Αχ, Ελενίτσα, το σβήσανε πάλι…» γράφει κάποιος καψούρης, υπονοώντας προφανώς το προηγούμενο ερωτικό ραβασάκι του, που μάλλον έπεσε θύμα των υπεύθυνων καθαριότητας του Δήμου. Χαμογελώ και αναλογίζομαι πως από όλον αυτό τον συρφετό, μόνο το συγκεκριμένο διαθέτει τα γνωρίσματα του graffito όπως τα εννοούν οι αρχαιολόγοι: είναι αυτοσχέδιο, αυθόρμητο, άμεσο και εφήμερο… αλλά, τελικά, τόσο διαχρονικό! Τότε, βέβαια, δεν υπήρχε το σπρέι αλλά η αιχμηρή ακίδα. Λίγα μέτρα πιο κάτω από εκεί που ο ερωτύλος κατέθεσε τον έρωτά του για την Ελενίτσα, πάνω σε κάποιον τοίχο του Διπύλου, της μεγαλύτερης και σημαντικότερης πύλης του αρχαίου οχυρωματικού περιβόλου της Αθήνας, είχαν χαραχτεί τα ονόματα της Μέλιττας και του πλοιοκτήτη Ερμότιμου, μαζί με αμοιβαία μηνύματα πόθου. Μαθαίνουμε, μάλιστα, ότι κάποιος κακόβουλος χάραξε εκεί το σχετικό κείμενο προκειμένου να σπείρει διχόνοια στη

σχέση της κοπέλας με τον «νόμιμο» αγαπητικό της, τον ζηλιάρη Χαρίδημο (Λουκιανός, Εταιρικοί Διάλογοι, 4.3)! Ορισμένα από τα αρχαία σπίτια που έχουν ανασκαφεί σε τούτη την πολύβουη γειτονιά, κοντά στα τείχη και στις πύλες της αρχαίας πόλης, έχουν αναγνωριστεί ως «οίκοι», όπου αντίστοιχες «Μέλλιτες» τύλιγαν με τα γλυκά τους θέλγητρα τους κουρασμένους ναυτικούς και ταξιδιώτες που έφταναν στην Αθήνα από το λιμάνι και την περιφέρεια (Ελενίτσα, συγγνώμη, δεν υπονοώ κάτι – είμαι σίγουρος ότι ο δικός σας έρωτας είναι άδολος!). Επάνω σε κομμάτι σοβά τοίχου, στη συμβατικά ονομαζόμενη «Οικία Υ» της Ύστερης Κλασικής Εποχής, βρέθηκε χαραγμένο ένα graffito που περιγράφει ως «καλή» −δηλαδή όμορφη− την εταίρα με το μάλλον κακόηχο όνομα Βουβάλιον (Κερ. I 528). Λίγο πιο κάτω, τραβά την προσοχή μου ένα μήνυμα πολιτικής βωμολοχίας ανάμεσα σε άφθονες μουντζούρες με σπρέι… Η αφορμή παραμένει διαχρονική, σκέφτομαι, μόνο το μέσο και η έκφραση αλλάζουν! Το μεγαλύτερο και εντυπωσιακότερο corpus χαραγμάτων πολιτικού περιεχομένου, αποτελούμενο από περίπου 8.500 κομμάτια, βρέθηκε μεταξύ των ετών 1966 και 1967 στον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού με τη μορφή «οστράκων οστρακισμού», δηλαδή κομματιών από σπασμένα αγγεία, πάνω στα οποία είχαν χαραχτεί με αιχμηρό εργαλείο τα

64 lifo – 18.9.14

ονόματα γνωστών ανδρών της αρχαίας Αθήνας, υποψήφιων για δεκαετή εξορία. Τα «όστρακα», αφού χρησιμοποιήθηκαν ως ψήφοι, απορρίφθηκαν σε δεύτερη χρήση έξω από το προτείχισμα, ως μπάζωμα των μαλακών εδαφών του Ηριδανού ποταμού. Ο οστρακισμός υπήρξε καθιερωμένος θεσμός της Αθηναϊκής Δημοκρατίας (από το 487 ως το 416 π.Χ.) και αποσκοπούσε στην προστασία της πόλης και του πολιτεύματος από κάθε απόπειρα επιβουλής. Από τον Αριστοτέλη (Αθ. Πολ. 43.5) και τον Φιλόχορο (FGrHist 328, F 30) μαθαίνουμε τα σχετικά με την τέλεση της οστρακοφορίας: οι ψηφοφόροι έμπαιναν στην Αγορά κατά φυλές και υπό την εποπτεία των εννέα αρχόντων και της Βουλής ψήφιζαν εντός περισχοινίσματος, αφήνοντας τα όστρακα με τρόπο ώστε το όνομα του συμπολίτη τους που επιθυμούσαν να εξοριστεί από την πόλη επί μία δεκαετία, ως επιζήμιος για τα δημόσια πράγματα, να μην είναι ορατό: «στρέφοντες την επιγραφήν». Οπωσδήποτε, όμως, όστρακα χαραγμένα σε όλη την επιφάνεια ή και στις δύο πλευρές, με ενίοτε εμπαθείς χαρακτηρισμούς κατά ορισμένων δημόσιων προσώπων, μαρτυρούν ότι ούτε η μυστικότητα ήταν όρος απαράβατος, ούτε τα κίνητρα της ψηφοφορίας ήταν πάντα αμιγώς πολιτικά! Το χαριτωμένο ανέκδοτο που αφορά κάποιον αγράμματο Αθηναίο που ζήτησε από τον Αριστείδη Λυσιμάχου να γράψει ο ίδιος το όνομά του στο όστρακο που του πρότεινε χωρίς να τον αναγνωρίσει, ώστε να τον υποδείξει για εξορία επειδή βαρέθηκε να ακούει τους πάντες να τον αποκαλούν «δίκαιο» (Πλουτ. Αριστ. 7.7-8), είναι γνωστό. Πέρα από το συγκεκριμένο παράδειγμα «πολιτικού πολιτισμού» (που όμως στοίχισε στον Αριστείδη τον οστρακισμό του, το 482 π.Χ.!), αρκετά από τα όστρακα του Κεραμεικού φέρουν graffiti που απηχούν τις απόψεις του μέσου ανθρώπου για τους πολιτικούς ταγούς, οι οποίες τότε, όπως και σήμερα, κυμαίνονταν από απλώς αγοραίες ως απολύτως προσβλητικές ή χυδαίες! Παραθέτω ορισμένα ενδεικτικά, καθώς και την ελεύθερη απόδοσή τους: -ΚΙΜΩΝ | ΜΙΛΤΙΑΔΟ | ΕΛΠΙΝΙΚΗΝ | ΛΑΒΩΝ | ΙΤΩ –> Κίμωνα, γιε του Μιλτιάδη, πάρε την Ελπινίκη σου και άντε στα τσακίδια… -ΛΕΑΓΡΟΣ | ΓΛΑΥΚΩΝΟΣ | ΒΑΣΚΑΝΟΣ –> Λέαγρε, γιε του Γλαύκωνα, γκαντέμη. -ΜΕΓΑΚΛΕΕΣ | ΗΙΠΠΟΚΡΑΤΟ( ) | ΑΛΕΙΤΕΡΟΣ –> Μεγακλή, γιε του Ιπποκράτη, καταραμένε. -ΜΕΓΑΚΛΕΣ | ΗΙΠΠΟΚΡΑΤΟΣ | ΜΟΙΧΟΣ –> Μεγακλή, γιε του Ιπποκράτη, μπερμπάντη. -ΜΕΝΟΝ ΕΚΚ ΠΡΟ[ΔΟΤ]Ω[Ν] –> Μένων, ένας από τους προδότες. -ΘΕΜΙΣΘΟΚΛΕΣ | ΚΑΤΑΠΥΓΟΝ | ΝΕΟΚΛΕΟΣ –> Θεμιστοκλή, πόρνε, γιε του Νεοκλή. Η μελέτη και η προκαταρκτική δημοσίευση των οστράκων έχει καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πιο πολυάριθμη ομάδα ανήκει σε μια οστρακοφορία του 471 π.Χ., στην οποία υπήρξαν υποψήφιοι, μεταξύ άλλων, ο Μεγακλής, ο Θεμιστοκλής και ο Αριστείδης. Όλοι οι παραπάνω και πολλοί ακόμα γνωστοί Αθηναίοι γεύτηκαν κάποια στιγμή της πολιτικής τους σταδιοδρομίας την πικρή γεύση της εξορίας. Ο Μεγακλής, ανιψιός του Κλεισθένη και θείος του Περικλή (Ηροδ. 6,131,2), μέλος του γένους των Αλκμεωνίδων, είχε οστρακιστεί για πρώτη φορά μεταξύ των ετών 486-480 π.Χ. ως φίλος των Τυράννων (Αριστ. Αθ. Πολ. 22,5) και το 471 π.Χ. οστρακίστηκε πιθανότατα εκ νέου, συγκε-

ντρώνοντας 4.218 ψήφους (Λυσ. 14,39). Δεύτερος σε ψήφους κατετάγη στη συγκεκριμένη οστρακοφορία ο Θεμιστοκλής, ο οποίος όμως δεν γλίτωσε τελικά τον οστρακισμό τον επόμενο χρόνο, παρά το γεγονός ότι η Αθήνα του χρωστούσε ουσιαστικά την ύπαρξή της (Αριστοφ. Ιππ. 819, Θουκ. 1,135,2-3). Τέλος, ο Κίμων, γιος του Μιλτιάδη, οστρακίστηκε –πιθανότατα την άνοιξη του 461 π.Χ.– ως «φιλολάκων» (Πλούτ. Κίμων 16.1-3, 16.9, 17.3), αλλά κυρίως ως αρχηγός των αριστοκρατικών και πολιτικός αντίπαλος του Περικλή και άλλων δημοκρατών, παρότι έως το 462 π.Χ. εκλεγόταν συνέχεια στρατηγός, ενισχύοντας με τις στρατιωτικές του επιτυχίες την αθηναϊκή ηγεμονία στην ανατολική Μεσόγειο. Τα μίση και τα πάθη αποδεικνύονται διαχρονικά, το ίδιο όμως και οι φιλίες, όπως αφήνει να διαφανεί ένα ακόμη graffito από το Πομπείον, στον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού. Το κτίριο αυτό κατασκευάστηκε λίγα χρόνια μετά την πτώση των Τριάκοντα Τυράννων (403 π.Χ.) και πριν από την ανακαίνιση του τείχους της πόλης από τον Κόνωνα (394 π.Χ.) στον κενό χώρο μεταξύ του Διπύλου και της Ιεράς Πύλης και σχεδόν σε επαφή με τα κατεστραμμένα τότε –λόγω της ήττας της Αθήνας στον Πελοποννησιακό Πόλεμο– τείχη (το γκρέμισμα των οποίων είχε, μάλιστα, λάβει πανηγυρικό χαρακτήρα αφού, όπως χαρακτηριστικά μας πληροφορεί ο Ξενοφών, έγινε υπό τον ήχο αυλών. (Ξενοφ., Ελληνικά, II. 2, 16-23: «Μετά δὲ ταῦτα Λύσανδρός

τε κατέπλει εἰς τόν Πειραιᾶ καὶ οἱ φυγάδες κατῇσαν καὶ τά τείχη κατέσκαπτον ὑπ› αὐλητρίδων πολλῇ προθυμίᾳ, νομίζοντες ἐκείνην τὴν ἡμέραν τῇ Ἑλλάδι ἄρχειν τῆς ἐλευθερίας».) Το Πομπείον παρουσιάζει την αρχιτεκτονική διαμόρφωση ενός αρχαίου Γυμνασίου με μνημειώδες πρόπυλο στα ανατολικά, μεγάλη, περίστυλη αυλή στο κέντρο και μια σειρά τετράγωνων αιθουσών συμποσίου στη δυτική και βόρεια πλευρά του. Στη μακρόστενη κεντρική αυλή φυλασσόταν το πλοίο της πομπής των Μεγάλων Παναθηναίων, στον ιστό του οποίου οι Αθηναίοι κρεμούσαν τον υφασμένο από τις εργαστίνες πέπλο της Αθηνάς, για να μεταφερθεί στη συνέχεια με πομπή στην Ακρόπολη και να ντύσει το παμπάλαιο άγαλμα (ξόανο) της θεάς. Σύμφωνα με επιγραφική μαρτυρία, η διανομή του κρέατος από την εκατόμβη προς τιμήν της θεάς γινόταν στον Κεραμεικό. Οι προύχοντες της πόλης απολάμβαναν το μερίδιό τους στις αίθουσες συνεστίασης του Πομπείου, ενώ ο λαός στον υπαίθριο χώρο του Διπύλου και στην αυλή του Πομπείου. Το Πομπείον ήταν όμως παράλληλα και Γυμνάσιο. Για τη δεύτερη αυτή χρήση μάς πληροφορούν όχι μόνο το αρχιτεκτονικό του σχέδιο αλλά και οι επιγραφές εφήβων που βρέθηκαν χαραγμένες στην εσωτερική πλευρά της αυλής, δίπλα σε μια μικρή θύρα που ανοίγεται στο νότιο άκρο του τοίχου της ανατολικής στοάς. Οι νέοι, για να χαράξουν τα ονόματά τους πάνω στον καταληπτήρα (δηλαδή στο ανώτατο τμήμα) των μαρμάρινων ορθοστατών του τοίχου, προφανώς κάθονταν στο λίθινο έδρανο, τα λείψανα του οποίου σώζονται στην ανατολική στενή πλευρά της στοάς. Η επιγραφή σώζεται σε δύο τμήματα: «Πε|ιραικός, Στρατόνικος» αρι-

στερά και δεξιά «φίλοι, Στρατόνικος, Σύμμαχος, Φορμίων, Σέλευκος Εὔβιος, ῾Ηλιόδωρος, Γάιος, ᾿Επίγονος, Δημήτριος Λαμ[ίου] | Μιλήσιος [2 4256» (Κερ. 235)]. Ανάμεσα στις δύο ενότητες βρίσκεται χαραγμένο το όνομα του κωμωδιο-

αρκετa απo τα oστρακα του Κεραμεικοy φeρουν graffiti που απηχοyν τις απoψεις του μεσου ανθρωπου για τους πολιτικους ταγους, οι οποιες τοτε, οπως και σημερα, κυμαινονταν απο απλως αγοραιες ως απολυτως προσβλητικες ή χυδαιες! Όστρακο ερυθρόμορφου κρατήρα σε δεύτερη χρήση, ως όστρακο οστρακισμού κατά του Μεγακλή

(ΜΕΓΑΚΛΕΕㄣ| ΗΙΠΠΟΚΡΑΤΟㄣ). Σώζει τμήμα στρογγυλής ασπίδας με επίσημα κόρακος και ξίφος, τα οποία πιθανώς ανήκουν σε παράσταση Αμαζονομαχίας του Ηρακλέους που αποδίδεται στο ζ. του Κλεοφράδους. Μουσείο Κεραμεικού, αρ. ευρ. Κερ.: Ο 4116 (Ο 1117). Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

γράφου Μενάνδρου (342-291 π.Χ.), οπωσδήποτε όχι γιατί υπήρξε και εκείνος μέλος της φιλικής παρέας (η οποία συγκροτήθηκε αργότερα, εφόσον η επιγραφή χρονολογείται το τελευταίο τέταρτο του 2ου αι. π.Χ.) αλλά γιατί οι τοίχοι της στοάς πάνω από τους ορθοστάτες πρέπει να ήταν στολισμένοι με τοιχογραφίες ρητόρων και κωμωδιογράφων (Πλούτ., Ηθικά 839 γ) και το όνομα προσδιόριζε τη –χαμένη σήμερα– τοιχογραφία του ποιητή. Σύμφωνα με τον συγγραφέα της Ύστερης Αρχαιότητας Διογένη Λαέρτιο, ένας χάλκινος ανδριάντας του Σωκράτη, έργο του Λυσίππου, επίσης κοσμούσε το Πομπείο (6, 22), ενώ συχνά έκανε εκεί την εμφάνισή του ο φιλόσοφος Διογένης (2, 43). Καθώς πλησιάζω σιγά-σιγά προς το σταθμαρχείο του ΗΛΠΑΠ και το Γκάζι, τα απλά graffiti με σπρέι, μαρκαδόρο και στένσιλ έχουν δώσει τη θέση τους σε πραγματικούς πίνακες ζωγραφικής αρκετών τετραγωνικών μέτρων τοίχουκαμβά! Εδώ υπάρχει σχεδιασμός και εκτέλεση με άνεση χρόνου και ξεχωρίζουν η έμπνευση και το ταλέντο… Οι επώνυμοι και συχνά δημοφιλείς καλλιτέχνες –γιατί για τέτοιους πρόκειται– υπογράφουν τα έργα τους, τα οποία κοσμούν τον δημόσιο χώρο για μήνες ή χρόνια, εφόσον τυγχάνουν καθολικού σεβασμού και ουδείς τα ρυπαίνει με νέα graffiti. Έχω όμως κολλήσει στα απλά, συχνά σαχλά και ανόητα «κοτσάκια» που κάποιοι ανώνυμοι έγραψαν βιαστικά στον περίβολο του Κεραμεικού πίσω μου! Άλλωστε, άγνωστος και ανώνυμος δεν παραμένει και εκείνος που χάραξε πάνω σε ένα ταπεινό αγγείο του ποτού –μια

τριφυλλόστομη οινοχόη (δηλαδή κανάτι κρασιού)– μία από τις αρχαιότερες ελληνικές επιγραφές των ιστορικών χρόνων, γύρω στο τρίτο τέταρτο του 8ου αι. π.Χ.; Το αγγείο βρέθηκε το 1871 σε λαθρανασκαφές κοντά στο Δίπυλο του Κεραμεικού και αναγνωρίστηκε ως προϊόν του εργαστηριακού περιβάλλοντος του Ζωγράφου του Διπύλου, ενός σπουδαίου καλλιτέχνη της ώριμης Γεωμετρικής Εποχής στην οποία ανήκει. Σήμερα εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (ΕΑΜ 192) και είναι γνωστό ως η Οινοχόη του Διπύλου. Η επιγραφή, που χαράχτηκε πάνω στον ώμο του αγγείου μετά το ψήσιμό του, γράφει επί τα λαιά (δηλαδή από δεξιά προς τα αριστερά): «ὃς

απ’ όλους τους χορευτές πιο ανάλαφρα τώρα χορεύει, σ’ αυτόν ανήκω». Ο τελευταίος στίχος έχει κατά καιρούς αποδοθεί και ερμηνευτεί ποικιλοτρόπως, αλλά αυτό ελάχιστα αλλάζει το νόημα, το οποίο δεν αποπνέει ιδιαίτερη εμβρίθεια ή στοχαστικότητα… Προφανώς, πρέπει να ερμηνευτεί σε ένα πλαίσιο συμποσιακού κεφιού και ευθυμίας για το οποίο προοριζόταν το σκεύος, και αργότερα, μετά τον θάνατο του ιδιοκτήτη του, τον συνόδευσε στην ύστατη κατοικία του, όπως συνηθιζόταν, μαζί με άλλα αγαπημένα κτερίσματα. Ανεξάρτητα από τα παραπάνω και από τις όποιες τυχόν επιρροές άσκησαν ή δεν άσκησαν στη γραφή οι επαφές των Ελλήνων με τους Φοίνικες, η σημασία του συγκεκριμένου ευρήματος είναι απαραγνώριστη. Εγκαινιάζει την

εποχή του «λόγου» και αφήνει παρακαταθήκη το ελληνικό αλφάβητο, το ίδιο που είτε χαράσσοντας τα γράμματα με την ακίδα είτε γράφοντάς τα με τον μαρκαδόρο είτε ψεκάζοντάς τα με σπρέι –αδιάφορο– αποτυπώνει ανά τους αιώνες από φευγαλέα συναισθήματα ως νοήματα περισπούδαστα. Λίγο παραπέρα, μια παρέα νεαρών ψάχνει μάταια κάποιον άδειο τοίχο για να γράψει το δικό της graffitο…¶ πηγές Peek W., Kerameikos III, Inschriften, Ostraka, Fluchtafeln, Βερολίνο, 1941 / Lenardon R.J., «The chronology of Themistokles’ ostracism and exile», Historia, 8, 1959, p. 23-48 / Jeffery L.H., The Local Scripts of Archaic Greece, Οξφόρδη, 1961 / Vanderpool E., Ostracism at Athens, Cincinnati, 1970 / Hoepfner W., Kerameikos. Ergebnisse der Ausgrabungen X: Das Pompeion und seine Nachfolgerbauten, Μόναχο, 1976 / Immerwahr H.R., Attic Script. A Survey, Οξφόρδη, 1990 / Knigge U., Ο Κεραμεικός της Αθήνας. ΙστορίαΜνημεία-Ανασκαφές, Αθήνα, 1990 / Brenne S., «Portraits auf Ostraka», AM, 107, 1992, p. 161-185 / Brenne S., «Ostraka and the Process of Ostrakophoria», στο Coulson W.D.E. κ.ά., The Archaeology of Athens and Attica under the Democracy, Οξφόρδη, 1994, p. 13-24 / Κοπιδάκης Μ. Ζ. (επιμ.), Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα, 1999, σ. 367. / Brenne S., «Die Ostraka als Testimonien», στο Siewert P. (εκδ.), Ostrakismos-Testimonien I, Historia Einzelschrift 155, Στουτγάρδη, 2002, p. 36-166 / Stroszeck J., Der Kerameikos in Athen, Geschichte, Bauten und Denkmaler im archäologischen Park, Αθήνα, 2014 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Αστική κουζίνα, μαγειρική και θυσίες ζώων.

Κείμενο Flint Dibble Αρχαιολόγος, University of Cincinnati, American School of Classical Studies at Athens

66 lifo – 18.9.14

Τί έτρωγαν οι Αρχαίοι Αθηναίοι;

1. Μαρμάρινο τμήμα από το νότιο τμήμα της ζωφόρου του Παρθενώνα που απεικονίζει νέους να οδηγούν βόδια στη θυσία (438-432 π.Χ.). Βρετανικό Μουσείο © The Trustees of the British Museum

➳ 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Η 2. Οστά από σφαγμένα ζώα στην Αρχαία Αγορά. Φωτογραφία: Jonida Martini 1. Χοιρινοί γνάθοι. 2. Kομμάτια σπονδυλικής στήλης και πλευρών ζώου. 3. Κομμάτια από ισχύο βοοειδούς. 4. Ώμος σφαγμένου ελαφιού. 5. Οστό σφαγμένου γαϊδουριού. 6. Οστά ποδιών προβάτου και κατσίκας, με εμφανές το σημείο όπου κόπηκε το γόνατο. 7. Οστά σφαγμένου βοοειδούς. 8. Οστό σκύλου με σημάδι από μαχαίρι.

68 lifo – 18.9.14

πρώτη μου εκδρομή στην αθηναϊκή Αγορά ήταν μέσα στη ζέστη, κατακαλόκαιρο του 2007. Όταν μπήκα στην Αγορά, αντίκρισα ένα πλήθος. Άνθρωποι όλων των εθνών, που αψηφούσαν τον σκονισμένο αέρα: συνταξιούχοι, φίλοι και γκρουπ μαθητών. Για κάθε ηλιοκαμένο άτομο που χασμουριέται από πλήξη όταν βρίσκεται σε έναν αρχαιολογικό χώρο υπάρχει κάποιος άλλος που χάνεται στις σκέψεις του, καθώς φαντάζεται μια φιλοσοφική ή δημοκρατική συζήτηση του παρελθόντος ανάμεσα στις κολόνες των μνημείων ή βλέπει τις αρχαίες κρήνες να ξεχειλίζουν από νερό. Κι ενώ οι εμπειρίες των επισκεπτών από τα αρχαία ερείπια έχουν προσωπικό και άρα μοναδικό χαρακτήρα, όλες αυτές οι ομάδες θα συμφωνούσαν σε ένα πράγμα αργότερα εκείνη τη νύχτα: το ελληνικό φαγητό είναι καλό, ίσως θα ’πρεπε να πάρουμε κι άλλους κολοκυθοκεφτέδες, παϊδάκια ή γιαούρτι με μέλι… Όταν τα μνημεία ήταν ακόμα στη θέση τους, πρέπει να μαζευόταν πλήθος στην Αγορά. Το πλήθος αυτό θα απαρτιζόταν πρωτίστως από Αθηναίους πολίτες που γεύονταν την τσίκνα των ζώων που θυσιάζονταν για τα Παναθήναια. Τα Παναθήναια γίνονταν τον πρώτο μήνα του αθηναϊκού έτους, τον Εκατομβαιώνα, έναν μήνα που πήρε το όνομά του από τη θυσία εκατό ζώων. Οι Αθηναίοι περιέφεραν βοοειδή και άλλα ζώα μέσα από την Αγορά και ως την Ακρόπολη, όπως φαίνεται και στη ζωφόρο του Παρθενώνα, προκειμένου να καθαγιαστεί το μεγάλο φαγοπότι. Το κρέας θα μοιραζόταν αργότερα στην Αγορά ή κάπου εκεί κοντά. Τα πέτρινα ημερολόγια των θυσιών και αρχαία κείμενα αποκαλύπτουν συχνές θυσίες ζώων: ένας Αθηναίος πολίτης του 350 π.Χ. μπορεί να παρευρισκόταν σε σαράντα περίπου φαγοπότια μετά θυσιών ετησίως. Κάθε χρόνο η πόλη παρείχε 800 βοοειδή και 500 κατσίκες περίπου και οι δήμοι 200 βοοειδή και 2.500 πρόβατα και κατσίκες (Rosivach 1994). Το τελετουργικό της θυσίας έχει γίνει, ευτυχώς, ευρέως γνωστό από την αρχαία τέχνη, κείμενα και καμένα οστά (Reese 1989). Οι Αθηναίοι αφαιρούσαν τη σάρκα από τα μηριαία οστά των ζώων, τα άλειφαν με λίπος και τα έκαιγαν επάνω στον βωμό. Οι φλόγες, ενισχυμένες από το λίπος, έφταναν ως τον ουρανό και η τσίκνα του ψησίματος κατέβαινε στους κατοίκους της πόλης. Όμως, μερικές εκατοντάδες χρόνια νωρίτερα, πριν ανεγερθούν τα μνημεία της Αγοράς, τα αρχαιολογικά ευρήματα υποδεικνύουν ένα πολύ διαφορετικό σκηνικό: οικογένειες που ζούσαν σε σπίτια. Χωρίς το αποχετευτικό σύστημα, η περιοχή πρέπει να γινόταν ελώδης κατά τη διάρκεια ενός βροχερού χειμώνα. Χωρίς τις κρήνες, το νερό προερχόταν από τα πηγάδια που συχνά έφταναν σε βάθος μεγαλύτερο των είκοσι μέτρων. Χωρίς φαρδείς

δρόμους, τα αγαθά δεν μπορούσαν να μεταφέρονται τόσο εύκολα. Ωστόσο, τον 5ο και 4ο αι. π.Χ. η ανάπτυξη της αστικής υποδομής άλλαξε εντελώς την ίδια τη διάρθρωση της καθημερινότητας των κατοίκων. Η πιο πρόσφατη επίσκεψή μου στην Αθήνα διήρκεσε τρία χρόνια. Η τρέχουσα αρχαιολογική έρευνά μου έχει στόχο να γεμίσει τα άδεια ερείπια που φέρνουν στο φως οι ανασκαφές με αρχαίους ανθρώπους. Επέλεξα το φαγητό ως το θέμα της έρευνας επειδή είναι πρωταρχικής σημασίας για την υγεία μας, κατέχει κεντρικό ρόλο στην κοινωνική μας ζωή και αποτελεί καθημερινή εμπειρία. Οι περισσότεροι χώροι και τα εκθέματα που έχουν ανασκαφεί έχουν κάποια σχέση με το φαγητό. Η διαδικασία του φαγητού λαμβάνει χώρα παντού, είτε το περιβάλλον είναι θρησκευτικό, ιδιωτικό, πολιτικό, νεκρώσιμο ή διασκεδαστικό. Οι δύο πιο συνηθισμένοι τύποι αρχαιολογικών ευρημάτων είναι αποθηκευτικά σκεύη για το φαγητό (ή ποτό) και κατάλοιπα φαγητού. Πώς, λοιπόν, μπορεί η ανάπτυξη ενός αστικού περιβάλλοντος να επηρεάσει την καθημερινή ζωή των κατοίκων του; Πριν από την ανάπτυξη του κέντρου της αρχαίας Αθήνας, τα σπίτια της περιοχής ήταν μεγαλύτερα και είχαν αποθηκευτικούς χώρους με πολύ μεγάλα αποθηκευτικά αγγεία φαγητών και υγρών που αποδείκνυαν το κοινό χαρακτηριστικό της μακροχρόνιας αποθήκευσης: τρόφιμα για ένα ή δύο χρόνια. Η γενιά που ακολούθησε την ανάπτυξη της αστικής Αγοράς είχε μικρότερα σπίτια κι εργαστήρια, κι έτσι τα μεγάλα αποθηκευτικά αγγεία εξαφανίστηκαν από την περιοχή (Rotroff 2006). Η ανάπτυξη των κρηνών και της Αγοράς σήμαινε ότι οι άνθρωποι δεν είχαν ανάγκη πια να αποθηκεύουν μεγάλες ποσότητες φαγητού ή ποτού. Τα κεραμικά αγγεία που προορίζονταν για μαγειρική και σερβίρισμα αρχίζουν να ποικίλλουν σε σχήμα και χρησιμοποιούνται ποσότητες που δείχνουν ότι υπάρχουν νέες συνταγές. Η εισροή πλούτου, τεχνολογίας, τροφίμων και ανθρώπων από όλη τη Μεσόγειο δημιουργεί μια αστική κουζίνα με μεγαλύτερη ποικιλία. Μια συνηθισμένη επίσκεψη στη σύγχρονη Αγορά δεν δίνει τις σωστές διαστάσεις του μεγάλου ανοιχτού χώρου που υπήρχε στη μέση της Αγοράς της Κλασικής Περιόδου (περ. 500300 π.Χ.) – κι επεκτάθηκε τους ρωμαϊκούς χρόνους. Ο τριγωνικός ανοιχτός χώρος συχνά πρέπει να μετατρεπόταν σε λαϊκή, με πωλητές να φωνάζουν τις προσφορές τους σε φρέσκα προϊόντα: σταφύλια, σύκα, μήλα, γογγύλια, φιστίκια, ρεβίθια, μέλι και εποχικές πρασινάδες. Επίσης, έβρισκε κανείς διαθέσιμα συντηρημένα προϊόντα, όπως ελιές, λουκάνικα, παστά κρέατα και αποξηραμένα φρούτα και βότανα. Κωμικοί συγγραφείς όπως ο Αριστοφάνης και ο Μένανδρος ονομάζουν κάθε τμήμα της Αγοράς από το είδος του προϊόντος που πουλούσε. Τα κυρίως φρέσκα και ντόπια υλικά και οι συνταγές ενός σύγχρονου ελληνικού χωριού

διαφέρουν σημαντικά από την αστική ποικιλία της κουζίνας και των υλικών που είναι άμεσα διαθέσιμα στη σύγχρονη Αθήνα. Η αρχαία Αθήνα αποτελούσε επίσης ένα ποικιλόμορφο, κοσμοπολίτικο περιβάλλον. Με την ανάπτυξη του αρχαίου λιμανιού του Πειραιά και της Αγοράς στην πόλη μπορούσε κανείς να βρει αγαθά από όλη τη Μεσόγειο: ιταλικά κρασιά, χέλια από τη λίμνη Κωπαΐδα, παστά ψάρια από τη Βόρεια Αφρική και ψωμί με αλεύρι Λήμνου. Το αθηναϊκό κράτος εγγυόταν τον ανεφοδιασμό της πόλης με φαγητό μέσω της φορολογίας των σπόρων, εμπορικών κινήτρων και της δημόσιας απόδοσης τιμών σε πλούσιους πάτρωνες. Σε αυτούς που προμήθευαν αγαθά στην πόλη προσφερόταν δείπνο στο Πρυτανείο, το δημόσιο κέντρο της πόλης. Τα αρχαία απομεινάρια ζώων, το κεντρικό θέμα της έρευνάς μου, παρέχουν πιο άμεσες ενδείξεις όσον αφορά τα αστικά υλικά και την ετοιμασία του φαγητού. Αυτά τα στοιχεία αποκαλύπτουν τη διαθεσιμότητα μεγάλου αριθμού βρώσιμων ζώων: βοοειδή, γουρούνια, πρόβατα και κατσίκες φυσικά, αλλά και ελάφια, λαγοί, τόνος και σφαγιασμένα σκυλιά (MacKinnon 2014). Τα σημάδια σφαγιασμού αποκαλύπτουν ότι καταναλώνονταν όλα τα κομμάτια του ζώου: κεφάλι, κορμός, πόδια, ακόμα και ο μυελός. Με την ανάπτυξη της αρχαίας πόλης, η χρήση μεγάλου μπαλτά για το τεμάχισμα των οστών γίνεται κοινή πρακτική. Τα σημάδια του μπαλτά στα οστά δείχνουν καθαρά ότι τα περισσότερα ζώα ήταν κρεμασμένα κατά τη διάρκεια του σφαγιασμού τους. Η προετοιμασία για μεγάλης κλίμακας θυσίες πρέπει να έμοιαζε με τη Βαρβάκειο Αγορά. Ουσιαστικά, η συνέπεια στην τακτική σφαγιασμού στην αρχαία Αθήνα δείχνει ότι η ανάπτυξη επαγγελματικών στυλ σφαγιασμού συνέπεσε με την αστική χρήση του μπαλτά. Για παράδειγμα, ο πιο διαδεδομένος τρόπος αφαίρεσης της επιγονατίδας ήταν με το κρέμασμα του ποδιού ανάποδα και τον τεμαχισμό του κατά μήκος του γονάτου. Αρχαία ίχνη κοπής δείχνουν επίσης πώς το κρέας κοβόταν σε μερίδες για να ετοιμαστεί. Μεγαλύτερα τμήματα, όπως ο γοφός, ο ώμος και τα πόδια, συνήθως κόβονταν με συγκεκριμένες τομές, που σε μεγάλο ποσοστό ακολουθούσαν την ανατομία του ζώου. Περιέργως, τα μάγουλα του γουρουνιού κόβονταν σε πολύ μικρές μερίδες, και μάλιστα φέρουν πολλά σημάδια από μαχαίρι. Τα διατηρούσαν σε άλμη, μέλι ή καπνιστά; Όπως και να ’χει, οι μικρές μερίδες τους δείχνουν ότι οι αρχαίοι Αθηναίοι εκτιμούσαν τη γεύση μιας καλής συνταγής με χοιρινά μάγουλα. Τελειώνω την έρευνά μου τώρα και όταν επιστρέψω στην Αμερική τον Σεπτέμβριο ξέρω ότι δεν θα μπορώ να βρω καλά παϊδάκια. Η σύγχρονη αμερικανική μέθοδος σφαγιασμού γίνεται σε βιομηχανική κλίμακα με μεγάλα πριόνια, δημιουργώντας μακράν κατώτερα αρνίσια παϊδάκια σε σχέση με αυτά που μπορείς

να βρεις σε έναν σημερινό Αθηναίο χασάπη που χρησιμοποιεί μπαλτά. Η αλλαγή εργαλείων με τη χρήση μπαλτά για τον σφαγιασμό στην αρχαία αστική Αθήνα αντιπροσώπευε επίσης μια τεράστια αλλαγή ως προς το τι έτρωγαν οι Αθηναίοι στην πόλη τους. Κατά κάποιον τρόπον το φαγητό στην αρχαία Αθήνα πρέπει να ήταν παρόμοιο με της

Κατa κaποιον τρoπο το φαγητo στην αρχαiα Αθhνα πρeπει να hταν παρoμοιο με της σyγχρονης πoλης. σύγχρονης πόλης. Μπορεί η αθηναϊκή Αγορά να έμοιαζε με τη Βαρβάκειο, οι ήχοι της να ακούγονταν σαν της λαϊκής, η μυρωδιά της να ήταν σαν της Τσικνοπέμπτης, αλλά η γεύση της μάλλον ήταν κάπως διαφορετική από αυτή των σύγχρονων ελληνικών εδεσμάτων. Εξάλλου, δεν υπήρχε δυνατότητα ψύξης, κι έτσι τα γαλακτοκομικά θα ήταν δυσεύρετα και τα λαχανικά και τα φρούτα θα διετίθεντο μόνο εποχικά. Δεν υπήρχαν ντομάτες, πατάτες, πορτοκάλια ή ζάχαρη. Δεν μπορούσες να πιεις καφέ ή ούζο. Το κριθάρι πρέπει να ήταν πιο συνηθισμένο από το αλεύρι. Το κρέας δεν τρωγόταν τόσο συχνά όσο σήμερα, με το κοτόπουλο να είναι εξαιρετικά σπάνιο και τον σκύλο να τρώγεται περιστασιακά. Οι περισσότερες συνταγές περιλάμβαναν βράσιμο. Παρ’ όλα αυτά, τα στοιχεία για την αρχαία αθηναϊκή μαγειρική αποκαλύπτουν πως η καθημερινότητα των ανθρώπων επηρεαζόταν από την αστικοποίηση της πόλης. Το πιο σημαντικό: είμαι σίγουρος ότι η μαγειρική της αρχαίας Αθήνας ήταν νόστιμη. ¶

πηγές MacKinnon, Animals, Economics, and Culture in the Athenian Agora: Comparative Zoorchaeological Investigations, Hesperia, 83.2, 2014, p. 189-255 / Reese D.S., Faunal Remains from the Altar of Aphrodite Ourania, Athens, Hesperia, 58.1, 1989, p. 63-70. / Rosivach V.J., The System of Public Sacrifices in Fourth-Century Athens, Atlanta, GA: Scholars Press, 1994 / Rotroff S.I., Hellenistic Pottery: The Plain Wares. The Athenian Agora XXXΙΙΙ. Princeton, N.J.: American School of Classical Studies at Athens, 2006

3 3. Σφάγια στην κρεαταγορά της Αθήνας σήμερα. Φωτογραφία: Jonida Martini 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

1. Ερυθρόμορφη κύλικα ζωγραφισμένη από τον Δούρι (480470 π.Χ). Museo Gregoriano Etrusco Vaticano, Πόλη του Βατικανού.

Όταν τα αγγεία μιλούν

Κείμενο Elizabeth Langridge-Noti

Professor of Archaeology, Deree, The American College of Greece

Tι μας λέει η αθηναϊκή κεραμική για την αθηναϊκή πόλιν και τους αρχαίους Αθηναίους κατά την Aρχαϊκή και Kλασική Eποχή.

70 lifo – 18.9.14

ίναι συχνή η αντίληψη ότι τα αγγεία μάς λένε ιστορίες. Είναι τα αντικείμενα που μας προσφέρουν απεικονίσεις των αρχαίων ελληνικών μύθων – και όταν ζητάμε σήμερα κάτι που να «μοιάζει ελληνικό», στρεφόμαστε στα αγγεία για να βρούμε κάποια έμπνευση (όπως συμβαίνει, λόγου χάριν, με τον Ηρακλή της Ντίσνεϊ). Ωστόσο, η κεραμική δεν είναι μόνο μια πηγή πληροφοριών για την αρχαία μυθολογία. Μέσα από τα αγγεία μαθαίνουμε πολλά πράγματα για τις πόλεις στις οποίες είχαν κατασκευαστεί ή/και χρησιμοποιηθεί. Με αυτή την παράμετρο θα ασχοληθούμε εδώ: τι μας λέει η αθηναϊκή κεραμική για την αθηναϊκή πόλιν και τους αρχαίους Αθηναίους κατά την Αρχαϊκή και Κλασική Εποχή (7ος-4ος αι. π.Χ.). Θεωρείται συνήθως δεδομένο ότι όποιος κατασκεύαζε (ή χρησιμοποιούσε) πήλινα αγγεία στην περιοχή της Αθήνας ήταν Αθηναίος. Στην πραγματικότητα, όμως, η Αθήνα ήταν ένα μεγάλο χωνευτήρι ανθρώπων που έφταναν εκεί από πολλές περιοχές του ελληνικού κόσμου. Mάλιστα, όπως αναφέρει ο Πλούταρχος (Βίοι: Σόλων, Κεφάλαιο 24), ήδη από τα τέλη του 6ου αι. π.Χ. ο Σόλων ενθάρρυνε τη μετανάστευση ξένων στην Αθήνα για να βοηθήσει στην ανάπτυξη του εμπορίου. Επιπλέον, στην Αθήνα ζούσαν σκλάβοι που κατάγονταν από διάφορες περιοχές της Μεσογείου και συνήθως αναλάμβαναν χειρωνακτικές εργασίες, ανάμεσα στις οποίες περιλαμβανόταν και η κατασκευή κεραμικών. Τα ίδια τα αγγεία μπορούν να μας δώσουν άμεσες πληροφορίες για τους ξένους που ζούσαν στην Αθήνα. Στο σώμα ενός μεγάλου μελανόμορφου αμφορέα που βρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας εικονίζονται η Μέδουσα και οι αδελφές της οι Γοργόνες, που τρέχουν πάνω από τη θάλασσα, η οποία υποδηλώνεται από τα δελφίνια, ενώ στον λαιμό του αγγείου εικονίζονται ο Ηρακλής κι ένας Κένταυρος (εικ. 3). Τόσο οι Γοργόνες όσο και ο Κένταυρος αναγνωρίζονται εύκολα από τα τρομακτικά τους κεφάλια και το αλογίσιο σώμα αντίστοιχα. Ωστόσο, ο αγγειογράφος θέλησε να εξειδικεύσει την απεικόνιση της πάλης με τον Κένταυρο, διότι στην αρχαιότητα υπήρχαν πολλοί μύθοι που αφορούσαν τις διαμάχες ηρώων με τους Κενταύρους, ενώ δεν υπήρχε παρά μόνο μία Μέδουσα. Γι’ αυτό ο αγγειογράφος (είτε με δική του πρωτοβουλία είτε επειδή κάποιος του το ζήτησε) δεν έγραψε πώς ονομάζονται οι Γοργόνες αλλά τα ονόματα των δύο αντιπάλων που εικονίζονται στον λαιμό: το όνομα του Ηρακλή και το όνομα του Κενταύρου (ΝΕΤΟΣ, δηλαδή Νέσσος) αναφέρονται δίπλα στα κεφάλια τους. Η επιγραφή με το όνομα του Κενταύρου έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το θέμα που εξετάζουμε εδώ. Το ελληνικό αλφάβητο παρουσίαζε μικρές διαφορές σε κάθε αρχαία ελληνική πόλη, και μάλιστα υπήρχαν γράμματα που πλέον δεν χρησιμοποιούνται – χάθηκαν όταν ολόκληρος ο ελληνικός κόσμος υιοθέτησε ένα κοινό αλφάβητο στα ελληνιστικά χρόνια. Αλλά την Αρχαϊκή Περίοδο, και συγκεκριμένα στο τέλος του 7ου αι. π.Χ., οπότε χρονολογείται το αγγείο μας, τα διάφορα τοπικά αλφάβητα συνυπήρχαν, και αυτό φαίνεται στον αμφορέα μας. Συγκεκριμένα, αν παρατηρήσει κανείς προσεκτικά το όνομα ΝΕΤΟΣ, θα δει ότι κάτω από το γράμμα Τ υπάρχει μια μου-

ντζούρα, σαν να σβήστηκε κάτι που υπήρχε αρχικά από κάτω. Οι αρχαιολόγοι εξέτασαν το σημείο αυτό λεπτομερειακά και διαπίστωσαν ότι αρχικά το γράμμα ταυ δεν είχε γραφτεί στο αττικό αλφάβητο (δηλαδή ως Τ) αλλά σε κάποιο άλλο (πιθανόν ταυ με μικρές προεξοχές στην οριζόντια κεραία). Φαίνεται, λοιπόν, ότι ο αγγειογράφος είχε μάθει το αλφάβητο από έναν μη Αθηναίο και ότι κάποιος τον διόρθωσε όταν ζωγράφιζε το αγγείο, έτσι ώστε το όνομα του Κενταύρου να είναι γραμμένο σωστά. Βεβαίως, δεν γνωρίζουμε ποιος έκανε τη διόρθωση – ίσως ήταν ένας πελάτης που πήγε στο κεραμικό εργαστήριο ενός ξένου μετανάστη στην Αθήνα, είδε το αγγείο και τον διόρθωσε. Ίσως, πάλι, τη διόρθωση την έκανε ο ιδιοκτήτης του κεραμικού εργαστηρίου, στο οποίο ο αγγειογράφος μας θα δούλευε ως μαθητευόμενος ή ως σκλάβος. Ίσως, τέλος, τη διόρθωση να την έκανε κάποιος άλλος αγγειογράφος, που θα δούλευε δίπλα στον δικό μας, στο ίδιο κεραμικό εργαστήριο. Σε κάθε περίπτωση, αυτό που μαθαίνουμε είναι ότι στα αθηναϊκά κεραμικά εργαστήρια δεν εργάζονταν αποκλειστικά και μόνο Αθηναίοι. Ας σημειώσουμε ότι τα ονόματα που εμφανίζονται στο συγκεκριμένο αγγείο συγκαταλέγονται ανάμεσα στις πρωιμότερες επιγραφές που έχουν γραφτεί σε αγγεία με εικονιστικές παραστάσεις. Η επόμενη γενιά αγγειογράφων και το αγγείο που θα παρουσιάσουμε στη συνέχεια μας δίνουν μια ιδέα για το πώς, ίσως και για το γιατί, εξελίσσονται οι επιγραφές στα αττικά αγγεία. Πρόκειται για έναν αποσπασματικά σωζόμενο δίνο (μεγάλο αγγείο για την ανάμειξη οίνου και νερού) (εικ. 4) που κατασκευάστηκε μια-δυο γενιές αργότερα από τον αμφορέα

του Νέσσου. Οι επιγραφές που υπάρχουν εδώ διαφέρουν από εκείνες του παλαιότερου αμφορέα. Τώρα, πλέον, δεν ονοματίζονται μόνο οι μορφές των ανθρώπων (και των ζώων) αλλά ο αγγειογράφος υπογράφει με το όνομά του, ανάμεσα στα άλογα και στους θεατές: «Σοφίλος μέγραφσεν» («Ο Σοφίλος με ζωγράφισε»). Ωστόσο, αν παρατηρήσουμε προσεκτικά την επιγραφή, θα δούμε ότι έκανε ένα λάθος, δηλαδή ξέχασε το γράμμα έψιλον, το οποίο πρόσθεσε μετά, πριν το αγγείο μπει στον κλίβανο για να ψηθεί. Άραγε, ήταν απλώς απρόσεκτος; Ή μήπως δεν ήταν αρκετά εγγράμματος ώστε να γράψει κατευθείαν μια σωστή πρόταση; Για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, θα πρέπει να δούμε συνολικότερα την απόπειρά του να επικοινωνήσει με τον γραπτό λόγο: κάτω από την υπογραφή του υπάρχει μια ακόμη επιγραφή: «ΠΑΤΡΟQLΥΣ ΑΤLΑ» («ΠΑΤΡΟΚΛΟΥ ΑΘΛΑ»). Αυτή είναι μία από τις σπάνιες περιπτώσεις, αν όχι η μοναδική, που ένας αγγειογράφος αναγράφει τον γενικό τίτλο της παράστασης που ζωγραφίζει, αντί να γράψει απλώς τα ονόματα των μεμονωμένων μορφών που απεικονίζονται. Φαίνεται, λοιπόν, ότι ο αγγειογράφος Σοφίλος διερευνούσε τους τρόπους με τους οποίους μπορούσε να επικοινωνήσει με τους θεατές του αγγείου του και αποφάσισε ότι ένας εύκολος τρόπος ήταν να γράψει ακριβώς ποια ήταν η μυθολογική σκηνή που έβλεπε ο θεατής: οι επιτάφιοι αγώνες προς τιμήν του Πάτροκλου. Το αγγείο εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας, αλλά βρέθηκε στη Θεσσαλία, επομένως ανήκει στα παλαιότερα αγγεία που άρχισαν να εξάγονται από την Αττική σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Αναρωτιόμαστε, λοιπόν, μήπως οι Αθηναίοι αγγειοπλάστες και αγγειογράφοι πειραματίζονταν με τέτοιου είδους επιγραφές προκειμένου να βοηθήσουν τους μη Αθηναίους πελάτες τους να καταλάβουν τι ακριβώς εικονιζόταν στο αγγείο που αγόραζαν. Οι μαζικές εξαγωγές αθηναϊκών αγγείων, οι οποίες άρχισαν το β’ τέταρτο του 6ου αι. π.Χ. (περ. 575 π.Χ. και εξής), μπορεί να σχετίζονται με την ευρύτερη πολιτική του Σόλωνα, που έδινε ιδιαίτερη έμφαση στο εμπόριο ως πηγή οικονομικής ανάπτυξης για την Αθήνα. Μάλιστα, είναι ενδεικτικό ότι οι ξένοι έμποροι είχαν δικαιώματα στα αθηναϊκά δικαστήρια, όπως γνωρίζουμε από τους δικανικούς λόγους του Δημοσθένη και άλλων κατά τον 4ο αι. π.Χ. Στις σχετικές δίκες οι Αθηναίοι και οι ξένοι επιχειρηματολογούσαν αναφορικά με τις ευθύνες που έπρεπε να αποδίδονται όταν ορισμένα πλοία ναυαγούσαν ή όταν ορισμένα φορτία δεν έφταναν ποτέ στα λιμάνια του προορισμού τους για να πουληθούν. Το γεγονός ότι και οι ξένοι που ζούσαν στην Αθήνα είχαν αυτό το δικαίωμα συντέλεσε ώστε το λιμάνι του Πειραιά να γίνει ένας σημαντικός διαμετακομιστικός εμπορικός σταθμός, κάτι που αποδεικνύεται από τον μεγάλο αριθμό εμπορικών αμφορέων (εικ. 2) που έφτασαν εκεί από διάφορες περιοχές του ελληνικού κόσμου ήδη από τις αρχές της Αρχαϊκής Εποχής και βρέθηκαν σε διάφορες ανασκαφές, όπως π.χ. στην Αγορά της Αθήνας. Υπάρχει, όμως, ένα σημαντικό ερώτημα: εάν η αθηναϊκή κεραμική εξαγόταν παντού και εάν οι αγγειοπλάστες και οι αγγειογράφοι δεν ήταν όλοι Αθηναίοι, τότε σε ποιον απευθύνονταν οι παραστάσεις που ήταν ζωγραφισμένες στα αγγεία; Ποιος τις έβλεπε, ποιος τις κατανοούσε και με ποιον τρόπο; Το ερώτημα αυτό

2. Εμπορικοί αμφορείς από την Αρχαία Αγορά των Αθηνών, που βρέθηκαν κατά την ανασκαφή της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα. © Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Αρχείο Ανασκαφών Αγοράς

3. Μεγάλος αττικός μελανόμορφος αμφορέας του Ζωγράφου του Νέσσου. Βρέθηκε στον Κεραμεικό της Αθήνας (620610 π.Χ.). Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. ευρ. 1002. Φωτογραφία: Γιάννης Πατρικιάνoς © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

➳ 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

παρoλο που εμεiς βλeπουμε τη μυθολογικh πλευρa των σκηνων, οι aνθρωποι στην αρχαιoτητα καταλaβαιναν διαφορετικa πρaγματα.

72 lifo – 18.9.14

μπορεί να απαντηθεί, τουλάχιστον εν μέρει, μόνο στις περιπτώσεις εκείνες που γνωρίζουμε τις συγκεκριμένες συνθήκες εύρεσης των αγγείων, όταν δηλαδή πρόκειται για αγγεία που έχουν βρεθεί σε αρχαιολογικές ανασκαφές. Ο αμφορέας του Ζωγράφου του Νέσσου, που παρουσιάσαμε στην αρχή, είχε τοποθετηθεί ως επιτύμβιο επάνω σε έναν τάφο. Μάλιστα, η πίσω όψη του είναι αδιακόσμητη, γεγονός που σημαίνει ότι ο θεατής μπορούσε να δει μόνο τη μία όψη του – ίσως ο τάφος βρισκόταν σε έναν δρόμο του νεκροταφείου και ο επισκέπτης, καθώς πλησίαζε τον τάφο, έβλεπε αρχικά τις Γοργόνες, οι οποίες κινούνται προς τα δεξιά, και καθώς προχωρούσε θα περίμενε να δει και τον πρωταγωνιστή της σκηνής, τον Περσέα, ο οποίος θα έπρεπε να βρίσκεται στο δεξί άκρο της παράστασης, αλλά δεν εικονίζεται καθόλου! Ακόμη κι αν ο θεατής δεν γνώριζε τον μύθο με τις Γοργόνες, σίγουρα θα καταλάβαινε ότι επρόκειτο για κάποιου είδους τερατώδεις γυναικείες μορφές, με τα τρομερά τους δόντια και τα γένια. Αλλά αν ήξερε τον μύθο, τότε η περιέργειά του να περπατήσει και να «βρει» τον (απόντα) Περσέα διευκολυνόταν –αλλά και επετεινόταν ακόμη περισσότερο– από το αίμα της αποκεφαλισμένης Μέδουσας που τρέχει προς τα δεξιά, όπως και οι αδερφές της που τρέχουν αλλά και τα δελφίνια που κολυμπούν επίσης προς τα δεξιά. Ένα άλλο είδος αγγείων που βρίσκουμε στους αθηναϊκούς τάφους είναι τα μικρά αρωματοδοχεία, που ονομάζονται λήκυθοι (εικ. 5). Στη λήκυθο που παρουσιάζουμε, εικονίζεται μια Σφίγγα πάνω σε ένα βάθρο, περικυκλωμένη από άνδρες. Συνήθως η σκηνή ερμηνεύεται ως απεικόνιση Θηβαίων γύρω από τη Σφίγγα της Θήβας. Ωστόσο, το αγγείο βρέθηκε στην Αθήνα, μάλλον σε τάφο (τώρα φυλάσσεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας), και είναι πιθανόν τη συγκεκριμένη απεικόνιση να την αντιλαμβάνονταν με διαφορετικό τρόπο οι Αθηναίοι: ίσως να μην τους θύμιζε τον θηβαϊκό μύθο με το αίνιγμα της Σφίγγας αλλά να ερμήνευ- 5 αν την παράσταση ως μία απεικόνιση συμπολιτών τους που επισκέπτονται ένα νεκροταφείο, επιδεικνύοντας έτσι τον σεβασμό προς τους προγόνους τους, ως σωστοί Αθηναίοι πολίτες, όπως γράφει ο Αριστοτέλης (Αθηναίων Πολιτεία 55.3). Φαίνεται, λοιπόν, ότι παρόλο που εμείς σήμερα βλέπουμε κατεξοχήν τη μυθολογική πλευρά των σκηνών που εικονίζονται στα αγγεία, είναι πιθανόν ότι οι διαφορετικοί άνθρωποι που τα έβλεπαν στην αρχαιότητα καταλάβαιναν διαφορετικά πράγματα. Στην περίπτωση της προηγούμενης ληκύθου δεν υπάρχουν επιγραφές, όπως στα αγγεία που είδαμε παραπάνω, που υποδείκνυαν-βοηθούσαν τον θεατή στην ερμηνεία και κατανόηση των απεικονιζόμενων παραστάσεων. Επομένως, οι θεατές είχαν τη δυνατότητα να σκεφτούν τις ιστορίες που γνώριζαν αλλά και τις προσωπικές τους εμπειρίες, προκειμένου να κατανοήσουν τη σκηνή που έβλεπαν επάνω στο αγγείο. Έτσι, για έναν μη Αθηναίο θεατή η απεικόνιση της Σφίγγας μπορεί να παρέπεμπε απευθείας στον θηβαϊκό μύθο, αλλά σε έναν Αθηναίο μπορεί να θύμιζε ένα ταφικό μνημείο και τις ευθύνες του ως καλού πολίτη. Οι σφίγγες τοποθετούνταν ως επιτύμβια μνημεία σε αρχαϊκούς τάφους και σίγουρα θα υπήρχαν πολλές από αυτές στημένες στα διάφορα νεκροταφεία που εκτείνονταν εκατέρωθεν των

δρόμων που έβγαιναν από την πόλη και από τους γειτονικούς δήμους, τα οποία επισκέπτονταν συχνά οι πολίτες για να φροντίσουν για τους νεκρούς τους. Άλλες παραστάσεις αγγείων δημιουργούν διαφορετικά ερωτήματα σχετικά με το πόσα πράγματα γνωρίζουμε για τις ιστορίες που κυκλοφορούσαν στην Αθήνα και τι ποσοστό από την πλούσια μυθολογική παράδοση σώζεται τελικά μέχρι σήμερα. Μία κύλικα στο Βατικανό είναι ένα καλό παράδειγμα (εικ. 1). Βρέθηκε στην Ετρουρία, παρόλο που κατασκευάστηκε στην Αθήνα, όπως ο δίνος του Σοφίλου. Η σκηνή που εικονίζεται στο εσωτερικό της μοιάζει αρχικά προβληματική: δεν γνωρίζουμε κανέναν αρχαίο μύθο που να μιλάει για έναν δράκο που έφαγε και μετά εξέμεσε έναν άνθρωπο. Αν δούμε, όμως, την παράσταση προσεκτικά, θα κατανοήσουμε την ευελιξία που είχαν οι Αθηναίοι και οι άλλοι πληθυσμοί της Μεσογείου στο ζήτημα της απεικόνισης και κατανόησης των κοινών τους μυθολογικών παραδόσεων. Μια επιγραφή βρίσκεται δίπλα στο κεφάλι του άνδρα που βγαίνει από το στόμα του δράκου: «Ιάσων». Στο δέντρο που βρίσκεται πίσω κρέμεται ένα δέρμα κριαριού. Πρόκειται, λοιπόν, για την απεικόνιση του Ιάσονα και του Χρυσόμαλλου Δέρατος, αλλά εδώ ο δράκος έχει καταπιεί τον Ιάσονα και η θεά Αθηνά βοηθάει στη σωτηρία του. Αυτή η σκηνή μπορεί να μπερδεύει εμάς, τους σύγχρονους θεατές, αλλά ο αρχαίος θεατής, βλέποντας την επιγραφή και τα άλλα εικονογραφικά στοιχεία, καταλάβαινε αυτή την ασυνήθιστη εκδοχή του μύθου. Ίσως, μάλιστα, να μην είναι τυχαία η θέση της παράστασης στο κέντρο ενός ποτηριού για κρασί: μπορεί ο ζωγράφος να επιδίωκε την αρχική απορία του αρχαίου θεατή και να έδινε έτσι τροφή για συζήτηση ανάμεσα στους συμποσιαστές (να αναρωτιούνταν λ.χ. ποιος μύθος είναι αυτός και από πού πήρε ο ζωγράφος την ιδέα). Στη σημερινή εποχή τα αρχαία αγγεία θεωρούνται καλλιτεχνικοί θησαυροί και εκτίθενται με προσοχή στα μουσεία όλου του κόσμου. Είναι, όμως, σημαντικό να θυμόμαστε ότι στον αρχαίο κόσμο ήταν αντικείμενα καθημερινής χρήσης: είτε τοποθετούνταν σε έναν τάφο είτε χρησιμοποιούνταν σε συμπόσια είτε αφιερώνονταν σε ένα ιερό. Κι όταν έσπαζαν, τα κομμάτια τους (τα λεγόμενα «όστρακα») χρησίμευαν στους αρχαίους σαν τα σημερινά πρόχειρα σημειωματάρια. Τα υλικά γραφής ήταν ακριβά και σπάνια, γι’ αυτό οι αρχαίοι χάραζαν επάνω στα όστρακα διάφορες σημειώσεις, λίστες για ψώνια κ.λπ. Μάλιστα, τα χρησιμοποιούσαν ακόμη και για ψηφοφορίες: τον 5ο αι. π.Χ. οι Αθηναίοι χάραζαν επάνω σε όστρακα το όνομα εκείνου του πολιτικού που θεωρούσαν ότι έκανε το μεγαλύτερο κακό στη δημοκρατία της πόλης τους, ο οποίος τελικά εξοριζόταν – αυτή η πρακτική είναι γνωστή ως «εξοστρακισμός» (εικ. 6). Χιλιάδες τέτοια όστρακα, που βρέθηκαν μέσα και γύρω από το κέντρο της αρχαίας Αθήνας, πεταμένα μετά τις ψηφοφορίες, μας δίνουν τα ονόματα όλων των ανθρώπων που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην πολιτική σκηνή της Αθήνας του 5ου αι. π.Χ. και μας πληροφορούν για το αν ήταν δημοφιλείς ή όχι. Τα όστρακα αυτά είναι μια άμεση μαρτυρία για τη ζωή στην αρχαία Αθήνα κι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα των πληροφοριών που μπορούν να μας δώσουν τα αγγεία – πληροφορίες που δεν περιορίζονται στις ζωγραφικές παραστάσεις που εικονίζονται επάνω τους. ¶

4. Θραύσμα αττικού μελανόμορφου δίνου, ζωγραφισμένου από τον Σοφίλο. Από το Παλαιόκαστρο Φαρσάλων (580570 π.Χ.). Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. ευρ. 15499. Φωτογραφία: Γιάννης Πατρικιάνος © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

5. Μελανόμορφη λήκυθος με Σφίγγα, του Ζωγράφου του Εμπορίου (550500 π.Χ.). Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. ευρ. 608 © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

6. Όστρακα από την Αρχαία Αγορά με τις φράσεις «Καλλίξενος ο προδότης» και «Έξω ο Θεμιστοκλής!» Φωτογραφία: Craig Mauzy © Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Αρχείο Ανασκαφών Αγοράς

ΑΘΗΝΑ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Κάτω από την πόλη, μια άλλη ζωή Σε ένα φρεάτιο της Ηρώδου Αττικού ανακαλύφθηκε το 2004 αυτό το χάλκινο κεφάλι πιθανόν ενός χαμένου θεού. Ο Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης μιλά για τον θησαυρό που υπάρχει θαμμένος κάτω από τους δρόμους αυτής της πόλης.

➳ 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

πως να ξεχωρισω ενα αγαλμα απο ενα κουταλι, ενα εργαλειο απο ενα οπλο, το αισθητικο κομματι μιας αναγλυφης στηλης απο ενα οστρακο που γραφει το ονομα του Θεμιστοκλη; Αδυνατον. 74 lifo – 18.9.14

Αθηναίοι εισίν οι την Αθήνα αγαπώντες ➳

Κεφαλή χάλκινου αγάλματος (περ. 480 π.Χ.), αρ. ευρ. Μ4608. Στην μπροστινή σελίδα η κεφαλή όπως βρέθηκε εντοιχισμένη σε φρέαρ της Ηρώδου Αττικού.

Ο Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης, καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης (Ν.Π. Γουλανδρή), μίλησε στη LifO για τη σημασία τού να ζεις σε μια πόλη όπως η Αθήνα, όπου και «κάτω από τα πεζοδρόμια αν ανοίξεις μια τρύπα, ακούς το σύρσιμο των βημάτων, τους ήχους από τις συνομιλίες των ανθρώπων που πέρασαν».

ε αφορμή το γεγονός ότι έχετε οριστεί στο Διοικητικό Συμβούλιο του Μουσείου Ακρόπολης, πείτε μας πώς βλέπει ένας επιτυχημένος διευθυντής ενός κεντρικού μουσείου της Αθήνας τη δυναμική της πόλης. Είναι βαριά η κληρονομιά την οποία διαχειριζόμαστε εμείς οι Αθηναίοι, και ιδιαίτερα εσείς, οι άνθρωποι που αποφασίζετε για θέματα όπως οι εκθέσεις και η διδασκαλία της τέχνης; Αλήθεια, ποιος είναι Αθηναίος; Η Αθήνα είναι η Αθήνα, αλλά οι άνθρωποί της δεν είναι απαραίτητα Αθηναίοι και θα σας θυμίσω το ισοκρατικό ότι « Έλληνες εισίν οι της ημετέρας παιδείας μετέχοντες» και επομένως «Αθηναίοι εισίν οι την Αθήνα αγαπώντες». Μόνο έτσι μπορείς να ζήσεις σε αυτή την πόλη. Aγαπώντας τη, φροντίζοντάς τη. Το παλίμψηστο του χώρου και του χρόνου της Αθήνας είναι ένα μαγνητικό πεδίο που τραβάει τους ανθρώπους τους οποίους αναζητά. Εάν κάποιοι δεν το έχουν βιώσει αυτό, γιατί μπορεί να μην το έχουν σκεφτεί καν, είναι χαμένοι από χέρι. Αυτοί θα μείνουν στη γραμματοσειρά της αφίσας μιας έκθεσης και όχι στο περιεχόμενό της. Να το πω αλλιώς: θα κοιτάξουν το τραπεζομάντηλο, δεν θα δουν το τραπέζι, την ουσία μιας έκθεσης, την τεκμηρίωσή της, να διδαχθούν, να μάθουν. Η βαρύτερη κληρονομιά της Αθήνας είναι ότι υπήρξε και πρέπει να ξαναγίνει «Ελλάδος παίδευσις» κι αυτό προσπαθούμε να κάνουμε για τον πολύ κόσμο, όχι μόνον για τους ειδικούς, με τις εκθέσεις μας και τη διδασκαλία. — Ας μιλήσουμε για την έκθεση «Η πόλη κάτω από την πόλη - Ευρήματα από τις ανασκαφές του Μητροπολιτικού Σιδηροδρόμου των Αθηνών» που είχατε οργανώσει στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης το 2000. Ήταν μια πολύ σημαντική περίοδος στην Αθήνα, πολύ μεγάλων αλλαγών. Ας μιλήσουμε για κάποια από τα εκθέματα αυτής της έκθεσης. Αν έπρεπε να μας μιλήσετε για ορισμένα από τα αντικείμενα που επιλέξατε και τον τρόπο με τον οποίο τα παρουσιάσατε, τι θα είχατε να μας πείτε; Όταν συλλαμβάνω, σκέφτομαι και δημιουργώ μια έκθεση, πώς να ξεχωρίσω ένα άγαλμα από ένα κουτάλι, ένα εργαλείο από ένα όπλο, το αισθητικό κομμάτι μιας ανάγλυφης στήλης από ένα όστρακο που γράφει το όνομα του Θεμιστοκλή; Αδύνατον. Είναι όλα τόσο σημαντικά γι’ αυτό το κομμάτι της ζωής που έχει φύγει, που η εικόνα του έχει φθαρεί, που έχει χαθεί, ώστε χρειάζονται όλα για να ανασυνθέσουμε έστω ένα τμήμα μιας χαμένης πραγματικότητας. Αν, όμως, με πιέσεις, αναγκαστικά θα το κάνω. Άλλωστε, το μέγεθος, η ομορφιά και η σπουδαιότητα πάντοτε μετρούν. Επομένως, θα μπορούσα να πω το χάλκινο κεφάλι, αυστηρού ρυθμού, από το

φρέαρ της Ηρώδου Αττικού που βρέθηκε εντοιχισμένο. Ένα εύρημα μοναδικό, όποιον και αν παριστά. Κάποιον θεό, βέβαια, ή οτιδήποτε άλλο το οποίο το εντοίχισαν ως αποτροπαϊκό του κακού. Το κεφάλι αυτό, δηλαδή, έχει πάρει μια τελείως διαφορετική διάσταση σε σχέση με την περίοδο της δημιουργίας του, το 490-480 π.Χ. Αυτό, όμως, είναι για μένα η Αθήνα, οι ανεπαίσθητες αλλαγές που συντελούνται αδιόρατες, και γι’ αυτό ονομάσαμε την έκθεση « Η πόλη κάτω από την πόλη». Ακόμα και κάτω από τα πεζοδρόμια να ανοίξεις μια τρύπα σε ένα βάθος 20, ας πούμε, εκατοστών μόνο, έχεις –πώς να το πω;– το σύρσιμο των βημάτων, τους ήχους από τις συνομιλίες των ανθρώπων που πέρασαν. Εάν υπήρχε δυνατότητα, θα ήθελα να παίρνω από τη γη όχι μόνο τη χρονολόγηση ή την αισθητική των πραγμάτων, των μνημείων, αλλά και τις ομιλίες των ανθρώπων, τη μουσική τους, το συναίσθημά τους, τις μυρωδιές τους, παρόλο που πιστεύω ότι δεν έχουν αλλάξει πολύ, τουλάχιστον έως πριν από ορισμένες δεκαετίες. Τα μενεξεδιά τους δειλινά της Αθήνας, δηλαδή, αυτό το «ω ται λιπαραί και ιοστέφανοι» του Πινδάρου. — Παρόλο που σας χάρισε η τύχη και η έρευνα σπουδαία ευρήματα και προσωπικότητες, τα οποία μελετήσατε και εκθέσατε, ήταν πάντα συνειδητή η επιλογή σας να αναδείξετε τον απλό άνθρωπο: πώς ζει, πώς αγαπά, πώς πεθαίνει, πώς αρρωσταίνει, πώς γίνεται καλά. Δεν ξέρω αν θυμάστε –δεν ξέρω και αν υπάρχει ακόμη–, πάντως κάποτε υπήρχε ένα ειδικό ταμείο για να μαζεύει χρήματα το τότε ΥΠΕΧΩΔΕ από τις πιλοτές, τα μπαλκόνια. Αυτό γίνεται και σήμερα. Είτε πριν από την κρίση, είτε μετά, είτε εν μέσω κρίσης, έτσι μαζεύει χρήματα η Πολιτεία. Από οπουδήποτε. Εσείς νομίζετε ότι είναι καινούργιο αυτό; Λέει ο Αριστοτέλης ότι ο Ιππίας συγκέντρωσε χρήματα φορολογώντας τα πεζοδρόμια, τα μπαλκόνια, τα υπερώα που εξείχαν από τους τοίχους, ακόμα και από τις πόρτες που άνοιγαν προς τα έξω (για να κερδίσουν οι άνθρωποι τον χώρο προς τα μέσα, άνοιγε η πόρτα του σπιτιού τους προς τα έξω). Εάν, λοιπόν, περνούσε από το πεζοδρόμιο κάποιος, του ερχόταν το φύλλο της πόρτας στο πρόσωπο. Τι κάνανε; Αντί να χτυπάνε απέξω προς τα μέσα, χτυπούσαν από μέσα προς τα έξω για να ειδοποιήσουν τους περαστικούς ότι σκοπεύουν να ανοίξουν την πόρτα και να μην τους έρθει ξαφνικά το θυρόφυλλο στη μούρη. Λοιπόν, πείτε μου, σας παρακαλώ, τι είναι διαφορετικό από σήμερα; Η καταπάτηση των πεζοδρομίων, οι φόροι, τα μπουγαδόνερα στον δρόμο; Εγώ θα σας πω και για άλλα μπουγαδόνερα. Μιλάει ο Σωκράτης με τον Αλκιβιάδη και ο Αλκιβιάδης του λέει «Μα, πώς είναι δυνατόν να αφήνεις τη γυναίκα σου, την Ξανθίππη, να

σου φωνάζει;» (η Ξανθίππη, η γυναίκα του Σωκράτη, ήταν το φόβητρό του). «Αυτό δεν σε ενοχλεί, δάσκαλε;». Και ο Σωκράτης του απαντά –είχε πάρα πολύ ωραίες χήνες ο Αλκιβιάδης–, «Κι εσένα οι χήνες σου κράζουν και σε ενοχλούν, αλλά δεν βλέπω να κάνεις τίποτα, γιατί σου γεννούν και αυγά και χηνόπουλα. Άφησε που όταν φωνάζει η Ξανθίππη, βροντά. Κι αφού βροντά κι αστράφτει, δεν θα βρέξει;» εννοώντας ότι του έριχνε τον κουβά με το νερό στο κεφάλι. — Η «Πόλη κάτω από την πόλη» είναι μία έκθεση που άρχισε μεν, αλλά τελείωσε πραγματικά ποτέ, αφού συνεχίζονται οι ανασκαφές στην Αθήνα; Όντως δεν τελείωσε ποτέ, και τη συνέχειά της τη βλέπει κανείς στον τέταρτο όροφο του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, όπου δημιουργήσαμε μια έκθεση που σε 20 λεπτά καταλαβαίνει κανείς για την καθημερινή ζωή στην αρχαιότητα και με ταινίες σχετικά με τη ζωή ενός παιδιού που μεγαλώνει και ανατρέφεται στην Αθήνα. Να το πω διαφορετικά: είναι πάρα πολύ σημαντικό να μπορεί ένα μουσείο να δίνει διεξόδους περίληψης στους επισκέπτες του. Γιατί; Διότι όσο ωραίο και να είναι ένα μεγάλο μουσείο –και το εθνικό μας μουσείο είναι ένα μοναδικό μουσείο−, πρέπει να μπορεί να κάνει τον επισκέπτη να καταλάβει, και αυτό δεν επιτυγχάνεται με την πληθώρα των πραγμάτων αλλά με το παράδειγμα. Εγώ είχα καταθέσει μια ιδέα: το δεύτερο κτίριο δίπλα στη νεόδμητη Εθνική Βιβλιοθήκη στο Φάληρο θα έπρεπε να είναι το εθνικό μας μουσείο. Ας το πουν όπως θέλουν: Εθνικό Αρχαιολογικό, μητροπολιτικό μουσείο του Ελληνισμού ή της Ελλάδας. Πρότεινα, δηλαδή, να κατασκευάσουν εκεί ένα Μητροπολιτικό Μουσείο και μέσα σε έναν χειμώνα να μεταφέρουν ολόκληρο το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Με όλες τις προσβάσεις στους οδικούς κόμβους, χωρίς τα αρνητικά που έχει συσσωρεύσει το κέντρο της Αθήνας, με κήπους, με πωλητήρια και με την Εθνική Βιβλιοθήκη δίπλα. Πείτε μου εσείς, ως πολίτες αυτής της πόλης, πώς θα σας φαινόταν. Το φαντάζεστε; Δηλαδή, να βρίσκεται όλος ο πολιτισμός εκεί – και να έχει και τεράστιες αποθήκες και αίθουσες εκθέσεων, πωλητήρια, τα πάντα. Ας το κάνουν ακόμα και τώρα. Και η όπερα καλή είναι. Ας έχουμε, λοιπόν, κι άλλη μία όπερα, αλλά ας κάνουμε ένα νέο εθνικό μουσείο, να το δω, να το προλάβω. Έτσι θα ήθελα τη δική μου Αθήνα. ¶

Κείμενο Αγιaτη Μπενaρδου, Κωστας Πασχαλiδης, Βασιλικh Πλιaτσικα

Ο Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης. Φωτογραφία: Σπύρος Στάβερης

18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

76 lifo – 18.9.14

ΚεIμενο Θεμιστοκλης Βακουλης Δρ. Αρχαιολογίας, Α' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ΥΠΠΟΑ

δημοκρατική

Αθήνα

στον δρόμο

της ανάπτυξης

τον 5ο αι. π.Χ.

Κληρωτήριο από την Αρχαία Αγορά των Αθηνών. Χρησιμοποιούνταν για την κλήρωση δικαστών. Μουσείο Αρχαίας Αγοράς Αθηνών, αρ. κατ.: IL 587. © Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Αρχείο Ανασκαφών Αγοράς

Η περίοδος της ακμής της πόλης των Αθηνών δεν ήταν στρωμένη μόνο με ροδοπέταλα. Οι πόλεμοι, οι εκστρατείες και οι συμμαχίες δεν κατάφεραν όμως να ανακόψουν την εξέλιξη της Αθήνας σε κορυφαία ηγεμονική δύναμη του ελληνικού κόσμου.

➳ 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

5ος αι. π.Χ. υπήρξε μία ακόμα εποχή ακμής για την Αθήνα των ιστορικών χρόνων μετά από αυτήν του αρχαϊκού 6ου αιώνα, που χαρακτηρίστηκε από την τυραννίδα του μετριοπαθούς Πεισίστρατου. Μια εποχή κατά την οποία η Αθήνα βάδισε προς την πολιτική και στρατιωτική της επικράτηση στην ανατολική λεκάνη της Μεσογείου και παράλληλα προς την ολοκλήρωση της δημοκρατίας με την προσδοκία για ανάπτυξη. Ο 5ος προχριστιανικός αιώνας ανέτειλε για την Αθήνα με νωπή τη μεγάλη πολιτειακή αλλαγή. Ήδη από τα 507 π.Χ., μετά την πολιτική επικράτηση του Κλεισθένη, είχε ξεκινήσει ο μακρύς δρόμος της μετάβασης προς τη δημοκρατία. Επρόκειτο για μία διαδικασία που θεωρείται ότι ολοκληρώθηκε στα 462 π.Χ., όταν επί των ημερών του Εφιάλτη, του πολιτικού πατέρα του Περικλή, αφαιρέθηκαν οριστικά οι πολιτικές αρμοδιότητες από τον Άρειο Πάγο, το παλαιό αριστοκρατικό όργανο, για να μεταβιβαστούν στα δημοκρατικά πολιτειακά όργανα. Σχεδόν ταυτόχρονα ξεκινούσε μια μακροχρόνια πολεμική αντιπαράθεση που θα επηρέαζε σε όλα τα επίπεδα –πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό– την ελληνική χερσόνησο και το Αιγαίο, φέρνοντας στο προσκήνιο την Αθήνα.

Η Δηλιακή Συμμαχία και οι Περσικοί Πόλεμοι

Μολύβδινα σύμβολα μισθοφοράς, 4ος αι. π.Χ. Ο δικαστής θα εξαργύρωνε την αξία του συμβόλου μετά τη συμμετοχή του στις δίκες της ημέρας. Μουσείο Αρχαίας Αγοράς Αθηνών, αρ. κατ.: Ι 3967 IL 656, IL 819, IL 893, IL 944, IL 1173, IL 1146 και IL 1233. © Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Αρχείο Ανασκαφών Αγοράς

78 lifo – 18.9.14

Στα 499 π.Χ. η Αθήνα και η Ερέτρια, μόνες από την ηπειρωτική Ελλάδα, εκστράτευσαν στην ανατολική ακτή του Αιγαίου προκειμένου να βοηθήσουν τις ιωνικές πόλεις στην επανάστασή τους ενάντια στους Πέρσες, οι οποίοι τους επέβαλλαν τυράννους. Όταν στα 493 π.Χ. η Ιωνική Επανάσταση καταπνίγηκε, είχαν ήδη τεθεί οι βάσεις για τους Περσικούς Πολέμους που θα ακολουθούσαν. Τρία χρόνια αργότερα, το 490 π.Χ., η πρώτη απόπειρα των Περσών να εισβάλουν στην ηπειρωτική Ελλάδα απέτυχε στην πεδιάδα του Μαραθώνα. Η δεύτερη, δέκα χρόνια μετά, ήταν απόλυτα επιτυχημένη και οδήγησε μάλιστα στην ολοκληρωτική καταστροφή της Αθήνας και άλλων πόλεων της Ελλάδας. Στο επίκεντρο της καταστροφής βρέθηκε και η ίδια η Ακρόπολη με τα οικοδομήματα και τα απειράριθμα αναθήματά της. Όσοι, μάλιστα, συμμετείχαν στην άμυνα κατά των Περσών φέρονται να έχουν ορκιστεί στις Πλαταιές πως δεν θα επισκεύαζαν ποτέ τα κατεστραμμένα ιερά για να μην ξεχαστεί η βαρβαρότητα των Περσών. Κάποιος θα πίστευε ότι η καταστροφή που έφερε η δεύτερη περσική εισβολή θα ήταν το τέλος της λαμπρής αρχαϊκής πόλης. Οι Αθηναίοι, ωστόσο, γνώριζαν πολύ καλά πώς να μετατρέπουν το μειονέκτημα σε πλεονέκτημα. Η απροθυμία των Ελλήνων να συνεχίσουν τον πόλεμο υπό την ηγεσία της Σπάρτης και η εσωστρέφεια της τελευταίας έφεραν στο προσκήνιο την Αθήνα. Ο ισχυρός της στόλος, που είχε κερδίσει την κομβική ναυμαχία της Σαλαμίνας, αλλά και το γεγονός ότι θεωρούνταν η μητρική πόλη των Ιώνων του Αιγαίου της έδωσαν ηγετικό ρόλο στην αμυντική συμμαχία που ιδρύθηκε στα 479 π.Χ. με έδρα τη Δήλο. Η Δηλιακή Συμμαχία διαμόρφωσε το νέο αμυντικό δόγμα έναντι των Περσών, όμως μετατόπισε το επίκεντρο της δράσης. Οι πολεμικές αψιμαχίες με τους Πέρσες δεν τελείωσαν με τη ναυμαχία στη Σαλαμίνα και τη Μυκάλη αλλά συνεχίστη-

καν εκτός ελληνικής χερσονήσου τα επόμενα τριάντα χρόνια. Ο στόλος της Συμμαχίας, με εκστρατείες στις βόρειες ακτές και στα νησιά του Αιγαίου, στη Μικρά Ασία, την Κύπρο και την Αίγυπτο, επέκτεινε διαρκώς το δίκτυο των συμμαχικών πόλεων, διασφάλιζε την ασφαλή ναυσιπλοΐα στο Αιγαίο και συντηρούσε το πολεμικό κλίμα. Σε δεύτερο επίπεδο, συντηρούσε και όλους εκείνους τους λόγους για την ύπαρξη και τη συνοχή της ίδιας της Συμμαχίας.

Η κρίση των μέσων του αιώνα Στα 449 π.Χ. Πέρσες και Δηλιακή Συμμαχία ήλθαν σε ειρήνη με συμφωνία αμοιβαίων υποχωρήσεων. Στις διαπραγματεύσεις πρωταγωνίστησε ο Καλλίας, με το όνομα του οποίου έμεινε γνωστή η συνθήκη. Φαίνεται, μάλιστα, ότι ήταν αναγκαία και για τους δύο, επειδή οι πρώτοι υποχωρούσαν διαρκώς υπέρ της Συμμαχίας, ενώ ο στόλος της δεύτερης, το συγκριτικό της πλεονέκτημα, είχε γνωρίσει μεγάλη καταστροφή κατά την εκστρατεία στην Αίγυπτο. Όλα όσα ακολούθησαν την ειρήνη σε πολλούς σήμερα θα φαίνονταν απρόσμενα. Η ανεπιτυχής πρόσκληση σε πανελλήνιο συμμαχικό συνέδριο και οι ανωμαλίες στην καταβολή του συμμαχικού φόρου κατά τα έτη 448-7 π.Χ. κατέδειξαν τα προβλήματα συνοχής της Συμμαχίας. Ήταν προφανές ότι πολλές από τις πόλεις-μέλη της δεν έβλεπαν πλέον τον λόγο ύπαρξής της. Η κρίση γενικεύτηκε όταν το 446 π.Χ. επάλληλες επαναστάσεις συμμαχικών πόλεων στη Μικρά Ασία, τη Βοιωτία, τη Μεγαρίδα και την Εύβοια αμφισβήτησαν έντονα την ενότητα. Η Αθήνα όμως του Περικλή, ηγέτη των δημοκρατικών ήδη από το 461 π.Χ., φάνηκε αποφασισμένη να προασπιστεί τη Συμμαχία. Ανέλαβε σειρά ένοπλων εκστρατειών, συχνά υπό την ηγεσία του ίδιου του στρατηγού, και κατέστειλε χωρίς καμία αναστολή –κάποτε με αιματηρό τρόπο– τις επαναστάσεις. Με όρκους πίστης και ψηφίσματα της Εκκλησίας του Δήμου υπαγόρευσε στους συμμάχους όρους καθολικής κηδεμονίας. Επέβαλε δημοκρατικά πολιτεύματα, μετέφερε τη διεξαγωγή δικών από τα τοπικά δικαστήρια στα αθηναϊκά, απαίτησε προσφορές για τη γιορτή των Παναθηναίων, κατάσχεσε γη, εγκατέστησε φρουρές, κυβερνήτες, αποίκους και Αθηναίους κληρούχους, πάντα με έξοδα των συμμάχων. Ήταν η εποχή που η Συμμαχία μετατράπηκε σε Ηγεμονία και οι σύμμαχοι έγιναν υπήκοοι (εικ. 3).

Η Δημοκρατία και ο νέος χαρακτήρας της αθηναϊκής οικονομίας Στο μεταξύ, ο Περικλής, ήδη από το 454 π.Χ., μετά την καταστροφή στην Αίγυπτο, είχε μεταφέρει το συμμαχικό ταμείο από τη Δήλο στην Αθήνα, φοβούμενος άμεση περσική αντεπίθεση. Παράλληλα, το ανήγαγε σε κεντρικό στοιχείο του πολιτικού του σχεδιασμού για τη μεταμόρφωση της Αθήνας. Αγορεύοντας στην Πνύκα, έπεισε τους Αθηναίους για την τύχη του ταμείου της Συμμαχίας. Φαίνεται πως γνώριζε καλά ότι η οικονομική ανάπτυξη και η ευημερία θα έρχονταν απ’ έξω. Το κεντρικό επιχείρημά του ήταν πως το ταμείο ανήκε ουσιαστικά στην Αθήνα, αφού οι σύμμαχοι πρόσφεραν στη Συμμαχία φόρο ως αντάλλαγμα για την ασφάλεια που τους προσέφερε ο αθηναϊκός στόλος. Το ταμείο της Συμμαχίας, μαζί μ’ αυτό της πόλης, αποδείχθηκε ένα πρώτης τάξεως εργαλείο για την αλλαγή του χαρακτήρα της αθηναϊκής

οικονομίας, κάνοντάς την αναδιανεμητική. Στο μεταξύ, η Αθήνα ολοκλήρωνε τη διαδικασία ριζοσπαστικοποίησης της δημοκρατίας της, εξελίσσοντας τον τρόπο επιλογής για τα αξιώματα και τα όργανα της πόλης. Ο παλαιός τρόπος, που αναδείκνυε τους πρόκριτους εκ προκρίτων, είχε περάσει από το στάδιο των κληρωτών εκ προκρίτων για να καταλήξει στην κλήρωση εκ κληρωτών (εικ. 1). Όλες οι εισοδηματικές τάξεις της Αθήνας μπορούσαν πλέον να ανελιχθούν στα πολιτικά αξιώματα και στις δημόσιες λειτουργίες της πόλης και η απονομή σε αυτούς μισθοφοράς (εικ. 2), δηλαδή δημόσιου μισθού, ήταν το πρώτο βήμα. Είχε προηγηθεί η έμμισθη θητεία στον στρατό και τον στόλο και πλέον μεγάλο μέρος των θητών, πολιτών από τη χαμηλότερη εισοδηματική τάξη, έβρισκε επαγγελματική διέξοδο. Η αναδιανομή συνεχίστηκε με το οικοδομικό πρόγραμμα για την Αθήνα. Αρχικά προγραμματίστηκε η κατασκευή ή επισκευή αμυντικών δομών, δρόμων, δημόσιων κρηνών, του νέου Τελεστηρίου στην Ελευσίνα, ακόμα και της μεγάλης αποθήκης σιτηρών στον Πειραιά, που συνέβαλε στην ανάδειξη της Αθήνας σε σημαντικό κέντρο τέτοιου εμπορίου στο Αιγαίο. Στη συνέχεια ο ηγέτης των δημοκρατικών εισηγήθηκε στην Εκκλησία του Δήμου ένα φιλόδοξο στοχευμένο οικοδομικό πρόγραμμα για την ανακατασκευή της Ακρόπολης, του εμβληματικού δημόσιου χώρου της πόλης. Το πρώτο μεγάλο έργο ήταν η ανοικοδόμηση του Παρθενώνα, ενός εξαιρετικού με αρχιτεκτονικούς όρους ναού στο ψηλότερο σημείο του Βράχου, για την Αθηνά και την Αθήνα. Η απεικόνιση στον γλυπτό διάκοσμο του ναού επιλεγμένων θεμάτων –με έμφαση στις νικηφόρες μυθολογικές μάχες των Ελλήνων κατά των Τρώων, των Αθηναίων κατά των Αμαζόνων, των Ολύμπιων Θεών κατά των Γιγάντων και του λαού των Λαπιθών κατά των Κενταύρων– αποτέλεσε τη συμβολική, όμως σαφή διατύπωση της κυρίαρχης πολιτικής ιδεολογίας της ακμάζουσας πόλης. Το χρυσελεφάντινο άγαλμα της θεάς μέσα στον ναό δεν θα ήταν μόνο δείγμα ευσέβειας αλλά ταυτόχρονα έργο υψηλής τέχνης και μεγάλη επένδυση σε πολύτιμα υλικά για δύσκολες μέρες. Το δεύτερο μεγάλο έργο ήταν τα Προπύλαια, η νέα μνημειακή είσοδος στην Ακρόπολη. Ο Περικλής φέρεται να εισηγήθηκε ακόμα την κατασκευή ενός ωδείου με μεγάλη χωρητικότητα στη νότια κλιτύ, για να πραγματοποιούνται εκεί οι μουσικοί αγώνες των Παναθηναίων. Αργότερα, μετά τον θάνατό του, το οικοδομικό πρόγραμμα επρόκειτο να συνεχιστεί με την κατασκευή του Ερεχθείου και του Ναού της Αθηνάς Νίκης. Κατά την εκτέλεση του συνόλου του οικοδομικού προγράμματος εργάστηκε μεγάλος αριθμός επαγγελματιών. Μεταξύ άλλων, λατόμοι, λιθοξόοι, γλύπτες, αρχιτέκτονες, οικοδόμοι, ξυλουργοί, αμαξοποιοί και σχοινοποιοί αμείβονταν για χρόνια, ενώ έμποροι πραγματοποίησαν πάμπολλες συναλλαγές εντός και εκτός Αθηνών για την προμήθεια υλικών. Η διάθεση και κυκλοφορία του χρήματος στην αθηναϊκή κοινωνία δημιούργησε προσδοκία για ευημερία και προκάλεσε ανάπτυξη. Η πολιτική και πολεμική ισχύς της Αθήνας στο Αιγαίο δημιούργησε υπεραξίες κι έφτασε να επιβάλει την αθηναϊκή δραχμή ως βασικό νόμισμα συναλλαγών εντός της Συμμαχίας. Όταν ξεκινούσε το οικοδομικό πρόγραμμα, υπολογίζεται ότι στη διάθεση του ταμείου της

πόλης υπήρχε συνολικά το μυθικό ποσό των 9.000 ταλάντων. Η αποδέσμευση και η διανομή του στην κοινωνία –μέρους ή όλου, δεν είναι δυνατόν να γνωρίζουμε με ακρίβεια– ήταν ο λόγος για τον οποίο η αντιπολίτευση κατηγόρησε τον Περικλή ότι σπαταλούσε τα αποθεματικά του ταμείου για να κατασκευάσει χιλιοτάλαντους ναούς. Άλλωστε, δεν κατάφερε να αποφύγει την αντιπολιτευτική λάσπη. Πολλοί μελετητές υποστηρίζουν ότι η λεγόμενη «Δίκη του Φειδία», με κατηγορία την υπεξαίρεση χρυσού κατά την κατασκευή του αγάλματος μετά από συνέργεια του γλύπτη και του στρατηγού, είναι ιστορικό γεγονός. Όμως και αργότερα, τον 4ο αι. π.Χ., η κριτική που ασκήθηκε στον Περικλή επιχείρησε να αποδομήσει το ιστορικό πρόσωπο. Για πολλούς ήταν αυτός που διέφθειρε τον δήμο, κάνοντάς τον τεμπέλη, φλύαρο και φιλάργυρο.

Η επόμενη μέρα

Ψήφισμα της Βουλής και του Δήμου που ρυθμίζει τις σχέσεις Αθήνας και Χαλκίδας, 446/5 π.Χ. Το κείμενο ορίζει την επιστροφή της Χαλκίδας ως μέλους της Αθηναϊκής Συμμαχίας μετά την επανάσταση της ευβοϊκής πόλης. Περιλαμβάνει όρκο Αθηναίων για τις υποχρεώσεις τους απέναντι στη Χαλκίδα και των Χαλκιδέων έναντι των Αθηναίων. Μουσείο Ακρόπολης, αρ. ευρ.: Ακρ. 6509. Φωτογραφία: Σωκράτης Μαυρομμάτης © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

Στα μισά του αιώνα η Αθήνα επρόκειτο να μπει σε έναν νέο κύκλο εξωτερικής αντιπαράθεσης και ταυτόχρονα εσωτερικής συσπείρωσης. Ο εχθρός, ο οποίος έως την Ειρήνη του Καλλία στα 449 π.Χ. πήρε μορφή στο πρόσωπο των Περσών, εξέλιπε. Ωστόσο, ο Α’ Πελοποννησιακός Πόλεμος που είχε ξεκινήσει στα 459 π.Χ. και η Τριακονταετής Ειρήνη της Αθήνας με τη Σπάρτη στα 446 π.Χ. διέκριναν πλέον de facto τους Έλληνες σε δύο στρατόπεδα και δημιούργησαν ένα νέο αντίπαλο δέος. Επιβεβαίωσαν έτσι τους λόγους ύπαρξης της Συμμαχίας, την ηγεμονία της Αθήνας και την προσδοκία για έναν νέο κύκλο ανάπτυξης. ¶ πηγές Barringer J.M., Hurwit J.M (eds), Periklean Athens and its legacy: Problems and Perspectives, Austin, 2005 / Boersma John.S., Athenian builbing policy from 561/0 to 405/4 B.C., Groningen, 1970 / Davison C.C., Pheidias: The sculptures and ancient sources, London, 2009 / Figueira Th., The power of money: Coinage and politics in the Athenian Empire, Philadelphia, 1998 / Fornara Ch.W., Samons L.J. II, Athens from Cleisthenes to Pericles, Berkeley, 1991 / Holtzmann, B., Monuments, Cultes et histoire du sanctuaire d’ Athèna Polias, Paris, 2003 / Hurwit J.M., The Athenian Acropolis: History, mythology and archaeology from the Neolithic Era to the Present, Cambridge, 1999 / Lewis D. M., Boardman J., Davies J. K., Ostwald M. (eds), The Cambridge Ancient History, Second Edition, Volume V: The Fifth Century B.C., Cambridge, 2006 / Loomis W.T., Wages, welfare costs and inflation in Classical Athens, Michigan, 1998 / Low P. (ed), The Athenian Empire, Edinburgh, 2008 / Meiggs R., Lewis D., A selection of greek historical inscriptions to the end of the Fifth Century B.C., Oxford, 1969 / Neils J. (ed), The Parthenon: from Antiquity to the Present, Cambridge, 2005 / Robinson E.W. (ed), Ancient Greek Democracy: Readings and sources, Blackwell Publishing, Carlton, 2004 / Shear L.Th., Studies in the early projects of the Periklean Building Program, Dissertation, Princeton University, 1966 / Vickers M. J., Pericles On Stage: Political comedy in Aristophanes’ Early Plays, Texas, 1997 / Λαγογιάννη-Γεωργακάρου Μ. , Μ πο υρα ζέ λη ς, Κ. (ε πι μ.) , ΕΔΟΞΕΝ ΤΗΙ ΒΟΥΛΗΙ ΚΑΙ ΤΩΙ ΔΗΜΩΙ: Η αθηναϊκή δημοκρατία μιλάει με τις επιγραφές της, Αθήνα, 2 0 0 7 / Σ α κ ε λ λ α ρ ί ο υ Μ . Β. , Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Η ρ ά κ λ ε ι ο , 2 0 0 4 / L e h m a n n G . A . , Perikles: Staatsman und Stratege im Klassischen Athen: Eine Biograpie, München, 2 0 0 8 / S a m o n s L . J. I I , The Cambridge Companion to the Age of Pericles, New York, 2007 / Tracy, St.V., Pericles: A sourcebook and reader, Berkeley, 2009 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Διψασμένος για εξουσία, νάρκισσος, φιλόδοξος, εγωπαθής, προδότης. Ποιος ήταν πραγματικά ο Αλκιβιάδης;

Αλκιβιάδης Κλεινίου Σκαμβωνίδης Κείμενο Αγιaτη Μπενaρδου Δρ. Ιστορίας, Μονάδα Ψηφιακής Επιμέλειας, Ερευνητικό Κέντρο «ΑΘΗΝΑ»

80 lifo – 18.9.14

Ο πόλεμος στα δάχτυλά του

ρόκειται για την πλέον μυθιστορηματική προσωπικότητα της Κλασικής Αθήνας όπως τη γνωρίζουμε. Έχει εγείρει ουκ ολίγες θυελλώδεις αλλά και αντιφατικές αντιδράσεις, τόσο στους σύγχρονους όσο και στους μεταγενέστερους μελετητές της αρχαιότητας. Ο λόγος για τον Αλκιβιάδη, γόνο της μεγάλης οικογένειας των Αλκμεωνίδων από τον Δήμο του Σκαμβωνίδη. Κατά πολλούς, ο όμορφος γιος του Κλεινία διψούσε για ισχύ και έσφυζε από φιλοδοξία. Τόσο ο Πλούταρχος όσο και ο Πλάτων δεν παραλείπουν να αναφερθούν στην εντυπωσιακή του εμφάνιση − άρεσε, λένε, τόσο στους άντρες όσο και στις γυναίκες. Άλλοι, πάλι, δεν διστάζουν να προσάψουν στον παρορμητικό κι εγωπαθή του χαρακτήρα τη συντριπτική ήττα των Αθηναίων από τους Λακεδαιμόνιους στη «Μάχη μεταξύ της Φάλαινας και του Ελέφαντα», όπως έχει χαρακτηριστικά περιγραφεί ο μέγας Πελοποννησιακός Πόλεμος. Μαθητής του Πρόδικου, με στενότατους δεσμούς με τον μεγάλο δάσκαλο Σωκράτη, ο οποίος μετά τη μάχη στην Ποτίδαια έπεισε τους στρατηγούς να στεφανώσουν τον νεαρό μαθητή του για ανδραγαθία, τρεις φορές νικητής στην Ολυμπία με τα επτά του άρματα − ποιος ήταν πραγματικά ο Αλκιβιάδης, ο βλάσφημος νεαρός με τις εξαίσιες σωματικές, ηγετικές και διπλωματικές ικανότητες, που πολέμησε παθιασμένα υπέρ της Αθήνας, έπειτα τάχθηκε με το μέρος των Σπαρτιατών, για να καταλήξει σύμβουλος του Πέρση σατράπη Τισσαφέρνη και να ταφεί από την όμορφη ερωμένη του; Σε ένα χωρίο του δεύτερου βιβλίου της Ιστορίας του, γραμμένο τέλη του Πελοποννησιακού Πολέμου, ο Θουκυδίδης αφήνεται σε μια διακριτική εκτίμηση των αιτιών που οδήγησαν στη συντριπτική ήττα των Αθηναίων: «[...] έγιναν κι άλλα, πολλά λάθη, κυρίως όμως η εκστρατεία στη Σικελία, όχι τόσο από την άποψη της κακής εκτίμησης της δύναμης εκείνων εναντίον των οποίων εκστρατεύανε, όσο από το γεγονός ότι εκείνοι που έστειλαν το εκστρατευτικό σώμα δεν πήραν έπειτα πρόσθετες αποφάσεις, χρήσιμες για εκείνους που βρίσκονταν μακριά» (Θ. Β.65, 11). Το παραπάνω ενδιαφέρον απόσπασμα ερμηνεύεται καλύτερα μέσω ενός άλλου χωρίου, το οποίο ο κορυφαίος Αθηναίος ιστορικός τοποθετεί αργότερα μέσα στο έργο του. Στο μνημειώδες έκτο βιβλίο (Θ. Ζ.15, 3-5) διαβάζουμε: «Οι συμπολίτες (σ.σ. του Αλκιβιάδη) τον είχαν σε μεγάλη υπόληψη, κι ο ίδιος παραδινόταν σε επιθυμίες δαπανηρές, αναντίστοιχες προς την περιουσία του, στη διατήρηση στάβλων και σε άλλα αναλώματα − και αυτό αποτέλεσε αργότερα μία από τις κυριότερες αιτίες για την καταστροφή της Αθήνας. Διότι πολύς κόσμος φοβήθηκε τις πέρα από κάθε μέτρο υπερβολές στην προσωπική ζωή του και τη μεγαλοπραγμοσύνη σε καθετί με το οποίο κάθε φορά καταπιανόταν και πήρε εχθρική στάση απέναντί του, νομίζοντας ότι επεδίωκε να γίνει τύραννος. Και ενώ στη δημόσια σφαίρα χειριζόταν με τον καλύτερο τρόπο τα ζητήματα του πολέμου, οι πολίτες δυσανασχετούσαν με την ιδιωτική του ζωή και εμπιστεύθηκαν τις υποθέσεις της πόλης σε άλλους, και με αυτό την οδήγησαν ύστερα από λίγο στην καταστροφή». Πράγματι, η πορεία του Αλκιβιάδη στον Πελοποννησιακό Πόλεμο ήταν μάλλον μοναχική. Αρχικά πρεσβευτής των Αθηναίων στην Πελοπόννησο, όπου και ανέδειξε για πρώτη φορά την πολεμική του ευφυΐα, συλλαμβάνοντας τριακό-

σιους ύποπτους για φιλοσπαρτιατικά φρονήματα Αργείους, ενώ σύντομα αποτέλεσε έναν εκ των τριών, μαζί με τον Νικία και τον Λάμαχο, επιλεγμένων επικεφαλής της εκστρατείας στη Σικελία, της οποίας υπήρξε και αρχιτέκτονας. Λίγο πριν κληθεί στην Αθήνα για να απολογηθεί κατηγορούμενος για τον χλευασμό των Ελευσινίων Μυστηρίων και τον ακρωτηριασμό των Ερμών, ο Αλκιβιάδης είχε ταχθεί παθιασμένα υπέρ της επέκτασης της εκστρατείας και σε άλλες σικελικές πόλεις εκτός του Σελινούντα και των Συρακουσών, ενώ είχε ήδη κινηθεί ανεξάρτητα, προς τη Μεσσήνη και το Ρήγιο. «Τις κατηγορίες τις υιοθετούσαν όσοι απεχθάνονταν τον Αλκιβιάδη που τους στεκόταν εμπόδιο να πάρουν γερά στα χέρια τους την ηγεσία της δημοκρατικής παράταξης. Και πιστεύοντας πως εάν πετύχαιναν να τον διώξουν από την πόλη θα γίνονταν αυτοί πρώτοι, μεγαλοποιούσαν τις κατηγορίες και ωρύονταν ότι και η υπόθεση των Μυστηρίων και η καταστροφή των στηλών του Ερμή αποσκοπούσαν στην κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος, και ότι σε αυτά δεν υπήρχε τίποτα στο οποίο να μην έχει συμμετοχή ο Αλκιβιάδης, επικαλούμενοι ως απόδειξη τον τρόπο ζωής του που δεν ανταποκρινόταν στο δημοκρατικό ήθος» (Θ. Ζ.28, 2). Δεν χρειάζεται μεγάλη παρατηρητικότητα. Αντίθετα με όσα ευαγγελίζονται πολλοί σύγχρονοι μελετητές της περιόδου, ο Θουκυδίδης, η μοναδική σύγχρονη πηγή για τον Αλκιβιάδη, δράττεται κάθε ευκαιρίας για να αιτιολογήσει την απομάκρυνσή του από τη Σικελία και, επαγωγικά, να τεκμηριώσει βάσει αυτής την ήττα των Αθηναίων στον Πελοποννησιακό Πόλεμο: «(σ.σ. Οι Αθηναίοι) χωρίς να εξετάζουν το ποιόν των καταγγελλόντων, αποδέχονταν γεμάτοι καχυποψία κάθε καταγγελία. Και δίνοντας πίστη σε αχρείους ανθρώπους συνελάμβαναν κι έριχναν στις φυλακές πολίτες από τους πιο έντιμους, θεωρώντας χρησιμότερο να υποβάλουν το πράγμα σε αυστηρό έλεγχο και να εξακριβώσουν την αλήθεια παρά να διαφύγει ανεξέταστα λόγω της αχρειότητας του μηνυτή κάποιος που είχε καταγγελθεί, έστω κι αν λογιζόταν έντιμος πολίτης» (Θ. Ζ.53, 2). Φυγάς πλέον, ο Αλκιβιάδης πέρασε στην Πελοπόννησο, ενώ οι δημοκρατικοί συμπολίτες του τον καταδίκασαν ερήμην σε θάνατο. Εκείνος, αυτόμολος, δεν δίστασε να χρησιμοποιήσει τη ρητορική του δεινότητα για να πείσει τους Σπαρτιάτες για τις καλές του προθέσεις και να τους παρασύρει στο θριαμβευτικό τελικό χτύπημα ενάντια στην ήδη γονατισμένη από τη σικελική αποτυχία Αθήνα: στον επιτειχισμό της Δεκέλειας. Η κατάληψη και οχύρωση μιας στρατηγικής σημασίας θέσης στα εδάφη του εχθρού είχε επινοηθεί κι εφαρμοστεί πλειστάκις στο παρελθόν από τους Αθηναίους και αποτελούσε παράγοντα διαρκούς αιμορραγίας του εχθρού. Η ενορχήστρωση του επιτειχισμού της Δεκέλειας, στα όρια μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας, θεωρήθηκε ύψιστη προδοσία του Αλκιβιάδη προς τους συμπατριώτες του. Δεν ήταν, όμως, παρά η επίδειξη της ισχύος ενός ταπεινωτικά θιγμένου πολεμιστή. Ο Αλκιβιάδης δεν επέστρεψε στην Αθήνα ούτε μετά το πέρας του πολέμου. Όταν οι σπαρτιατικές φωνές εναντίον του δυνάμωσαν, εκείνος αποστάτησε στην Περσία, όπου και υπηρέτησε ως σύμβουλος του σατράπη της Λυδίας, Τισσαφέρνη, χαρίζοντάς του μερικές πολύτιμες συμβουλές κατά των Σπαρτιατών. «Αυτές τις συμβουλές έδινε ο Αλκιβιάδης στον Τισσαφέρνη και τον Βασιλέα, τότε που βρισκόταν κοντά τους, και θεωρούσε πως ήταν ό,τι καλύτερο για

εκείνους, ενώ συγχρόνως καλλιεργούσε το έδαφος για τη δική του επιστροφή στην πατρίδα, γνωρίζοντας πως εάν δεν καταστρέψει αυτή την προοπτική, θα μπορούσε κάποτε να πείσει τους Αθηναίους να του επιτρέψουν να γυρίσει» (Θ. Θ.47, 1). Στα 43 του περίπου χρόνια ο Αλκιβιάδης νοσταλγεί την πατρίδα του κι επιθυμεί να επιστρέψει. Και τα καταφέρνει, εκμεταλλευόμενος και εν μέρει εμπαίζοντας το πολίτευμα το οποίο είκοσι περίπου χρόνια πριν τον είχε καταδικάσει εις θάνατον: μέσω των ολιγαρχικών του διασυνδέσεων στο ανατολικό Αιγαίο, επαναπατρίζεται στην πόλη που τον ανέθρεψε, τον ανέδειξε και τον ταπείνωσε. Το τέλος του Αλκιβιάδη είναι τόσο σκοτεινό, όσο και μυθιστορηματικό. Σε μια σύντομη επιστροφή του στη Φρυγία με σκοπό την εξασφάλιση ενισχύσεων για τους Αθηναίους από τους Πέρσες, ο Σπαρτιάτης Λύσανδρος έστειλε τον Πέρση Φαρνάβαζο μαζί με δύο άλλους άντρες να πυρπολήσουν την οικία του. Όταν ο Αλκιβιάδης αντελήφθη την πυρκαγιά, βγήκε έξω μαζί με την εταίρα του, την ερωτευμένη Τιμάνδρα, αλλά ήταν πλέον αργά: Το κεφάλι του Αλκιβιάδη μεταφέρθηκε στον σατράπη, ενώ το σώμα του έμελλε να ταφεί κρυφά από την ερωμένη του. Η ιστορία δεν τελειώνει εδώ. Κατά τον Πλούταρχο (Αλκ. 39), ο άντρας που έπαιξε τον μεγάλο Πελοποννησιακό Πόλεμο στα δάχτυλά του δολοφονήθηκε για την τιμή μιας γυναίκας. Ο Αλκιβιάδης διέφθειρε τη γυναίκα ενός εκ των

Αριστερά: Artwork βασισμένο στην προτομή του Αλκιβιάδη (4ος αι. π.Χ.) που βρίσκεται στο Μουσείο Capitolini στη Ρώμη.

Ο Αλκιβιαδης δεν επεστρεψε στην Αθηνα ουτε μετα το περας του πολεμου. αποστατησε στην Περσια, οπου και υπηρετησε ως συμβουλος του σατραπη της Λυδιας, Τισσαφερνη. επισήμων της Φρυγίας, συζώντας απροκάλυπτα μαζί της. Αγανακτισμένα τα αδέρφια της γι’ αυτή την ύβρη, πυρπόλησαν την οικία του. Η γοητεία που ασκεί ακόμη ο Αλκιβιάδης σε ιστορικούς και πολιτικούς επιστήμονες οφείλεται ακριβώς εδώ: ενώ πρόκειται για μία υπαρκτή, ιστορική προσωπικότητα, θυμίζει περισσότερο τυραννισμένο λογοτεχνικό ήρωα, βγαλμένο από την πένα του Σοφοκλή και του Σαίξπηρ ταυτόχρονα, όταν ξεστομίζει παθιασμένα πως «για μια πανθομολογούμενη μωρία τίποτα καινούργιο δεν θα μπορούσε να ειπωθεί!», αναφερόμενος στην αθηναϊκή δημοκρατία μπροστά σε δεκάδες μανιασμένους Σπαρτιάτες. ¶ πηγές Θουκυδίδη Ιστορία, Εισαγωγή-Μετάφραση-Σημειώσεις Ν.Μ. Σκουτερόπουλου, εκδόσεις Πόλις / Hornblower S., The Greek World 479-323 BC, Revised Edition, Routledge, 1996 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

ΤΑΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΑΘΗΝΑ

στο Δαφνί, της Αρτέμιδος Καλλίστης και Αρίστης,

Οπως περιγράφονται στην προθήκη που τα φιλοξενεί στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

του Ηρακλέους Παγκράτη, του ήρωος Αμύνου και

Η ανάθεση (αφιέρωση) ομοιωμάτων ή απεικονίσεων

του Ασκληπιού στον Πειραιά, καθώς και στο

μελών και οργάνων του ανθρώπινου σώματος σε θεούς

Ασκληπιείον των Αθηνών. Οι αναθέτες ανήκαν σε όλες

με θεραπευτικές δυνάμεις, είτε ως παράκληση για την

τις κοινωνικές ομάδες. Πολίτες Αθηναίοι, γυναίκες

ίαση είτε ως ευχαριστία για τη θεραπεία του πάσχοντος

και άνδρες, ξένοι, μέτοικοι, δούλοι και εταίρες

μέλους, αποτελούσε ευρύτατα διαδεδομένη πρακτική

ευχαριστούν τους θεούς που συμπαραστάθηκαν

κατά την αρχαιότητα. Πρακτική που συνεχίζεται και

και τους θεράπευσαν ή τους χάρισαν ευγονία. Στις

έως τη σύγχρονη εποχή στην Ελλάδα, εναρμονισμένη

επιγραφές που έχουν χαραχτεί σε αρκετά από αυτά τα

με τις αρχές της χριστιανικής θρησκείας. Τα αναθήματα

μαρμάρινα ανάγλυφα αναφέρεται συχνά ο αναθέτης,

αυτά, απλά ως προς τη μορφή και μικρού κατά κανόνα

ο θεός-αποδέκτης του αναθήματος και σε μερικά η

μεγέθους, ήταν κατασκευασμένα από μάρμαρο (όπως

λέξη«ευχή», δηλαδή «τάμα». Εθνικό Αρχαιολογικό

τα εκτιθέμενα ανάγλυφα), από πηλό, από μέταλλο,

Μουσείο, Αίθουσα 26. Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν.

αλλά και από φθαρτές ύλες, όπως το ξύλο ή το κερί.

Στην Αττική τέτοια αναθήματα έχουν βρεθεί στα

82 lifo – 18.9.14

ιερά του Διός Υψίστου στην Πνύκα, της Αφροδίτης

του Ήρωος-Ιατρού, της Δήμητρος στην Ελευσίνα,

Αρχαιολογικών Πόρων

Όταν οι παλιοί θεοί δεν επαρκούν για να φέρουν τη σωτηρία από τον λοιμό, η λατρεία του Ασκληπιού εισάγεται στην Αθήνα. Ένας θεός που δεν τιμωρεί αλλά προσφέρει ελπίδα.

ταματαΊασηστον Aσκληπιό και λατρεία σε μια εποχή κρίσης

18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Ο Ασκληπιος, με τη βοηθεια της θεϊκης του οικογενειας, τους δεχεται ολους, ανεξαρτητα απο την ηλικια, το φυλο, την κοινωνικη θεση.

Μ Κειμενο Αριαδνη Κλωνιζακη Αρχαιολόγος, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, ΥΠΠΟΑ

84 lifo – 18.9.14

ια νέα ιερή μορφή εμφανίζεται δυναμικά στο αθηναϊκό πάνθεο τον 5ο αι. π.Χ. Ο Ασκληπιός, οδυνών κακών κατευναστής, ούτε νέος ούτε ηλικιωμένος, ούτε θνητός ούτε αθάνατος, ενσαρκώνει την ανάγκη του ανθρώπου για θεραπεία, την ανάγκη των θνητών να ακουμπήσουν σε έναν γαλήνιο, ευσπλαχνικό θεό. Σαν ένας άλλος, ήπιος Δίας, μαζί με τα μέλη της οικογένειάς του, τη γυναίκα του Ηπιόνη, τις κόρες του (Ιασώ, Ακεσώ, Υγεία και Πανάκεια) και τους γιους του (Ποδαλείριο και Μαχάονα, τους περίφημους γιατρούς της Ιλιάδας), ο Ασκληπιός δεν τιμωρεί, αλλά προσφέρει ελπίδα και σωτηρία. Πάσχει όπως οι άνθρωποι και τους κατανοεί, τους υποδέχεται και τους προσφέρει ανακούφιση και θεραπεία από την ασθένεια. Το Ιερό του Ασκληπιού στην Επίδαυρο έχει αποκτήσει μεγάλη φήμη. Τα θαύματα του θεού έχουν γίνει γνωστά, και σιγά σιγά αναφύονται σε όλη την Ελλάδα τα ιερά αυτού του θεού που φάνηκε ότι μπορούσε να θεραπεύει. Οι επιγραφές των ιαμάτων της Επιδαύρου περιγράφουν γλαφυρά τι μπορεί να κάνει ο θεός: ο παράλυ-

τος Ερμόδικος από τη Λάμψακο της Μικράς Ασίας γίνεται καλά· η Κλεώ, εγκυμονούσα για πέντε χρόνια, καταφέρνει να γεννήσει ένα αγόρι· η τυφλή Αθηναία Αμβροσία βρίσκει το φως της· ο μικρός Ευφάνης ζητάει θεραπεία και τάζει στον θεό τους βόλους του για αμοιβή. Γέλασε ο Ασκληπιός και τον θεράπευσε. Το 420 π.Χ. η Αθήνα είναι πολύ ταλαιπωρημένη. Κουρασμένος από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, ο πληθυσμός της υποφέρει, η πόλη έχει αποδεκατιστεί από τον τρομερό λοιμό. Η αρρώστια είναι σωματική αλλά και ηθική, αφού επικρατεί ασέβεια και ανομία. Η πόλη νοσεί. Ο ίδιος ο Περικλής χάνει τη ζωή του από την πανώλη. Παρουσιάζονται ακόμα και έκτροπα: στην πυρά που στήνει η μια οικογένεια για να κάψει τον νεκρό της προλαβαίνει και ρίχνει μια άλλη οικογένεια τον δικό της νεκρό. Οι κρήνες μολύνονται από απελπισμένους ανθρώπους που ρίχνονται στο νερό για να βρουν ανακούφιση από το φοβερότερο σύμπτωμα της αρρώστιας, τη δίψα. Με μεγάλες προσδοκίες οι Αθηναίοι στήνουν ένα μεγαλόπρεπο χάλκινο άγαλμα της ΑθηνάςΥγείας στην Ακρόπολη. Αλλά οι παλιοί θεοί δεν επαρκούν για να φέρουν τη σωτηρία. Ο επιδαύριος θεός καλείται να βοηθήσει την πόλη. Κατά τα τέλη του έτους 420 π.Χ. το φίδι του

Ασκληπιού ξεκινά με πλοίο από την Επίδαυρο και αποβιβάζεται στο λιμάνι της Μουνιχίας στον Πειραιά, όπου ιδρύεται το πρώτο Ασκληπιείο. Τόση είναι η απήχηση της νέας λατρείας, που, σε λιγότερο από έναν χρόνο, δεν επαρκεί το ιερό του Πειραιά και ιδρύεται το Ασκληπιείο στη σκιά της Ακρόπολης, μεταξύ του Διονυσιακού Θεάτρου και της ανατολικής πλευράς του πελαργικού τείχους. Κάποιος Αθηναίος, ο Τηλέμαχος, πήρε την πρωτοβουλία να εισαγάγει στην πόλη τη λατρεία του Ασκληπιού. Το χρονικό της εισαγωγής της λατρείας του Ασκληπιού στην Αθήνα περιγράφεται στο Μνημείο του Τηλεμάχου, ένα ενεπίγραφο ανάγλυφο που στήθηκε στο αθηναϊκό Ασκληπιείο. Το φίδι οδηγείται με την άμαξα του Τηλέμαχου στο άστυ. Ένας από τους πρώτους οπαδούς του νέου θεού στην Αθήνα είναι ο τραγικός ποιητής Σοφοκλής, που τιμήθηκε με το προσωνύμιο Δεξίων, επειδή δεξιώθηκε τον θεό στο σπίτι του. Γράφει μάλιστα έναν παιάνα για τον Ασκληπιό. Το έδαφος που θα δεχτεί τον νέο ειρηνικό θεό είναι πρόσφορο. Στους Αχαρνής του, που παίχτηκαν το 425 π.Χ., ο Αριστοφάνης μεταδίδει την επιθυμία του κόσμου της Αθήνας για ειρήνη. Στην Ειρήνη, το 421 π.Χ., η λαϊκή επιταγή είναι πλέον ξεκάθαρη. Η εγκαθίδρυση της

1. Τμήμα αναγλύφου. Μάρμαρο πεντελικό. Βρέθηκε στο Ασκληπιείο των Αθηνών. Ο Ασκληπιός παριστάνεται καθισμένος σε θρόνο με τα χέρια πλεγμένα γύρω από τα γόνατα. Σύμφωνα με άλλη άποψη, πρόκειται για την απεικόνιση ενός ποιητή. 350-300 π.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. ευρ. 1360. Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

2. Αναθηματικό ανάγλυφο σε σχήμα ναΐσκου. Μάρμαρο πεντελικό. Βρέθηκε στο Ασκληπίειο των Αθηνών. Από τον Ασκληπιό, στα αριστερά, σώζονται μόνα τα άκρα. Η Υγεία ακουμπά σε δέντρο. Μπροστά στους θεούς απεικονίζεται βωμός προς τον οποίο πλησιάζουν μικρός δούλος με κάνιστρο, οδηγώντας κριάρι για θυσία, οικογένεια λατρευτών και η θεραπαινίδα τους που μεταφέρει κίστην (κιβώτιο) καλυμμένη με ύφασμα. 350300 π.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. αρ. ευρ. 1333. Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

νέας λατρείας, εκτός από επείγουσα ανάγκη για ίαση, ήταν και μια πολιτική απόφαση, εντασσόμενη στο κλίμα της Νικιείου Ειρήνης. H εισαγωγή της λατρείας του θεού-γιατρού Ασκληπιού στην Αττική υποσκελίζει τις παλαιότερες ηρωικές ιαματικές θεότητες. Η μαγική ιατρική δίνει σιγά-σιγά τη θέση της στην πρακτική ιατρική, που σταδιακά εξασκείται στα Ασκληπιεία. Οι εγκαταστάσεις του νέου ιερού εξυπηρετούν τα βασικά στοιχεία του τελετουργικού της λατρείας του Ασκληπιού. Την εγκοίμηση, στο άβατο ή εγκοιμητήριο, μια στοά όπου οι ασθενείς κοιμούνται τον θεραπευτικό ύπνο περιμένοντας τη σωτήρια εμφάνιση του θεού, την κρήνη, για τον καθαρμό μέσα από το νερό, τον βωμό για τις προσφορές, και βέβαια τον ναό, με τα λατρευτικά αγάλματα του Ασκληπιού και της Υγείας. Το περιβάλλον είναι δροσερό και πράσινο: ένα άλσος με δέντρα και νερό. Ο μικρός αυτός χώρος, κατακλύζεται από αφιερώματα και πιστούς, πλήθη που εμπιστεύονται στον ήπιο θεό τη θεραπεία τους. Ο Ασκληπιός, με τη βοήθεια της θεϊκής του οικογένειας, τους δέχεται όλους, ανεξάρτητα από την ηλικία, το φύλο, την κοινωνική θέση. Οι κουρασμένοι Αθηναίοι προσφεύγουν στο Ασκληπιείο, πλήθη προσκυνητών αναζητούν την ίαση και την ελπίδα κάτω

από την Ακρόπολη. Την εικόνα του ανομοιογενούς πλήθους που προσφεύγει στον Ασκληπιό δίνουν τα αναθηματικά ανάγλυφα που σώζονται από το Ασκληπιείο της Αθήνας, όπως αυτό στην εικόνα: όλα τα μέλη της οικογένειας των ικετών φέρνουν το σφάγιο, οι γονείς, τα κορίτσια και τα αγόρια, οι δούλοι φέρουν στο κεφάλι κίστες (κουτιά) με πλούσιες προσφορές. Το θεϊκό ζευγάρι τούς περιμένει ήσυχα. Η λατρεία του Ασκληπιού γνώρισε τεράστια άνθηση στον χώρο και τον χρόνο. Σε όλο τον ελληνικό και τον ευρωπαϊκό χώρο ιδρύθηκαν πολυάριθμα Ασκληπιεία, που από τον αριθμό των προσφορών που σώζεται αντιλαμβανόμαστε τη μεγάλη τους απήχηση. Και όπως είχε συμβεί παλαιότερα και στον Πειραιά, ένα άλλο φίδι, σύμβολο και ενσάρκωση του θεού, ξεκίνησε με πλοίο από την Επίδαυρο προς τη Ρώμη το 292 π.Χ. για να ιδρυθεί το Ασκληπιείο στο νησί του ποταμού Τίβερη. Σε όλη την ελληνιστική και τη ρωμαϊκή εποχή ο Ασκληπιός ήταν πολύ αγαπητός. Τα ιερά του διαμορφώθηκαν με τον καιρό στα πιο σύγχρονα για την εποχή νοσοκομεία. Το διάταγμα του Θεοδοσίου, το 384 μ.Χ., καταργεί τις αρχαίες λατρείες. Το κέντρο όμως της θεραπευτικής λατρείας στη σκιά της Ακρόπολης παραμένει. Στον ίδιο χώρο οι Αθηναίοι υποδέχονται τους θεραπευτές αγίους της χριστιανικής

εκκλησίας. Στη θέση του ναού και του βωμού του Ασκληπιού χτίστηκε μια μεγάλη παλαιοχριστιανική βασιλική αφιερωμένη στους Αγίους Αναργύρους. Όλα εκχριστιανίζονται. Η ανάγκη και η ελπίδα του ανθρώπου για υγεία και ζωή στρέφονται από τη μορφή του Ασκληπιού στη μορφή του Χριστού, του Νέου Σωτήρα. ¶ πηγές Θουκυδίδη Ιστορίαι, 2.47.1-2.54.5: Ο λοιμός. Προέλευση, συμπτώματα και σοβαρότητα της ασθένειας / Καββαδίας Γ., Γιαννικαπάνη Ε., (επιμ.), Νότια Κλιτύς Ακροπόλεως, Αθήνα, 2004 / Λαμπρινουδάκης Β., Το Ασκληπιείο, στο Βλαχόπουλος Α. (επιμ), Αρχαιολογία: Πελοπόννησος, 2012 / Kerényi C., Asklepios: Archetypal Image of the Physician’s Existence, London, 1960 / Majno G., The healing hand: Man and wound in the ancient world, Cambridge, Massachusetts, 1975 / Mitchell-Boyask R., The Athenian Asklepieion and the End of the «Philoctetes», Τransactions of the American Philological Association (1974-), Vol. 137, No. 1, 2007 / Mitchell-Boyask R., Plague and the Athenian Imagination: Drama, History, and the Cult of Asclepius. Cambridge/New York, 2008 / Leventi I., HYGIEIA in Classical Greek Art, Athens, 2003 / Parker R., Athenian Religion: A History, Oxford, 1996 / http:// odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=6624 / http://www.theacropolismuseum.gr/sites/ default/files/askl_gr.pdf / http://www.eie.gr/ archaeologia/gr/02_DELTIA/Asklepieion.aspx

3. Αναθηματικό ανάγλυφο. Μάρμαρο. Βρέθηκε κοντά στην Εννεάκρουνο, στην Αθήνα. Προέρχεται από το ιερό του ήρωαιατρού Αμύνου. Ο αναθέτης κρατά ομοίωμα ποδιού, στο οποίο διακρίνεται διογκωμένη φλέβα, δηλώνοντας την πάθησή του. Τέλη 4ου αι. π.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. ευρ. 3256. Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Όλα για την ειρήνη

Ιχνηλατώντας τον πόλεμο στην αριστοφανική κωμωδία.1

Κείμενο Βασιλικh Κοτiνη Δρ. Φιλολογίας, King’s College London

Μελανόμορφη οινοχόη με άντρες ηθοποιούς μεταμφιεσμένους σε πουλιά. Αποδίδεται στον Zωγράφο της Γέλας. Αττική, περ. 510-490 π.Χ. Βρετανικό Μουσείο © The Trustees of the British Museum

1. Το παρόν κείμενο βασίζεται στο άρθρο μου «Aristophanes’ Response to the Peloponnesian War and the Defeat of the Comic Hero», Alif, 30, 2010, p. 134-149. 2. Τα κωμικά έργα εντάσσονται σε τρεις περιόδους: Αρχαία, Μέση και Νέα Κωμωδία. Ολόκληρα έργα σώζονται μόνο ορισμένα του Αριστοφάνη και του Μενάνδρου – ο πρώτος είναι εκπρόσωπος της Αρχαίας και ο τελευταίος της Νέας Κωμωδίας. Για τις τρεις περιόδους της κωμωδίας και τη μετάβαση από τη μία περίοδο στη άλλη πολύ κατατοπιστικό

86 lifo – 18.9.14

ο αρχαίο δράμα, η τραγωδία και η κωμωδία, που γεννήθηκε και κυριάρχησε στην πνευματική σφαίρα της αρχαίας Αθήνας τον 5ο αιώνα π.Χ., σφράγισε την πολιτιστική ταυτότητα μιας πόλης και μιας ολόκληρης εποχής. Κι ενώ σώζονται έργα τριών μεγάλων τραγικών ποιητών, στον χώρο της κωμωδίας μόνο έντεκα κωμωδίες του Αριστοφάνη έχουν φτάσει ολόκληρες μέχρι τις μέρες μας.2 Το έργο του κωμικού ποιητή είναι ένας μοναδικός θησαυρός που φωτογραφίζει πάμπολλες πτυχές της ζωής στην αρχαία Αθήνα. Σε αντίθεση με την επίσημη, σχεδόν τελετουργική γλώσσα της τραγωδίας, το αριστοφανικό γλωσσικό ιδίωμα αποδίδει με μεγάλη ακρίβεια την καθομιλουμένη. Ο δραματικός τόπος και χρόνος των έργων είναι το παρόν του ποιητή, η Αθήνα το τελευταίο τέταρτο του 5ου αι. π.Χ.3 Οι κωμικοί χαρακτήρες του Αριστοφάνη είναι βγαλμένοι από τη ζωή, άνθρωποι της διπλανής πόρτας, με προτίμηση στην προσφιλή τάξη των γεωργών, αλλά και έμποροι, δούλοι, πολιτικοί, νοικοκυρές, φιλόσοφοι και ποιητές. Όλοι τους αντιμετωπίζουν απτά και καθημερινά προβλήματα: ένας πατέρας ανησυχεί για τη μόρφωση του γιου του (Νεφέλες), δυο φίλοι σχεδιάζουν να εγκαταλείψουν την πόλη για να γλιτώσουν τους φόρους (Όρνιθες), ένας αγρότης αγωνιά για το μέλλον της Ελλάδας και λαχταρά την ειρήνη (Ειρήνη). Μπλέκοντας αριστοτεχνικά τους επωνύμους με τους κωμικούς χαρακτήρες που δημιουργεί ο ίδιος, ο Αριστοφάνης σχολιάζει με τρόπο απαράμιλλο τους πολιτικούς και τα καμώματά τους, τον Σωκράτη, τους σοφιστές και την παιδεία της εποχής, τους λογοτεχνικούς αντίζηλούς του, τις γυναίκες και τα τερτίπια τους, ακόμα και τους Ολύμπιους θεούς. Πάνω απ’ όλα, όμως, στην κωμωδία του Αριστοφάνη ζωντανεύει μπροστά μας η ζωή της πόλης με τα προβλήματά της και τις αγωνίες της. Κατεξοχήν πρόβλημα είναι ο Πελοποννησιακός Πόλεμος που κυριαρχεί στη θεματολογία του ποιητή4, καθώς τρία από τα σωζόμενα έργα του ασχολούνται αποκλειστικά με αυτόν, ενώ αναφορές στις πολεμικές συγκρούσεις και εξελίξεις δεν λείπουν και από τις υπόλοιπες

κωμωδίες του. Ο ποιητής Αριστοφάνης είναι ειρηνιστής, όμως το έργο του δεν εκφράζει απλώς την επιθυμία για τον τερματισμό των συγκρούσεων αλλά αποτυπώνει τις εκάστοτε εξελίξεις στο πολεμικό μέτωπο.5 Οι κωμωδίες του Αχαρνής, Ειρήνη και Λυσιστράτη καθρεφτίζουν την πραγματικότητα του πολέμου όπως τη ζει η Αθήνα το 425, 421 και 411 π.Χ. αντίστοιχα και κάθε φορά η συνθήκη ειρήνης που κλείνει θριαμβευτικά το κάθε έργο αντανακλά τη διαπραγματευτική δύναμη της πόλης. Στους Αχαρνής (425 π.Χ.), ο Δικαιόπολις, αγρότης στο επάγγελμα, έχει χάσει τη γη του εξαιτίας των εχθρικών επιδρομών και ως εκ τούτου έχει αναγκαστεί να αφήσει την ύπαιθρο και να αναζητήσει ασφάλεια εντός των τειχών της πόλης. Ο ήρωας λαχταρά την ειρήνη κυρίως γιατί του λείπει το χωριό του και όλα τα καλούδια που απολάμβανε εκεί. Και επειδή οι συντοπίτες του, πολεμοχαρείς Αχαρνής, δεν συμμερίζονται τις απόψεις του, ο Δικαιόπολις υπογράφει ολοδική του, προσωπική συνθήκη με τον εχθρό και ανακοινώνει πως η αυλή του σπιτιού του είναι ελεύθερη ζώνη, όπου εμπορεύεται κάθε λογής λιχουδιά. Στην αρχή, μάλιστα, εξαιτίας της εχθρικής διάθεσης των συμπολιτών του, ο Δικαιόπολις αρνείται πεισματικά να μοιραστεί τα οφέλη της ειρήνης του μαζί τους, αλλά τελικά υποχωρούν αμφότεροι και όλοι αφήνονται σε ένα ξέφρενο γλέντι. Τέσσερα χρόνια μετά τους Αχαρνής και μόνο λίγες μέρες πριν υπογραφεί η συνθήκη του Νικία, ο Αριστοφάνης παρουσιάζει την Ειρήνη. Ήρωας εδώ είναι ο Τρυγαίος, αγρότης κι αυτός, που ιππεύει ένα γιγάντιο σκαθάρι και πετάει στην oλύμπια κατοικία του Δία, αναζητώντας την Eιρήνη που ο Πόλεμος έχει φυλακίσει σε μια σπηλιά. Περισσότερο γενναιόδωρος από

τον Δικαιόπολι, ο Τρυγαίος είναι πρόθυμος από την αρχή να μοιραστεί το εύρημά του με όλους τους Έλληνες που εμφανίζονται ξαφνικά και τον βοηθάνε (εν είδει χορού) στον εγχείρημά του. Η συλλογική προσπάθεια των Ελλήνων με αρχηγό τον Τρυγαίο στέφεται με επιτυχία και ο ήρωας επιστρέφει στη γη, ενώ οι εχθροπραξίες τερματίζονται σε όλη την Ελλάδα. Με την Ειρήνη, ο Αριστοφάνης πιάνει τον σφυγμό της αθηναϊκής κοινωνίας και ο ήρωάς του πανηγυρίζει προκαταβολικά για την επερχόμενη εκεχειρία. Η αισιοδοξία, όμως, του ποιητή αλλά και των Αθηναίων εξαντλείται γρήγορα. Η πεντηκονταετής συνθήκη που υπέγραψε ο Νικίας το 421π.Χ. δεν έμελλε να κρατήσει πολύ: νέες συγκρούσεις ξεσπούν μόλις έξι χρόνια αργότερα και ο ποιητής επιστρέφει για μια ακόμη φορά στη θεματολογία του πολέμου με τη Λυσιστράτη. Το έργο, στο οποίο γυναίκες από όλη την Ελλάδα, με προεξάρχουσα τη Λυσιστράτη, συνασπίζονται και απέχουν από το σεξ με σκοπό να υποχρεώσουν τους άντρες τους να σταματήσουν τον πόλεμο, παρουσιάζεται στο κοινό το 411 π.Χ., δύο χρόνια μετά την πανωλεθρία που υπέστησαν οι Αθηναίοι στη Σικελική Εκστρατεία κι ενώ η πόλη θρηνεί ακόμη χιλιάδες νεκρούς κι αιχμαλώτους. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η συμφωνία ειρήνης που συντονίζει η ηρωίδα στο τέλος του έργου θυμίζει ελάχιστα τον θρίαμβο του Δικαιόπολι: ουσιαστικά, είναι ένας διακανονισμός ανάμεσα στα αντίπαλα στρατόπεδα, με σαφείς υποχωρήσεις τόσο από την πλευρά των Σπαρτιατών, όσο και των Αθηναίων. Μολονότι στην αριστοφανική κωμωδία προέχει και προβάλλεται το συμφέρον της Αθήνας, από τον Δικαιόπολι στον Τρυγαίο και από κει στη Λυσιστράτη οι ήρωες σταδιακά υποχωρούν όλο και περισσότερο προκειμένου να επιτύχουν τον στόχο τους. Στους Αχαρνής, ένα έργο από την πρώτη φάση του Πελοποννησιακού Πολέμου, όταν ο αθηναϊκός στρατός έβγαινε νικητής από τις πολεμικές αναμετρήσεις και αρνούνταν –με αρκετή δόση υπεροψίας– κάθε προτεινόμενη κατάπαυση πυρός, ο Δικαιόπολις δυσκολεύεται περισσότερο να πείσει τους συμπολίτες του να δεχτούν την ειρήνη, παρά να συνάψει τη δική του συνθήκη με τον εχθρό. Η τριακονταετής ανακωχή επιτυγχάνεται πολύ εύκολα στην κωμωδία και δεν γίνεται καθόλου λόγος για τυχόν υποχωρήσεις από την πλευρά του Δικαιόπολι. Στην Ειρήνη, πριν προλάβουμε να αναρωτηθούμε αν ο Τρυγαίος

μπορεί να τα καταφέρει μόνος του, όπως ο Δικαιόπολις, καταφτάνει ο χορός των Ελλήνων που τον βοηθά. Όταν, δε, η προσπάθειά τους ολοκληρώνεται επιτυχώς, ο Τρυγαίος επιστρέφει στη γη, φέρνοντας, εκτός από την Ειρήνη, την Οπώρα και τη Θεωρία, προσωποποιήσεις της αφθονίας και της γιορτής. Τα δώρα του Τρυγαίου απευθύνονται σε μια πόλη η οποία στη δεκαετή διάρκεια του πολέμου έχει στερηθεί πολύ περισσότερα από τις γκουρμέ νοστιμιές που ονειρεύεται ο Δικαιόπολις. Όσο για τη Λυσιστράτη, η επιτυχία του σχεδίου της ηρωίδας εξαρτάται από τη βοήθεια των άλλων γυναικών και η Λυσιστράτη εξαρχής συνεργάζεται ισότιμα με τον εχθρό, δηλαδή τη Σπαρτιάτισσα Λαμπιτώ. Όταν σε κλίμα γιορτής σφραγίζεται η πολυπόθητη ειρήνη, ο ποιητής, πιο ρεαλιστής από ποτέ, δεν διστάζει να προτείνει –διά στόματος Λυσιστράτης– συμβιβασμούς και υποχωρήσεις για τους Αθηναίους για πρώτη φορά μέσα από τα έργα του. Η Αρχαία Κωμωδία κλείνει με τους Βατράχους, ένα έργο που φαινομενικά δεν έχει άμεση σχέση με τον πόλεμο, αλλά στην ουσία αφορά την πορεία και τη μοίρα της Αθήνας όπως έχει οριστεί από την πολύχρονη πολεμική σύγκρουση. Το έργο παρουσιάζεται το 405 π.Χ., έναν μόλις χρόνο πριν από το τέλος του πολέμου, και δεν είναι τυχαίο ότι επιστρατεύεται ο ίδιος ο τιμώμενος θεός των θεατρικών αγώνων, ο Διόνυσος, στον πρωταγωνιστικό ρόλο. Η πόλη βρίσκεται σε δεινή θέση· τώρα πια δεν τίθεται θέμα ειρήνης ή έστω ανακωχής, αλλά μόνο σωτηρίας. Η Αθήνα, το πολίτευμά της και οι θεσμοί της απειλούνται με καταστροφή. Μέσα σε αυτό το κλίμα, οι Βάτραχοι εστιάζουν στη λογοτεχνική αντιπαράθεση του Ευριπίδη και του Αισχύλου στον Άδη με κριτή τον Διόνυσο και βραβείο την επιστροφή του νικητή στη ζωή και την Αθήνα. Στην πιο κρίσιμη ερώτηση του διαγωνισμού, νικητής θα αναδειχτεί ο ποιητής οι συμβουλές του οποίου μπορούν να σώσουν την πόλη. Στο τέλος, κι ενώ φαίνεται να έχει το προβάδισμα ο Ευριπίδης, ο Διόνυσος επιλέγει –μάλλον αυθαίρετα– τον Αισχύλο, η ζωή και το έργο του οποίου σφράγισαν το ένδοξο παρελθόν της Αθήνας. Σε αντίθεση με τον Τρυγαίο, όμως, που επιστρέφει στη γη θριαμβευτής, στους Βατράχους το κοινό δεν βλέπει ποτέ την επάνοδο του Αισχύλου και του Διονύσου στην πόλη που γέννησε τη δημοκρατία. Σαν όνειρο που κόβεται απότομα, το έργο τελειώνει χωρίς να εκπληρωθεί η υπόσχεση του θεού. Η τελευταία πράξη του πολέμου έμελλε να εκτυλιχθεί έναν χρόνο αργότερα με τη συνθηκολόγηση των Αθηνών, το υποχρεωτικό γκρέμισμα των τειχών της πόλης, την κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος και την εγκαθίδρυση της τυραννίας των Τριάκοντα. Με τη σκιά των δυσμενών εξελίξεων να πέφτει βαριά πάνω από την πόλη, ο ποιητής διαισθάνεται την επερχόμενη καταστροφή και το βήμα του Διονύσου μένει μετέωρο στον Άδη. Η αυλαία πέφτει. Η πόλη συνθηκολογεί. Τέλος εποχής. ¶

είναι το άρθρο του K. Sidwell, «From Οld to Middle to New? Aristotle’s Poetics and the History of Athenian Comedy», The Rivals of Aristophanes: Studies in Athenian Old Comedy, εκδ. D. Harvey and J. Wilkins (London: Duckworth and The Classical Press of Wales, 2000), 247-58. 3. Εξαίρεση αποτελούν οι «Βάτραχοι», στους οποίους η δράση ξεκινά από την Αθήνα και καταλήγει στον Άδη, και οι «Όρνιθες», καθώς εκεί οι ήρωες εγκαταλείπουν την Αθήνα για να φτιάξουν τελικά μια δική τους πόλη στους αιθέρες, που όμως –τι σύμπτωση!– μοιάζει καταπληκτικά με την Αθήνα. 4. Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος ξεσπά το 431 και τελειώνει το 404 με την ήττα των Αθηνών. Ο Αριστοφάνης πρωτοεμφανίζεται στα θεατρικά δρώμενα της Αθήνας το 429 π.Χ. Εννέα από τα έντεκα σωζόμενα έργα του γράφονται την περίοδο 425405π.Χ., δηλαδή μέσα στη δίνη του πολέμου. Φυσικά, και πριν από την εμφάνιση του Αριστοφάνη ο πόλεμος απασχολούσε την κωμωδία. Ο κωμικός ποιητής Κρατίνος φαίνεται να ασκεί κριτική στον Περικλή ήδη από το 430 π.Χ. με την κωμωδία του «Διονυσαλέξανδρος» (McGlew J., «Citizens on Stage: Comedy and Political Culture in the Athenian Democracy», Michigan, MI: U of Michigan P, 2002). 5. Για τις πολιτικές θέσεις του Αριστοφάνη γενικά και για τη στάση του απέναντι στον πόλεμο ειδικότερα υπάρχουν πολλές προσεγγίσεις κι ερμηνείες. Ενδεικτικά προτείνω εδώ την ανάλυση του Newiger για τον φιλειρηνισμό του Αριστοφάνη («War and Peace in the Comedy of Aristophanes’», Oxford Readings in Aristophanes, E. Segal, Oxford: Oxford UP, 1996, p. 143-161). Σχετικά με την επιρροή που (δεν) ασκεί ο Αριστοφάνης στην πολιτική σκηνή, ενδιαφέρον είναι το έργο του Ηeath M., «Political Comedy in Aristophanes», Göttingen, Vandenhoeck & Ruprecht, 1987.

18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Αριστουργηματικά εκθέματα αφηγούνται ανθρώπινα πάθη.

Ιστορίες από χώμα και μάρμαρο στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

5 Κειμενο Κωστας Πασχαλιδης Δρ. Αρχαιολογίας, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, ΥΠΠΟΑ

88 lifo – 18.9.14

➳ 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

➳

Επιτύμβια στήλη από τον Πειραιά. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. ευρ. 873. Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

Ο Ποδοσφαιριστής του πειραια ατά το συνήθειο της Κλασικής Εποχής, οι στήλες που στήνονταν πάνω στους τάφους της Αττικής απεικόνιζαν τους νεκρούς σε ηρωικά στιγμιότυπα, σε σκηνές της καθημερινότητας ή σπανιότερα παρουσίαζαν εικόνες θρήνου. Σκηνές λίγο-πολύ τυποποιημένες. Έφιπποι πολεμιστές σε ώρα θριάμβου, όρθιοι αθλητές με τη στλεγγίδα, τον δίσκο ή το ακόντιο στο χέρι, σκηνές αποχαιρετισμού στο σπίτι, σκηνές από τον γυναικείο καλλωπισμό. Εκτός από τις περιπτώσεις που τα πράγματα είχαν αλλιώς. Που υπήρχε κάποιος ειδικός λόγος, που ο νεκρός ήταν μια ιδιαίτερη προσωπικότητα, γνωστός για κάτι εξαιρετικό. Όπως στην περίπτωση του ποδοσφαιριστή της μαρμάρινης στήλης αρ. ευρ. ΕΑΜ 873 που εκτίθεται στην αίθουσα 23 του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Η συγκεκριμένη στήλη απεικονίζει τον νεκρό δίπλα από το ίδιο του το μνήμα. Έχει πριν από λίγο σηκωθεί, έχει βγάλει το ρούχο του για να μην τον εμποδίζει, το έχει διπλώσει για να μην το λερώσει (ποιος ακούει τη μάνα του!), το έχει ακουμπήσει πάνω στη δική του επιτύμβια στήλη και ρίχνει μπαλιές με πάθος μπροστά στον πιτσιρικά που τον κοιτά με δέος, όπως κοιτάνε τους βιρτουόζους της γειτονιάς όσοι μεγαλώνουν σε άχτιστα οικόπεδα. Ο μικρός

90 lifo – 18.9.14

κρατάει στλεγγίδα και αρύβαλλο για να φρεσκάρει τον αθλητή όταν τελειώσει την προπόνηση. Ο ποδοσφαιριστής είναι συγκεντρωμένος στην άσκηση, με το βλέμμα καρφωμένο στην μπάλα. Το δεξί του χέρι είναι τραβηγμένο στην πλάτη και σφίγγει το αριστερό στον αγκώνα, με τον τρόπο που κάνουν και σήμερα όσοι δεν θέλουν να υποστούν το φάουλ για «χέρι». Όσοι δηλαδή ασκούνται στην ισορροπία του ενός ποδιού, με την μπάλα στο άλλο. Όπως όλα δείχνουν, ο νεκρός της στήλης του Πειραιά ήταν ένας ταλαντούχος παίκτης της επίσκυρου, ενός παιχνιδιού που παιζόταν από δύο αντίπαλες ομάδες με μπάλα ή σφαίρα. Την ώρα του ανέλπιστου θριάμβου της Εθνικής Ομάδας Ποδοσφαίρου στις 4 Ιουλίου 2004, το «τιμημένο» τρόπαιο βρέθηκε για λίγα λεπτά στα χέρια του ηρωικού σκόρερ, Άγγελου Χαριστέα. Ελάχιστοι μόνον θεατές (γνώστες της αρχαίας εικονογραφίας, όσο και ψύχραιμοι εκείνη την ώρα) συνειδητοποίησαν μια μικρή λεπτομέρεια που προβαλλόταν στις οθόνες της τηλεόρασης: το τρόπαιο ήταν διακοσμημένο στη μία από τις δύο όψεις του με τον ποδοσφαιριστή της στήλης του Πειραιά. Φιλοτεχνημένο το 1960, όταν δημιουργήθηκε ο θεσμός (τότε Κύπελλο Εθνών Ευρώπης),

το περίφημο κύπελλο πέρασε από τη μια νικητήρια ομάδα στην άλλη, φέροντας επάνω του αυτήν ακριβώς την παράσταση, μέχρι την τελευταία εμφάνισή του το 2004, λίγο πριν αντικατασταθεί από το καινούργιο, που είναι αδιακόσμητο. Για πολλούς από εμάς, εκείνη τη νύχτα ο αρχαίος ποδοσφαιριστής του Πειραιά είχε κάνει την επιστροφή του. Ο Άγγελος Χαριστέας κατά πάσα πιθανότητα δεν ήξερε τι αντίκριζε μπροστά του, δεν ήταν υποχρεωμένος, ούτε ήταν η στιγμή κατάλληλη, άλλωστε. Ο αρχαίος γλύπτης, όμως, γνώριζε ανθρώπους σαν τον Άγγελο Χαριστέα. Το είδος και το μέγεθος του πάθους τους, που ήταν χωρίς τέλος, χωρίς όρια. Και έκανε την υπέρβαση που μπορεί να καταλάβει όποιος ξέρει τι είναι να μην τρως, να μην κοιμάσαι και να μην πεθαίνεις ποτέ, γιατί έχεις την μπάλα στο μυαλό σου.

Ο Άγγελος Χαριστέας σηκώνει το έπαθλο του πανευρωπαϊκού πρωταθλήματος το 2004.

«Το Φιλί» του Gustav Klimt.

Όστρακο με απεικόνιση ασπασμού («Το Φιλί»). Προέλευση: Ακρόπολη. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. ευρ. 189, προθήκη 86. © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

Το φιλι Χαμένο ανάμεσα σε δεκάδες άλλα όστρακα, σε μια μικρή γωνιακή προθήκη της αίθουσας 54 του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, βρίσκεται ένα φιλί. Νεαρός, σχεδόν πιτσιρικάς, στεφανωμένος και με το χνούδι της εφηβείας ακόμη στο μάγουλο, δίνει με τα μάτια του ανοιχτά το πρώτο του φιλί, σκυμμένος προς το μέρος της. Εκείνη, όμορφη όπως αφήνεται να εννοηθεί από το τυλιχτό της βραχιόλι, έχει αγκαλιάσει τρυφερά το σγουρό του κεφάλι, λυγίζοντας με νάζι τα ακροδάχτυλα του δεξιού της χεριού. Η μορφή της έσπασε, αφήνοντας πάνω στο θραύσμα μόνο τα χείλη, ενώ το υπόλοιπο σώμα της βρίσκεται ακόμη στο χώμα κάτω από την πόλη, ζωγραφισμένο στα κομμάτια του αγγείου που μας λείπουν. Όμως η στιγμή είναι ολόκληρη εκεί, στα λίγα εκατοστά του οστράκου. Το «Φιλί» του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου (αρ. ευρ. ΕΑΜ ακρ. 189) αποτελεί μικρό κομμάτι από το ζωγραφισμένο κυκλικό πεδίο που διακοσμούσε τον πυθμένα μιας κύλικας1,

κατασκευασμένης την τελευταία δεκαπενταετία του 6ου αι. π.Χ. Το όστρακο βρέθηκε μεταξύ των ετών 1885-1890 στις ανασκαφές των επιχώσεων του Βράχου της Ακρόπολης από τον Γενικό Έφορο Αρχαιοτήτων Παναγή Καββαδία και τον Georg Kawerau. Κι όπως συμβαίνει συχνά με τα ευρήματα τόσο πρώιμων ανασκαφών, δεν σώθηκε ως εμάς –αν είχε ποτέ καταγραφεί– ο ακριβής τόπος και ο χρόνος της ανεύρεσής του. Στον αντίποδα, όμως, αυτής της ασάφειας, η προσεκτική μελέτη της τεχνοτροπίας του θραύσματος από τους Botho Graef και sir John Davidson Beazley στις αρχές του 20ού αι. μας έδωσε στοιχεία για τον ζωγράφο του φιλιού. Σύμφωνα με τους ειδικούς της αττικής αγγειογραφίας, το αγγείο φιλοτέχνησε ο Ζωγράφος του Ξυλουργού (Τhe Carpenter Painter), όπως συμβατικά ονομάστηκε ο δημιουργός μιας σειράς από ανυπόγραφα ερυθρόμορφα αγγεία που χρονολογούνται από το 515 ως το 500 π.Χ. και προέρχονται από την Αθήνα. Αν και χρωστά το όνομά του στην

ομώνυμη κύλικα του Βρετανικού Μ ουσείου που του αποδίδεται και που απεικονίζει έναν ξυλουργό εν ώρα εργασίας, ορισμένα από τα αγγεία του που σώθηκαν φέρουν παραστάσεις φιλιού. Τις παραστάσεις της προτίμησής του. Ο Ζωγράφος του Ξυλουργού, ένας καλλιτέχνης που δεν υπέγραψε ποτέ με το όνομά του, έζησε τις μέρες της ανατροπής της τελευταίας αθηναϊκής Τυραννίας και της γέννησης της Δημοκρατίας, είδε τις τελευταίες κόρες να στήνονται στην Ακρόπολη και συνέβαλε με τις δυνάμεις του στην επανάσταση της ερυθρόμορφης ζωγραφικής. Μπορεί να του ζητήθηκε να φιλοτεχνήσει αναρίθμητα αγγεία στην καριέρα του, στον αθηναϊκό Κεραμεικό, αλλά τούτο εδώ, όπως καταλαβαίνω, το είχε ζήσει πριν να το «γράψει» πάνω στον πηλό, είκοσι τέσσερις αιώνες πριν κάνει ακριβώς το ίδιο ο Gustav Klimt. Μικρό κι αθέατο θραύσμα από ψημένο χώμα που αφηγείται μια αγάπη στην Αθήνα και ό,τι οφείλει να ζήσει όποιος πάτησε αυτήν τη γη.

1. Κύλικα ονομάζεται το βαθύ αγγείο ποτού με πόδι και δύο λαβές.

➳

18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

η Φιλονοη κοιτα το βρεφος αφηρημενα, με παγωμενο και ανεκφραστο τροπο, χωρις να συμμεριζεται κανενος ειδους παθος. Ειναι γαληνια και παγωμενη, επειδη δεν επιτρεπεται στους νεκρους να νιωθουν τον πονο των ζωντανων.

92 lifo – 18.9.14

➳ 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

«Μηδείς ανθρώπων θαυμαζέτω εικόνα τήνδε»

➳

επιτύμβια στήλη της Φιλονόης, που στέκεται σήμερα στην αίθουσα 18 του Μουσείου (αρ. ευρ. 3790), βρέθηκε στο Ψυχικό το 1937, στη διάρκεια οικοδομικών εργασιών, και θεωρείται πως ανήκε σε ένα τοπικό νεκροταφείο. Η στήλη χρονολογείται περί το 370-360 π.Χ. Παρουσιάζει μια συνηθισμένη σκηνή για τα μνημεία του είδους αυτού, δηλαδή τη συνάντηση ορισμένων μελών του σπιτιού και τη συνομιλία τους μέσα σε ένα αρχιτεκτονικό πλαίσιο που μιμείται τον οίκο ή ενδεχομένως την είσοδό του, αν κρίνει κανείς από την αετωματική επίστεψη στην κορυφή της στήλης. Μια συνομιλία σε μια στιγμή της καθημερινότητας, προορισμένη να μνημονεύει εις τον αιώνα ένα από τα εικονιζόμενα πρόσωπα που έφυγε από τη ζωή. Κάτι που δεν γίνεται εξαρχής κατανοητό, αφού τίποτα στην παράσταση δεν προδίδει τον αποχωρισμό. Η στήλη παρουσιάζει την καθιστή Φιλονόη στα δεξιά να δέχεται την επίσκεψη της παραμάνας, που της φέρνει το μωρό να την καλημερίσει. Μια σκηνή που θα μπορούσε να συμβαίνει στις μέρες μας, μια Κυριακή πρωί ή ένα απόγευμα δροσερό του καλοκαιριού. Όμως δεν είναι έτσι. Και τα σημάδια του θανάτου είναι φανερά με μια προσεκτική ανάγνωση. Οι δυο γυναίκες της στήλης δεν απευθύνουν το βλέμμα η μία στην άλλη. Στην πραγματικότητα δεν συνομιλούν, αλλά κοιτούν το βρέφος ανάμεσά τους. Αυτό με τη σειρά του απλώνει τα χεράκια του να αγγίξει τη Φιλονόη, που δεν ανταποκρίνεται. Το δεξί της χέρι, αντί να ανταποδώσει το άγγιγμα, στρέφεται προς το στήθος της, σε μια στάση κλειστού σχήματος και συστολής. Η Φιλονόη αρνείται την επαφή, αφήνοντας μια απειροελάχιστη απόσταση μεταξύ των δακτύλων του παιδιού και του δικού της καρπού. Μια απόσταση τριών χιλιοστών, που δεν είναι ορατή αλλά υπαρκτή και οριστική. Μια λεπτή και κρίσιμη διαφορά διακρίνεται και στα πρόσωπα των μορφών. Η παραμάνα είναι συντετριμμένη από τον πόνο του πένθους που διαγράφεται στην έκφρασή της. Αντίθετα, η Φιλονόη κοιτά το βρέφος αφηρημένα, με παγωμένο και ανέκφραστο τρόπο, χωρίς να συμμερίζεται κανενός είδους πάθος. Είναι γαλήνια

3 Λεπτομέρεια από την επιτύμβια στήλη της Φιλονόης από το Ψυχικό. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. ευρ. 3790. Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

και παγωμένη, επειδή δεν επιτρέπεται στους νεκρούς να νιώθουν τον πόνο των ζωντανών. Τα χέρια των μορφών συνοψίζουν το ασυμβίβαστο της επικοινωνίας μεταξύ της ζωής και του θανάτου. Τα χέρια της παραμάνας στηρίζουν τρυφερά το βρέφος σε μια τοξοειδή γραμμή που ξεκινά από τον ώμο της και φτάνει στον λαιμό του μικρού παιδιού, για να συνεχιστεί αμείωτη στο απλωμένο του χεράκι. Τα χέρια της Φιλονόης απέναντί του σχηματίζουν ένα τρίγωνο, ένα σχήμα κλειστό που αρνείται την επαφή. Τα ελάχιστα χιλιοστά της απόστασής τους δηλώνουν το χάσμα των δύο διαστάσεων, που θα παραμείνει αγεφύρωτο. Το χάσμα μεταξύ της ζωής και του θανάτου. Το ίδιο χάσμα που απεικονίστηκε στην τοιχογραφία της «Δημιουργίας του Αδάμ» στην οροφή της Capella Sistina μεταξύ Θεού και Ανθρώπου. Η στήλη της Φιλονόης αποτυπώνει το οριστικό κενό δραματικά και διακριτικά, όπως υπαγόρευε η αίσθηση του μέτρου και της ιδιότυπης αξιοπρέπειας των Αθηναίων της Κλασικής Περιόδου απέναντι στον θάνατο. Στο επίγραμμα της στήλης αναγράφεται: «Ενθάδε Φιλονόη κείται θυγάτηρ / Σώφρων Ευσύνετος, πάσαν έχουσ’ αρετήν». Η στήλη της ενάρετης Φιλονόης θα στεκόταν για χρόνια, μπορεί και για αιώνες, πάνω από τον τάφο της, στο πλάι ενός δημόσιου δρόμου, κατά το συνήθειο των αθηναϊκών νεκροταφείων. Το βρέφος θα μεγάλωσε και θα έγινε άνδρας ή γυναίκα. Περνώντας μπροστά από το μνήμα της μητέρας του, δεν θα του ήταν δυνατό να μη ρίξει μια ματιά στην κίνηση του βρέφους, στα κλειδωμένα χέρια της μάνας και στα τεράστια τρία χιλιοστά που αποτύπωσαν στο μάρμαρο και στη ζωή του τη μεγάλη απώλεια. Η στήλη της Φιλονόης είναι μία από τις εκατοντάδες σωζόμενες επιτύμβιες στήλες που φιλοτεχνήθηκαν στα αττικά εργαστήρια. Ωστόσο, οι λεπτές και υπαινικτικές διαστάσεις της αφήγησης δεν οφείλονται μόνο στις αξίες και τις αντιλήψεις της Αθήνας του 4ου αι., αφού δεν απαντούν με τον ίδιο τρόπο παντού. Οφείλονται σε πρωτότυπες ιδέες που εφάρμοσε ο ανώνυμος γλύπτης (να προέκυψαν, άραγε, από τα δικά του βιώματα;) και οι οποίες ενδεχομένως να μην του είχαν ζητηθεί ποτέ από εκείνους που παρήγγειλαν τη στήλη.

Η στηλη της μανας απο το Ψυχικο 94 lifo – 18.9.14

υτή η ταφική στήλη του Αντιπάτρου από τον Κεραμεικό (αίθουσα 18, αρ. ευρ. ΕΑΜ 1488) δεν μοιάζει με καμία άλλη στα δάση των μουσείων. Ούτε ροδαλά πρόσωπα στον τελευταίο χαιρετισμό, ούτε βρέφη, ούτε αθλητές, ούτε γέροντες, ούτε κόρες Αθηναίες. Στην ανάγλυφη μετόπη της στήλης απεικονίζεται ένα λεοντόμορφο τέρας, ο «ειχθρολέων», όπως τον αναφέρει το επίγραμμα ακριβώς από κάτω. Το θηρίο είναι έτοιμο να κατασπαράξει το γυμνό σώμα του νέου πάνω στο νεκρικό κρεβάτι. Στην άλλη άκρη της κλίνης, ένας άλλος, εξίσου νέος άνδρας προσπαθεί να σώσει την τιμή του φίλου του, παλεύοντας να διώξει το κακό που επιτίθεται. Να διαφυλάξει το σώμα, την εικόνα που αναγνώριζε και αγαπούσε στη ζωή του. Και πίσω τους, διακριτικά σημειωμένη, η πλώρη του πλοίου που άραξε άγαρμπα στα ξένα βράχια, μακριά από τη γη τους. Ταξιδευτές και ξένοι χωρίς την προστασία των θεών τους, σε αλλόθρησκο τόπο. Φοίνικες σε ιερή αποστολή στην Αθήνα, όπως αναφέρει το επίγραμμα στο μάρμαρο. Νέα παιδιά. Ψηλά πάνω από τη μετόπη αναγράφονται τα ονόματα των εικονιζόμενων στα ελληνικά και τα φοινικικά. Ο νεκρός Σεμ, γιος του Αμπνταστάρτ, με το ελληνικό του όνομα: Αντίπατρος γιος του Αφροδισίου (τον περιμένει ακόμα ο πατέρας του, στη γη της Φοινίκης). Και ο ορκισμένος φίλος που έστησε το μνήμα, ο Δομσαλώς, γιος του Δομανώ (αυτός γύρισε πίσω, τον είδε ο γερο-Δομανώς). Ο πρώτος γεννημένος στην Ασκαλώνα, εκεί όπου αιώνες αργότερα έγινε το Ισραήλ, και ο δεύτερος στη Σιδώνα, στον σημερινό Λίβανο. Φίλοι ορκισμένοι στον αιώνα από δύο τόπους όπου οι άνθρωποι δεν συναντιούνται πια. «Κανείς να μη ζηλέψει αυτό που βλέπει εδώ». Κανείς, γράφει η στήλη.

Επιτύμβια στήλη από τον Κεραμεικό. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. ευρ. 1488. Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

Θανατος στον ξενο τοπο

πηγές Καλτσάς Ν., Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Τα Γλυπτά, Αθήνα 2001, 186, 187 αρ. κατ. 367 / Botho Graef, Die antiken Vasen von der Akropolis zu Athen, vol. II, Berlin, 1925, 14-15 αρ. κατ. 189, πιν. 9 / www.getty. edu/art/gettyguide/artMakerDetails?maker=780 / www.britishmuseum.org/research/ collection_online/collection_object_details. aspx?objectId=399658&partId=1 / Καλτσάς Ν., Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Τα Γλυπτά, Αθήνα, 2001, 183, αρ. κατ. 362. / Καλτσάς Ν., Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Τα Γλυπτά, Αθήνα, 2001, 190, αρ. κατ. 376 / Σάλτα Μ., «Επιτύμβια Στήλη», στο Αδάμ-Βελένη Π., Στεφανή Ε. (επιμ.), Έλληνες και Φοίνικες στα σταυροδρόμια της Μεσογείου, Θεσσαλονίκη, 2012, σ. 177-178

φιλοι ορκισμενοι στον αιωνα απο δυο τοπουσ, οπου οι ανθρωποι δεν συναντιουνται πια.

➳ 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

5 Επιτύμβια στήλη της Φρασίκλειας από το Δίπυλο ή την Αχαρνική Πύλη των Αθηνών. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. ευρ.831. Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν © Υπουργείο Πολιτισμού & Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

O Eυαγγελισμός της Θεοτόκου

Αθήνα του 1817 ήταν λίγο μεγαλύτερη από ένα χωριό. Και ο φαρμακοποιός με το όνομα Ερνέστης Ρομάνο ήταν ένας ξένος ανάμεσα στους ραγιάδες και στους Τούρκους της πόλης. Έσκαβε για το πηγάδι του μες στο χωράφι που μια μέρα θα γινόταν η πλατεία Κοτζιά. Και βρήκε το μάρμαρο με την καθιστή γυναίκα, δίπλα στον αρχαίο τάφο. Και πάνω τη λέξη «ΦΡΑΣΙΚΛΕΙΑ». Γιατί έτσι έλεγαν την κεκοιμημένη. Ήταν σίγουρος ότι θα πιάσει πολλά λεφτά στους Φράγκους. Αλλά δεν πρόσεξε να κρατήσει το στόμα του κλειστό (la bocca chiusa, που του ’λεγε η μάνα του). Το έμαθαν οι προεστοί κι ένας πιτσιρικάς με αέρα στα πανιά του, ονόματι Κυριάκος Πιττάκης. Και έκαναν φασαρία να του πάρουν την πλάκα, γιατί ήταν, λέει, αρχαία και τους ανήκε. Κι αυτός δεν την έδινε. Τρελός ήταν; Και φτάνουν μια μέρα πλήθος στο σπίτι του. Με τους παπάδες και τον Τούρκο καδή1, που είχαν κα-

ταλλήλως λαδώσει. Έβαλαν τις φωνές, παρακαλούσανε, απειλούσαν. Στο τέλος πήρε στο χέρι 1.000 γρόσια (και άλλα 500 ο καδής κάτω απ’ το χέρι), του πήραν τη γυναίκα και φύγαν. Τον αφήσαν ήσυχο. Την άλλη εβδομάδα η πλάκα ήταν στημένη όρθια στον νάρθηκα της Μεγάλης Παναγιάς παρά τω Ωρολογίω.2 Έβαλαν κι ένα σιδερένιο καντήλι πάνω της και προσκυνούσαν τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Γιατί αυτή καθόταν ήρεμη και μπροστά της είπαν ότι είχε τον Άγγελο Κυρίου. Κι επειδή ό,τι γράφει δεν ξεγράφει, είδαν στην επιγραφή από πάνω το όνομα της Κυράς. Ήταν η Παναγιά-Φρασίκλεια, η δικιά τους Παναγιά. Κι όπως την έφτιαξαν απ’ την αρχή και την αγάπησαν, έτσι μια μέρα την ξέχασαν όλοι μαζί. Έγινε η Επανάσταση, ήρθε μετά ο Όθωνας, ο Κυριάκος Πιττάκης μεγάλωσε κι έγινε ο πρώ-

τος αρχαιολόγος της χώρας, πήραν την Κυρά, είπαν ότι «δεν είναι η Παναγιά», παρά μόνο μια Φρασίκλεια, και την έκλεισαν σε μια αποθήκη. Η Εκκλησιά του Ωρολογίου κάηκε μια βραδιά από λάθος του καντηλανάφτη και δεν έμεινε τίποτα στις στάχτες. Κάθεται τώρα πια στην αίθουσα 18 του Μουσείου, με τις άλλες γυναίκες στα μάρμαρα τριγύρω. Μια επιγραφή στη βάση λέει ότι είναι του 4ου αι. π.Χ. και ότι πέθανε νέα. Περνούν μπροστά της χιλιάδες ανυποψίαστοι επισκέπτες, αλλά εγώ βλέπω κάθε φορά τη σκουριά πάνω στην πέτρα που ’χει μείνει απ’ το καντήλι της Παναγιάς και της λέω ένα «χαίρε». Γιατί την άφησε κι ο Άγγελος και δεν έχει άνθρωπο να πει μια καλημέρα. Η Παναγιά-Φρασίκλεια από λάθος. Αιώνες πάνω στο μνήμα, μέσα σε ένα χωράφι, κάτω από εκεί που περπατούν με βεβαιότητα. ¶

1. Οθωμανός δικαστής που δίκαζε με βάση τον ισλαμικό νόμο. 2. Πρόκειται για τον ναό της Μεγάλης Παναγιάς που κτίστηκε στον αύλειο χώρο της Βιβλιοθήκης του Αδριανού τον 5ο αι., κατασκευάστηκε εκ νέου στην αρχή του 12ου αι. και κάηκε το 1884. Στη θέση της βρίσκονται σήμερα αποκατεστημένα ορισμένα αρχιτεκτονικά μέλη του πρώτου χριστιανικού ναού.

Η Παναγια-Φρασικλεια ενα αληθινο παραμυθι 96 lifo – 18.9.14

Bιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου Ένα εμβληματικό μνημείο βιομηχανικής κληρονομιάς της πόλης αλλά και της νεότερης ιστορίας της Αθήνας.

PUBLI

ον Ιανουάριο του 2013 το Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου άνοιξε τις πόρτες του για το κοινό με σκοπό να αναδείξει και να διαφυλάξει το παλαιό Εργοστάσιο Φωταερίου της Αθήνας, ένα άλλοτε ολοζώντανο βιομηχανικό κέντρο που τροφοδοτούσε την πόλη με ενέργεια και φωτισμό για περισσότερα από 120 χρόνια. Η περιήγηση στο μουσείο γίνεται μέσα από έναν μουσειακό περίπατο 13 στάσεων σε ζωτικά σημεία του εργοστασίου. Μέσα από τη βόλτα στα σημεία αυτά, ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να ακολουθήσει τη γραμμή παραγωγής του φωταερίου, να δει από κοντά τον μηχανολογικό εξοπλισμό και τα μηχανήματα της εποχής, να μάθει για τις συνθήκες εργασίας και να εξοικειωθεί με έννοιες όπως η βιομηχανική κληρονομιά και αρχαιολογία. Για κάθε ενδιαφερόμενο Αθηναίο ή επισκέπτη της πόλης που επιθυμεί να ακολουθήσει τη μουσειακή διαδρομή στον χώρο του παλαιού εργοστασίου φωταερίου με την καθοδήγηση των ανθρώπων του μουσείου πραγματοποιούνται οργανωμένες ξεναγήσεις, τόσο για ενήλικες όσο και για μαθητές Ε’ και ΣΤ’ Δημοτικού, Γυμνασίου, Λυκείου, ΕΠΑ.Λ., ΣΔΕ, σπουδαστές ΙΕΚ. και ΕΠΑ.Σ. Eκτός από τις ξεναγήσεις και προκειμένου να ενισχύσει τον εκπαιδευτικό του χαρακτήρα, το Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου δημιούργησε μία σειρά εκπαιδευτικών προγραμμάτων για σχολικές ομάδες (από 4 έως 18 ετών) και για οικογένειες. Μέσα από τα εκπαιδευτικά προγράμματα «Τα παιδιά εξερευνούν το μουσείο στο Γκά-

ζι», «Το μυστήριο του Φωταερίου», «Το κυνήγι του Μαύρου Θησαυρού», «Μικροί εργάτες εκπαιδεύονται», «Παράγουμε ΜΑΖΙ-κά», «Το εργοστάσιο + εμείς», «Δώσε τα Φώτα σου!», «Μην το πετάξεις!» κ.ά, οι συμμετέχοντες μαθαίνουν να λειτουργούν ομαδικά και να ενεργοποιούν τη φαντασία τους, ανακαλύπτοντας, μέσω διαδραστικών δραστηριοτήτων, την ιστορία και τη σημασία του Εργοστασίου Φωταερίου της Αθήνας. Το Σάββατο 27 Σεπτεμβρίου, στο πλαίσιο των εορτασμών για τις Ευρωπαϊκές Ημέρες Πολιτιστικής Κληρονομιάς, το Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου προσφέρει δωρεάν το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Μικροί εργάτες εκπαιδεύονται», ειδικά σχεδιασμένο για παιδιά από 7 έως 11 ετών (απαραίτητη κράτηση), και για τους ενήλικες δωρεάν θεματική ξενάγηση. Καθ’ όλη τη διάρκεια του ωραρίου του μουσείου (10:00-18:00) θα πραγματοποιούνται προβολές αρχειακού υλικού, καθώς και προβολή ανέκδοτης αρχειακής έρευνας με θέμα τα επαγγέλματα των κατοίκων της περιοχής βάσει των Οδηγών της περιόδου 1900-1960, από την ομάδα των Ευγενίας Μπουρνόβα και Μυρτώς Δημητροπούλου.

ησης), ώρα έναρξης: 09.30, διάρκεια: 50-90' (ανάλογα με το εκπαιδευτικό πρόγραμμα), κόστος συμμετοχής: €2,5-€6/άτομο (ανάλογα με το εκπαιδευτικό πρόγραμμα), μέγιστος αριθμός ατόμων ανά ομάδα: 25 Ξεναγήσεις σε σχολικές ομάδες Ημέρες διεξαγωγής: Τρίτη-Παρασκευή (κατόπιν συνεννόησης), ώρα έναρξης: 10.00, διάρκεια 50-60', κόστος συμμετοχής: €1/άτομο, μέγιστος αριθμός μαθητών ανά ομάδα: 25 Ξεναγήσεις ενηλίκων Ημέρες διεξαγωγής: κάθε Πέμπτη στις 17.30 και σε οργανωμένες ομάδες ενηλίκων (κατόπιν συνεννόησης) Κόστος συμμετοχής: €3 /άτομο Για κρατήσεις: Τηλ.: 210 3475535, 210 3461589, 210 3475518, fax.: 210 3413228 Ε-mail: gasmuseum@athens-technopolis.gr

Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου στην Τεχνόπολη του Δήμου Αθηναίων, Πειραιώς 100, Γκάζι, 210 3475535, 210 3461589, 210 3475518 Εκπαιδευτικά Προγράμματα Ημέρες διεξαγωγής: Δευτέρα-Παρασκευή & Σαββατοκύριακα: οικογενειακά προγράμματα (κατόπιν συνεννό-

18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

98 lifo – 18.9.14

Δρυός πεσούσης πας ανήρ ξυλεύεται

Κείμενο Αγιατη Μπεναρδου Δρ. Ιστορίας, Μονάδα Ψηφιακής Επιμέλειας, Ερευνητικό Κέντρο «ΑΘΗΝΑ»

εικονογραφηση dreyk the pirate

Περί κάρβουνου και ξύλου στην κλασική Αθήνα.

χι, η αιθαλομίχλη δεν είναι φαινόμενο αποκλειστικά των καιρών μας. Ίσως στην αρχαιότητα να μην ήταν τόσο ανυπόφορη. Μπορεί, πράγματι, οι Αθηναίοι της Κλασικής Περιόδου να μην έκαιγαν μέχρι και πλαστικές καρέκλες για να ζεσταθούν. Ένα, όμως, είναι βέβαιο: η ανάγκη για καύσιμη ύλη δεν είναι τελευταία μόδα. Τα μικρά ή μεγάλα σύννεφα καπνού δεν είναι μόνο δικό μας προνόμιο. Κάθε άλλο. «Οι δ' ίσαν υλοτόμους πελέκεας εν χερσίν έχοντες / σειράς τ' ευπλέκτους» αναφέρει ήδη ο Όμηρος στην Ιλιάδα (23. 114-115), με άλλα λόγια «πήγαν, κρατώντας στα χέρια τσεκούρια που έκοβαν ξύλα και καλοπλεγμένα σχοινιά». Με διαφορά λίγων αιώνων, ο Αριστοφάνης (fr. 610 K-A) αναφέρει: «αλλ’ ιμάντα μοι δος και ζμινύην. Εγώ γαρ ειμ’ επί ξύλα», δηλαδή «αλλά δώσε μου ένα λουρί κι ένα εργαλείο κοπής. Γιατί πάω για ξύλα». Όπως κι αλλού εκείνη την εποχή, έτσι και στην αρχαία Αθήνα οι ενεργειακές ανάγκες του πληθυσμού καλύπτονταν κυρίως από άνθρακα και ξύλο, συνεπώς η παραγωγή, η μεταφορά και το εμπόριό τους αποτελούσε μία ολοκληρωμένη οικονομική δραστηριότητα. Λόγω της πληθυσμιακής της συγκέντρωσης, αλλά και της βιοτεχνικής παραγωγής και των λοιπών οικονομικών δραστηριοτήτων, η Αθήνα της Κλασικής Περιόδου κατανάλωνε μεγάλες ποσότητες καύσιμης ύλης. Ας το σκεφτούμε λίγο καλύτερα: αρτοποιεία, μεταλλοτεχνικά και κεραμικά εργαστήρια, λουτρά, οικείες κι άλλες τόσες και τόσες δραστηριότητες απαιτούσαν για τη λειτουργία τους σημαντικές ποσότητες ξυλοκάρβουνου, πολλές φορές μάλιστα συγκεκριμένων ειδών, οι οποίες θα καίγονταν σε ειδικούς, κατά περίπτωση, κλιβάνους. Στην Περί Φυτών Ιστορία ο Λέσβιος φιλόσοφος του 4ου αι. π.Χ. Θεόφραστος αναφέρει πώς κορμοί δέντρων σχίζονταν στα δύο, στοιβάζονταν μαζί και καλύπτονταν με λάσπη πριν καούν εντός ειδικών κατασκευών. Η εργασία αυτή ήταν, βέβαια, όσο βαριά ακούγεται, κι ακόμα παραπάνω. Τόσο ο Αριστοφάνης όσο και ο Μένανδρος έχουν δημιουργήσει αξιολύπητους ήρωες στους οποίους έλαχε να συλλέγουν και να κουβαλούν καυσόξυλα. Ο Κνήμων στον Δύσκολο του Μενάνδρου παραπονιέται ότι «ζη μόνος [...] ξυλοφορών σκάπτων τ’ αεί πονών», ενώ ο Δικαιόπολις στους αριστοφανικούς Αχαρνής φαντασιώνεται ηδονικά μια

νεαρή «υλοφόρον» σκλάβα. Η υλοτομία και η μεταφορά της καύσιμης ύλης ήταν, καταπώς φαίνεται, δραστηριότητες πιο ταιριαστές στους σκλάβους, στους φτωχούς και στους επαγγελματίες εμπόρους κάρβουνου και ξύλου, παρά στους ευυπόληπτους Αθηναίους πολίτες. Οι ελεύθεροι Αθηναίοι πολίτες που απασχολούνταν με το επαγγελματικό εμπόριο καύσιμης ύλης αποτελούσαν μία σχεδόν περιθωριακή, κατώτατη οικονομική τάξη. Μάλιστα, κατά τον Αθηναίο ρήτορα και πολιτικό του 5ου αι. π.Χ. Ανδοκίδη, μια πόλη σε κατάσταση πολέμου μπορεί να εκπέσει τόσο, ώστε οι ασχολούμενοι με το κάρβουνο να κατέλθουν από τα βουνά στην πόλη: « Ίδοιμεν [...] εκ των ορών τους ανθρακευτάς εις το άστυ ήκοντας». Όλα δείχνουν πως το πρόβλημα της εύρεσης καύσιμης ύλης δεν άγγιζε τόσο τις πιο εύπορες οικογένειες της πόλης. Πώς θα μπορούσε, άλλωστε; Σύμφωνα με ενεπίγραφες αττικές στήλες του 5ου αι. π.Χ., οι πλούσιοι Αθηναίοι συνήθως προμηθεύονταν καύσιμη ύλη από τα εξοχικά κτήματά τους και τις εκτάσεις που κατείχαν εκτός των τειχών της πόλης. Ο Αλκιβιάδης, μέλος της αριστοκρατικής οικογένειας των Αλκμεωνίδων, είχε στην κατοχή του εκτάσεις με «ξύλα καύσιμα», «φρύγανα» και «ρυμούς» (κούτσουρα). Η πρόσβαση και απόκτηση καυσόξυλων ήταν τόσο σημαντική για πλούσιους και φτωχούς, που, σύμφωνα με τον Μένανδρο, μόλις έπεφτε μια οξιά, όλοι έσπευδαν να μαζέψουν τα ξύλα της: «Δρυός πεσούσης πας ανήρ ξυλεύεται». Στην ακμή της ηγεμονίας της, η Αθήνα της πολύκροτης Κλασικής Περιόδου αντιμετώπιζε τις τεράστιες ενεργειακές ανάγκες της με κάθε δυνατό τρόπο: σκλάβοι, κάθιδροι καρβουνιάρηδες, φορτωμένα γαϊδουράκια, πηγαινοέρχονταν φορτωμένοι με καυσόξυλα από δημόσιες και ιδιωτικές εκτάσεις, προμηθεύοντας φούρνους, κλιβάνους και εστίες με την πολύτιμη ύλη, μέλη μιας κοινωνίας περισσότερο ταξικής απ’ όσο φανταζόμαστε σήμερα, κάτω από καπνό και αιθαλομίχλη σχεδόν παρόμοια με τη δική μας – εκτός από τις πλαστικές καρέκλες. ¶ πηγές S. Douglas Olson, Firewood and Charcoal in Classical Athens, «Hesperia», 60, 1991, p. 411-420 / T.W. Gallant, Risk and Survival in Ancient Greece: Reconstructing the Rural Domestic Economy, Palo Alto, 1991 / R. Meiggs, Trees and Timber in the Ancient Mediterranean World, Oxford, 1982 / W.E. Thompson, The Athenian Entrepreneur, AntCl 51, 1982, p. 53-85 18.9.14 – lifo

ΑΘΗΝΑ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Οι αριστοκρατικές περιοχές της Πνύκας και του Λόφου των Νυμφών βρέθηκαν μετά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο να παρακμάζουν και να μετατρέπονται σε κακόφημες και ολιγοσύχναστες περιοχές. Άλλη μια στιγμή στην ιστορία της Αθήνας όπου μια συνοικία μετατρέπεται σε γκρίζα ζώνη στις παρυφές του αστικού βίου. 100 lifo – 18.9.14

Δυτικές

κειμενο Δημητρησ Πλαντζοσ

Επίκουρος Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

συνοικίες

18.9.14 – lifo

➳ 101

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Ε Στη φωτό: Η Πνύκα σήμερα. Φωτογραφία: Δημήτρης Πλάντζος

102 lifo – 18.9.14

να χειμωνιάτικο πρωινό του 346 π.Χ., ο Αθηναίος πολίτης Τίμαρχος, γιος του Αριζήλου από τον Δήμο του Σφηττού (κοντά στα σημερινά Σπάτα), αγόρευε ενώπιον της Βουλής για την ανάγκη να ενισχυθούν τα οχυρωματικά έργα στην πόλη. Μιλώντας ειδικά για την περιοχή δυτικά της Πνύκας, από τον Λόφο των Νυμφών (όπου σήμερα βρίσκεται χτισμένο το Αστεροσκοπείο) έως τον Λόφο των Μουσών (όπου σχεδόν πέντε αιώνες αργότερα θα χτιζόταν το Μνημείο του Φιλοπάππου), ο Τίμαρχος διαπίστωσε με απορία ότι κάθε φορά που ξεστόμιζε τη λέξη «τείχος» ή «πύργος», οι βουλευτές ξεσπούσαν σε χοντρά και θορυβώδη γέλια. Λίγο αργότερα, στην Εκκλησία του Δήμου αυτήν τη φορά, ο αρεοπαγίτης Αυτόλυκος επανέφερε τις προτάσεις του Τιμάρχου. Ο ομιλητής αναφέρθηκε στην «εμπειρία» του Τιμάρχου γύρω από την έρημη και απομονωμένη περιοχή της Πνύκας, προκαλώντας και πάλι το ηχηρό γέλιο του ακροατηρίου – όταν μάλιστα μίλησε για «οικήματα» που χρειάζονταν ενίσχυση, «οικόπεδα» που απαιτούσαν φροντίδα και «λάκκους» που έπρεπε να μπαζωθούν, και μάλιστα με «μικρό αντίτιμο», του ήταν πλέον αδύνατο να επιβληθεί στα μέλη της Εκκλησίας του Δήμου που τώρα πια γελούσαν και φώναζαν ασταμάτητα. Την ιστορία μάς διηγείται ο ρήτορας Αισχίνης σε έναν δικανικό λόγο εναντίον του Τιμάρχου, με τον οποίο είχε έρθει σε έντονη πολιτική αντιδικία τη χρονιά εκείνη: ο Τίμαρχος, σύμμαχος του Δημοσθένη, γνωστού για το αντιμακεδονικό του μένος, κατηγόρησε τον Αισχίνη για προδοτική συμπεριφορά υπέρ του Φιλίππου Β’ της Μακεδονίας και ο Αισχίνης, μην έχοντας άλλο τρόπο να αποκρούσει τις σοβαρότατες κατηγορίες, ρίχνει την μπάλα στην εξέδρα, κατηγορώντας τον Τίμαρχο για πορνεία. Ούτε λίγο ούτε πολύ, ο Αισχίνης χρησιμοποιεί τα δύο επεισόδια στη Βουλή και στην Εκκλησία του Δήμου για να αποδείξει ότι οι Αθηναίοι ήξεραν πολύ καλά τις αμαρτωλές περιπέτειες του Τιμάρχου στις ολιγοσύχναστες ερημιές της Αθήνας γύρω από την Πνύκα. «Μεσταί μεν αι οδοί, μεστά δε τα οικήματα», εμφανίζεται να λέει κάπου ο Σωκράτης, από τρόπους να ικανοποιήσουν οι Αθηναίοι τις «αφροδίσιες» ανάγκες τους: οι περιοχές γύρω από τα τείχη, στη σκιά των πύργων

ή στις εσοχές των πυλών, προσφέρονταν για τις επαγγελματικές δραστηριότητες των κοριτσιών και των αγοριών που διέθεταν το κορμί τους για μερικούς οβολούς, συχνά στο γυμνό χώμα ή σε προχειροστημένα παραπήγματα. Εκατό χρόνια νωρίτερα, η Πνύκα και ο Λόφος των Νυμφών παρουσίαζαν μια εντελώς διαφορετική εικόνα. Προστατευμένες από το Θεμιστόκλειο Τείχος του 479 π.Χ., αναπτύχθηκαν εδώ οι συνοικίες της Μελίτης και της Κοίλης, και αναδείχθηκαν μάλιστα στις αριστοκρατικότερες περιοχές της πόλης. Από διάφορους αρχαίους συγγραφείς μαθαίνουμε πως ανάμεσα στους κατοίκους του Δήμου της Μελίτης (το νοτιοδυτικό τμήμα του οποίου εκτεινόταν ως τις δυτικές παρυφές του Λόφου των Νυμφών) συγκαταλέγονταν ο νικητής του Μαραθώνα, Μιλτιάδης, και ο γιος του Κίμων, καθώς και ο Θεμιστοκλής, ο θριαμβευτής της Σαλαμίνας. Λίγο νοτιότερα, κατά μήκος της χαράδρας που σχηματίζει η Πνύκα με τον Λόφο των Μουσών, η συνοικία της Κοίλης ήταν πιο πολυσύχναστη και εμπορική, καθώς από το άκρο της ξεκινούσαν τα Μακρά Τείχη που ένωναν την Αθήνα με τον Πειραιά. Η Διά Κοίλης Οδός, ένας αμαξιτός δρόμος σκαμμένος στον φυσικό βράχο, χρησίμευε ως κεντρική εμπορική και οδική αρτηρία που οδηγούσε με ασφάλεια στο επίνειο. Μετά τις εργασίες της Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων στην περιοχή είναι πλέον ορατές επάνω στον βράχο οι βαθιές αρματοτροχιές από τις άμαξες που διέτρεχαν τη διπλής κατεύθυνσης, πλάτους 8-12 μ., «λεωφόρο» επί αιώνες. Η παρακμή των δύο περιοχών ήρθε με το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου το 403 π.Χ., όταν κατεδαφίστηκαν τα Τείχη της Αθήνας. Η ανοικοδόμηση πρέπει να ήταν σταδιακή, όπως άλλωστε φαίνεται και από την παρέμβαση του Τιμάρχου εξήντα χρόνια αργότερα. Τους δυτικούς λόφους της πόλης, από την κορυφή του Λόφου των Νυμφών έως την κορυφή του Μουσείου, διατρέχει τώρα το Διατείχισμα, ένα πρόσθετο τείχος που φαίνεται να ολοκληρώνεται προς τα τέλη του 4ου αι. π.Χ. Οι άλλοτε αριστοκρατικές δυτικές συνοικίες μετατρέπονται σε «γκρίζες ζώνες» στις παρυφές του αστικού βίου – και της νομιμότητας. Η σταδιακή εγκατάλειψη της Κοίλης συνοδεύεται και από την εγκατάλειψη της ίδιας της Πνύκας ως τόπου συνάθροισης της Εκκλησίας του Δήμου. Προτιμάται τώρα το Θέατρο του Διονύσου, στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης, που γειτνιάζει άλλωστε και με την ανερχόμενη πλέον στις προτιμήσεις της αριστοκρατίας περιοχή του Ιλισσού. Η περιοχή της Κοίλης θα μετατραπεί σταδιακά σε χώρο ταφής. Σε τάφο λαξευμένο στον βράχο θάφτηκε εδώ κάποιος Ζωσιμιανός τον 3ο αι. μ.Χ., η παράδοση όμως επιμένει να ταυτίζει την κατασκευή αυτή με τα «Κιμώνεια Μνήματα», τον τάφο δηλαδή του πατέρα του Μιλτιάδη και άλλων μελών της οικογένειάς του, καθώς και του ιστορικού Θουκυδίδη, που, όπως μας πληροφορούν ορισμένοι αρχαίοι συγγραφείς, βρήκε τελικά ανάπαυση σε αυτό τον οικογενειακό τάφο μετά τον θάνατό του στη Θράκη. Σήμερα, βέβαια, την παράσταση κλέβει το Μνημείο του Φιλοπάππου, εγγονού του Σελευκίδη βασιλιά Αντιόχου Δ’ του Επιφα-

οι περιοχες γυρω απο τα τειχη, στη σκια των πυργων ή στις εσοχες των πυλων, προσφερονταν για τις επαγγελματικες δραστηριοτητες των κοριτσιων και των αγοριων που διεθεταν το κορμι τους για μερικους οβολους. νούς, τελευταίου βασιλιά της Κομμαγηνής, και Αθηναίου πολίτη. Κτισμένο το 114-116 μ.Χ., το μνημείο στέγαζε τον τάφο του Σύρου φιλέλληνα, με ανάγλυφες παραστάσεις και επιγραφές που εξιστορούσαν τον βίο του και εξήραν το γενεαλογικό του δέντρο. Λιγότερο διάσημα σήμερα, τα ερείπια της Κοίλης και της Μελίτης ζωντανεύουν κάθε χρόνο στα Κούλουμα, όταν υποδέχονται τους χαρταετούς της Καθαράς Δευτέρας. Τον υπόλοιπο καιρό φιλοξενούν πρόχειρες κατοικίες άστεγων Αθηναίων, που φαίνονται έτσι να αξιοποιούν την κληρονομιά της αρχαίας πόλης μέσα στην πόλη. Στα βράχια της Μελίτης, πάνω από την κοιλάδα των Πετραλώνων, με τα «πέτρινα της Φρειδερίκης» σε πρώτο πλάνο και την απαράμιλλη θέα προς τη θάλασσα, βρίσκουν ακόμη καταφύγιο παρέες νέων με κιθάρες και μπίρες ή περιπλανώμενα ζευγαράκια. Ο προσεκτικός περιπατητής θα εντοπίσει εύκολα τις σύριγγες από τη νυχτερινή χρήση ναρκωτικών. Κάπου-κάπου, μισολιωμένα κεριά και ξυλαράκια δεμένα μεταξύ τους με μάλλινες κλωστές μαρτυρούν αυτοσχέδιες μαγικές τελετές και ξόρκια. Οι λαξευμένες επιφάνειες του βράχου διατηρούν ακόμη ίχνη από τα αίθρια, τους ανδρώνες, τις κλίμακες και τις δεξαμενές των αρχαίων οικιών – συχνά εμπλουτισμένες με τα γκράφιτι των σημερινών Αθηναίων. Μια-δυο βάσεις κιόνων που στήριζαν εσωτερικά μπαλκόνια, κόγχες ιερών σκαμμένες στον βράχο για να δεχτούν τα αφιερώματα των προσκυνητών, στενά δρομάκια που προσπαθούν να τα βγάλουν πέρα με το ολισθηρό έδαφος. Η ηρεμία της περιοχής –που τη διαταράσσουν μόνον τα μεγάφωνα από τον παρακείμενο Λουμπαρδιάρη, αν τύχει και τελείται κάποιο chic μυστήριο εκείνη την ώρα– δεν σε αφήνει να φανταστείς τις πολυσύχναστες, θορυβώδεις και συνωστισμένες συνοικίες που υπήρξαν εδώ κάποτε, ούτε τις ύποπτες συναλλαγές που ίσως διεξάγονταν εκεί όπου τώρα εσύ κάθεσαι αμέριμνος, θαυμάζοντας το ηλιοβασίλεμα. Δεν ξέρουμε αν ο Τίμαρχος ήταν όντως ένοχος για βδελυρά ξεμοναχιάσματα στα κακόφημα «οικήματα» των δυτικών συνοικιών της Αθήνας τον 4ο αι. π.Χ. Ξέρουμε, όμως, το τέλος του: έχοντας κριθεί ένοχος για ανηθικότητα, καταδικάστηκε σε στέρηση των πολιτικών του δικαιωμάτων. Μην αντέχοντας αυτή την ταπείνωση, αυτοκτόνησε δι’ απαγχονισμού. Ένα ανώνυμο απόσπασμα αρχαίου κωμωδιογράφου μάς πληροφορεί ότι από αυτόν προήλθε το επίθετο «τιμαρχώδης», για όποιον επιδιδόταν σε βίο διεφθαρμένο και έκφυλο.¶

πηγές Davidson J., Courtesans and Fishcakes. The Consuming Passions of Classical Athens, Λονδίνο, 1997 D. Hamel, Trying Neaira. The True Story of a Courtesan’s Scandalous Life in Ancient Athens, Λονδίνο, 2003 Κ. Λαζαρίδου, Λόφοι Φιλοπάππου - Πνύκας - Νυμφών. Σύντομο Ιστορικό και Περιήγηση, Αθήνα, 2004 Ι. Τραυλός Πολεοδομική Εξέλιξις των Αθηνών, Αθήνα, 1993

18.9.14 – lifo

103

ΑΘΗΝΑ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

ανθεστηρια Ανάμεσα στην άκρατη χαρά για τη ζωή και τη βαθιά θλίψη για τον θάνατο

3. Ένα όρθιο αγοράκι προσφέρει σταφύλι σε ένα καθιστό μωρό που παίζει με τα παιχνίδια του (το αγγείο έχει ύψος μόλις 6 εκατοστά!), 420-400 π.Χ. Βρετανικό Μουσείο ©The Trustees of the British Museum

Κείμενο Βασιλική Πλιατσικα Δρ. Αρχαιολογίας, Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, ΥΠΠΟΑ

104 lifo – 18.9.14

ι αρχαίοι Αθηναίοι, όπως και οι άλλοι Ίωνες, γιόρταζαν τον ερχομό της άνοιξης με μια μεγάλη γιορτή, τα Ανθεστήρια, που ήταν αφιερωμένα στον Διόνυσο. Οι εορτασμοί κρατούσαν τρεις μέρες: από την 11η ως τη 13η μέρα του Ανθεστηριώνα (ο μήνας είχε πάρει το όνομά του από τη γιορτή), μία περίοδο που αντιστοιχεί στο τέλος Φεβρουαρίου - αρχές Μαρτίου του δικού μας ημερολογίου. Σε αντίθεση με τις άλλες μεγάλες επίσημες περιστάσεις του αττικού εορτολογίου, τα Ανθεστήρια, μία από τις αρχαιότερες ελληνικές γιορτές, ήταν περισσότερο μια λαϊκή γιορτή όπου τηρούνταν παλιά παραδοσιακά έθιμα σε οικιακό επίπεδο και δεν υπήρχαν οι μεγάλης κλίμακας προετοιμασίες και η σημαντική δημόσια μέριμνα που παρατηρούνται σε άλλες περιστάσεις, όπως στα Μεγάλα Διονύσια και στα Παναθήναια. Οι γραπτές πηγές και η εικονογραφία αποκαλύπτουν τις ποικίλες όψεις του εορτασμού των Ανθεστηρίων, που κινούνταν, όπως και το Πάσχα των ορθόδοξων χριστιανών, ανάμεσα σε δύο άκρα: την άκρατη χαρά για τη ζωή και τη βαθιά θλίψη για τον θάνατο. Ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στην αναγέννηση της φύσης, στα λουλούδια και στο κρασί, μια ευκαιρία να κάνουν δώρα στα μικρά παιδιά και να γλεντήσουν, αλλά συγχρόνως οι αρχαίοι Αθηναίοι πίστευαν ότι τις τρεις μέρες που διαρκούσαν τα Ανθεστήρια τα πνεύματα των νεκρών επέστρεφαν και κυκλοφορούσαν μέσα στην πόλη, και με το τέλος των εορτασμών έπρεπε να τα απωθήσουν πάλι στον Κάτω Κόσμο. Η πρώτη μέρα της γιορτής ονομαζόταν Πιθοίγια, γιατί τότε άνοιγαν τους πίθους με το καινούργιο κρασί. Κι όπως ταίριαζε, πρόσφεραν από αυτό πρώτα στον θεό Διόνυσο, στο εν Λίμναις ιερό του στην Αθήνα, που βρισκόταν κάπου νοτίως της Ακρόπολης, ίσως κοντά στον Ιλισσό. Το ιερό λειτουργούσε μόνο αυτήν τη μέρα του χρόνου και καμία άλλη. Η μέρα αυτή, όπως και η επόμενη, ήταν απόλυτη αργία από κάθε άλλη δραστηριότητα για όλους τους Αθηναίους, ακόμη και τους δούλους, και

σε κάθε αθηναϊκό σπίτι οργανωνόταν ένα μεγάλο συμπόσιο. Η δεύτερη μέρα ήταν η κύρια μέρα της γιορτής και ονομαζόταν Χόες. Αυτήν τη μέρα γίνονταν στο εν Λίμναις ιερό του Διονύσου μυστηριακές τελετές, στις οποίες λάμβαναν μέρος δεκατέσσερις σεβάσμιες Αθηναίες που ονομάζονταν «γεραραί», ο ιεροκήρυκας και η Βασίλισσα ή Βασιλίννα, η σύζυγος του εκάστοτε Άρχοντα Βασιλέα της πόλης. Καθώς προχωρούσε η μέρα, η Βασιλίννα γινόταν νύφη του Διονύσου σε μια τελετή ιερού γάμου που, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (Αθηναίων Πολιτεία, ΙΙΙ.5), γινόταν στο Βουκόλειο, κοντά στο Πρυτανείο, στην Αρχαία Αγορά. Σύμφωνα με νόμο, η Βασιλίννα έπρεπε να είναι μια Αθηναία αρχόντισσα αμέμπτου ηθικής, αλλά κάποια στιγμή τον 4ο αι. π.Χ. έγινε Βασιλίννα και ιερούργησε στα Ανθεστήρια μια διάσημη εταίρα, η Νέαιρα, ως σύζυγος του Αθηναίου Στέφανου, γεγονός που προκάλεσε εν τέλει μεγάλο σκάνδαλο και οδήγησε στη δικαστική της δίωξη (Δημοσθένης, Λόγος κατά Νεαίρας). Στις Χόες οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν στο εορταστικό συμπόσιο ένα πολύ χαρακτηριστικό μικρό αγγείο, μια μικρή οινοχόη, που ονομαζόταν χους. Καθένας είχε τον δικό του χου και τον έφερνε, μαζί με το κρασί του, στο συμπόσιο όπου ήταν καλεσμένος. Ο οικοδεσπότης φρόντιζε για τα παραδοσιακά εδέσματα, τη διασκέδαση και βέβαια τη διακόσμηση του χώρου του συμποσίου με άνθινα στεφάνια. Επάνω στα αγγεία αυτά, στους χόες, σώζονται παραστάσεις που προσφέρουν πολυτιμότατες πληροφορίες τόσο για τον εορτασμό των Ανθεστηρίων όσο κυρίως για τη ζωή των μικρών παιδιών. Κι αυτό γιατί τη δεύτερη μέρα των Ανθεστηρίων, κατά το έθιμο, στο οικογενειακό συμπόσιο λάμβαναν μέρος για πρώτη φορά τα νέα μέλη κάθε οικογένειας, τα τρίχρονα παιδιά, που οι μεγάλοι τούς έκαναν δώρα και τους χάριζαν το δικό τους μικρό κανατάκι. Έτσι, συχνότατα αυτά τα κανατάκια, οι χόες, διακοσμούνται με παραστάσεις που εικονίζουν παιδιά σε διάφορες δραστηριότητες. Είναι χαρακτηριστικό, όσο και συγκινητικό, ότι όταν ένα παιδάκι πέθαινε πριν γιορτάσει τα πρώτα του επίσημα Ανθεστήρια, οι δικοί του

έβαζαν συνήθως μαζί του στον τάφο τον χου που δεν πρόλαβε να χρησιμοποιήσει. Το βράδυ της δεύτερης μέρας των Ανθεστηρίων, μετά το τέλος του συμποσίου, όλοι οι Αθηναίοι κατευθύνονταν εν πομπή υπό το φως των δαυλών στο ιερό του Διονύσου εν Λίμναις για να αφιερώσουν στον θεό τα άνθινα στεφάνια και τις χόες τους. Μπορεί κανείς, βέβαια, να υποθέσει βάσιμα ότι στο σημείο αυτό κάποιοι θα ήταν ήδη αρκετά μεθυσμένοι, αλλά αυτή η νυχτερινή πομπή των Αθηναίων πολιτών προς το ιερό θα ήταν πραγματικά ένα αξιοθαύμαστο θέαμα. Η τρίτη μέρα των Ανθεστηρίων ονομαζόταν Χύτροι και ήταν μια μέρα περισυλλογής. Η ονομασία οφείλεται στις πήλινες χύτρες μέσα στις οποίες μαγείρευαν διάφορα δημητριακά και όσπρια, τα κόλλυβα για τις ψυχές των νεκρών, που αφιέρωναν στον χθόνιο Ερμή την ημέρα αυτή, σε ανάμνηση της επιβίωσης των ανθρώπων από τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνα. Η γιορτή των Ανθεστηρίων τελείωνε με μια τελετουργική εκφώνηση που κατέληξε να γίνει παροιμιώδης φράση, «Θύραζε Κάρες, ουκ έτ’ Ανθεστήρια», δηλαδή «στις θύρες Κάρες, δεν είναι πλέον Ανθεστήρια». Ο Φώτιος (Λέξεων Συναγωγή, Θύραζε Κάρες) τον 9ο αι. ερμηνεύει τη φράση με δύο τρόπους: είτε απευθυνόταν στους Κάρες δούλους δίνοντας εντολή να επιστρέψουν στην εργασία από την οποία απείχαν, είτε προς τις ψυχές των νεκρών που το τριήμερο των Ανθεστηρίων κυκλοφορούσαν, σύμφωνα με την παράδοση, ελεύθερες στην πόλη. Σε κάθε περίπτωση, η γιορτή είχε τελειώσει. ¶ πηγές Burkert W., Homo Necans, Ανθρωπολογική προσέγγιση στη θυσιαστήρια τελετουργία και τους μύθους της αρχαίας Ελλάδας, μτφρ. Β. Λιαπής, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 2011 / Burkert W., Αρχαία Ελληνική Θρησκεία, μτφρ. Ν.Π. Μπεζαντάκος, Α. Αβαγιανού Αθήνα, Καρδαμίτσα, 1993 / Hamilton R., Choes and Anthesteria; Athenian iconography and ritual, University of Michigan Press, 1992 / Van Hoorn G., Choes and Anthesteria, Brill, Leiden,1951 / Rice D.G., Stambaugh J.E., Sources for the Study of Greek Religion, Corrected edition, ed. Society of Biblical Litterature, no. 14, 2009

2. Ένας μάλλον μεθυσμένος Αθηναίος χειρονομεί και φωνασκεί ή τραγουδάει. Κοντά του ένας μικρός δούλος, έτοιμος να προλάβει κάθε του ανάγκη: κρατάει στην πλάτη του ένα καλάθι, τη βακτηρία του κυρίου του κι ένα αγγείο για να ανακουφιστεί. Χους του Ζωγράφου του Οιονοκλή, 470 π.Χ. J.P. Getty Museum © The J. Paul Getty Museum, Villa Collection, Malibu, California

1. Λεπτομέρεια ερυθρόμορφου χου (τελετουργικό αγγείο) με σκηνή από τη γιορτή των Ανθεστηρίων. Σπάνια παράσταση όπου εικονίζεται ένας πατέρας να βάζει το παιδί του στην κούνια. Έργο του Ζωγράφου της Ερέτριας. Από το Κορωπί Αττικής (περί το 430 π.Χ.). Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. ευρ. ΒΣ 0319. Φωτογραφία: Σπήλιος Πίστας © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

18.9.14 – lifo

105

ΑΘΗΝΑ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Ζέα

Σχεδιαστική αναπαράσταση των νεωρίων του ύστερου 6ουπρώιμου 5ου αι. π.Χ. στο λιμάνι της Μουνιχίας. Γ. Νάκας © Zea Harbour Project

συνεντευξη Βασιλική Πλιατσικα Δρ. Αρχαιολογίας, Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, ΥΠΠΟΑ

106 lifo – 18.9.14

Ο πολεμικός της Αρχαία

Ο σύγχρονος επισκέπτης του λιμανιού της Ζέας δύσκολα μπορεί να αντιληφθεί ότι εκεί όπο ναύσταθμου της αρχαίας Αθήνας. Κι όμως, σε μια ακτογραμμή που δεν ξεπερνά το ένα χιλι Οι επικεφαλής των ανασκαφών κ. Bj rn Lovén και κ. Ιωάννης Σαπουντζής μας μίλησαν για

ός ναύσταθμος ας Αθήνας

ου σήμερα ορθώνονται οι πολυώροφες πολυκατοικίες κάποτε χτυπούσε η καρδιά του πολεμικού ιόμετρο, τον 4 αι. π.Χ. διακόσιοι πυκνοκτισμένοι νεώσοικοι φιλοξενούσαν περίπου 200 τριήρεις. α όσα έμαθαν από την πολύχρονη ερευνητική τους δραστηριότητα στη Ζέα και τη Μουνιχία.

➳ 18.9.14 – lifo

107

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

1 1. Αρχαιολόγος προετοιμάζει τη φωτογραφική αποτύπωση ενός νεώσοικου στο λιμάνι της Ζέας. B. Lovén © Zea Harbour Project

2. Σχεδιαστική αναπαράσταση των νεώσοικων του 4ου αι. π.Χ. στο λιμάνι της Ζέας. Γ. Νάκας

ο 483/2 π.Χ., εν όψει της επερχόμενης εισβολής των Περσών, οι Αθηναίοι, με προτροπή του Θεμιστοκλή, υλοποιούν μία από τις σημαντικότερες πολιτικές αποφάσεις στην ιστορία της πόλης: αξιοποιούν το ασήμι από τα ορυχεία του Λαυρίου προκειμένου να χρηματοδοτήσουν την κατασκευή ενός ισχυρού στόλου τριήρεων, μετατρέποντας την Αθήνα

υπαρχει ισχυρη πιθανοτητα τα πολεμικα πλοια που πολεμησαν στη ναυμαχια της Σαλαμινας να φυλαχτηκαν σε αυτους τους νεωσοικους της Ζεας και της Μουνιχιας. 108 lifo – 18.9.14

σε μία από τις ισχυρότερες ναυτικές δυνάμεις της Μεσογείου. Δεν ήταν, όμως, σημαντική μόνο η κατασκευή των πολεμικών πλοίων αλλά και η εξασφάλιση της υποδομής για τη συντήρησή τους. Στα τρία λιμάνια του Πειραιά –τον Κάνθαρο, τη Ζέα και τη Μουνιχία– δημιουργήθηκαν οι ναυτικές βάσεις που φιλοξενούσαν τα αθηναϊκά πολεμικά πλοία, όταν αυτά δεν βρίσκονταν στη θάλασσα. Περί το 330 π.Χ. υπολογίζεται ότι η δυναμικότητα των νεωρίων του Πειραιά έφτανε τις 372 τριήρεις. Η σημασία των νεωρίων για την εξασφάλιση της εύπλοιας του αθηναϊκού στόλου αποδεικνύεται σαφέστερα όταν αναλογιστεί κανείς πόσο ευπαθείς ήταν οι τριήρεις, όχι μόνο λόγω φθορών κατά την πλεύση και τη μάχη αλλά ακόμη και όταν έστεκαν αγκυροβολημένες ή ήταν τραβηγμένες στην ακτή. Τα ξύλινα μέρη τους φθείρονταν από τη μακροχρόνια έκθεση στο θαλασσινό νερό, τους θαλάσσιους μικροοργανισμούς και τον καυτό μεσογειακό ήλιο, γι’αυτό ήταν απαραίτητο, σε τακτά διαστήματα, τα πλοία να σύρονται στη στεριά προκειμένου να καθαριστούν, να στεγνώσουν και να φυλαχθούν σε στεγασμένους νεώσοικους μαζί με τον κινητό τους εξοπλισμό: πανιά, σχοινιά, κουπιά κ.λπ. (εικ. 5). Σε αντίθετη περίπτωση, η καταστροφή ήταν ταχεία, όπως συνέβη στο τμήμα του αθηναϊκού στόλου που είχε σταλεί στις Συρακούσες και διαλύθηκε επειδή υποχρεώθηκε να μείνει για μεγάλο διάστημα στη θάλασσα. Και κανείς ας μη θεωρήση απίστευτον ότι προτίθενται να μας επιτεθούν και κατά θάλασσαν, διατί ο στόλος

μας ήτο μεν κατ’ αρχάς εις αρίστην κατάστασιν, όταν τα σκάφη ήσαν στεγανά και τα πληρώματα άθικτα, τώρα όμως, όπως και ο εχθρός γνωρίζει, και τα σκάφη είναι διάβροχα, ως εκ της επί τόσον χρόνον παραμονής εντός της θαλάσσης, και τα πληρώματα έχουν φθαρή. Καθόσον δεν ημπορούμεν ν’ ανελκύσωμεν τα πλοία εις την ξηράν, διά να στεγνώσουν και καθαρισθούν, λόγω του ότι ο εχθρικός στόλος είναι ισάριθμος ή μάλλον πολυαριθμότερος του ιδικού μας και ως εκ τούτου φοβούμεθα διαρκώς επίθεσιν εκ μέρους του. (Θουκυδίδης 7.12.3-4, μτφρ. Ελ. Βενιζέλου) Οι νεώσοικοι της Ζέας, τα κατάλοιπα των οποίων διατηρούνται καλύτερα, ήταν μακρόστενα οικοδομήματα –μπορούσαν να φιλοξενήσουν ολόκληρη μια τριήρη έξω από το νερό–, κτισμένα σε επικλινές έδαφος, παράλληλα και πυκνά σε όλο το μήκος της παραλίας, με στέγη από κεραμίδια και εσωτερικές, κατά μήκος κιονοστοιχίες (εικ. 2). Από το 2000 ως το 2012 μια ομάδα επιστημόνων με επικεφαλής τον Δανό αρχαιολόγο Bjørn Lovén από το Πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης υπό την αιγίδα του Ινστιτούτου της Δανίας στην Αθήνα πραγματοποίησε μια συστηματική μελέτη των ναυτικών βάσεων της Κλασικής Εποχής που διακρίνονται ακόμη και σήμερα στην ακτή και μέσα στη θάλασσα στα λιμάνια της Ζέας και της Μουνιχίας (σημ. Μικρολίμανο) στον Πειραιά. Η έρευνα αυτή, που πραγματοποιήθηκε με τη συνεργασία της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων και της ΚΣΤ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, έφερε στο φως πλήθος στοιχείων που μας επιτρέπουν πλέον να αξιολογήσουμε

4. Σχεδιαστική αναπαράσταση της ναυτικής βάσης του λιμανιού της Ζέας τον 4ο αι. π.Χ. Γ. Νάκας

ορθότερα το μέγεθος της ισχύος της ναυτικής δύναμης των αρχαίων Αθηναίων. Οι κ.κ. Lovén και Ιωάννης Σαπουντζής μας μίλησαν για όσα έμαθαν από την πολύχρονη ερευνητική τους δραστηριότητα στη Ζέα και τη Μουνιχία. — Κ. Lovén, πείτε μας πώς αποφασίσατε να ξεκινήσετε το πρόγραμμα μελέτης των νεωρίων της Ζέας και της Μουνιχίας; Η ενασχόλησή μου με τους νεώσοικους και τα νεώρια ανάγεται ήδη στην εποχή που έκανα το μεταπτυχιακό μου με θέμα τα αρχαία ελληνικά νεώρια και τους νεώσοικους στη Μεσόγειο. Το ενδιαφέρον μου ειδικά για τα νεώρια της Ζέας χρονολογείται τον χειμώνα του 2000, όταν ένας Ελληνοδανός φίλος μου, ο Κωνσταντίνος Κίτσας, που μετέφραζε το άρθρο των Ιάκωβου Δραγάτση και Wilhelm Dörpfeld του 1885 για τις ανασκαφές των νεωρίων της Ζέας, ανέφερε σε ένα σημείο ότι πολύ νωρίς το πρωί, όταν το φως του ήλιου είναι στο σωστό σημείο, μπορείς να διακρίνεις τις γραμμές των νεώσοικων να συνεχίζουν μέσα στη θάλασσα. Στο μεταξύ, μελετούσα τα σχέδια με τις κατόψεις του Dörpfeld όπου διακρίνονται σαφώς οικοδομήματα να συνεχίζουν στο νερό σε μήκος από 4 έως 7 μ.. Με έναν τρόπο ο Dörpfeld ήταν πρωτοποριακός, γιατί συνέχιζε τα σχέδια και μέσα στη θάλασσα, ακόμα και στις τομές του κατά 10-50 εκ. Θα έλεγα, λοιπόν, ότι κατά κάποιον τρόπο η θέση διάλεξε εμένα και όχι το αντίθετο, γιατί αυτά τα στοιχεία, τα σχέδια του Dörpfeld και οι αναφορές, με προκάλεσαν να διαπιστώσω αν πράγματι οι νεώσοικοι διατηρούνταν ακόμα στη θάλασσα. Επιπλέον, ως κλασικός αρχαιολόγος είχα ήδη

επιλέξει να κινηθώ στην κατεύθυνση της υποβρύχιας αρχαιολογίας και ήθελα να ανασκάψω στη θάλασσα. Έτσι, με την άδεια της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων ξεκινήσαμε μια προκαταρκτική έρευνα το 2000. — Ξεκινήσατε εξαρχής με υποβρύχιες έρευνες ή καταγράψατε πρώτα τα κατάλοιπα στην ακτή; Έχοντας την άδεια και την εποπτεία της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, μπήκαμε απευθείας στη θάλασσα και έπειτα, το 2001, με την άδεια της ΚΣΤ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων μελετήσαμε το τμήμα των τριών νεωσοίκων που βρισκόταν στην ακτή, στα υπόγεια της πολυκατοικίας στην οδό Σηραγγείου 1, όπου διατηρείται πολύ καλά το επάνω τμήμα και ο πίσω τοίχος τους, που αποτελεί καλό σημείο αναφοράς. Το 2001 είχαμε έρθει νωρίς και υπήρχε καλή ορατότητα στα νερά, ώστε μπορούσε κανείς να διακρίνει πολλά κτίσματα στο νερό. Η καλύτερη περίοδος γι’αυτό είναι από τον Ιανουάριο ως τον Μάιο, πριν ακόμα ανέβει πολύ η θερμοκρασία. Από το 2002 συνεχίσαμε στη Ζέα, με ανασκαφές τόσο στη στεριά όσο και στη θάλασσα. Μάλιστα, έχει ενδιαφέρον ότι ανασκάπταμε τον ίδιο νεώσοικο μέσα και έξω από το νερό. Από το 2005 επεκτείναμε τις έρευνές μας και στη Μουνιχία, όπου σώζονται κατάλοιπα των λιμενικών οχυρώσεων. — Ποια ήταν η μεθοδολογική σας προσέγγιση; Κινηθήκαμε σε συγκεκριμένες περιοχές, στοχευμένα. Η μία ήταν η περιοχή αμέσως μπροστά από την ανασκαφή των Δραγάτση και Dörpfeld, διότι είχαμε ήδη διαπιστώσει ότι τα αρχιτεκτονικά σχέδια του Dörpfeld ήταν εξαι-

ρετικά ακριβή. Η απόκλισή του στις κατόψεις σε σύγκριση με τα σύγχρονα μέσα αγγίζει τα 4 εκ. μόνο, ενώ οι μετρήσεις του βάθους αποκλίνουν μόνο κατά 1 εκ. Το ξέρουμε διότι πήραμε μετρήσεις από τις ίδιες βάσεις κιόνων. Μπορέσαμε έτσι να ενσωματώσουμε στα δικά μας σχέδια στοιχεία από τα σχέδια του Dörpfeld, ιδίως για κτίσματα που βρίσκονται πλέον καλυμμένα. Ακόμα και οι τομές μας συμπίπτουν. Εκτός από τις ανασκαφικές έρευνες, τα δύο τελευταία χρόνια πραγματοποιήσαμε επίσης εκτεταμένη υποβρύχια γεωφυσική έρευνα σε συνεργασία με την ομάδα του κ. Γ. Παπαθεοδώρου από το Εργαστήριο Θαλάσσιας Γεωλογίας και Φυσικής Ωκεανογραφίας του Πανεπιστημίου Πατρών. Χρησιμοποιώντας σύγχρονο εξοπλισμό και τον συνδυασμό τριών μεθόδων, δημιουργήσαμε εξαιρετικά λεπτομερείς τρισδιάστατους χάρτες του βυθού και των δύο λιμανιών σε μια ακτίνα ως ένα μίλι από την ακτή. Επιπλέον, πήραμε δείγματα των ιζημάτων του βυθού σε βάθος από 8 ως 10 μ., η ανάλυση των οποίων αναμένεται να διαφωτίσει τη μελέτη για τη γεωλογική διαμόρφωση της περιοχής. — Ποιο θα λέγατε ότι είναι το πιο συναρπαστικό συμπέρασμα της έρευνάς σας στη Ζέα και τη Μουνιχία; Προσωπικά, με συναρπάζει αυτή η περίοδος των Περσικών Πολέμων, της νεαρής αθηναϊκής δημοκρατίας που αντιμετωπίζει έναν επικείμενο κίνδυνο, μια τεράστια περσική εισβολή, και νικά και τις δύο φορές. Το πιο σημαντικό αποτέλεσμα της έρευνάς μας νομίζω ότι είναι πως στη Μουνιχία βρήκαμε νεώσοικους που χρονολογούνται τον ύστερο 6ο αι. ή, πιο πιθανόν, τον πρώιμο 5ο αι. π.Χ. (εικόνα ανοίγμα-

➳ 18.9.14 – lifo

109

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Στα τρiα λιμaνια του Πειραιa –τον Κaνθαρο, τη Ζeα και τη Μουνιχiα– δημιουργhθηκαν οι ναυτικeς βaσεις που φιλοξενοyσαν τα αθηναϊκa πολεμικa πλοiα, oταν αυτa δεν βρiσκονταν στη θaλασσα. Περi το 330 π.Χ. υπολογίζeται oτι η δυναμικoτητα των νεωρiων του Πειραιa eφτανε τις 372 τριhρεις.

110 lifo – 18.9.14

Αρχαιολόγοι αποτυπώνουν ψηφιακά τον βυθισμένο πύργο των λιμενικών οχυρώσεων στο λιμάνι της Μουνιχίας. B. Lovén © Zea Harbour Project

➳ 18.9.14 – lifo

111

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

τος). Δεν ξέρουμε αν κτίζονται πριν ή αμέσως μετά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Οι τριήρεις, όπως γνωρίζουμε και από τις αρχαίες πηγές, έχουν διάρκεια ζωής 20 έτη, ώστε ακόμα κι αν οι νεώσοικοι κτίστηκαν μετά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, υπάρχει ισχυρή πιθανότητα τα πολεμικά πλοία που πολέμησαν στη ναυμαχία της Σαλαμίνας να φυλάχτηκαν σε αυτούς τους νεώσοικους της Ζέας και της Μουνιχίας. Εδώ, λοιπόν, πραγματικά αγγίζεις την Ιστορία. Στη Δανία λέμε ότι «ακούς τα φτερά της Ιστορίας». Είναι συναρπαστικό ότι στη διάρκεια του χρόνου μπορέσαμε να καταγράψουμε σημαντικά ιστορικά σημεία των 180 χρόνων της αθηναϊκής δημοκρατίας τον 5ο και 4ο αι. π.Χ. στη Ζέα. Έχουμε βρει πρώιμα νεωλκεία που είναι απλές γλίστρες, χωρίς στέγη, έχουμε βρει και νεώσοικους του 5ου αι. π.Χ. που είναι κτισμένοι πριν από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, στο διάστημα ανάμεσα στους Περσικούς και τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, δηλαδή ακριβώς τη

eνα μεγaλο μeρος της ιστορiας της Αθhνας συνδeεται ή περιστρeφεται γyρω απo τη θaλασσα. Θα eλεγε κανεiς oτι εiναι καθοριστικo στοιχεiο της αθηναϊκhς δημοκρατiας. «χρυσή εποχή» της Αθήνας. — Έχοντας μελετήσει στην πράξη αλλά και ως ιστορικό φαινόμενο την άνοδο της ναυτικής δύναμης της Αθήνας, θα μπορούσατε να διακρίνετε ένα πρόσωπο, έναν κινητήριο νου πίσω από όλη αυτή την επιχείρηση; Νομίζω ναι. Αυτός θα ήταν ο Θεμιστοκλής. Θα υπήρχαν, βέβαια, και άλλα πρόσωπα γύρω του, αλλά ήταν εκείνος που έπεισε τους Αθηναίους να χρησιμοποιήσουν το ασήμι από το Λαύριο για τον στόλο. Η ναυτική δύναμη της Αθήνας αναπτύχθηκε ταχύτατα. Κτίστηκαν

112 lifo – 18.9.14

αμέσως οι ναυτικές βάσεις και ο στόλος. Ακόμα και στα πρώτα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου έφτανε να αριθμεί περί τα 400 πολεμικά πλοία –οπωσδήποτε 350– και οπωσδήποτε θα υπήρχαν και άλλα βοηθητικά πλοία για τον ανεφοδιασμό σε νερό, τρόφιμα και εξοπλισμό. — Είναι, όπως λέγεται, η κατασκευή του αθηναϊκού στόλου των τριήρεων ένας από τους λόγους της αποψίλωσης των δασών σε ορισμένα όρη του Λεκανοπεδίου; Ναι. Αυτό αναφέρεται στην αρχαία γραμματεία, αλλά δεν μπορεί να είναι ο μόνος λόγος, δεδομένου ότι τα χρόνια αυτά παρατηρείται μια έκρηξη στην οικοδομική δραστηριότητα και, φυσικά, τα ξύλα χρησιμοποιούνται ως πηγή θέρμανσης. Είναι, πάντως, ενδιαφέρον ότι η αποψίλωση των δασών της Αττικής είναι η πρώτη αναφορά διάβρωσης του εδάφους στην αρχαιότητα. — Στην έρευνά σας διαπιστώσατε την ύπαρξη ενός νέου τύπου νεώσοικου που φιλοξενούσε συγχρόνως δύο τριήρεις, αντιθετικά τοποθετημένες κατά μήκος. Πρόκειται για ένα νέο πόρισμα. Είναι, πράγματι. Ήδη ένας Γερμανός τοπογράφος είχε παρατηρήσει και υπολογίσει ότι το μήκος της ακτογραμμής δεν αρκούσε για να επιβεβαιωθούν οι αρχαίες πηγές που αναφέρουν 196 νεώσοικους στη Ζέα και είχε συμπεράνει ότι πρέπει να υπήρχαν διπλοί νεώσοικοι. Κι εγώ αμφέβαλλα, ώσπου βρήκα τις αποδείξεις. Υπολογίζουμε ότι οι νεώσοικοι θα είχαν μήκος που κυμαινόταν από 45 ως 50 μ. και αρκετοί θα πρέπει να ήταν διπλοί, δηλαδή με μήκος ως 80 μ. — Η έρευνα στην περιοχή των νεωρίων μάς δίνει πληροφορίες για το πώς θα ήταν η ζωή στον Πειραιά την Κλασική Περίοδο; Μου αρέσει να αποκαλώ τις ναυτικές βάσεις «το μεγαλύτερο εργοτάξιο στην περιοχή της Αθήνας και του Πειραιά». Γνωρίζουμε ότι πλοία ναυπηγούνταν στον Πειραιά, οπότε υπήρχαν ναυπηγοί και, βέβαια, οι άνθρωποι που τα συντηρούσαν. Πολλοί από αυτούς θα ήταν ασφαλώς δούλοι, αλλά θα εργάζονταν πιθανόν και μέτοικοι. Θα χρειάζονταν πολλοί ξυλουργοί, άνθρωποι που φτιάχνουν σχοινιά, άνθρωποι που υφαίνουν πανιά. Και, φυσικά, όλες οι δραστηριότητες που συνοδεύουν τέτοια μέρη: ταβέρνες, μέρη για να πιει κανείς, να διασκεδάσει. — Να παίξει τυχερά παιχνίδια… Φυσικά, όλες οι κακές συνήθειες της ανθρώπινης φύσης. Αλλά είναι εξίσου ενδιαφέρον ότι ο Πειραιάς είναι ένα χωνευτήρι που περιλαμβάνει διαφορετικούς πολιτισμούς και θρησκείες και ιδέες και νέες τεχνολογίες που φιλτράρονται εδώ και

ακολούθως φτάνουν ως την Αθήνα και την υπόλοιπη Αττική. — Θα λέγατε ότι η θάλασσα αποδείχτηκε ένας παράγων καθοριστικός για την ιστορία της Αθήνας; Ναι, ένα μεγάλο μέρος της ιστορίας της Αθήνας συνδέεται ή περιστρέφεται γύρω από τη θάλασσα. Θα έλεγε κανείς ότι είναι καθοριστικό στοιχείο της αθηναϊκής δημοκρατίας. Οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοι κερδίζουν την ελευθερία τους στη θάλασσα, στη ναυμαχία της Σαλαμίνας, κι αργότερα εκεί τη χάνουν, το 322 π.Χ., στη ναυμαχία της Αμοργού, όταν οι Αθηναίοι χάνουν οριστικά τη ναυτική τους δύναμη έναντι των Μακεδόνων. Μιλώντας για τη Σαλαμίνα, βρίσκω πολύ σημαντικό το γεγονός ότι τότε λαμβάνουν μέρος μέλη της αθηναϊκής αριστοκρατίας που αντιλαμβάνονται ότι το πιο αδύνατο σημείο της αλυσίδας στην περσική επίθεση βρίσκεται στη θάλασσα. Κι έτσι συμμετέχουν στη ναυμαχία μαζί με ανθρώπους κάθε τάξης. Αυτό νομίζω δημιούργησε έναν στενό δεσμό, ένα αίσθημα συνοχής ανάμεσα στους πολίτες. Και είναι, μάλιστα, ενδιαφέρον το παράλληλο με τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν και πάλι οι άνθρωποι πολέμησαν μαζί, έδωσαν έναν αγώνα επικών διαστάσεων απέναντι σε μια ισχυρή δύναμη. Και τότε δημιουργήθηκαν δεσμοί. Και ακολούθησε και στην περίπτωση αυτή, όπως και στην αρχαιότητα, μια έκρηξη οικονομική, τη δεκαετία του ’50. Κι έχει βέβαια πάντα μεγάλο ενδιαφέρον το γεγονός ότι οι Αθηναίοι στη Σαλαμίνα πολεμούν γνωρίζοντας ότι τα σπίτια τους καταστρέφονται, καίγεται η ύπαιθρος, ο Παρθενώνας. — Πράγματι, εκεί αναδεικνύεται σαφής η ιδέα ότι οι Αθηναίοι πολεμούν για μια πατρίδα που καταστρέφεται, αλλά αξίζει να συνεχίζουν να τη διεκδικούν, γιατί η πόλη είναι οι πολίτες της. Για να επιστρέψουμε στο δικό σας, πολυετές πρόγραμμα, ποιες θα λέγατε ότι ήταν οι μεγαλύτερες δυσκολίες που αντιμετωπίσατε; Μία από τις μεγαλύτερες δυσκολίες μας ήταν η μόλυνση του λιμανιού, γιατί βεβαίως όλα τα σύγχρονα λιμάνια είναι μολυσμένα και, φυσικά, ο Πειραιάς δεν αποτελεί εξαίρεση. Ήταν, επίσης, το γεγονός ότι εργαζόμασταν σε μια πυκνοκατοικημένη περιοχή και το λιμάνι της Ζέας παρέμενε σε λειτουργία διαρκώς: μικρές βάρκες και μεγαλύτερα σκάφη έμπαιναν κι έβγαιναν κι εμείς από κάτω συνεχίζαμε τη δουλειά μας. Είναι σαφώς πιο δύσκολο να σκάβεις σε ένα σύγχρονο λιμάνι σε λειτουργία απ’ ό,τι σε μια έρημη τοποθεσία όπου οι αρχαιότητες διακρίνονται κάτω από τα κρυστάλλινα νερά. Όπως αντιλαμβάνεστε,

έπρεπε να λάβουμε σοβαρά μέτρα ασφαλείας. Καταδυόμαστε με εξοπλισμό που είναι απολύτως υδατοστεγής στο μολυσμένο νερό, ώστε κατά βάση δεν έρχεται σε επαφή με το νερό απολύτως κανένα μέρος του σώματός μας. Είναι σαν να πηγαίνουμε στο φεγγάρι. Αυτό, βέβαια, κάνει τα πράγματα ακόμη πιο δύσκολα, γιατί ο εξοπλισμός είναι πολύς και η ορατότητα περιορισμένη. — Θα έλεγα ότι το χειρότερο μοιάζει να είναι η περιορισμένη ορατότητα. Η ορατότητα είναι μεγάλο πρόβλημα. Στο Μικρολίμανο είχαμε μόνον 10 μέρες με εξαιρετική ορατότητα όλα αυτά τα χρόνια που δουλεύουμε εκεί. Κατά κανόνα, βλέπουμε σε απόσταση 20-50 εκ., αλλά μερικές φορές είναι τόσο άσχημα, που δεν βλέπεις τίποτα. Η περιορισμένη ορατότητα είναι ένας συνδυασμός της μόλυνσης και της ανακίνησης των ιζημάτων του βυθού, καθώς καταδυόμαστε και δουλεύουμε εκεί. Προκειμένου να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα, ακολουθούμε μια αυστηρή μεθοδολογία, κατά την οποία καταγράφουμε προσεκτικά τι κάνουμε κάθε μέρα, ψηφιοποιούμε τα δεδομένα, δημιουργούμε κάθε μέρα επικαιροποιημένες κατόψεις με τα νέα στοιχεία και καταδυόμαστε με αυτές την επόμενη μέρα. Μερικές φορές, ακόμη κι αν έχεις καταδυθεί πολλές φορές στο ίδιο μέρος και ξέρεις ένα κτίριο απέξω, αν έχεις κακή ορατότητα, μπορεί να χαθείς. Χρειάζεσαι οπωσδήποτε το σχέδιο για να καταλάβεις πού βρίσκεσαι και τι συμβαίνει. — Πιστεύετε ότι θα μπορούσε ποτέ να πραγματοποιηθεί παρόμοια έρευνα στο κύριο λιμάνι του Πειραιά, τον Κάνθαρο; Θα ήταν ασφαλώς πολύ δύσκολο να δουλέψει κανείς εκεί με τόση διαρκή δραστηριότητα – πρακτικά αδύνατον. Επιπλέον, ως φαίνεται, η περιοχή των ναυτικών βάσεων είναι καλυμμένη από τα σύγχρονα οικοδομήματα. Είναι πιθανόν να διατηρούνται κατά τόπους κατάλοιπα των οχυρωμένων μόλων ή έστω τα θεμέλια, όμως το λιμάνι είναι πλέον κρυμμένο κάτω από την τσιμεντένια προκυμαία. Ως έχει, τα πλοία βρίσκονται τώρα σε σημείο όπου το βάθος είναι περίπου 5 μ., δηλαδή πολύ έξω από την αρχαία ακτογραμμή. — Ποια είναι η πιο συναισθηματική στιγμή που θυμάστε περισσότερο στη διάρκεια του προγράμματος; Υπήρξαν πράγματι κάποιες στιγμές που τις θυμάμαι ιδιαίτερα. Η μία ήταν το 2001, όταν στάθηκα στο λιμάνι της Ζέας και μπορούσα να δω καθαρά πόσο πολλά κατάλοιπα διατηρούνταν μέσα στη θάλασσα. Ήδη το γνώριζα ότι υπήρχαν κατάλοιπα εκεί, αλλά τότε αντι-

λήφθηκα πόσο πολλά πράγματα διατηρούνταν ακόμα. Θυμάμαι ότι χοροπηδούσα από τον ενθουσιασμό μου. Είχα το ίδιο συναίσθημα κι όταν αντιλήφθηκα το μέγεθος και τη σημασία των νεωρίων: ο ένας νεώσοικος πίσω από τον άλλο, γεμάτοι πολεμικά πλοία. Όταν άρχισα να το φαντάζομαι, να δημιουργώ την εικόνα στο μυαλό μου, αυτή ήταν μια μεγάλη στιγμή. Έπειτα, το 2004, μια κρίσιμη στιγμή για την εξέλιξη του προγράμματος ήταν όταν δέχτηκα ένα τηλεφώνημα από τον Jørgen Mejer, τότε διευθυντή του Ινστιτούτου της Δανίας στην Ελλάδα. Μου τηλεφώνησε για να μου πει ότι είχαμε εξασφαλίσει την οικονομική υποστήριξη του Ιδρύματος Carlsberg. Θυμάμαι, ήμουν σε ένα λεωφορείο στο Λονδίνο. Σηκώθηκα όρθιος και πανηγύριζα. Το Ίδρυμα Carlsberg έχει επιχορηγήσει το πρόγραμμα μελέτης των λιμανιών της Ζέας και της Μουνιχίας με σχεδόν 2 εκατομμύρια ευρώ. Είναι πολλά χρήματα. — Δεν μπορεί να είναι τυχαία αυτή η υποστήριξη. Ασφαλώς, έβλεπαν τις δυνατότητες του προγράμματος, που χωρίς οικονομική στήριξη δεν θα ήταν εφικτό να ολοκληρωθεί. Πρόκειται για ένα πρόγραμμα ακριβό, λόγω του εξοπλισμού που χρησιμοποιείται αλλά και λόγω του τρόπου που ήθελα να το οργανώσω. Δεν ήθελα η κύρια εργασία να βασιστεί στην εθελοντική εργασία φοιτητών, όπως συχνά κάνουν οι αρχαιολόγοι. Στην ομάδα μας, που αποτελούνταν από 10-15 άτομα περίπου κάθε σεζόν, υπήρχαν μόνο 2-3 φοιτητές που τους είχαμε εκπαιδεύσει πολύ καλά και με τον καιρό συνέχισαν ως έμπειροι δύτες. Όμως η υποβρύχια αρχαιολογική έρευνα είναι εργασία υψηλών απαιτήσεων και στην περίπτωσή μας έγινε επαγγελματική εργασία από πεπειραμένους επαγγελματίες που παρήγαν έργο υψηλής ποιότητας. Αυτή την πολυτέλεια μας την εξασφάλισε η ισχυρή οικονομική στήριξη. — Ήδη έχετε εκδώσει μια δίτομη μελέτη στη σειρά «Τα αρχαία λιμάνια του Πειραιά» («The ancient harbours of the Piraeus») με τίτλο «Οι νεώσοικοι και τα νεωλκεία της Ζέας» («The Zea shipsheds and slipways»). Πώς σχεδιάζετε να συνεχίσετε τη δημοσίευση των πορισμάτων του προγράμματος; Θα ακολουθήσουν τόμοι για την τοπογραφία των λιμανιών της Ζέας και της Μουνιχίας και την αρχιτεκτονική και οχυρωματική τους μορφή, για τη μελέτη των νεωλκείων, την ιστορία των λιμανιών στην κλασική, ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο. Εκτός αυτών, όταν ολοκληρωθούν οι επιστημονικές δημοσιεύσεις, θα ήθελα να κάνω έναν μικρό οδηγό για το ευρύτερο κοινό.

Θα ήθελα πολύ αυτό να γίνει σε συνεργασία με τους Έλληνες συναδέλφους μου που πραγματοποιούν αντίστοιχα σημαντικές έρευνες στην περιοχή. Θα μπορούσε να είναι μια συλλογική προσπάθεια, εν όψει και της ίδρυσης του νέου Μουσείου Εναλίων Αρχαιοτήτων που θα λειτουργήσει στον Πειραιά. ¶

ενδιαφερον το γεγονος οτι οι Αθηναιοι στη Σαλαμινα πολεμουν γνωριζοντας οτι τα σπιτια τους καταστρεφονται, καιγεται η υπαιθρος, ο Παρθενωνας. Στόχος του Zea Harbour Project ήταν να ερευνήσει, να ανασκάψει και να δημοσιεύσει τα αρχαιολογικά κατάλοιπα των ναυτικών βάσεων του Πειραιά, συμπεριλαμβανομένων των λιμενικών οχυρώσεων και των νεώσοικων που φιλοξενούσαν τις τριήρεις του αθηναϊκού στόλου. O κ. Bj rn Lovén επιθυμεί να ευχαριστήσει ιδιαίτερα την προϊσταμένη της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων δρ. Αγγελική Σίμωσι που διευκόλυνε την εποικοδομητική συνεργασία τους, τον επόπτη κ. Ηλία Σπονδύλη και τον κύριο επόπτη των υποβρύχιων δραστηριοτήτων δρ. Δημήτριο Κουρκουμέλη. Όλα τα ευρήματα από τις υποβρύχιες ανασκαφές συντηρήθηκαν από την Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού. πηγές Lovén B., The Ancient Harbours of the Piraeus, Volume I.1, The Zea Shipsheds and Slipways: Architecture and Topography, Monographs of the Danish Institute at Athens 15,1, Aarhus, 2011 / Lovén B. & Schaldemose M., The Ancient Harbours of the Piraeus, Volume I.2, The Zea Shipsheds and Slipways: Finds, Area 1 Shipshed Roof Reconstructions and Feature Catalogue, Monographs of the Danish Institute at Athens 15,2, Aarhus, 2011 / www.zeaharbourproject.dk

18.9.14 – lifo

113

ΑΘΗΝΑ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Το λιμάνι του Πειραιά

Κείμενο Αγγελικh Ποyλου Αρχαιολόγος, ΚΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ΥΠΠΟΑ

Η πύλη της Αθήνας στον κόσμο, το μεγαλύτερο εμπορικό και ναυτιλιακό κέντρο της Μεσογείου, τον 5 αι. π.Χ.

114 lifo – 18.9.14

πό την Κυρήνη έρχεται το σίλφιο και δέρματα, από τον Ελλήσποντο σκουμπρί και κάθε είδους παστό ψάρι, από τη Θεσσαλία χόνδρος και βοδινά παΐδια… γουρούνια και τυρί από τις Συρακούσες, από την Αίγυπτο καραβόπανα και πάπυρος, από τη Συρία λιβάνι, από την Κρήτη κυπαρίσσι, ελεφαντοστούν από τη Λιβύη, από τη Ρόδο σταφίδες και σύκα, από την Εύβοια αχλάδια και μήλα, από τη Φρυγία σκλάβοι, από την Αρκαδία μισθοφόροι, δούλοι από τις Παγασές, βαλανίδια και αμύγδαλα από την Παφλαγονία, χουρμάδες και σιμιγδάλι από τη Φοινίκη, χαλιά και πολύχρωμα μαξιλάρια από την Καρχηδόνα» Ερμίππου Φορμοφόροι (Αθήναιος Δειπν. 1.27 e-f). Χρώματα, εικόνες, ήχοι, φωνές, μυρωδιές και κίνηση. Αγκυροβόλια και κατάρτια. Φόρτωμα και ξεφόρτωμα. Άνθρωποι, εμπορεύματα, συναλλαγές, δείγματα, αγοραπωλησίες. Ο κόσμος του λιμανιού, του μεγαλύτερου εμπορικού και ναυτιλιακού κέντρου της Μεσογείου τον 5ο αι. π.Χ., του Πειραιά. Εκεί, στην «αντικρινή στεριά», ετυμολογία του τοπωνυμίου από την αρχαιότητα, πέρα από το έλος των προσχώσεων των ποταμών Κηφισού και Ιλισσού, στην άγονη και πετρώδη πειραϊκή χερσόνησο όπου λίγοι και φτωχοί γεωργοί καλλιεργούσαν στις πλαγιές της Μουνιχίας (Καστέλλας) με το οχυρωμένο ιερό της Μουνιχίας Αρτέμιδος και ψαράδες άπλωναν τα δίχτυα τους στις ακτές της Ζέας, χρειάστηκε ένα όραμα κι ένα φωτισμένο μυαλό για να αλλάξει η Ιστορία. Ο Θεμιστοκλής (493 π.Χ.), αναγνωρίζοντας την πλεονεκτική γεωγραφική θέση της πειραϊκής χερσονήσου με τα τρία φυσικά λιμάνια, αποφάσισε να ιδρύσει εκεί το επίνειο της Αθήνας, αφήνοντας το έως τότε λιμάνι του Φαλήρου. Ο Πειραιάς διαθέτει ένα ωραίο και μεγάλο λιμάνι, τον Κάνθαρο ή Μέγα λιμένα (κεντρικό λιμάνι), πρόσφορο για τις εμπορικές δραστηριότητες και σε θέση συνάντησης των θαλάσσιων εμπορικών δρόμων της Μεσογείου, σε κοντινή απόσταση από την Αθήνα. Διαθέτει και δύο μικρότερα λιμάνια, της Ζέας (Πασαλιμάνι) και της Μουνιχίας (Τουρκολίμανο), ικανά να προσφέρουν αμυντική ασφάλεια στο μεγάλο λιμάνι. Η απόφαση ήταν καθοριστική: η Αθήνα «ανοίγεται» στη θάλασσα, γεννιέται μια νέα πόλη, ο Πειραιάς, και δημιουργείται η μεγάλη ναυτική αυτοκρατορία. Τρεις στάθηκαν οι βασικοί άξονες ίδρυσης της πόλης: οχυρώσειςναύσταθμος-εμπόριον. Η ισχύς της αθηναϊκής ναυτικής ηγεμονίας. Αμέσως μετά τα Μηδικά ξεκινά η κατασκευή της οχύρωσης (493 π.Χ.), ενός έργου που προκαλούσε εντύπωση στον εισερχόμενο μέσω της Αμαξιτής οδού ή διαμέσου του διαδρόμου των Μακρών Τειχών (458/7 έως 446/5 π.Χ.) ή σε κάποιον που προσέγγιζε τον Πειραιά από τη θάλασσα. Κοντά στις γραμμές του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου, λίγο πριν από το τέρμα του και στη σημερινή είσοδο του Πειραιά για κάποιον που έρχεται από την Αθήνα σώζονται και εντυπωσιάζουν για το μέγεθός τους οι δύο κύριες πύλες της οχύρωσης. Η πύλη που κατασκευάστηκε πρώτη, ο Αστικός Πυλών (493 π.Χ.), περικλείεται από τις οδούς Πύλης, Ομηρίδου Σκυλίτση και Κολοκοτρώνη, και μέσα από αυτήν περνού-

1. Επιτύμβια στήλη ναυτικού 2ος αι. μ.Χ. Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

3. Χάλκινο έμβολο τριήρους. Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

4. Ανθεμωτή στήλη του Διογένη, γιου του Απολλωνίδη, από την Πύρρα της Λέσβου. Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

σε η αμαξιτή οδός, ο κύριος δρόμος για την Αθήνα. Η πύλη προστατευόταν από πύργους, οι οποίοι αρχικά χτίστηκαν ωοειδείς αλλά μετατράπηκαν σε ορθογώνιους κατά την ανακατασκευή των τειχών από τον Κόνωνα το 394 π.Χ. Τριάντα χρόνια μετά τη διάνοιξη της πρώτης πύλης κι αφού κατασκευάστηκε ο διάδρομος των Μακρών Τειχών και το διαμέσου τείχος που κτίστηκε από τον Περικλή, συνεχιστή της πολιτικής του Θεμιστοκλή και ηγέτη (446 π.Χ.), συνέδεσε την Αθήνα με το επίνειό της και μετέτρεψε τον Πειραιά σε απόρθητο φρούριο. Σε αυτό κατέφυγαν οι Αθηναίοι κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου. Έτσι, χρειάστηκε η διάνοιξη μιας δεύτερης πύλης: η πύλη διαμέσου των Μακρών Τειχών, που σήμερα βρίσκεται στα αριστερά του εισερχομένου στον Πειραιά, στις οδούς 34ου Συντάγματος Πεζικού και Ζαννή, μοιάζει με το αθηναϊκό Δίπυλο με μικρότερες διαστάσεις. Τις δύο πύλες συνδέει τμήμα του βόρειου τείχους στην οδό Κόδρου. Η τρίτη πύλη της αρχαίας οχύρωσης που σώζεται και στέκεται επιβλητική κι αγέρωχη στη βορειοδυτική πλευρά του λιμανιού, στο αραξοβόλι των επιβατηγών καραβιών για την Κρήτη, σε φυσικό βραχώδες ύψωμα, στον λόφο Καστράκι της Δραπετσώνας, είναι η πύλη της Ηετιώνειας. Η πύλη, με δύο ισχυρούς κυκλικούς πύργους (αναστηλωμένους σήμερα) και βαθιά σκαμμένη στον βράχο τάφρο παράλληλα με το τείχος, ήλεγχε την είσοδο προς το λιμάνι και ταυτόχρονα το τείχος σφράγιζε τον προλιμένα. Με ένα στενό πέρασμα μόλις 1,5 μ. και το κενό βάθους 5 μ. της τάφρου, η πρόθεση για εισβολή στην πύλη απέβαινε μάταιη. Στην Πειραϊκή διατηρείται το τείχος της ακτής με τους πύργους της κατασκευής του Κόνωνα το 394 π.Χ. Το θαλάσσιο τείχος τρέχει μαζί με τα δαντελωτά ακρογιάλια για 2,5 χλμ. και πολλοί από τους πύργους είναι αναστηλωμένοι. Το τείχος περιέκλειε ολόκληρη τη χερσόνησο στην ξηρά και τη θάλασσα μέχρι την είσοδο του λιμανιού, που έκλεινε με αλυσίδα. Στη νοτιοανατολική πλευρά της χερσονήσου ο ναύσταθμος, το θεμέλιο της ναυτικής δύναμης της Αθήνας, αναπτύχθηκε κυρίως στα λιμάνια της Ζέας και της Μουνιχίας, που καλύφθηκαν από τους νεώσοικους, τα υπόστεγα των τριήρεων. Οι τριήρεις, το βασικό όπλο του στόλου, κατά τη διάρκεια του χειμώνα και σε περιόδους που δεν γίνονταν εκστρατείες, σύρονταν μέσα στους νεώσοικους. Ήταν υπόστεγα με ξύλινη δίρριχτη κοινή στέγη που χωρίζονταν με κιονοστοιχίες. Ανάμεσά τους υπήρχε κρηπίδα σκαλιστή στον βράχο ή κτιστή, με ξύλινο πάτωμα και αυλάκι για την καρίνα του πλοίου για την ανέλκυση και καθέλκυση. «Ταυροπόλη δόκιμος και εντελής», «Θρασεία», «Λόγχη», «Στρατηγίς», «Κρατίστη», είναι μερικά από τα ονόματα των τριήρεων και η κατάσταση στην οποία βρισκόταν το πλοίο, σύμφωνα με τις επιγραφικές μαρτυρίες από τις ανασκαφές των νεώσοικων του ναύσταθμου. Λείψανα των νεώσοικων διατηρούνται σήμερα στη συμβολή των οδών Ακτή Μουτσοπούλου και Σηραγγείου στο Πασαλιμάνι, ενώ διακρίνονται τα ίχνη τους και μέσα στη θάλασσα, δίπλα στην προκυμαία, στο Πασαλιμάνι. Το μεγαλειώδες κτίριο του ναύσταθμου, του οποίου σώζεται η βόρεια είσοδος (οδός Υψηλάντου 170), είναι η Σκευοθήκη του Φίλωνος. Το κτίριο ήταν μια τεράστια αποθήκη διαστάσεων

130x18 μ., με διπλή είσοδο στις δύο στενές πλευρές που χωρίζεται με διπλή πεσσοστοιχία σε τρία κλίτη. Εδώ αποθηκεύονταν τα κρεμαστά σκεύη (πανιά, σκοινιά, κάβοι) των τριήρεων. Η σκευοθήκη κατασκευάστηκε σε σχέδια του αρχιτέκτονα Φίλωνα Εξηκεστίδου από το 347/6 π.Χ. και ολοκληρώθηκε το 323/2 π.Χ. Το κτίριο θαυμάστηκε στην αρχαιότητα καταρχάς για τη λιτότητα και την αρμονία των αναλογιών του, αλλά κυρίως για την αίσθηση της δημοκρατικής διαφάνειας, μια και το κεντρικό κλίτος χρησίμευε ως διάδρομος ώστε κάθε πολίτης να μπορεί ανά πάσα στιγμή να επιθεωρεί το περιεχόμενο του ναύσταθμου. Ο πολεοδομικός σχεδιασμός της νέας πόλης ανατέθηκε στον Ιππόδαμο τον Μιλήσιο που, με βάση την εφαρμογή της πυθαγόρειας θεωρίας των αριθμών στη χάραξη των δρόμων και των ελεύθερων χώρων, την οριοθέτηση των λειτουργιών, την ίση κατάτμηση των κλήρων και την ομοιομορφία των κατοικιών, πέτυχε την εξιδανίκευση του αστικού τοπίου (470460 π.Χ). Οι κάτοικοι ζούσαν σε μια πόλη με ευθύγραμμους δρόμους και κεντρικές πλατείες, με δημόσια κτίρια και ναούς και σπίτια ομοιόμορφα. Η ύδρευση επιτυγχανόταν μέσω συστήματος δεξαμενών, το ίδιο και η αποχέτευση κατά μήκος των δρόμων. Οι αρχές της ισονομίας και της ισοπολιτείας ήταν η ίδια η πόλη. Στο κέντρο του Πειραιά σώζονται σήμερα δύο αρχαία οικοδομικά τετράγωνα επί της οδού Ηρώων Πολυτεχνείου και στην πλατεία Τερψιθέας. Τα ιερά, οι αγορές και το Διονυσιακό Θέατρο της πόλης δεν σώζονται σήμερα. Σώζεται όμως το ελληνιστικό θεατράκι της Ζέας πλάι στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά. Το λιμάνι εφοδιάζει την Αθήνα με τα βασικά συστατικά της ύπαρξής της: σιτάρι για τη διατροφή του πληθυσμού, ξυλεία για την κατασκευή των πλοίων, μεταλλεύματα και δούλους. Καθημερινά ξεφορτώνονται τουλάχιστον έξι μεγάλα πλοία φορτωμένα σιτάρι στη μεγάλη αποβάθρα του Εμπορίου, το «Χώμα», ενώ η αποθήκευση και η διακίνηση του μεγαλύτερου σε αξία και όγκο είδους, των σιτηρών, γινόταν στη Μακρά Στοά ή Αλφιτοπώλιδα (θεμέλιο της οποίας αποκαλύφθηκε στη συμβολή των οδών Ακτή Ποσειδώνος και Γούναρη), τη μεγαλύτερη από τις υπόλοιπες πέντε στοές που κύκλωναν το λιμάνι. Απέναντι στον μεγάλο μόλο, το «Διάζευγμα», βρισκόταν το «Δείγμα», όπου δειγμάτιζαν τα εμπορεύματα υπό την «επίβλεψη» του αγάλματος του Ποσειδώνα. Εκεί ήταν στημένες και οι στήλες με τους νόμους που σχετίζονταν με το εμπόριο. Εκεί γίνονταν οι τραπεζικές συναλλαγές. Αυτή ήταν η εμπορική ζώνη του λιμανιού, το Εμπόριον. Στον Πειραιά ασκούσαν τα καθήκοντά τους και οι μισοί από τους αγορανόμους, αστυνόμους, μετρονόμους και σιτοφύλακες που όριζε η Αθήνα. Λάδι, κρασί, ήλεκτρο, ελεφαντόδοντο, υφάσματα, αρώματα, πρώτες ύλες. Εισαγωγές-εξαγωγές. Πλούτος. Ο πληθυσμός αυξήθηκε γοργά, άνθρωποι απ’ όλο τον τότε γνωστό κόσμο συρρέουν στον Πειραιά. Έμποροι, μέτοικοι και

ξένοι, ναυτικοί, πλοιοκτήτες, τεχνίτες, δούλοι και κωπηλάτες αποτελούν το πολύχρωμο μωσαϊκό του πληθυσμού που κινείται στο λιμάνι. Η δραστηριότητά τους συνδέεται με το εμπόριο και τον ναύσταθμο. Οι επιγραφές των επιτύμβιων σημάτων του Μουσείου Πειραιά μαρτυρούν την καταγωγή τους: Φοινίκη, Κύπρος, Πόντος, νησιά, ανατολική Μεσόγειος, μικρασιατικά παράλια, Θράκη. Η ευμάρεια φαίνεται από την πολυτέλεια των μνημείων, όπως του Ιστριανού μετοίκου Νικηράτου Πολυξένου και του γιου του. Η κοινωνία του λιμανιού είναι ιδιόμορφη, ξένοι και μόνιμα εγκατεστημένοι συνδιαλέγονται. Οι επιρροές είναι εμφανείς, ακόμη και στην ανοχή και συμμετοχή στις ξένες λατρείες και γιορτές. Η κοινωνία του Πειραιά είναι πολυπολιτισμική, προοδευτική και δημοκρατική.

Ο Πειραιaς αποτeλεσε το κeντρο του μεσογειακοy εμπορiου και ταυτoχρονα στρατιωτικo κeντρο της αθηναϊκhς ναυτικhς δyναμης για παραπaνω απo eναν αιωνα. Ο Πειραιάς αποτέλεσε το κέντρο του μεσογειακού εμπορίου και ταυτόχρονα στρατιωτικό κέντρο της αθηναϊκής ναυτικής δύναμης για παραπάνω από έναν αιώνα. Η παρακμή του ξεκινά ήδη από τα χρόνια της μακεδονικής κυριαρχίας. Η καταστροφή του έρχεται από τον Σύλλα το 86 π.Χ. Προσπάθειες αναγέννησης του επίνειου έγιναν τόσο από τον Καίσαρα και τον Αύγουστο, αλλά κυρίως από τον Αδριανό και τη δυναστεία των Αντωνίνων (2ος αι. μ.Χ.). Στα μεταβυζαντινά χρόνια, εκτός από τη Μονή του Αγίου Σπυρίδωνα, το Τελωνείο και ένα μόνο σπίτι, το μεγάλο ταφικό λιοντάρι (σήμερα στη Βενετία) που βρίσκεται στην είσοδο του λιμανιού δίνει το όνομά του στον Πειραιά: Πόρτο Λεόνε ή Πόρτο Δράκο. Η Ιστορία της Αθήνας και του Πειραιά είναι κοινή, οι πόλεις συνδέονται και συμπορεύονται, δημιουργούν, ακμάζουν - παρακμάζουν και, προπαντός, χαράσσουν την Ιστορία της ανθρωπότητας. ¶

πηγές Παπαχατζής Ν.Δ., Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις Αττικά, Εκδοτική Αθηνών, 1994 / Σταϊνχάουερ Γ., Τα μνημεία και το Αρχαιολογικό Μουσείο του Πειραιά, Εκδόσεις Τουμπής-ΤΑΠ, 1998 / Σταϊνχάουερ Γ., Μαλικούτη Μ., Τσοκόπουλος Β., Πειραιάς: Κέντρο ναυτιλίας και πολιτισμού, εκδόσεις Έφεσος, 2000 18.9.14 – lifo

115

ΑΘΗΝΑ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Tμήμα του υστεροκλασικού-ελληνιστικού τείχους, υπόγειο Δραγατσανίου 6, πλ. Κλαθμώνος. Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν

116 lifo – 18.9.14

Τι γνωρίζουμε για τη μορφή της πόλης στην αρχαιότητα και τις μεταμορφώσεις της μέσα στον χρόνο; Και γιατί αγνοούμε ένα τόσο σημαντικό μνημείο όσο τα τείχη;

τα τείχη των Αθηνών Η μνήμη της πόλης

Κείμενο Νiκος Παπαδημητρiου Δρ. Αρχαιολογίας, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Ίδρυμα Νίκου και Ντόλλης Γουλανδρή

➳ 18.9.14 – lifo

117

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

1. Χάρτης. Τα τείχη των Αθηνών - Κλασική Περίοδος. 2. Τμήμα της Αχαρνικής Οδού (πλατεία Κοτζιά, στο βάθος η Εθνική Τράπεζα). Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν

118 lifo – 18.9.14

ν βρισκόμασταν στην περιοχή της οδού Κοραή γύρω στο 450 π.Χ. και κοιτάζαμε προς την πλατεία Κλαυθμώνος, θα αντικρίζαμε ένα επιβλητικό τείχος ύψους περίπου 9-10 μ. Θα είχαμε έλθει από τα Μεσόγεια και τριγύρω μας (κατά μήκος των σημερινών οδών Πανεπιστημίου και Σταδίου) θα απλώνονταν νεκροταφεία με εντυπωσιακούς περιβόλους και περίτεχνες επιτύμβιες στήλες, ενώ στις μύτες μας ίσως έφθαναν ενοχλητικές οσμές από τα εργαστήρια μεταλλουργίας που υπήρχαν στο Σύνταγμα. Από το συγκεκριμένο σημείο θα μπορούσαμε να εισέλθουμε στην πόλη πεζή, μέσω μιας μικρής πυλίδας. Αν όμως είχαμε άμαξα, θα έπρεπε να μεταβούμε σε μία από τις τουλάχιστον 13 μεγαλοπρεπείς πύλες που περιέβαλλαν τα αρχαία τείχη των Αθηνών. Πόσο ξένη φαντάζει η εικόνα αυτή; Τι γνωρίζουμε για τη μορφή της πόλης στην αρχαιότητα και τις μεταμορφώσεις της μέσα στον χρόνο; Και γιατί αγνοούμε ένα τόσο σημαντικό μνημείο όσο τα τείχη; Ίσως διότι η ανασύσταση των τειχών είναι ένα παζλ για δυνατούς λύτες. Οι αρχαιολόγοι πρέπει να συνδυάσουν αποσπασματικά ευρήματα ανασκαφών σε υπόγεια πάρκινγκ και θεμέλια οικοδομών με πληροφορίες που έχουν από αρχαίους συγγραφείς (τον Θουκυδίδη, τον Παυσανία κ.ά.) για την πορεία της οχύρωσης. Όμως, όταν όλα τα στοιχεία μπουν σε έναν χάρτη, τότε αναδύεται μια απρόσμενη εικόνα για την πόλη, πιο πλούσια από αυτή που γνωρίζουμε από τα τηλεφανή της μνημεία, όπως η Ακρόπολη, και συστηματικά ανασκαμμένους χώρους, όπως η Αρχαία Αγορά. Ένας άλλος λόγος είναι ότι ο σύγχρονος άνθρωπος δεν είναι εξοικειωμένος με την έννοια του τείχους. Δεν έχουμε μεγαλώσει σε κάστρα και οχυρά. Ωστόσο, η έννοια της ανοχύρωτης πόλης είναι ένα σχετικά νέο φαινόμενο στην ιστορία. Μέχρι τον 19ο αι., οι περισσότερες πόλεις είχαν τείχη που τις προστάτευαν από εχθρικές επιδρομές και καθόριζαν τη μορφή τους. Η Αθήνα δεν αποτελούσε εξαίρεση. Από τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι την ανακήρυξή της σε πρωτεύουσα του σύγχρονου κράτους, το 1833, τα τείχη αποτελούσαν ένα από τα σημαντικότερα ορόσημά της. Αυτά όριζαν την έννοια του «άστεως» και της υπαίθρου, αυτά διαμόρφωναν την ταυτότητα της πόλης,

αυτά συμβόλιζαν την έννοια του ασφαλούς «εμείς» και του άγνωστου «άλλου». Για την κατασκευή τους δαπανήθηκαν τεράστιοι πόροι κι εργάστηκαν χιλιάδες άνθρωποι, ενώ για τις επανειλημμένες καταστροφές τους πολέμησαν στρατοί και χύθηκε αίμα. Η πορεία τους αυξομειώθηκε στο πέρασμα του χρόνου: κάποιες εποχές έφθαναν μέχρι το λιμάνι του Πειραιά, άλλες μόλις που περιέβαλλαν τον Βράχο της Ακρόπολης. Σε κάθε εποχή, όμως, πρόσφεραν καταφύγιο στους κατοίκους της Αθήνας, ανεξαρτήτως εθνότητας, θρησκείας ή πολιτισμικής παράδοσης. Τμήματα των τειχών έρχονται στο φως διαρκώς από τον 19ο αι. και εξής, ιδιαίτερα σε περιόδους έντονης οικοδομικής δραστηριότητας, οπότε και αυξάνονται οι σωστικές ανασκαφές σε αστικά οικόπεδα (π.χ. τις δεκαετίες του ’60 και του ’70). Σήμερα σώζονται απομεινάρια τους σε τουλάχιστον 150 σημεία της πόλης – αν και σπάνια τα προσέχουμε στις καθημερινές διαδρομές μας από τη Βαρβάκειο στο Θησείο και από το Σύνταγμα στο Κουκάκι.

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΤΕΙΧΩΝ Οι πρωιμότερες οχυρώσεις βρίσκονται πάνω στην Ακρόπολη και χρονολογούνται τους μυκηναϊκούς χρόνους, δηλαδή τον 13ο αι. π.Χ. , την εποχή, ας πούμε, του Τρωικού Πολέμου. Δύσκολα προσβάσιμα από το κοινό σήμερα, τα μυκηναϊκά τείχη φαίνεται ότι κατασκευάστηκαν για να προφυλάξουν την κατοικία του Αθηναίου άνακτα καθώς και μια υπόγεια κρήνη στο ΒΑ τμήμα του Βράχου, η οποία έφθανε έως το λεγόμενο σπήλαιο της Αγλαύρου. Η κρήνη εξασφάλιζε πόσιμο νερό σε περίπτωση πολιορκίας, ταυτόχρονα όμως φαίνεται ότι ήταν το αδύνατο σημείο της οχύρωσης – από εκεί, άλλωστε, σκαρφάλωσαν στην Ακρόπολη ο Μανώλης Γλέζος και ο Απόστολος Σάντας για να κατεβάσουν τη ναζιστική σημαία τον Μάη του 1941. Το μυκηναϊκό τείχος, ίσως με μια επέκταση προς δυσμάς, παρέμεινε σε χρήση για πολλούς αιώνες, πιθανότατα έως την εποχή του Πεισίστρατου (6ος αι. π.Χ.), όταν η πόλη επεκτάθηκε και απέκτησε μεγαλύτερο περίβολο στο πεδινό της τμήμα. Το τείχος αυτό μαρτυρείται από τους αρχαίους συγγραφείς, αλλά δεν άφησε ίχνη διότι καταστράφηκε ολοσχερώς από τον περσικό στρατό το φθινόπωρο του 480 π.Χ. Μετά την καταστροφή, και λόγω της σφοδρής αντιπαλότητας με τη Σπάρτη, οι Αθηναίοι

συνειδητοποίησαν την ανάγκη συστηματικότερης οχύρωσης. Με πρωτεργάτη τον Θεμιστοκλή, ξεκίνησαν το 479/8 π.Χ. μια τιτάνια προσπάθεια οικοδόμησης τειχών όχι μόνο γύρω από το άστυ αλλά και γύρω από το επίνειό του, τον Πειραιά, και αργότερα –επί Κίμωνα και Περικλή– κατά μήκος του δρόμου που συνέδεε τα δύο αστικά κέντρα (τα Μακρά Τείχη, τμήματα των οποίων έχουν αποκαλυφθεί κατά μήκος της οδού Πειραιώς και κάτω από τις τροχιές του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου). Τα τείχη αποτέλεσαν εγγυητή της αθηναϊκής ισχύος την εποχή της δημοκρατίας και παρέμειναν στη θέση τους μέχρι το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου (404 π.Χ.), όταν ο Σπαρτιάτης στρατηγός Λύσανδρος κατεδάφισε τις οχυρώσεις του Πειραιά και τα Μακρά Τείχη, ενδεχομένως δε και τα τείχη του αθηναϊκού άστεως. Σύντομα, πάντως, άρχισε η ανοικοδόμησή τους από τον Κόνωνα (395-391 π.Χ.). Λίγο μετά το 340 π.Χ. η απειλή επίθεσης από τα μακεδονικά στρατεύματα του Φιλίππου Β’ (τα οποία διέθεταν, μεταξύ άλλων, πολιορκητικές μηχανές) οδήγησε σε νέα φάση φρενήρους ανοικοδόμησης, κατά την οποία χρησιμοποιήθηκε κάθε διαθέσιμο υλικό –ακόμα και οι στήλες των προγονικών τάφων– για να ενισχυθεί η οχύρωση. Ο νέος περίβολος, κατασκευασμένος σχεδόν εξ ολοκλήρου από πέτρα, ήταν πολύ πιο ισχυρός από πριν και αποτελούνταν από τρία μέρη: - το τείχος, ύψους περίπου 9-10 μ. και πάχους 2-5 μ. - το χαμηλότερο προτείχισμα, σε απόσταση 8-10 μ. από το τείχος - και την τάφρο, πλάτους 8-12,5 μ. και βάθους περίπου 4 μ., που εμπόδιζε την είσοδο στην πόλη και της έδινε τη μορφή πραγματικής καστροπολιτείας. Η είσοδος στην πόλη γινόταν από τις 13 μεγάλες πύλες, ενώ ο χώρος μεταξύ προτειχίσματος και τείχους χρησίμευε ως περιφερειακή οδός (στην επιφάνειά του έχουν βρεθεί ίχνη αυλάκων για τροχούς άμαξας). Σήμερα μπορεί κανείς να δει μια τέτοια πύλη, την Αχαρνική, στο υπόγειο της Εθνικής Τράπεζας, στη γωνία Σοφοκλέους και Αιόλου, καθώς και τον δρόμο που οδηγούσε σε αυτή στην πλατεία Κοτζιά Τμήμα του προτειχίσματος και της επιβλητικής τάφρου είναι επισκέψιμο στο υπόγειο του Μουσείου Ισλαμικής Τέχνης στο Θησείο. Το τείχος διαχώριζε σαφώς τις λειτουργίες της πόλης: στο εσωτερικό του βρίσκονταν

ορατά και επισκέψιμα σημεία του τείχους των αθηνών Κτίριο Εθνικής Τράπεζας, Σοφοκλέους & Αιόλου Υπόγειο κτιρίου, Δραγατσανίου 6 Υπόγειο πάρκινγκ Κλαυθμώνος Υπαίθριος χώρος κτιρίου, Βασιλίσσης Σοφίας & Πανεπιστημίου 2 (έναντι Βουλής) Πεζόδρομος Ηρακλειδών (στη διασταύρωση με την οδό Ερυσίχθονος) Υπόγειο ξενοδοχείου Divani Palace Acropolis, Παρθενώνος 19 Υπόγειο Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης, Διπύλου 12 Αρχαιολογικός Χώρος Κεραμεικού

τα δημόσια κτίρια και τα ιερά, όπως και οι κατοικίες των ανθρώπων. Εκτός του τείχους βρίσκονταν τα νεκροταφεία, εργαστηριακοί χώροι αλλά και τα γυμνάσια της πόλης. Πουθενά αλλού δεν φαίνεται αυτό καλύτερα απ’ ό,τι στον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού, όπου σώζεται η πιο επίσημη είσοδος της πόλης, το περίφημο Δίπυλο, με τις δύο οχυρωμένες πύλες και την αρχή της Παναθηναϊκής Οδού (που οδηγούσε στην Ακρόπολη μέσω της Αγοράς), και η Ιερά Πύλη, πλάι στην οποία περνούσε ο Ηριδανός ποταμός (μία από τις βασικές υδάτινες πηγές της πόλης μαζί με τον Ιλισσό, ο οποίος βρισκόταν εκτός των τειχών). Ακριβώς έξω από τα τείχη βρίσκονταν το αριστοκρατικό νεκροταφείο του Κεραμεικού, τα μνημεία των νεκρών του πολέμου (Δημόσιο Σήμα) και πολυάριθμα κεραμικά εργαστήρια. Από εδώ ξεκινούσαν ο δρόμος που οδηγούσε στην Ακαδημία του Πλάτωνα στον Κολωνό και η Ιερά Οδός που οδηγούσε στην Ελευσίνα. Το αρχαίο τείχος των Αθηνών (ο «κύκλος του άστεως», όπως ήταν γνωστό στην αρχαιότητα) είχε συνολικό μήκος περίπου 6,5 χλμ. και κάλυπτε επιφάνεια 2.150.000 τ.μ. Εξ αυτών υπολογίζεται ότι 300.000 τ.μ. καταλάμβαναν οι δημόσιοι χώροι, 1.200.000 τ.μ. οι οικίες (ο πληθυσμός εντός των τειχών υπολογίζεται σε 35-50.000 κατοίκους) και 650.000 τ.μ. λόφοι και ελεύθεροι χώροι. Ο τρόπος οικοδόμησης εντός των τειχών ήταν ανέκαθεν άναρχος, χωρίς κανένα ρυμοτομικό σχέδιο, αποτέλεσμα της αδιάλειπτης κατοίκησης της πόλης. Γι’ αυτό και το «αττικώς οικοδομείν» αποτελούσε παράδειγμα προς αποφυγήν στην αρχαιότητα! Το ισχυρό τείχος παρέμεινε στη θέση του για πολλούς αιώνες, μέχρι την κατάκτηση της πόλης από τον Ρωμαίο στρατηγό Σύλλα (86 π.Χ.), όταν υπέστη εκτενή καταστροφή. Φαίνεται ότι ανοικοδομήθηκε από τον αυτοκράτορα Αδριανό (μεταξύ 124 και 135 μ.Χ.), ο οποίος μάλιστα διεύρυνε την πόλη προς ανατολάς, επεκτείνοντάς το τείχος περίπου μέχρι τις όχθες του Ιλισσού, κοντά στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Λαμπρά απομεινάρια αυτής της περιόδου αποτελούν η Πύλη του Αδριανού, που σηματοδοτεί το όριο μεταξύ της παλαιάς πόλης και της αδριάνειας επέκτασης, καθώς και μια ρωμαϊκή γέφυρα στον Ιλισσό, η οποία δεν σώζεται σήμερα, βρισκόταν όμως σε χρήση μέχρι τα τέλη του 18ου αι. π.Χ. Τα τείχη γνώρισαν πολλές ακόμα καταστρο-

φές και αυξομειώσεις στην έκτασή τους. Το 267 π.Χ. καταστράφηκαν σχεδόν ολοσχερώς –όπως και όλη η Αθήνα– από την επιδρομή των Ερούλων και τότε χτίστηκε ένα πολύ μικρότερο τείχος γύρω από τον Βράχο της Ακρόπολης. Τον 6ο αι. μ.Χ. ο Ιουστινιανός φαίνεται ότι επισκεύασε το τείχος και πρόσθεσε πολλούς οχυρωματικούς πύργους. Οι επόμενοι αιώνες – αιώνες παρακμής για την Αθήνα– παραμένουν σκοτεινοί, αν και έχει πιστοποιηθεί η ανέγερση ενός μικρού τείχους, γνωστού ως Ριζόκαστρου, γύρω από την Ακρόπολη τον 13ο αι. (μετά από καταστροφικές επιδρομές Σαρακηνών αλλά και του άρχοντα του Ναυπλίου Λέοντος Σγουρού το 1204). Η ζωή της πόλης περιορίστηκε στα όρια του μικρού αυτού τείχους κατά τη διάρκεια της Φραγκοκρατίας (1204-1456 μ.Χ.). Η οθωμανική κατάκτηση (η οποία συνέβη χωρίς καταστροφή) σήμανε νέα περίοδο ανάπτυξης για την πόλη, η οποία σταδιακά επεκτάθηκε προς κάθε κατεύθυνση. Αρχικά φαίνεται ότι μόνο η Ακρόπολη παρέμενε οχυρωμένη, όμως το 1778 ο διοικητής (βοεβόδας) των Αθηνών Χατζή Αλή Χασεκής έχτισε νέο οχυρωματικό περίβολο, που αν και πολύ μικρότερος του αρχαίου (ύψους μόλις 3 μ.), σε αρκετά σημεία πατούσε πάνω στα απομεινάρια του. Το τείχος αυτό παρέμεινε στη θέση του μέχρι την Επανάσταση και την πολιορκία από τον Κιουταχή (1826), ο οποίος ουσιαστικά ισοπέδωσε την πόλη. Με την άφιξη των Βαυαρών (1833) εισήχθη στην Ελλάδα και η καινοτόμος λογική της ανοικτής πόλης. Η νέα πρωτεύουσα άρχισε να σχεδιάζεται στα πρότυπα ευρωπαϊκών μεγαλουπόλεων, με μεγάλους δρόμους, βουλεβάρτα και πλατείες, αλλά χωρίς οχυρώσεις, περιτοιχίσματα και άλλα στοιχεία που θα εμπόδιζαν την επέκτασή της. Με τον τρόπο αυτό γεννήθηκε μια σύγχρονη δυτική πρωτεύουσα, ταυτόχρονα, όμως, αφέθηκαν στη λήθη του χρόνου ένα σημαντικό κομμάτι της ιστορίας της και τρόποι αστικής οργάνωσης που είχαν κυριαρχήσει σε όλη τη διάρκεια της μεταβυζαντινής και οθωμανικής περιόδου. Η ρήξη που προκάλεσαν οι αλλαγές αυτή στη συλλογική μνήμη της πόλης δεν έχει αξιολογηθεί ακόμη επαρκώς. Την ιστορία των τειχών ανέλαβαν να αποκαλύψουν οι λειτουργοί της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας κάτω από τα θεμέλια νεοκλασικών οικιών και μεταγενέστερων πολυκατοικιών. Στην προσπάθεια αυτή συχνά συνάντησαν σφοδρές αντιδράσεις από επενδυτές, εργολάβους, ακόμη και

πολιτικούς, ιδιαίτερα την περίοδο της αντιπαροχής και την επταετία της χούντας. Δυστυχώς, παρόμοιες αντιδράσεις συναντούν ενίοτε και σήμερα. Άλλωστε, οι αποσπασματικές μνήμες του αστικού παρελθόντος ελάχιστα συγκινούν τους θιασώτες της «fast-track ανάπτυξης», αφού δεν συνεπάγονται άμεσο κέρδος... Είναι, όμως, αυτές οι ταπεινές μνήμες –και όχι μόνον η Ακρόπολη με το απαστράπτον μουσείο της– που μας συνδέουν με το ζωντανό παρελθόν της πόλης και μας επιτρέπουν να ιχνηλατήσουμε τις υπόγειες διαδρομές και τις καθημερινές ιστορίες των ανθρώπων. Ας τις αναζητήσουμε. Ας κοιτάξουμε χαμηλά, εκεί όπου βαδίζουμε. Ας προσπαθήσουμε να συνδέσουμε τα κομμάτια του παζλ που κρύβονται λίγα εκατοστά κάτω από τα πόδια μας. Κι ας σκεφτούμε ότι σε αυτή την πόλη έζησαν εκατομμύρια άνθρωποι πριν από εμάς –άνθρωποι κάθε λογής, ειδωλολάτρες, χριστιανοί, μουσουλμάνοι, Έλληνες, Φράγκοι, Ενετοί, Τούρκοι, Αρβανίτες–, βρίσκοντας κοινό καταφύγιο πίσω από τα ψηλά της τείχη. Τείχη ορατά, που προστάτευαν από πραγματικούς αντιπάλους – σε αντίθεση με τα αόρατα τείχη που οι σημερινοί κάτοικοι της πόλης (ή, τέλος πάντων, κάποιοι από αυτούς) προσπαθούν να υψώνουν μεταξύ τους, επινοώντας ανύπαρκτους εχθρούς εντός του άστεως... ¶

3. Αναπαράσταση του συστήματος οχυρώσεως περί τα τέλη του 4ου αι. π.Χ.

πηγές Βλαχόπουλος, Α. (επιμ.), Αρχαία Αθήνα και Αττική. Ιστορική τοπογραφία του άστεως και της χώρας, Αθήνα, εκδόσεις Μέλισσα, 2010 / Connolly P. & Dodge H., H αρχαία πόλη. Η ζωή στην αρχαία Αθήνα και στη Ρώμη, Αθήνα, εκδόσεις Πατάκη, 2001 / Greco E., Topografia di Atene. Sviluppo urbano dalle origini al III secolo d.C., Aθήνα, Pandemos, 2010/11 / Κορρές Μανώλης (επιμ.), Αττικής οδοί. Αρχαίοι δρόμοι της Αττικής, Αθήνα, εκδόσεις Μέλισσα, 2010 / Παρλαμά Λ. & Σταμπολίδης Ν. (επιμ.), Η πόλη κάτω από την πόλη. Ευρήματα από τις ανασκαφές για το μητροπολιτικό σιδηρόδρομο της Αθήνας, Αθήνα, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, 2000 / Theocharaki, A.M., «The ancient circuit wall of Athens: its changing course and the phases of construction», Hesperia, The Journal of the American School of Classical Studies at Athens 80, 2011, p. 71-156. / Τραυλός, Ι., Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών. Από των προϊστορικών χρόνων μέχρι των αρχών του 19ου αιώνος (2η έκδοση), Αθήνα, εκδόσεις Καπόν, 1993 / Ηλεκτρονική έκδοση: Η αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. www. eie.gr/archaeologia/gr/index.aspx 18.9.14 – lifo

119

ΑΘΗΝΑ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

1. Ο Ινδός πρεσβευτής Ζαρμανοχηγάς πέφτει στην πυρά. Εικονογράφηση από το βιβλίο του Stuart Martin, Roman Histories, μέρος XXI, 1802. Αναπαραγωγή από το αρχείο του Rijksmuseum.

120 lifo – 18.9.14

2 3

O τάφος του Ινδού

Κειμενο Βασιλικη Πλιατσικα

Δρ. Αρχαιολογίας, Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, ΥΠΠΟΑ

Γιατί αυτοκτόνησε ο Ινδός πρεσβευτής στην Ελευσίνα το 20 π.Χ.;

ο 20 π.Χ. ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Καίσαρας Αύγουστος προσπαθούσε να τακτοποιήσει τα προβλήματα των ανατολικών επαρχιών της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ο χειμώνας τον βρήκε στη Σάμο και αργότερα πέρασε στην Αθήνα. Εκεί τον συνάντησε μια διπλωματική αποστολή από την Ινδία που έφτασε τότε στην Ελλάδα μετά από πολλές κακουχίες και περιπέτειες. Η πρεσβεία ήταν σταλμένη από τον Ινδό βασιλιά Πώρο, ή Πανδίωνα κατ’ άλλους, και από την ομάδα των πρεσβευτών που είχαν ξεκινήσει, μόνο τρεις έφτασαν τελικά στην Αθήνα. Οι πρεσβευτές παρέδωσαν στον Αύγουστο μια επιστολή σε περγαμηνή, γραμμένη στα ελληνικά ιδιοχείρως από τον Ινδό βασιλιά. Η επιστολή έλεγε ότι, παρόλο που ο ίδιος ήταν ηγεμόνας 600 βασιλείων, επιθυμούσε να συνάψει φιλία με τον Καίσαρα, να του δώσει άδεια ελεύθερης διόδου στο κράτος του και κάθε διευκόλυνση στο μέτρο του θεμιτού.

Μαζί με την επιστολή ο Ινδός βασιλιάς έστειλε και ένα σωρό αξιοπερίεργα δώρα στον Ρωμαίο αυτοκράτορα, δώρα που τα μετέφεραν οκτώ γυμνοί υπηρέτες που φορούσαν μόνο περιζώματα από αρωματισμένα υφάσματα. Του έστειλε τίγρεις, που πρώτη φορά τις αντίκριζαν οι Ρωμαίοι, ίσως και οι Έλληνες, μεγάλες κόμπρες και έναν πύθωνα 10 πήχεις μακρύ, μια τεράστια ποταμίσια χελώνα και μια πέρδικα μεγαλύτερη από γύπα. Του έστειλε μαζί κι ένα αγόρι που του έλειπαν τα χέρια από τους ώμους, που τον αποκάλεσαν Ερμή λόγω της ομοιότητάς του με τις ερμαϊκές στήλες. Ο Ερμής προκαλούσε τον θαυμασμό γιατί μπορούσε να εξυπηρετείται μόνο με τα πόδια του. Μπορούσε να τεντώσει το τόξο και να ρίξει βέλη κι ακόμη να παίξει μια σάλπιγγα, φέρνοντάς την με τα πόδια στα χείλη του. Στο μεταξύ, οι Αθηναίοι οργάνωσαν προς τιμήν του Αυγούστου τα Ελευσίνια Μυστήρια χωρίς να είναι η εποχή τους, αφού μάλιστα ο αυτοκράτορας ήταν ήδη μυημένος σε αυτά. Στην τελετή που πραγματοποιήθηκε παρέστησαν

και οι Ινδοί πρεσβευτές, ένας εκ των οποίων ονομαζόταν Ζαρμανοχηγάς ή Ζάρμαρος, καταγόταν από την πόλη Βαργόσα (ή Βαριγάζα, σημ. Baruch της βορειοδυτικής Ινδίας) και ήταν μοναχός της αίρεσης Shramana – αυτό συνάγεται από το πρώτο συνθετικό του ονόματός του «Ζαρμανο-». Όπως γράφει αργότερα, τον 3ο αι. μ.Χ., ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς (Στρωματείς, Ι.15), οι γυμνοσοφιστές της αίρεσης Σραμάνα ήταν πλάνητες, κοιμούνταν στην ύπαιθρο, ντύνονταν με κορμούς δέντρων, τρέφονταν με καρπούς και έπιναν νερό με τα χέρια τους. Δεν παντρεύονταν, δεν αποκτούσαν παιδιά και λάτρευαν τον Βούδα. Στη διάρκεια της τελετής των Ελευσινίων Μυστηρίων ο Ζαρμανοχηγάς αποφάσισε να αυτοκτονήσει και αυτοπυρπολήθηκε: άλειψε το σώμα του με λίπος και φορώντας μόνο ένα περίζωμα, έπεσε ζωντανός στην πυρά που είχε ανάψει για τα Μυστήρια. Ο Δίων ο Κάσσιος, που περιγράφει το περιστατικό στη Ρωμαϊκή Ιστορία του (54.9.8-10), προσπαθεί να ερμηνεύσει την αιτία που έσπρωξε τον Ινδό πρεσβευτή στην αυτοκτονία: «Είτε γιατί ανήκε στην κάστα των σοφών που πράττουν κάτι τέτοιο από θρησκευτική φιλοδοξία, είτε επειδή ήταν γέρος και ακολούθησε τα παραδοσιακά έθιμα των Ινδών, είτε γιατί ήθελε να κάνει επίδειξη της πίστης του στον Αύγουστο και στους Αθηναίους». Ο Στράβων (Γεωγραφικά 15.1.73) παρατηρεί ορθά ότι συνήθως αυτοκτονούν όσοι ζητούν να απαλλαγούν από τις κακοτυχίες της ζωής τους, όμως ο Ινδός πρεσβευτής είχε ζήσει όπως επιθυμούσε, κι απλώς δεν ήθελε να περιμένει να του συμβεί κάποια αναπάντεχη ατυχία στο εξής. Γι’ αυτό έπεσε στην πυρά γελώντας. Όποιοι κι αν ήταν οι λόγοι της αυτοκτονίας του Ζαρμανοχηγά, οι Αθηναίοι περισυνέλεξαν με σεβασμό τα αποτεφρωμένα του κατάλοιπα και τα ενταφίασαν, γράφοντας ένα επίγραμμα στο επιτύμβιο μνημείο του: «Ζαρμανοχηγὰς Ἰνδὸς

ἀπὸ Βαργόσης κατὰ τὰ πάτρια Ἰνδῶν ἔθη ἑαυτὸν ἀπαθανατίσας κεῖται», δηλαδή «εδώ κείτεται ο Ζαρμανοχηγάς ο Ινδός από τη Βαργόσα που αυτοκτόνησε σύμφωνα με τα πατρώα έθιμα των Ινδών». Η εξαιρετική αυτή ιστορία, όπως ήταν φυσικό, δεν ξεχάστηκε, καταγράφηκε από ιστορικούς πολλούς αιώνες αργότερα, και ο ίδιος ο τάφος του Ινδού, όπως μαρτυρεί και ο Πλούταρχος (Βίοι Παράλληλοι, Αλέξανδρος 69), έγινε ένα τοπόσημο των Αθηνών. ¶ πηγές

Raoul McLaughlin, Rome and the Distant East, Trade Routes to the Ancient Lands of Arabia, India and China, ed. Continuum, London-New York, 2010 / F. Millar, Rome, the Greek world and the East vol. 2: Government, Society and Culture in the Roman Empire, The University of North Carolina Press, North Carolina, 2004 / J.W. Mc Crindle, Ancient India as Described in Classical Literature, ed. Archibald Constable & co, Edinburgh, 1901 / Osmond De Beauvoir Priaulx, «On the Indian Embassy to Augustus», The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, vol. 17, 1860, p. 309-321

2. Όστρακο λευκής κύλικας με παράσταση Τρίτωνα, Ελευσίνα, 5ος αι. π.Χ. 3. Αναθηματικό ανάγλυφο με τη Δήμητρα και την Κόρη, Ελευσίνα, 5ος αι. π.Χ. 4. Καμέο από σαρδόνυχα με πορτρέτο του αυτοκράτορα Αυγούστου, Βρετανικό Μουσείο, 14-20 μ.Χ. 5. Μικρά προπύλαια Ελευσίνας, περίπου 50 π.Χ. 18.9.14 – lifo

121

ΑΘΗΝΑ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

1. Λεπτομέρεια από ένα αποθηκευτικό αγγείο πιθανόν για κρασί, με έναν συμποσιαστή καθ’ οδόν για ένα συμπόσιο. Φέρνει τη δική του λύρα και μεταφέρει ένα καλάθι γεμάτο εδέσματα, σε περίπτωση που ο οικοδεσπότης δεν προσφέρει ένα προσυμποσιακό γεύμα (περ. 500 π.Χ.). Από ένα σπίτι που βρέθηκε κοντά στην Αγορά, κατά την ανασκαφή της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα © Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Αρχείο Ανασκαφών Αγοράς

Κείμενο Kathleen M.Lynch Assistant Professor of Classical Archaeology, University of Cincinnati

122 lifo – 18.9.14

την Αθήνα της Κλασικής Περιόδου μια βραδινή έξοδος σήμαινε οινοποσία και ολονύχτια συζήτηση στο σπίτι ενός φίλου. Αυτές οι βραδιές ονομάζονταν συμπόσια, με την έμφαση στην κοινή οινοποσία. Η παρέα αυτή ήταν μικρή, απαρτιζόμενη από 15 άτομα το πολύ, ώστε όλοι να μπορούν να συμμετέχουν στην ίδια συζήτηση. Η παρέα μαζευόταν στο σπίτι κάποιου ιδιώτη κατόπιν πρόσκλησης του ιδιοκτήτη, αλλά όλοι είχαν την ίδια θέση σε αυτό. Στην πραγματικότητα, τα ανάκλιντρα στα οποία ξάπλωναν οι συμποσιαστές στηριζόμενοι στον αριστερό αγκώνα τους ήταν τοποθετημένα κυκλικά, έτσι ώστε κανείς να μην είναι στην κορυφή του τραπεζιού ή στο κέντρο της προσοχής. Αλλά, για στάσου. Δεν είχε δείπνο; Ο οικοδεσπότης μπορούσε να σερβίρει φαγητό, αλλά το επίκεντρο της βραδιάς ήταν η οινοποσία και

η συζήτηση, το συμπόσιο. Μερικές φορές οι συμποσιαστές έφερναν το δικό τους κολατσιό ή συσκευασμένο γεύμα, σε περίπτωση που δεν σερβιριζόταν δείπνο. Ακόμα κι αν σερβιριζόταν κάποιο γεύμα, τα τραπέζια καθαρίζονταν και λέγονταν ευχές καθώς η παρέα μετέβαινε στον σκοπό της βραδιάς: την οινοποσία. Η κατανάλωση αλκοόλ σίγουρα οδηγούσε στη μέθη, αλλά ο στόχος ήταν να φτάσει κανείς σε αυτή την κατάσταση σιγά-σιγά, με πολιτισμένο τρόπο. Στο συμπόσιο το κρασί αναμειγνυόταν με νερό σε ένα μεγάλο αγγείο που ονομαζόταν κρατήρας. Η αναλογία κρασιούνερού ποίκιλλε, ανάλογα με την επιθυμία του συμμετέχοντος, αλλά 1:3 φαίνεται πως ήταν η συνήθης αραίωση. Οι Αθηναίοι της Κλασικής Περιόδου αποκαλούσαν αυτούς που έπιναν σκέτο κρασί, μη νερωμένο, βάρβαρους. Το νερωμένο κρασί μπορεί να ακούγεται μετριοπαθής επιλογή, όμως οι κρατήρες χωρούσαν μέχρι 60 λίτρα κρασί! Όλοι οι συμμετέχοντες

έπιναν με τον ίδιο ρυθμό, διασφαλίζοντας ότι κανένας δεν θα μεθούσε γρηγορότερα από τον διπλανό του. Οι Έλληνες αγγειοπλάστες της Κλασικής Περιόδου δημιούργησαν μια σειρά από αγγεία ειδικά σχεδιασμένα για χρήση στο συμπόσιο. Εκτός από τον κρατήρα, το κρασί μεταφερόταν στο δωμάτιο και μέσα σε αμφορέα, που μερικές φορές ήταν διακοσμημένος με παραστάσεις. Το νερό το έφερναν σε μια υδρία ή σε ένα απλό αγγείο του σπιτιού. Ένας νεαρός ή ένας υπηρέτης βύθιζε μια οινοχόη στον κρατήρα με το νερωμένο κρασί, τη γέμιζε και μοίραζε το περιεχόμενό της σε ξεχωριστά κύπελλα. Το ειδικό κύπελλο για την οινοποσία ήταν η κύλικα, ένα κύπελλο ρηχό με δύο οριζόντια χερούλια. Οι ξαπλωμένοι συνδαιτυμόνες μπορούσαν να πιάσουν το κύπελλο από το ανάκλιντρό τους. Με μερικές εξαιρέσεις, τα αγγεία της Κλασικής Περιόδου που είναι διακοσμημένα με παραστάσεις και εκτίθενται στα μουσεία προορίζονταν για το

συμπόσιο. Η αγγειοπλαστική υπήρχε για να υπηρετεί τις ανάγκες όσων έπιναν κρασί εντός και εκτός σπιτιού. Ο στόχος του αθηναϊκού συμποσίου ήταν η ενίσχυση των δεσμών της παρέας και η δημιουργία φιλικών σχέσεων. Εφόσον βρίσκονταν υπό την επήρεια του κρασιού, οι συμποσιαστές έλεγαν με τη σειρά ιστορίες ή τραγούδια. Η συμμετοχή του καθενός ξεχωριστά ήταν απαραίτητη, και όπως το ίδιο το κρασί, η προβολή μοιραζόταν ισόποσα σε όλους όσοι βρίσκονταν στον χώρο. Μερικές φορές, όπως στο Συμπόσιο του Πλάτωνα, το οποίο εξιστορεί ένα συμπόσιο στο οποίο συμμετείχε ο Σωκράτης, όλοι μιλούν για το ίδιο θέμα. Εκείνο το βράδυ το θέμα ήταν o έρωτας. Άλλες φορές το θέμα ήταν η πολιτική, και γι’ αυτό το συμπόσιο ήταν ένας τρόπος για να συνάψεις συμμαχίες. Αλλά οι φιλίες που σχηματίζονταν στα συμπόσια μπορούσαν επίσης να βελτιώσουν την επιχείρηση ενός συμποσιαστή ή και να τον βοηθήσουν ακόμα και στη

διευθέτηση του γάμου των παιδιών του. Κι ενώ είναι αλήθεια ότι κάποιοι που ανήκαν στην ελίτ οργάνωναν πολυέξοδα συμπόσια με χρυσά κύπελλα αντί για πήλινα και με το καλύτερο κρασί που υπήρχε, άντρες όλων των τάξεων έπιναν κρασί, και όταν το έκαναν, έπιναν όλοι μαζί. Η οινοποσία ήταν μια ομαδική δραστηριότητα στην αρχαία Αθήνα και οι Αθηναίοι έβλεπαν με καχυποψία όσους έπιναν κατά μόνας. Έχουμε αναφερθεί μόνο στους άντρες. Οι ενάρετες Αθηναίες δεν συμμετείχαν σε συμπόσια. Οι γυναίκες που βλέπουμε σε σκηνές από συμπόσια που κοσμούν πήλινα αγγεία είναι εταίρες, πόρνες που προσλαμβάνονταν ως διασκεδαστές. Αυτές οι γυναίκες μπορούσαν ακόμα και να διακριθούν και συχνά ήταν ταλαντούχες μουσικοί, εκτός από ερωτικοί σύντροφοι των συμποσιαστών. Ήταν εκπαιδευμένες να προσφέρουν ευχαρίστηση στους άντρες αλλά και να κάνουν έξυπνες συζητήσεις μαζί τους.

Κατά κάποιον τρόπο, εμείς, οι σύγχρονες γυναίκες, βρίσκουμε τη ζωή που έκαναν οι εταίρες πολύ πιο ελκυστική από τον λιγότερο κοινωνικά δραστήριο κόσμο της Αθηναίας νοικοκυράς. Την επόμενη φορά που θα είστε σε τραπέζι με φίλους και θα υψώσετε το ποτήρι για να κάνετε μια πρόποση, θυμηθείτε ότι απολαμβάνετε ένα είδος συμποσίου: μια μικρή ομάδα φίλων μαζεύεται για μια βραδιά διασκέδασης αλλά και ενίσχυσης των φιλικών τους δεσμών. Το κρασί τούς χαλαρώνει όλους και τους κάνει να γελούν και να λένε ιστορίες. Καθώς η βραδιά εξελίσσεται, μαθαίνεις περισσότερα για τους φίλους και τους γείτονές σου. Την επόμενη φορά που θα θέλεις να αγοράσεις ένα αυτοκίνητο, θα πας στον θείο του τάδε φίλου σου∙ αυτός ο φίλος έχει έναν γιο στην ηλικία της κόρης σου∙ και ο άλλος καινούργιος φίλος έχει κάποιες πολύ ενδιαφέρουσες πολιτικές απόψεις. Δεν είμαστε και πολύ διαφορετικοί από τους Αθηναίους προγόνους μας, τελικά. ¶

2. Η άλλη πλευρά του ίδιου αποθηκευτικού αγγείου. Αυτήν τη φορά έχουμε έναν νεότερο άνδρα που σίγουρα επιστρέφει από ένα συμπόσιο. Στηρίζεται στη μαγκούρα του, κρατάει το κεφάλι του με αγωνία και κάνει εμετό. Από ένα σπίτι που βρέθηκε κοντά στην Αγορά, κατά την ανασκαφή της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα © Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Αρχείο Ανασκαφών Αγοράς

18.9.14 – lifo

123

ΑΘΗΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Αθηναίοι είναι όσοι την Αθήνα αγαπούν

λοι όσοι έχουμε γεννηθεί ή έχουμε φτάσει κάποια μέρα σε αυτή την πόλη, είμαστε με έναν τρόπο –για τον καθένα αλλιώτικο– συνδεδεμένοι με τα αρχαία ερείπιά της. Ή σκέτα με τα αρχαία της. Δεν υπάρχει άνθρωπος αδιάφορος όταν του επισημανθεί η ομορφιά. Και όλοι, ακόμα και οι πιο αδιάφοροι, θυμούνται την πρώτη φορά που ανέβηκαν στην Ακρόπολη (με το σχολείο), χάζεψαν τα πρώτα αρχαία που είδαν σε μια προθήκη, κι ας μην καταλάβαιναν πολλά, ή σταμάτησαν να δουν τι είναι αυτό που υπάρχει εκεί στο Μοναστηράκι. Η φυσική μας περιέργεια για το τι βρίσκεται κάτω και πέρα από εμάς μας ωθεί να εξετάζουμε και να ερμηνεύουμε το παρελθόν. Βιαστικοί περαστικοί που χαζεύουν σε μια ανασκαφή, επιβάτες του μετρό που βλέπουν ένα μουσείο μέσα στην καθημερινότητά τους, κάποιος διπλανός που ήθελε να βάλει φυσικό αέριο και –όπως είναι απολύτως φυσικό– έπεσε σε έναν αρχαίο κίονα ή ο ακριβώς διπλανός μας που χτίζει πάνω στο Θεμιστόκλειο Τείχος. Δεν υπάρχει παιδί που να μην έχει παίξει σε ή κοντά σε αρχαιολογικό χώρο. Σήμερα, με τον πεζόδρομο γύρω από την Ακρόπολη, πολύ περισσότερο. Κάποιοι από εμάς έχουν υπάρξει τυχεροί, μεγάλωσαν κοντά ή κυριολεκτικά μέσα στα αρχαία. Όλοι τα ανακαλύψαμε μεγαλύτεροι και ακόμα και σε τρεις ζωές δεν θα μπορέσουμε να καταλάβουμε πλήρως την αρμονία, το κάλλος, τον τρόπο με τον οποίο σκέφτονταν οι άνθρωποι και δημιουργούσαν αυτά τα αριστουργήματα. Σήμερα το πρωί ένα παιδί στο Μουσείο της Ακρόπολης έκανε τον Απόλλωνα και ο φίλος του τον Ερμή. Πριν από 40 χρόνια ένας άλλος πιτσιρικάς, που ο παππούς του ήταν επιστάτης, εργαζόμενος για την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, ο δημοσιογράφος Στέλιος Σοφιανός, ένιωθε ξεχωριστά επειδή μεγάλωνε και έπαιζε μέσα στην Αρχαία Αγορά. «Δεν ήταν τόσο η Ιστορία που με γοήτευε. Ήταν εκείνο που ζούσα καθημερινά και το πώς με έκανε να αισθάνομαι» λέει. «Πώς στο καλό είναι να βλέπεις από το μπαλκόνι σου τον Παρθενώνα και να μη θες να τρέξεις, να σκαρφαλώσεις εκεί πάνω; Ειδικά όταν είσαι παιδί. Κάποιοι από εμάς

Επίλογος

απαιτείται καν να το σχολιάζει και να το δέχεται. Αυτό, λοιπόν, φτιάχνει μέσα του ένα πλαίσιο μέσα από το οποίο διαβάζει και πάρα πολλά άλλα πράγματα. Κάποια στιγμή θα συμπράξει το σχολείο με την Ιστορία, κάποια στιγμή θα αρχίσει αυτή η αρχαιολατρία, κάπως συνδέονται, συντονίζονται, και πλέον κληρονομεί μια κατάσταση, έναν τρόπο σκέψης που τον επικαθορίζει, ανεξάρτητα από τη μόρφωσή του. Με εργαλείο την παιδεία του, θα έχει μια κριτική στάση και καμιά φορά μπορεί να διερωτάται, πράγμα που δεν είναι καθόλου αρνητικό, “είμαι απόγονος εγώ αυτών των πραγμάτων;”. Μπορεί αυτή η σκέψη να του δημιουργεί μια ανησυχία, μια αμφισβήτηση, γιατί έχει μάθει ότι πρέπει να τον πιστεύουν ότι είναι απόγονος. Το καλό σε αυτήν τη διαδικασία είναι ότι ενισχύεται η κριτική του στάση. Για τον μεγάλο πληθυσμό υπάρχει μια υπαγωγή σχεδόν δογματική, “εμείς οι Αθηναίοι του σήμερα είμαστε απόγονοι των αρχαίων Αθηναίων”, κάτι το οποίο δεν προκύπτει αν κανείς σκεφτεί τι πέρασε από εδώ. Το πρόβλημα είναι άλλο. Αυτή η πόλη δεν σε προσανατολίζει, αυτά τα αρχαία υπόλοιπα να τα συναντάς εκεί που πρέπει, έχει μια πολεοδομία που ευεργετεί μόνο κάποιες γειτονιές, δεν ευεργετεί άλλες». «Θυμάμαι τον ενθουσιασμό που είχα όταν στη Β’ Γυμνασίου ανέλαβα εργασία για το αρχαίο νεκροταφείο του Κεραμεικού», λέει ο Στέλιος Σοφιανός, «και πώς, αδιάφορα, το αντιμετώπισαν οι συμμαθητές μου. Μου έκανε πολύ κακή εντύπωση να γνωρίζω συνομήλικούς μου που δεν ήξεραν το Θησείο. Δεν (τους) είχαν πάει μία φορά στην Ακρόπολη, στην Πνύκα. “Δεν φταίνε τα παιδιά, οι γονείς και οι δάσκαλοι φταίνε, που δεν τους δείχνουν την Ιστορία μας”, τα δικαιολογούσαν οι δικοί μου. Δεν ξέρω την απάντηση. Ίσως γιατί δεν αντιδρούν το ίδιο όλα τα σώματα στον μαγνητισμό που ασκούν κάποια σύμβολα». «Ο εκπαιδευτικός πολιτισμός στην Ελλάδα παραμένει εντελώς κλειστός» σημειώνει ο καθηγητής Μεταξάς. «Αυτή η μορφή, αυτός ο τύπος σχολείου,

Στην πόλη με τις χίλιες ιστορίες

Κειμενο Αργυρω Μποζώνη Δημοσιογράφος

124 lifo – 18.9.14

το θεωρούν σήμερα το πιο καθοριστικό στοιχείο στην ανατροφή τους. Όταν πήρα στα χέρια μου το βιβλίο Πρόας ο Νικίου - Ο μαθητής των Αθηνών, σε ηλικία 10 ετών, δεν ήθελα πολύ για να βλέπω περίεργα όνειρα και να φαντάζομαι τον εαυτό μου στα ίδια μέρη, 2.500 χρόνια πριν, στη θέση του μικρού Πρόα». «Για την αθηναϊκή ζωή το αρχαίο μνημείο λειτουργεί ως καταγωγική αναφορά γι’ αυτούς που έχουν ανάγκη να το πιστεύουν, αλλά λειτουργεί για όλους ως ερείπιο» λέει ο καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών Ιωάννης-Αναστάσιος Μεταξάς. «Το ερείπιο είναι το ένα μέρος μιας συνομιλίας με κάποιον που νοσταλγεί το ακέραιο και δεν το βλέπει και του δίνεται το ερείπιο για να το φανταστεί. Το ερείπιο είναι πολύ πιο δημοκρατικό, γιατί καλεί εσένα να το αρτιώσεις. Και επίσης σε καλεί και σε κάτι άλλο που το άρτιο δεν το έχει ανάγκη: να το διασώσεις. Και εδώ, βέβαια, μπαίνει και το άλλο ζήτημα, του τρόπου διαχείρισης των αρχαιολογικών χώρων. Θα αποκτήσουν έναν άλλο τρόπο ζωής αν ενταχθούν στην καθημερινότητα, έναν τρόπο ζωής που να παράγει συμβίωση». Τα αρχαία ερείπια λειτουργούσαν στη διαδικασία εθνογένεσης τον 19ο αιώνα. Συνεχίζει αυτό ως ιδρυτικός μύθος ακόμα και σήμερα. Όμως, πόσο είναι συνδεδεμένοι οι άνθρωποι που κατοικούν την πόλη με αυτό που βρίσκεται «κάτω από τα πόδια τους»; Τα ίχνη της πόλης, όχι μόνο τα μνημεία, σε προκαλούν να τα ψάξεις ή πρέπει να ξέρεις πού θα ψάξεις; Ακόμα κι αν μας αρέσουν ή τα αγαπάμε, δεν είναι βέβαιο ότι έχουμε εξοικείωση μαζί τους. Και όταν τα βρίσκουμε, μπορεί να δημιουργηθεί ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο θα λειτουργήσουμε διαφορετικά, θα αποκτήσουμε πιθανόν έναν άλλο τρόπο σκέψης; Ή ακόμα και να βάλουμε στο πλαίσιο της καθημερινής μας διαδρομής το να περνάμε μέσα από έναν αρχαιολογικό χώρο; «Εξαρτάται πού κατοικεί ο Αθηναίος» υποστηρίζει ο καθηγητής Μεταξάς. «Εάν κατοικεί σε χώρους όπου το αρχαίο είναι παρόν με οποιαδήποτε μορφή, είτε επειδή είναι στον δρόμο του υποχρεωτικά, είτε ως αιφνιδιασμός κάπου, τότε το αρχαίο, ως προσφορά πια, ενσωματώνεται στη μνήμη. Είναι στοιχείο της κουλτούρας του εξ αντικειμένου. Δεν

πρέπει να εκλείψει. Ένα μεγάλο μέρος του σχολείου πρέπει να αποκτήσει υπαίθρια υπόσταση. Έχει τεράστια ψυχολογικά και επικοινωνιακά προτερήματα το να μάθει κανείς πού ζει. Δεν θα μάθει μόνο αυτά τα οποία θα του δημιουργήσουν απόλαυση αλλά και εκείνα που θα τον προβληματίσουν σχετικά με το τι συμβαίνει – αυτόματα θα αρχίσουν οι δημιουργικές συγκρίσεις και κατ’ επέκταση οι ευθύνες. Διότι η ευθύνη είναι μια θετική εσωστρέφεια. Το “για να δω εγώ πού μετέχω, τι έχω κάνει” δεν θα έρθει στα οκτώ και στα δέκα χρόνια. Χτίζεται. Το κριτήριο της ευθύνης χτίζεται από το σπίτι, το σχολείο, αλλά κυρίως χτίζεται από τον δημόσιο λόγο. Όταν κυκλοφορείς σε μια πόλη, υφίστασαι τη ρητορική της και τη ρητορεία της. Αυτό πρέπει να το ξαναδούμε, αν θέλουμε να απολαύσουμε όλοι αυτό που μέχρι σήμερα απολαμβάνουν λίγοι». Κάτω από την Αθήνα υπάρχουν πολλές αρχαίες πόλεις. Οι έρευνες τις έχουν φέρει λίγο στην επιφάνεια και αυτό το «λίγο» επιτρέπει να ρίχνουμε μια κλεφτή ματιά – σπανίως συνειδητοποιούμε, για παράδειγμα, τα όρια της αρχαίας πόλης και τη σημασία της. Τα κομμάτια της υπάρχουν παντού διάσπαρτα. Πόσοι γνωρίζουν ότι στο κομμάτι που έχουμε «ξεφλουδίσει» στην πλατεία Κοτζιά βλέπουμε την Αχαρνική Οδό, η οποία συνδέεται με τη σύγχρονη Αχαρνών, και ότι και οι δύο οδηγούν στις Αχαρνές; Συνήθως βιώνουμε αυτά τα διάσπαρτα κομμάτια σαν «τρύπες μέσα στην πόλη». Οι αρχαίοι τόποι που δεν είναι μνημεία είναι σήμερα ελάχιστα θελκτικοί. Πολλοί είναι σκουπιδότοποι και δεν υπάρχει τίποτα φιλικό, γιατί δεν έχει να δεις τίποτα από μόνο του όταν φτάσεις εκεί. Μπορείς, όμως, να καθίσεις σε ένα κομμάτι του αρχαίου τείχους και ίσως θα περάσεις καλύτερα απ’ ό,τι αν καθίσεις κάπου αλλού. Λίγοι γνωρίζουν πού ακριβώς βρίσκονται τα Μακρά Τείχη. Μέσα στα Μακρά Τείχη γίνεται η μεγάλη διακίνηση, η ασφαλής και σίγουρη, της αρχαιότητας. Λίγοι γνωρίζουν ότι ο Ηλεκτρικός, από τα Πετράλωνα μέχρι το Μοσχάτο, τρέχει πάνω στα Μακρά Τείχη, όπως και η Πειραιώς από την Καλών Τεχνών έως το Λιμάνι. Θα έπρεπε να είναι εύκολο να τη διαβάζεις την πόλη. Θα πρέπει να είναι κίνητρο να ξανακερδίσεις τη σχέση της σύγχρονης πόλης με την παλιά.

«Η Αθήνα είναι μια πόλη που έχει ξεχωριστά αρχαία μνημεία κι έχει γίνει η πόλη που αγαπάμε χάρη σε αυτά τα μνημεία. Νομίζω ότι οι Αθηναίοι είναι περήφανοι για την πόλη στην οποία μένουν, πιθανώς και για τον τρόπο που τα μνημεία αυτά έχουν αναδειχθεί, παρόλο που μπορεί να γκρινιάζουν για χίλια άλλα πράγματα, μπορεί να μην είναι περήφανοι για πολλά και μπορεί να μην τα επισκέπτονται. Όλοι βλέπουν από μακριά την Ακρόπολη. Μάλιστα, επειδή η Ακρόπολη αποτέλεσε τη βάση του σχεδιασμού των κεντρικών περιοχών της πόλης, όλοι βλέπουν τον Παρθενώνα όταν οδηγούν στην Πατησίων και την Πειραιώς, και τους Στύλους του Ολυμπίου Διός όταν ανεβαίνουν τη Συγγρού, και αυτό δεν έχει γίνει τυχαία. Η πόλη σχεδιάστηκε για να βλέπεις, να ανακαλύπτεις από μακριά τις προοπτικές φυγής» λέει ο καθηγητής Αρχιτεκτονικής στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Παναγιώτης Τουρνικιώτης. «Πάρα πολύ λίγοι, όμως, συνειδητοποιούν τα όρια της αρχαίας Αθήνας. Θα μπορούσε, όπως έχει γίνει σε άλλες πόλεις, να είναι σημαδεμένα με μια απλή γραμμή, με μια φωτεινή γραμμή, έτσι ώστε όταν περπατάς τη νύχτα στην πόλη, να βλέπεις ότι περνάς πάνω από το τείχος. Έτσι, θα μπορούσαμε να βοηθήσουμε να γράψει καλύτερα η συνείδηση της αρχαίας πόλης πάνω στη σημερινή. Αυτό θα μπορούσε να είναι ένα πρόγραμμα της πολιτείας, ώστε να αναδειχθούν καλύτερα τα όρια και να γίνουν σαφείς ορισμένες θέσεις αρχαίων μνημείων, για τις οποίες έχουμε μια γνώση που θα μπορούσε να γίνει περισσότερο φανερή και αντιληπτή. Ξεκινώντας από το μάθημα της Αρχαίας Ιστορίας, το οποίο θα έπρεπε να μην είναι μόνο ένα βιβλίο αλλά σαν ένα παιχνίδι του αρχαίου θησαυρού της πόλης κάτω από την πόλη. Τα παιδιά χαίρονται φοβερά να μαθαίνουν πράγματα με έναν τρόπο γλαφυρό και ενδιαφέροντα, και να τα λένε και στο σπίτι τους. Δυστυχώς, με τον τρόπο που μαθαίνουν την Ιστορία, δεν τη μαθαίνουν τελικά. Πρέπει να διδάσκεται μέσα στην πόλη. Γιατί όταν μάθουν τη μαγεία του χώρου, θα ξαναπάνε. Αλλιώς, περνάνε απ’ έξω. Προτείνω να μπορέσει να νοηματοδοτηθεί αυτή η σχέση με το παρελθόν πάνω σε μια αρχαία χαρτογράφηση στη σύγχρονη πόλη. Να

χαράξουμε με έναν απλό τρόπο τα σημάδια της, ώστε να κατανοήσουμε, για παράδειγμα, τα τείχη της. Τα λίγα κομμάτια που βλέπουμε να αποκτήσουν ένα καλύτερο τοπιογραφικό περιβάλλον, έτσι ώστε σε αυτά να συγκλίνουμε. Έτσι θα μπορέσουμε να τα δούμε και ενδεχομένως να τα απολαύσουμε, και όχι σαν να αποκλείονται από τη σύγχρονη πόλη λες και είναι μικροί σκουπιδότοποι. Πορείες και διαδρομές αναγνώρισης της αρχαίας πόλης για εκείνους τους τουρίστες που έχουν περιπατητική διάθεση, που θέλουν να πάνε μέχρι την Ακρόπολη, αλλά και για τους κατοίκους της. Ας προκαλέσουμε την έκπληξη, δίνοντας τη δυνατότητα να ξαναμάθει ο επισκέπτης ή ο κάτοικος την αρχαιότητα που τους περιβάλλει – όχι να βλέπουμε μονάχα από τους δρόμους τα μνημεία ψηλά στους λόφους». Είναι σημαντικό για τους Αθηναίους και γενικά τους Έλληνες να γνωρίζουν, ιδιαίτερα σε δύσκολες περιόδους, ότι υπάρχει ιστορικό βάθος; Ίσως αυτό να ακούγεται πολύ θεωρητικό, όμως μπορεί να είναι και ουσιαστικό, αν παρατηρήσει κάποιος τον κόσμο που επισκέπτεται ξανά και ξανά το Μουσείο της Ακρόπολης. Αισθάνονται ανακούφιση βλέποντας αυτά τα έργα; «Αυτή η τρίτη διάσταση της Ιστορίας προς το βάθος τους κάνει να οπλίζονται με περισσότερη υπομονή μέχρι να περάσουν τα δύσκολα» μας εξηγεί ο καθηγητής Αρχαιολογίας και διευθυντής του Μουσείου της Ακρόπολης Δημήτρης Παντερμαλής. «Εδώ, ας πούμε, στο μουσείο, βλέπουμε την καταστροφή των Περσών. Εξουθένωσαν τους Αθηναίους, κατέστρεψαν τα πάντα. Κι όμως, μέσα από αυτή την καταστροφή γεννήθηκε η κλασική τέχνη που γοήτευσε όλο τον δυτικό κόσμο. Αυτό είναι κάτι σημαντικό. Το ότι οι επισκέπτες έρχονται ξανά και ξανά σημαίνει ότι αυτά τα αγάλματα κάτι τους λένε. Αν ήταν απλώς “κάποια αγάλματα”, δεν θα ήταν τίποτα. Αυτά που βλέπουν γύρω τους συνδέονται με τα βιώματά τους, και το θεωρώ απολύτως θετικό αυτό. Σχεδόν σε κάθε πολυκατοικία που χτίστηκε εδώ πέρα έχουν βρεθεί αρχαία. Ο καθένας έχει να πει κάποια ιστορία με αρχαία, και ευχάριστη και δυσάρεστη. Με λίγα λόγια, η αρχαιότητα είναι ένα κομμάτι της ζωής μας. Και καλά που υπάρχει. Μας δίνει, ακόμα κι αν δεν το καταλαβαίνουμε, κουράγιο και δύναμη». ¶

Ακρόπολη. Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν 18.9.14 – lifo

125

126 lifo – 18.9.14

18.9.14 – lifo

127

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ

Ευχαριστίες Η LifO θα ήθελε να ευχαριστήσει το Ίδρυμα Ωνάση και τη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών για τη γενναιόδωρη χορηγία τους και τη στήριξή τους. Η έκδοση αυτού του τεύχους έγινε δυνατή χάρη στην εξαιρετική συνεργασία μας με τα πιο κάτω μουσεία, αρχεία, εφορείες και ιδρύματα: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, Νέο Μουσείο Ακροπόλεως, Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά, Μουσείο Ελευσίνας, Μουσείο Μπενάκη, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Ίδρυμα Νίκου και Ντόλλης Γουλανδρή, Επιγραφικό Μουσείο, Βρετανικό Μουσείο, The J. Paul Getty Museum, Museo Archeologico Nazionale di Napoli, Museo Capitolini Roma, Rijksmuseum, Μουσείο του Αλατιού Fuerteventura, Allard Pierson Museum, Altes Museum, Α’, Β’, Γ’, ΚΣΤ’, ΛΖ’ Εφορείες Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων, Τμήμα Εκδόσεων Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Σ. Λάτση, Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη, Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο – Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Φωτογραφικό Αρχείο Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο, Aμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, Eκδόσεις Πατάκη, Eκδόσεις Πόλις, Eκδόσεις Μέλισσα. Θερμές ευχαριστίες στις εκδόσεις Καπόν και στην κ. Ραχήλ Καπόν για την πολύτιμη βοήθειά της. Ευγνωμοσύνη στο υπέροχο προσωπικό της LifO αλλά και στους ειδικούς συνεργάτες αυτού του τεύχους που δούλεψαν ακούραστα για την έκδοση του.

128 lifo – 18.9.14

4 lifo – 28.3.13