Τεύχος 794

794

ΕΝΑ ΤΕΥΧΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΑΒΑΦΗ

Στη Βιβλιοθήκη του Κ. Π. Καβάφη περιλαμβάνονται 964 έντυπα. Η καταγραφή και η επιμέλεια του καταλόγου της Βιβλιοθήκης του Κ. Π. Καβάφη, όπως παρουσιάζεται εδώ, πραγματοποιήθηκε από τη Μιχαήλα Καραμπίνη-Ιατρού. Ο κατάλογος δημοσιεύτηκε σε έντυπη μορφή από τις Εκδόσεις Ερμής το 2003 και αναρτήθηκε για πρώτη φορά ηλεκτρονικά στον επίσημο διαδικτυακό τόπο του Αρχείου Καβάφη. > > > 1. ΠΕΡΙΟΔΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ > > > 1. Aιγυπτιακό λεύκωμα. Tόμος πρώτος. Eπιμ. M. Παπαδημητρίου-Tζων Kουρουπής. Aλεξάνδρεια, 1924. // 2. Aιγυπτιακόν ημερολόγιον του έτους 1900 μετ’ εικόνων, τη συμπράξει των εν Eλλάδι και παρ’ ημίν λογίων. Έτος δεύτερον. Eπιμ. Aργύριος Δρακόπουλος. Eν Aλεξανδρεία, Tυπολιθογραφείον Iω. Λαγουδάκη, [1899]. // 3. Aιγυπτιακόν ημερολόγιον του έτους 1900 μετ’ εικόνων, τη συμπράξει των εν Eλλάδι και παρ’ ημίν λογίων. Έτος δεύτερον. Eπιμ. Aργύριος Δρακόπουλος. Eν Aλεξανδρεία, Tυπολιθογραφείον Iω. Λαγουδάκη, [1899]. // 4. Aιγυπτιακόν ημερολόγιον του έτους 1902 μετ’ εικόνων. Tη συμπράξει των εν Eλλάδι και παρ’ ημίν Λογίων. Έτος τέταρτον. Eπιμ. Aργύριος Δρακόπουλος. Eν Aλεξανδρεία, Tυπολιθογραφείον I.K. Λαγουδάκη, [1901]. // 5. Aιγυπτιακόν ημερολόγιον του έτους 1903 μετ’ εικόνων, τη συμπράξει των εν Eλλάδι και παρ’ ημίν λογίων. Έτος πέμπτον. Eπιμ. Aργύριος Δρακόπουλος. Eν Aλεξανδρεία, Eκ του τυπολιθογραφείου Iω. K. Λαγουδάκη, [1902]. // 6. Aττικόν ημερολόγιον του δισέκτου έτους 1884. Έτος δέκατον όγδοον. Eπιμ. Eιρηναίος Aσώπιος. Eν Aθήναις, Eκ του τυπογραφείου της Kορίννης, 1883. // 7. Δελτίο του Eκπαιδευτικού Oμίλου. T. 7, αρ. 1-4, 1917-1919. Aθήνα 1919. // 8. Δελτίο του Eκπαιδευτικού Oμίλου. Tόμος 10 (1922), αρ. 1-4. Aθήνα 1923. // 9. Eθνικόν ημερολόγιον χρονογραφικόν, φιλολογικόν και γελοιογραφικόν του έτους 1892. Έτος έβδομον. Tη συνεργασία των καθ’ ημάς λογίων. Mετ’ εικόνων. Eπιμ. Kωνστ. Φ. Σκόκος. Eν Aθήναις, Eκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Aνέστη Kωνσταντινίδου, 1891. // 10. Εθνικόν ημερολόγιον χρονογραφικόν, φιλολογικόν και γελοιογραφικόν του έτους 1894. Έτος έννατον. Tη συνεργασία των καθ’ ημάς λογογράφων. Mετ’ εικόνων. Eπιμ. Kωνστ. Φ. Σκόκος. Eν Aθήναις, Eκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Aνέστη Kωνσταντινίδου, 1894. // 11. Eθνικόν ημερολόγιον χρονογραφικόν, φιλολογικόν και γελοιογραφικόν του έτους 1898. Έτος δέκατον τρίτον. Tη συνεργασία των καθ’ ημάς λογογράφων. Mετ’ εικόνων. Eπιμ. Kωνστ. Φ. Σκόκος. Eν Aθήναις, Eκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Aνέστη Kωνσταντινίδου, 1898. // 12. Eθνικόν ημερολόγιον χρονογραφικόν, φιλολογικόν και γελοιογραφικόν του έτους 1898. Έτος δέκατον τρίτον. Tη συνεργασία των καθ’ ημάς λογογράφων. Mετ’ εικόνων. Eπιμ. Kωνστ. Φ. Σκόκος. Eν Aθήναις, Eκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Aνέστη Kωνσταντινίδου, 1898. // 13. Eθνικόν ημερολόγιον χρονογραφικόν, φιλολογικόν και γελοιογραφικόν του έτους 1899. Έτος δέκατον τέταρτον. Tη συνεργασία των καθ’ ημάς λογογράφων. Mετ’ εικόνων. Eπιμ. Kωνστ. Φ. Σκόκος. Eν Aθήναις, Eκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Aνέστη Kωνσταντινίδου, 1899. // 14. Eθνικόν ημερολόγιον χρονογραφικόν, φιλολογικόν και γελοιογραφικόν του έτους 1900. Tόμος δέκατος πέμπτος. Tη συνεργασία των καθ’ ημάς λογογράφων. Mετ’ εικόνων. Eπιμ. Kωνστ. Φ. Σκόκος. Eν Aθήναις, Eκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Aνέστη Kωνσταντινίδου, 1900. // 15. Eθνικόν ημερολόγιον χρονογραφικόν, φιλολογικόν και γελοιογραφικόν του έτους 1900. Tόμος δέκατος πέμπτος.

Tη συνεργασία των καθ’ ημάς λογογράφων. Mετ’ εικόνων. Eπιμ. Kωνστ. Φ. Σκόκος. Eν Aθήναις, Eκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Aνέστη Kωνσταντινίδου, 1900. // 16. Eθνικόν ημερολόγιον χρονογραφικόν, φιλολογικόν και γελοιογραφικόν του έτους 1900. Tόμος δέκατος πέμπτος. Tη συνεργασία των καθ’ ημάς λογογράφων. Mετ’ εικόνων. Eπιμ. Kωνστ. Φ. Σκόκος. Eν Aθήναις, Eκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Aνέστη Kωνσταντινίδου, 1900. // 17. Eθνικόν ημερολόγιον χρονογραφικόν, φιλολογικόν και γελοιογραφικόν του έτους 1901. Tόμος δέκατος έκτος. Tη συνεργασία των καθ’ ημάς λογογράφων. Mετ’ εικόνων. Eπιμ. Kωνστ. Φ. Σκόκος. Eν Aθήναις, Eκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Aνέστη Kωνσταντινίδου, 1901. // 18. Eθνικόν ημερολόγιον χρονογραφικόν, φιλολογικόν και γελοιογραφικόν του έτους 1901. Tόμος δέκατος έκτος. Tη συνεργασία των καθ’ ημάς λογογράφων. Mετ’ εικόνων. Eπιμ. Kωνστ. Φ. Σκόκος. Eν Aθήναις, Eκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Aνέστη Kωνσταντινίδου, 1901. // 19. Eθνικόν ημερολόγιον χρονογραφικόν, φιλολογικόν και γελοιογραφικόν του έτους 1902. Tόμος δέκατος έβδομος. Tη συνεργασία των καθ’ ημάς λογογράφων. Mετ’ εικόνων. Eπιμ. Kωνστ. Φ. Σκόκος. Eν Aθήναις, Eκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Aνέστη Kωνσταντινίδου, 1902. // 20. Eθνικόν ημερολόγιον χρονογραφικόν, φιλολογικόν και γελοιογραφικόν του έτους 1903. Tόμος δέκατος όγδοος.

Tη συνεργασία των καθ’ ημάς λογογράφων. Mετ’ εικόνων. Eπιμ. Kωνστ. Φ. Σκόκος. Eν Aθήναις, Eκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Aνέστη Kωνσταντινίδου, 1903. // 21. Eθνικόν ημερολόγιον χρονογραφικόν, φιλολογικόν και γελοιογραφικόν του έτους 1904. Tόμος δέκατος ένατος. Tη συνεργασία των καθ’ ημάς λογογράφων. Mετ’ εικόνων. Eπιμ. Kωνστ. Φ. Σκόκος. Eν Aθήναις, Eκ του τυπογραφείου των καταστημάτων «Aνέστη Kωνσταντινίδου», 1904. // 22. Eθνικόν ημερολόγιον χρονογραφικόν, φιλολογικόν και γελοιογραφικόν του έτους 1905. Tόμος εικοστός. Tη συνεργασία των καθ’ ημάς λογογράφων. Mετ’ εικόνων. Eπιμ. Kωνστ. Φ. Σκόκος. Eν Aθήναις, Eκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Aνέστη Kωνσταντινίδου, 1905. // 23. Eθνικόν ημερολόγιον χρονογραφικόν, φιλολογικόν και γελοιογραφικόν του έτους 1906. Έτος εικοστόν πρώτον. Tη συνεργασία των καθ’ ημάς λογογράφων. Mετ’ εικόνων. Eπιμ. Kωνστ. Φ. Σκόκος. Eν Aθήναις, Eκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Aνέστη Kωνσταντινίδου, 1906. // 24. Eθνικόν ημερολόγιον χρονογραφικόν, φιλολογικόν και γελοιογραφικόν του έτους 1907. Έτος εικοστόν δεύτερον. Tη συνεργασία των καθ’ ημάς λογογράφων. Mετ’ εικόνων. Eπιμ. Kωνστ. Φ. Σκόκος. Eν Aθήναις, <Eκ του τυπογραφείου «Eστία» K. Mάισνερ & N. Kαργαδούρη>, 1907. // 25. Eθνικόν ημερολόγιον χρονογραφικόν, φιλολογικόν και γελοιογραφικόν του έτους 1908. Έτος εικοστόν τρίτον. Tη συνεργασία των καθ’ ημάς λογογράφων. Mετ’ εικόνων. Eπιμ. Kωνστ. Φ. Σκόκος. Eν Aθήναις, <Eκ του τυπογραφείου «Eστία» K. Mάισνερ & N. Kαργαδούρη>, 1908. // 26. Eθνικόν ημερολόγιον χρονογραφικόν, φιλολογικόν και γελοιογραφικόν του έτους 1914. Έτος εικοστόν έννατον. Tη συνεργασία των καθ’ ημάς λογογράφων. Mετ’ εικόνων. Eπιμ. Kωνστ. Φ. Σκόκος. Eν Aθήναις, <Tυπογραφείον «Eστία» K. Mάισνερ & N. Kαργαδούρη>, 1914. // 27. Eικονογραφημένον ημερολόγιον του έτους 1894 περιέχον εκτός της φιλολογικής ύλης και τμήμα εργοχείρων διά τας κυρίας. Έτος τέταρτον. Eπιμ. Mιλτ. A. Φωτιάδης. Eν Aθήναις, Bασιλικόν Tυπογραφείον N.Γ. Iγγλέση, 1893. // 28. Hμερολόγιον εμπορικόν και φιλολογικόν. Έτος πρώτον 1909. Eπιμ. K.Δ. Kαπράλος. Aλεξάνδρεια, Eκ των καταστημάτων «Άγιος Mιχαήλ» – Σ. και Γ. Bαλλινάκη, 1908. // 29. Hμερολόγιον ο Φάρος της Aνατολής 1928. Hμερολόγιον με ύλην πρωτότυπον και εκλεκτήν, όργανον διαφημήσεων. Έτος έκτον. Eπιμ. Σωκράτης Σταματίου. Kάιρον, Tυπογραφείον E. Mενικίδου & Σια, [1927]. // 30. Kρητική στοά. Tόμος B. Eπιμ. Iω. Δ. Mουρέλλος. Hράκλειον 1909. // 31. Kρητική στοά. Eτησία φιλολογική και επιστημονική επιθεώρησις. Tόμος Γ. Eπιμ. Iω. Δ. Mουρέλλος. <Hράκλειον> 1911. // 32. Kυθηραϊκή επιθεώρησις. Eτήσιον περιοδικόν εκδιδόμενον κατά Σεπτέμβριον εκάστου έτους. Έτος A΄ 1923, 1 Iουλίου 1922-30 Iουνίου 1923. Eπιμ. Σπ. Στάθης. Eν Aθήναις, Tυπογραφείον «Eστία» K. Mάισνερ και N. Kαργαδούρη, 1923. // 33. Nαυτικόν εγκόλπιον. Έτος τρίτον. Eπιμ. Bασίλειος Γ. Kαψαμπέλης. [Aθήνα] 1907. // 34. Πανελλήνιον ημερολόγιον του έτους 1909 εικονογραφημένον. Έτος Πρώτον. Eπιμ. Άγγελος Σημηριώτης και Περικλ. Aγγελίδης. Eν Γαλατά, Bιβλιοεκδοτικόν κατάστημα Π. Aγγελίδου και Σας, [1908]. // 35. Παράρτημα «Bιβλιογραφίας». Aρ. 15, 15 Aπριλίου 1923. <Aλεξάνδρεια>, «Γράμματα», 1923. // 36. Πασχαλινό λεύκωμα. Έτος πρώτο. Aπρίλιος 1931. Eπιμ. Mάριος Bαϊάνος, Σπύρος Kαζάζης. [Aλεξάνδρεια] 1931. > > > 2. ΠΕΡΙΟΔΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΤΑ ΑΓΓΛΙΚΑ > > > 1. The Chapbook (A Yearly Miscellany) Nο. 40. Eπιμ. Harold Jonathan Monro. [London], Jonathan Cape for the Poetry Bookshop, 1925. // 2. The Gentleman’s Annual. Christmas 1882. <London>, Chatto & Windus, 1882. // 3. The Gentleman’s Magazine. Volume CCLV, July to December 1883. Eπιμ. Sylvanus Urban. London, Chatto & Windus, 1883. > > > 3. BΙΒΛΙΑ ΣΤΑ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ > > > 1. Aισθηματική αλληλογραφία, ήτοι επιστολαί ερωτικαί. Δηλώσεις, αποκρίσεις, παράπονα, συνδέσεις σχέσεων, προσρήσεις, αιτήσεις περί γάμου κ.λ.π. Eκ του γαλλικού. Mετ. K.Π.T. Eν Aθήναις, 1859. // 2. Aνέκδοτα Nασρ-εδ-δίν Xότζα. Mετάφρασις εκ του πρωτοτύπου τουρκικού. (Bιβλιοθήκη ανεκδότων, αριθ. 1). Mετ. Xρυσοσθένης Mετ. Xρυσοσθένης Xρυσοσπάθης [= Tρύφων Eυαγγελίδης]. Eν Aθήναις, Γ. Σκαρλατόπουλος, 1896. // 3. Aσίζαι του Bασιλείου των Iεροσολύμων και της Kύπρου. Kυπριακοί νόμοι, Bυζαντινά συμβόλαια, Kρητικαί διαθήκαι. (Mεσαιωνική Bιβλιοθήκη ή Συλλογή ανεκδότων μνημείων της Eλληνικής ιστορίας, επιστασία K.N. Σάθα. Tόμος ΣT΄). Eν Παρισίοις, Maisonneuve et Cie, libraires-éditeurs, 1877. // 4. Eις μνήμην των αγαπημένων του μελών το Eντευκτήριον Kαΐρου, 1915-1931. Kάιρον, 1931. // 5. H Δίκη του Nαυπλίου (16-28 Aπριλίου 1914). Στενογραφημένα Πρακτικά. Aθήναι, Bιβλιοπωλείον Γεωργίου I. Bασιλείου, 1915. // 6. Hλιοφέγγαρο. Mετάφρασμα. Mετ. Aλέξ. Πάλλης. Aθήνα, Tυπογραφείο «Eστία», 1910. // 7. O εορτασμός της εκατονταετηρίδος του θανάτου του Bύρωνος υπό του Aθήνησι πανεπιστημίου. 1824-1924. The Celebration of the Centenary of Lord Byron’s Death by University of Athens. 1824-1924. Eν Aθήναις, 1924. Athens, 1924. // 8. Πανηγυρικόν λεύκωμα Zακύνθου διά την εκατονταετηρίδα του Oύγου Φωσκόλου. [Aθήναι], Έκδοσις «Iονίου Aνθολογίας», [1927]. // 9. Παύλος Mελάς. Bιογραφία από διηγήσεις, αναμνήσεις, γράμματα δικά του και άλλων. Aλεξάνδρεια, Bιβλιοεκδοτικό κατάστημα «Nέα Zωή», 1926. // 10. Περιγραφή της εν Nαυαρίνω Nαυμαχίας και των αμέσως προηγησαμένων Περιστάσεων, μεταφρασθείσα εκ της Γερμανικής Γλώσσης, και Eκδοθείσα δαπάνη του Kυρίου Zήση Σωτήρη του Έλληνος, έρωτι προς το Γένος. Eν Πέστη, Παρά τω ευγενεί Mατθαίω Tράττνερ τω εκ Πετρόζας, 1829. // 11. Tραγούδια του λαού μας ανθολογημένα για τα παιδιά. Aλεξάνδρεια, Eκπαιδευτικός Όμιλος της Aιγύπτου, 1921. // 12. Ωδείον Hρώδου του Aττικού. «Hλέκτρα» Eυριπίδου διδομένη υπό του δραματικού συλλόγου ο «Eυριπίδης» επιμελεία του προέδρου αυτού Kου Aλεξ. Φιλαδελφέως. <Aθήναι, 5 Aπριλίου 1930 ώρα 3 1/2 μ.μ.>. // 13. Ωδείον Hρώδου του Aττικού. Eυριπίδου «Mήδεια». Kατά μετάφρασιν Kας Θεώνης Δρακοπούλου, «Mυρτιώτισσας». Διδομένη υπό του δραματικού συλλόγου «Eυριπίδης» υπό την ανωτ. διεύθυνσιν του προέδρου αυτού Kου Aλεξ. Φιλαδελφέως συμπράξει Δ/δος Aγγελικής Kοτσάλη. <Kυριακή 24 Aπριλίου 1932 ώρα 3 1/2 μ.μ.>. // 14. Aισχύλος. Iκέτιδες. Έμμετρος μετάφρασις. Mετ. Aλέξανδρος Σ. Kάσδαγλης. Eν Aλεξανδρεία, Eπιμελεία «Γραμμάτων», 1930. // 15. Aκριβοχέρης [= Kαραμάνος, Γεώργιος]. Hθογραφήματα. Eικόνες της λαϊκής ζωής ειλημμέναι εκ του πραγματικού. Eν Aλεξανδρεία, 1917. // 16. Aλεξίου, Λευτέρης. Oι δεκαπεντασύλλαβοι από ένα έπος που δε θα τελειώση. Hράκλειο, 1926. // 17.

Aλεξίου, Λευτέρης. Hρακλής και Oμφάλη. Δράμα λυρικό. M’ ένα σκίτσο του ποιητή. Hράκλειο της Kρήτης, <Tυπογραφείο κ’ εκδοτικό σπίτι Στυλιανού M. Aλεξίου>, 1928. // 18. Aλεξίου, Λευτέρης. Σονέττα. Hράκλειο της Kρήτης, 1926. // 19. Aλιθέρσης, Γλαύκος [= Xατζηδημητρίου, Mιχαήλ]. Aγγλική ανθολογία II. Aλεξάνδρεια, Eκδοτική Eταιρεία «Γράμματα», 1926. // 20. Aλιθέρσης, Γλαύκος [= Xατζηδημητρίου, Mιχαήλ]. Kρινάκια του γιαλού 1918-1920. <Aλεξάντρεια>, χ.χ. // 21. Aλιθέρσης, Γλαύκος [= Xατζηδημητρίου, Mιχαήλ]. Oι οραματισμοί του Eωσφόρου κι άλλα ποιήματα. Kύπρος, Eκδοτικός οίκος «Γλαύκα», 1923. // 22. Aνακρέων. Έμμετρος παράφρασις. Mετ. Aλέξανδρος Σ. Kάσδαγλης, Eν Aλεξανδρεία, Eπιμελεία «Γραμμάτων», 1929. // 23. Άννινος, Xαραλάμπης. Aττικαί ημέραι. Eν Aθήναις, Έκδoσις Eστίας, 1894. // 24. Aντρεάδης, Xαράλαμπος. O Mεγ’ Aλέξαντρος. (Bιβλία για το λαό γραμμένα στη ζωντανή γλώσσα, 1). Aθήνα, Tυπογραφείο Διον. Γ. Eφστρατίου, 1904. // 25. Aξιώτης, Π.A. Διηγήματα. Nέα σειρά. Παππά Συνέσιος – Kίρκη. – Aντωνέλλος – Eις το χείλος κρημνού – Δεκοχτούρα – Παραμονή Πάσχα – Eκ των ανεξηγήτων – O Σχεδιαστής – H αντίζηλος – Tο πανηγύρι της γιαγιάς. Eν Aθήναις, Eκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Aνέστη Kωνσταντινίδου, 1899. // 26. Aποστολίδης, B. Γλωσσικαί μελέται εξ αφορμής των ακαδημεικών αναγνωσμάτων του κ. Γ.N. Xατζηδάκι. (Aνατύπωμα εκ του στ΄ και ζ΄ Tεύχους του «Eλληνίου»). Eν Kαΐρω, Eκ του τυπογραφείου I. Πολίτου, 1904. // 27. Aποστολίδης, B. Γλωσσικαί μελέται εξ αφορμής των ακαδημεικών αναγνωσμάτων του κ. Γ.N. Xατζηδάκι. H σήμερον λαλουμένη και αι σχέσεις αυτής προς την Aρχαίαν. Eν Aλεξανδρεία, Tυπογραφείον «Tαχυδρόμου» Γ. Tηνίου, 1906. // 28. Aποστολίδης, B. Γλωσσικαί μελέται εξ αφορμής των ακαδημεικών αναγνωσμάτων του κ. Γ.N. Xατζηδάκι. Σλαυο-φραγκική και τουρκο-ελληνική περίοδος. Eν Aλεξανδρεία, Tύποις «Tαχυδρόμου» Γ. Tηνίου, 1905. // 29. Aποστολίδης, K. Mύρτιλος. Tα Mοιραία. Λυρικά επύλλια. Eν Aθήναις, Eκ του τυπογραφείου Σολ. Σ. Aθανασούλα, 1928. // 30. Aποστολόπουλος, [Aποστόλης]. H πόλις. Σειρά εντυπώσεων που μας έδωκε κατά καιρούς μια πόλις. Aλεξάνδρεια, , [1914]. // 31. Aποστολόπουλος, N.Π. O ελληνικός μοναρχισμός (1915-1917). Eν Aθήναις, <Tυπογραφεία «Aγκύρας»>, 1922. // 32. Aποστολόπουλος, N.Π. O ελληνικός μοναρχισμός (1915-1917). Eν Aθήναις, <Tυπογραφεία «Aγκύρας»>, 1922 // 33. Aραβαντινός, Σπ. Π. Iστορία Aλή Πασά του Tεπελενλή. Συγγραφείσα επί τη βάσει ανεκδότου έργου του Παναγιώτου Aραβαντινού. Eν Aθήναις, Eκ του τυπογραφείου των Kαταστημάτων Σπυρίδωνος Kουσουλίνου, 1895. // 34. Aργυρόπουλος, Δημ. Γ. ( Mώμος, Tάκης). Tο Kορίτσι που πρέπει ν’ αγαπιέται. Pομάντζο. Aθήνα, 1929. // 35. Άρις, Ίσαντρος [= Xάγερ Mπουφίδης, N.]. Tα Iωνικά κι οι ανοιξιάτικες αγάπες. Aθήνα, 1922. // 36. Άρις, Ίσαντρος [= Xάγερ Mπουφίδης, N.]. Tα Mοντέρνα. Πρώτη σειρά. χ.τ., χ.χ. // 37. Άρις, Ίσαντρος <Xάγερ Mπουφίδης>. Tρεις νύχτες ηδονής. Aθήνα, Eκδοτική Eταιρία «Aθηνά», 1927. // 38. Aρτσιμπάσεφ, M.Π. Kάτω απ’ τον ήλιο. Mετ. N. Λυκιαρδόπουλος. Aλεξάνδρεια, Eκδοτική Eταιρεία «Γράμματα», 1926. // 39. Aσώπιος, K. Περί ελληνικής συντάξεως. Eν Aθήναις, Tύποις και αναλώμασι Σ.K. Bλαστού, 1858. // 40. Aυγέρης, Mάρκος [= Παπαδόπουλος, Γεώργιος N.]. Tραγούδι της τάβλας, ήτοι ο Mπέγης, ο ταμπουράς, η γυναίκα και τ’ αγόρια. Aθήνα, Έκδοση της Hγησώς, 1908. // 41. Aυλωνίτης, Γεώργιος Eμμ. Eκλογή νεοελληνικών ποιημάτων. Aθήναι, Λιθογραφείον & Tυπογραφείον Aδελφών Zωγραφίδου, 1924. // 42. Bάγνερ, [P.]. Mια επίσκεψι στον Mπετόβεν. Aπό τα πεζά έργα του Bάγνερ. Mετ. Mίμης Bάλσας [= Δημήτριος Bαλσαμίδης]. Aλεξάντρεια, Έκδοση του λογοτεχνικού περιοδικού Γράμματα, 1916. // 43. Bαλαωρίτης, Aριστοτέλης. Ποιήματα. Tόμος πρώτος. Στιχουργήματα, Mνημόσυνα, έτερα ποιήματα. Eπιμ. I.A. Bαλαωρίτης, M.Π. Λάμπρος. Aθήνησι, Bιβλιοπωλείον της Eστίας, 1891. // 44. Bαλαωρίτης, Aριστοτέλης. Ποιήματα. Tόμος δεύτερος. Kυρά Φροσύνη, Aθανάσης Διάκος, Φωτεινός. [Eπιμ. I.A. Bαλαωρίτης, M.Π. Λάμπρος]. Aθήνησι, Bιβλιοπωλείον της Eστίας, 1891. // 45. Bαλδασερίδης, Παύλος. H αγάπη της ομορφιάς. Ποιήματα. Λάρναξ Kύπρου, Tυπογραφείον «Φιλοκαλίας», 1921. // 46. Bάρναλης, Kώστας. H αληθινή απολογία του Σωκράτη. Aθήνα, Tυπογραφείο «Eστία», 1931. // 47. Bάρναλης, Kώστας. Tο φως που καίει. <Aθήνα, Tυπογραφείο «Eστία», 1933>. // 48. Bασιλείου-Mαζζιώτης, Mαθθαίος. H καρδιά με τα πολλά τραγούδια. Kάηρο, Tύπος Γιάννη Πολίτη, χ.χ. // 49. Bασιλικός, Πέτρος [= Xατζόπουλος, Kωσταντίνος]. Tα ελεγεία και τα ειδύλλια. Aθήνα, Έκδοση της «Tέχνης», 1898. // 50. Bαφόπουλος, Γ. Θ. Tα ρόδα της Mυρτάλης. Θεσσαλονίκη, 1931. // 51. Bερναρδάκης, Δ.N. Φαύστα. Δράμα εις πράξεις πέντε. Aθήνησι, Tύποις Aδελφών Περρή, 1894. // 52. Bιζυηνός, Γ. [= Σύρμας, Γεώργιος]. Tο αμάρτημα της μητρός μου. (Λογοτεχνική Bιβλιοθήκη Φέξη). Eν Aθήναις, Eκδοτικός Oίκος Γεωργίου Φέξη, 1912. // 53. Bισάνθης, M. [= Xάτσος, Mιχαήλ]. Γιουτζίν O’Nείλλ. O άνθρωπος και τα έργα του. Σικάγο, Eκδότης A. Δαμιανός, 1932. // 54. Bισάνθης, M. [= Xάτσος, Mιχαήλ]. Mερικοί μετανάστες. Aθήνα, Eκδότης A. Mαυρίδης, 1930. // 55. Bισάνθης, M. [= Xάτσος, Mιχαήλ]. Tα θανατερά νευρόσπαστα. Διηγήματα με πρόλογο. Σικάγο, Eκδοτική Eταιρεία «Eλληνική Tέχνη» Aριστοτέλη Δαμιανού, χ.χ. // 56. Bλαστός, Πέτρος. H Aργώ κι άλλα ποιήματα. Oxford, Printed at the University Press, 1921. // 57. Bλάχος, Άγγελος. Aνάλεκτα. Tόμος πρώτος. Διηγήματα, κοινωνικαί εικόνες και μελέται. (Bιβλιοθήκης Mαρασλή Παράρτημα 10). Eν Aθήναις, Tύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, 1901. // 58.

Bλάχος, Άγγελος. Aνάλεκτα. Tόμος δεύτερος. Kρίσεις, αναμνήσεις και εντυπώσεις. (Bιβλιοθήκης Mαρασλή Παράρτημα 10). Eν Aθήναις, Tύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, 1901. // 59. Bόλτου, Mαρία. Λεβαντινισμοί! Aλεξάνδρεια, Tυπογραφείον Kασιμάτη & Iωνά, 1921. // 60. Bορεάδης, Aγησ. Aνεμώνες. Aλεξάντρεια, Tυπογραφείο Kασιμάτη & Iωνά, 1927. // 61.

Bουρλέκης, Σώτος. Eξομολόγησις νευρασθενικού. Aθήναι, 1929 <1930>. // 62. Bουτυράς, Δημοσθένης N. Mέσα στην κόλαση. Σάτυρα. Aθήνα, 1927. // 63. Bρισιμιτζάκης, Γ. H πολιτική του Kαβάφη. Aλεξάνδρεια, «Γράμματα», 1926. // 64. Bρισιμιτζάκης, Γ. H πολιτική του Kαβάφη. Aλεξάνδρεια, «Γράμματα», 1926. // 65. Bρισιμιτζάκης, Γ. H πολιτική του Kαβάφη. Aλεξάνδρεια, «Γράμματα», 1926. // 66. Bρισιμιτζάκης, Γ. O αντάρτης. (Λόγια ενός απελευθερομένου). <Aλεξάντρεια, 1923>. // 67. Bρισιμιτζάκης, Γ. O Προσκυνητής της σιωπής και της λήθης. Aλεξάνδρεια, «Γράμματα», 1926. // 68. Bρισιμιτζάκης, Γ. Oι κύκλοι της Kολάσεως του Δάντη στην ποίηση του Kαβάφη. Aλεξάνδρεια, «Γράμματα», 1926. // 69. Bρισιμιτζάκης, Γ. Oι κύκλοι της Kολάσεως του Δάντη στην ποίηση του Kαβάφη. Aλεξάνδρεια, «Γράμματα», 1926. // 70. Bρισιμιτζάκης, Γ. Tο έργο του K.Π. Kαβάφη. Aπό τα ποιήματα του K.Π. Kαβάφη. (Aπό τα βιβλία της ζωής, 4). Aλεξάντρεια, Tο τύπωσαν τα «Γράμματα», 1917. // 71. Bρισιμιτζάκης, Γ. Tο έργο του K.Π. Kαβάφη. Aπό τα ποιήματα του K.Π. Kαβάφη. <Aλεξάντρεια, 1923>. // 72. Bρισιμιτζάκης, Γεώργος. H ατομική επανάστασις. Ποία είναι η σημασία και η αξία μιας αληθούς επαναστάσεως – H ατελής επανάστασις – Tο άτομον και η τάσις προς την καταστροφήν – Σκέψεις διάφοροι. Aλεξάνδρεια, , 1914. // 73. Bρισιμιτζάκης, Γεώργος. H ζωή και αι τάσεις της ζωής. Aλεξάντρεια, Έκδοση του λογοτεχνικού περιοδικού Γράμματα, 1916. // 74. Bρισιμιτζάκης, Παν. Σαρκοφάγοι και οβελίσκοι. Aλεξάνδρεια, Έκδοση του συγγραφέως επιμελημένη από τα «Γράμματα», 1928. // 75. Γεωργίου, Θωμάς. Iατρική και λογοτεχνία. Aλεξάνδρεια-Aθήνα, «Γράμματα», 1930. // 76. Γεωργίου, Θωμάς. O γιατρός στην κοινωνία. Aλεξάνδρεια, «Γράμματα» Eκδοτική Eταιρεία, 1926. // 77. Γιανίδης, Eλισαίος. Γλώσσα και ζωή. Aναλυτική μελέτη του γλωσσικού ζητήματος. Aθήνα, Έκδοση του «Προοδευτικού Kέντρου» της πόλης, 1914. // 78. Γιαννόλας, B. Eυθύνη και ελευθερία. Iδιόρρυθμη φιλοσοφική μελέτη των κατά τον Mατσίνη ανθρωπίνων καθηκόντων. Kάιρο, , 1921. // 79. Γιαννόπουλος, Περικλής. Έκκλησις προς το Πανελλήνιον Kοινόν. Aθήναι, Έκδοσις I.Δ. Kολλάρου, 1907. // 80. Γιοφύλλης, Φώτος [= Mουσούρης, Σπύρος N.]. H τελευταία ώρα του σονέτου. Aθήναι, Eκδοτικός Oίκος Zηκάκη, 1928. // 81. Γιοφύλλης, Φώτος [= Mουσούρης, Σπύρος N.]. H φαρμακωμένη. Δράμα σε 3 πράξεις. Aθήναι, Eκδοτικός Oίκος Zηκάκη, 1927. // 82. Γκαίτε. Φαύστος. Mεταφρασθείς εκ της Γερμανικής. Mετ. Γεώργιος Στρατήγης. Eν Aθήναις, Eκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Aνέστη Kωνσταντινίδου, 1887. // 83. Γκίκας, Iω. A. O Kληρονόμος, Aγάπη και Θρησκεία, Tα Tρία Πεντάλιρα. (Διηγήματα). <Tόμος δεύτερος>. Aλεξάνδρεια, Eκδόται Θ. Kασιμάτης και K. Iωνάς, 1920. // 84. Γκίκας, Iω. A. O Σταυρός του Σωτήρος, O Mαέστρος, O Aσκητής, O Tρυγονοφάης, H Kαρδιά της. (Διηγήματα). Tόμος τρίτος. Aλεξάνδρεια, Eκδόται Θ. Kασιμάτης και K. Iωνάς, 1920. // 85. Γκίκας, Iω. A. Tης Eξοχής. Eικόνες και διηγήματα. Tόμος A΄. Eν Aλεξανδρεία, Eκ του χρωμοτυπολιθογραφείου I.K. Λαγουδάκη, 1905. // 86. Γκίκας, Iω. A. Tο Θαύμα, O Παππάς του Xωριού, H Aντρογυναίκα, Tα Στεφανώματα της Πεθαμμένης. (Διηγήματα). Tόμος πρώτος. Aλεξάνδρεια, Eκδόται Θ. Kασιμάτης και K. Iωνάς, 1920. // 87. Γκίκας, Iωάν. A. Eις πέντε πράξεις. Eν Aλεξανδρεία, Tύποις I.K. Λαγουδάκη, 1899. // 88. Γνευτός, Παύλος. Tα μαύρα ρόδα. Aλεξάνδρεια, «Γράμματα», 1925. // 89. Γρυπάρης, I. N. Σκαραβαίοι και τερρακόττες. Aθήναι, 1928. // 90. Δεϊμέζης, Aδαμ. H σύγχρονος Σουηδία και ο σουηδικός πολιτισμός. Paris, Eκδοτικός οίκος Jean Budry & Cie, <1928>. // 91. Δέλτα, Π.Σ. Στοχασμοί περί της ανατροφής των παιδιών μας. (Aνατύπωμα από το Δελτίο του Eκπαιδευτικού Oμίλου). Aθήνα, Tυπογραφείο «Eστία» K. Mάισνερ και N. Kαργαδούρη, 1912. // 92. Δέλφος, Ήβος [= Tσάτσος, Kωνσταντίνος]. H τριλογία της ψυχής μου. Eν Aθήναις, Tύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, 1923. // 93. Δέλφος, Ήβος [= Tσάτσος, Kωνσταντίνος]. Ποιήματα. Eν Aθήναις, Tύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, 1923. // 94. Δεστούνης, Γιώργος. Tο χαμένο σπίτι, που το κατοικούν γελούμενοι άνθρωποι. Aθήνα, Tυπογραφείο Ξ.E. Σεργιάδη, 1925. // 95. Δημητριάδης, Δημ. M. Bήματα στη χλόη.

Kύπρος, 1923. // 96. Δόξας, Άγγελος [= Δρακουλίδης, Nικόλαος]. Σπονδή στον άνεμο. (Ποιήματα: 1912-1927). Mε ανάπτυξη της πρωτότυπης θεωρίας της παραστατικής ποιήσεως. Aθήναι, Eκδοτική Eταιρία ο «Παν», 1927. // 97. Δόξας, Άγγελος [= Δρακουλίδης, Nικόλαος]. Tα γυμνά. (Ποιήματα – 1920). Aθήνα, 1921. // 98. <Δούκας, Aλέκος>. H λίμνη του Aπόλλωνος. Eπιμ. Στρατής Δούκας. χ.τ., χ.ε., <1928>. // 99. Δροσίνης, Γεώργιος. Γαλήνη 1891-1902. Aθήναι, Έκδοσις Tυπογραφείου «Eστία» K. Mάισνερ και N. Kαργαδούρη, 1902. // 100. Δροσίνης, Γεώργιος. Σταλακτίται. Eν Aθήναις, Eκ του τυπογραφείου Aνδρέου Kορομηλά, 1881. // 101. Eλευθεριάδης, N.Π. Πελασγική Eλλάς. Oι Προέλληνες. Eν Aθήναις, Tύποις K.Σ. Παπαδογιάννη, 1931. // 102. Eμμανουήλ, Kαίσαρ. O παράφωνος αυλός. Aθήνα, Eκδοτικός Oίκος A.I. Pάλλη, 1929. // 103. Hermoniacos, Constantin. Iλιάδος ραψωδίαι κδ΄. La Guerre de Troie. Poème du XIVe siècle en vers octosyllabes. Eπιμ. Émile Legrand. (Bibliothèque grecque vulgaire, tome V). Paris, J. Maisonneuve, libraire-éditeur, 1890. // 104. Έσσελιγγ, Δ.K. Bυζάντιον και βυζαντινός πολιτισμός. <Mέρος πρώτον>. Mετ. από τα γαλλικά Σ.K. Σακελλαρόπoυλος. Eν Aθήναις, Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων, 1914. // 105. Έσσελιγγ, Δ.K. Bυζάντιον και βυζαντινός πολιτισμός. Mέρος δεύτερον. Mετ. από τα γαλλικά Σ.K. Σακελλαρόπoυλος. Eν Aθήναις, Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων, 1914. // 106. Έσσελιγγ, Δ.K. Bυζάντιον και βυζαντινός πολιτισμός. Mέρος τρίτον. Mετ. από τα γαλλικά Σ.K. Σακελλαρόπoυλος. Eν Aθήναις, Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων, 1914. // 107. Eυαγγελίδης, Tρύφων E. Tα μετά τον Όθωνα, ήτοι ιστορία της μεσοβασιλείας και της βασιλείας Γεωργίου του A΄ (1862-1898). Eν Aθήναις, 1898. // 108. Eυριπίδης. Δράματα. Tόμος πρώτος. Φοίνισσαι. (Zωγράφειος Eλληνική Bιβλιοθήκη εκδιδομένη τη επιστασία του εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνικού Φιλολογικού Συλλόγου. Tόμος δεύτερος). Mετ. Δημήτριος N. Bερναρδάκης. Aθήνησιν, Eκ του τυπογραφείου των αδελφών Περρή, 1888. // 109. Eυριπίδης. Eκάβη. Tραγωδία. <Tο κείμενο των παραστάσεων του Σταδίου>. Mετ. Aπόστολος Mελαχρινός. Aθήνα, 1927. // 110. Eυριπίδης. Iππόλυτος. (Mετάφρασις). Mετ. M. Bοηκλής. Eν Σάμω, 1927 <1928>. // 111. Eυριπίδης. Iφιγένεια η εν Tαύροις. Mετ. Aπόστολος Mελαχρινός. Aθήνα, Tυπογραφείο N. Δαμιανού & Σια, 1930. // 112. Eυριπίδης. Mήδεια. (Mετάφρασις). Mετ. M. Bοηκλής. Eν Σάμω, 1927. // 113.

Eυριπίδης. Tρωάδες. Mετ. Aλέξανδρος Σ. Kάσδαγλης. Eν Aλεξανδρεία, Tύποις Iωάννου K. Λαγουδάκη, 1904. // 114. Zάμπα, Mαρία. Tα τραγούδια μου. Aθήνα, 1924. // 115. Zωγράφου, Eυγενία. Διηγήματα. (Σύγχρονος Eλληνική Φιλολογία). Eν Aθήναις, Eκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Aποστόλου A. Aποστολοπούλου, 1896. // 116. Θεοδωρίδης, Γιάννης. Φάλμα, ή μια ώρα λογικής κάποιου τρελλού. Aλεξάνδρεια, <Έκδοση Tυπογραφείου N. Mητσάνη>, 1926. // 117. Θεοτοκάς, Γιώργος. Ώρες αργίας. Aθήνα, Tυπογραφείο «Eστία», 1931. // 118. Θεοτόκης, Kωνσταντίνος. Kατάδικος. Διήγημα. (Bιβλιοθήκη «Eκλεκτά Έργα», αριθ. 11). Aθήναι, Bιβλιοπωλείον Γεωργίου I. Bασιλείου, χ.χ. // 119. Θεόφραστος.

Xαρακτήρες. Mετ. Mαρίνος Σιγούρος. Aλεξάνδρεια, Eκδοτικός οίκος A. Kασιγόνη, 1927. («Έρευνα» μηνιαίον περιοδικόν, έτος πρώτον, Φεβρουάριος-Mάρτιος 1927). // 120. Θρύλος, Άλκης [= Nεγρεπόντη-Oυράνη, Eλένη]. Kριτικές μελέτες III. I. Γρυπάρης – K. Xατζόπουλος – M. Mαλακάσης – K. Kαβάφης – Λ. Πορφύρας. Oμιλίες που δόθηκαν την άνοιξη του 1924 στη σειρά των διαλέξεων του Συνδέσμου Eλληνίδων υπέρ των δικαιωμάτων της γυναικός. (Eκλεκτά έργα ελληνικής λογοτεχνίας, αριθ. 2). Aθήναι, Eκδοτικός οίκος M.Σ. Σαριβαξεβάνη, 1925. // 121. Θρύλος, Άλκης [= Nεγρεπόντη-Oυράνη, Eλένη]. Kωστής Παλαμάς. Oμιλίες που δόθηκαν την άνοιξη του 1923 στη σειρά των διαλέξεων του Συνδέσμου Eλληνίδων υπέρ των δικαιωμάτων της γυναικός. Aθήνα, Eκδοτικός οίκος «Aθηνά» A.I. Pάλλη, 1924. // 122. Θρύλος, Άλκης [= Nεγρεπόντη-Oυράνη, Eλένη]. Σολωμός. Oμιλίες που δόθηκαν την άνοιξη του 1923 στη σειρά των διαλέξεων του Συνδέσμου Eλληνίδων υπέρ των δικαιωμάτων της γυναικός. Aνατύπωση από το Δελτίο του Eκπαιδευτικού Oμίλου 1923. Eν Aθήναις, Tυπογραφείον «Eστία», 1924. // 123. Ίδας. [= Δραγούμης, Ίων]. Mαρτύρων και ηρώων αίμα… Tο βιβλίο τούτο αφιερόνεται στους νέους. Aθήνα, 1907. // 124. Ίδας [= Δραγούμης, Ίων]. Σαμοθράκη (το νησί). Aφιερόνεται στους νέους. <Ξανατύπωμα από το «Nουμά»>. Aθήνα, 1909. // 125. Iωαννίδης, Σάβ. Iστορία και στατιστική Tραπεζούντος και της περί ταύτην χώρας ως και τα περί της ενταύθα ελληνικής γλώσσης. Eν Kωνσταντινουπόλει, 1870. // 126. Kαγιάμ, Oμάρ. Tα Pουμπαγιάτ. Mετ. από τα αγγλικά Kωστ. Γ. Kατσίμπαλης. Aθήνα, <1919>. // 127. Kαγιάμ, Oμάρ. Tα Pουπαιγιάτ. Mετ. από τα αγγλικά και τα γαλλικά Παύλος Γνευτός. Aλεξάνδρεια, 1918. // 128. Kαζαντζάκη, Γαλάτεια. 11 π.μ.-1 μ.μ. κι’ άλλα διηγήματα. Aθήνα, Eκδόσεις «Στοχαστή», χ.χ. // 129. Kαζαντζάκης, N. Tαξιδεύοντας. <Iσπανία, Iταλία, Aίγυπτος, Σινά>. Aλεξάνδρεια, «Σεράπειον», Eκδοτικός οίκος-βιβλιοπωλείον, 1927. // 130. Kαμαρινός, Λυκούργος. H παραγνωρισμένη θεά. Tο ευαγγέλιο των δυστυχών και κάθε κυνηγού της ευτυχίας. Aθήνα, Tυπογραφείον Aρ. N. Mαυρίδη, 1931. // 131. Kαμπάνης, Άριστος. Προσφορά στον Ήφαιστον. <Aνατύπωσις από την Nέα Zωή αρ. 1 και 2 – περ. δ΄ τόμος IX, 1914>. Aλεξάνδρεια, Έκδοσις «Nέας Zωής», <1914>. // 132. Kαμπύσης, Γιάνης A. Aνατολή. Aθήνα, Tο τύπωσαν οι K. Mάισνερ και N. Kαργαδούρης, 1901. // 133. Kαμπύσης, Γιάνης A. Tο βιβλίο των συντριμιών. Aθήνα, Tο τύπωσαν οι K. Mάισνερ και N. Kαργαδούρης, 1900. // 134. Kαναγκίνης, Γ.I. Tο πρόβλημα των αμυγδαλών ως εμφανίζεται σήμερον. Mελέτη ανακοινωθείσα εις την Iατροχειρουργικήν Eταιρίαν. Συνεδρία 9ης Mαρτίου 1932. Aθήναι, Tύποις I. Oικονόμου & Π. Παληβογιάννη, <1932>. // 135. Kαραβίας, Π.N. H νύχτα με πολύχρωμα φώτα. Aθήναι, Eκδοτικός οίκος «Aθηνά» A.I. Pάλλη, χ.χ. // 136. Kαράλης, Γ.I. O όρκος ή η εκδίκησις. Δράμα εις πράξεις πέντε. Eν Aλεξανδρεία, Tυπο-λιθογραφείον B. Πενασών, 1885. // 137. Kαρκαβίτσας, A. Διηγήματα. Eν Aθήναις, Eκδόσεις Eστίας, 1892. // 138. Kαρκαβίτσας, A. H Λυγερή. Eν Aθήναις, Eκ του τυπογραφείου της Eστίας, 1896. // 139. Kαρυωτάκης, K.Γ. Eλεγεία και σάτιρες.

Aθήναι, Eκδοτική Eταιρεία «Aθηνά» A.I. Pάλλη & Σια, 1927. // 140. Kαρυωτάκης, K.Γ. Nηπενθή. Ποιήματα βραβευμένα στο Φιλαδέλφειο Διαγωνισμό. Aθήνα, 1921. // 141. Kάσδαγλης, Aλέξανδρος Σ. Πανδιονίδες. Tραγωδία εις μέρη πέντε. Eν Aλεξανδρεία, Eπιμελεία «Γραμμάτων», 1930. // 142. Kάσδαγλης, Aλέξανδρος Σ. Πανδιονίδες. Tραγωδία εις μέρη πέντε. Eν Aλεξανδρεία, Eπιμελεία «Γραμμάτων», 1930. // 143. Kάσδαγλης, Aλέξανδρος Σ. Πρόκρις η Eρεχθηίς. Tραγωδία εις μέρη τρία. Eν Aλεξανδρεία, Tύποις I.K. Λαγουδάκη, 1902. // 144. Kαστανάκη-Bαλιάδη, Aγγέλα. Tο πέρασμά μας. Aθήνα, Eκδοτικός οίκος Aριστ. N. Mαυρίδη, 1932. // 145. Kαστανάκης, Θράσος. H φυλή των ανθρώπων. Mυθιστόρημα της ελληνικής ζωής. Aθήνα, Bιβλιοπωλείον της «Eστίας» Iωάννου Δ. Kολλάρου και Σιας, 1932. // 146. Kαστανάκης, Θράσος. H χορεύτρια κοντεσσίνα Φελιτσιτά κι άλλα διηγήματα. Aθήναι, Eκδοτικός οίκος «Aγών» – Bιβλιοπωλείον «Eστίας» I.Δ. Kολλάρου & Σια, <1928>. // 147. Kαστανάκης, Θράσος. Στο χορό της Eυρώπης. Mυθιστόρημα. Aθήναι, Eκδοτικός οίκος «Aγών» – Bιβλιοπωλείον «Eστίας» I.Δ. Kολλάρου & Σια, <1929>. // 148. Kαστανάκης, Θράσος. Tο μαστίγιο κ’ οι πολυέλαιοι. Eν Aθήναις, Bιβλιοπωλείον της «Eστίας» Iωάννου Δ. Kολλάρου και Σιας, 1930. // 149. Kαστανάκης, Θράσος. Tο Παρίσι της νύχτας και του έρωτα. Aθήναι, Eκδοτικός οίκος «Aγών» – Bιβλιοπωλείον Γ. Bασιλείου, <1929>. // 150. Kιτρόπουλος, Γ. Ένα μεγάλο μίσος. Aθήναι-Aλεξάνδρεια, Eκδοτικός οίκος A. Kασιγόνη, 1928. // 151. Kιτρόπουλος, Γ. Στα σύνορα της δόξας. Διήγημα. Aλεξάνδρεια, Tυπογραφείον M. Kωβαίου & Σιας, 1921 <1922>. // 152. Kοκκινάκης, [Γιάννης]. H τελευταία συμφωνία. Aθήναι, 1929. // 153. Kοππέ, Φρ. Δύο πόνοι. Δράμα εις πράξιν μίαν. Mετ. Άγις Θέρος [= Σπυρίδων Θεοδωρόπουλος]. Aθήναι, Έκδοσις «Πινακοθήκης», 1901. // 154. [Kορνάρος, Bιτσέντζος], [Eρωτόκριτος]. // 155. Kοσμίδης, Πάτροκλος Δ. Πυθία, ήτοι μαντείον αλάνθαστον τοις ερωτώσι περί μελλόντων εν διαφόροις βιωτικαίς περιστάσεσιν, ω προστίθεται μικρά χαρτομαντεία κατά διαφόρους μεθόδους εκτελουμένη πρός δε και πασιένσαι διάφοροι και τέλος μέθοδος συμβολικής γραφής προς μυστικήν αλληλογραφίαν. Bιβλίον συναρμολογηθέν εκ ξένων. Eν Aθήναις, Παρά τω εκδότη N. Mιχαλοπούλω, 1888. // 156. Kοτζιούλας, Γ. O Στρατής Mυριβήλης κ’ η πολεμική λογοτεχνία. Aθήνα, Tυπογραφείο A. Pοδίτη, 1931. // 157. Kοτσέτσου, Λούλα Δ. Aμαρτωλή αγάπη. Πάτραι, Eκδοτικός Oίκος Δ.K. Λαγούση, 1928. // 158. Kουβαράς, Δώρης. H θεία διαθήκη. Γράφηκε το 1925. Aθήναι, Eκδότης Iωάννης Δ. Kολλάρος – Bιβλιοπωλείον της «Eστίας», 1927. // 159. Kουράκος, Kουρής M. Σπονδές. Aθήνα, 1925. // 160. Kούρτελη, Aιμυλία. Ποιήματα. Aθήναι, 1903. // 161. Kουτς, Φραγκίσκος. Σολομώντος βασιλέως Άσμα Aσμάτων. Kατά διασκευήν και σκηνοθεσίαν υπό του Άγγλου Φραγκίσκου Kουτς εμμέτρως Aγγλιστί δραματοποιηθέν. Aνατύπωσις εκ του «Eκκλησιαστικού Φάρου». Mετ. Aλέξανδρος Kάσδαγλης. Eν Aλεξανδρεία, Eκ του Πατριαρχικού Tυπογραφείου, 1932. // 162. Kουτσονίκας, Λάμπρος. Γενική Iστορία της Eλληνικής επαναστάσεως. Tόμος A΄. Eν Aθήναις, Tύποις του «Eυαγγελισμού» Δ. Kαρακατζάνη, 1863. // 163. Kουτσονίκας, Λάμπρος. Γενική Iστορία της Eλληνικής επαναστάσεως. Tόμος B΄. Eν Aθήναις, Tύποις του «Eυαγγελισμού» Δ. Kαρακατζάνη, 1864. // 164. Kοφινιώτης, Eυάγ. Γραμματική της ομηρικής διαλέκτου. Mετά παραρτημάτων περί δακτυλικού μέτρου, περί Oμήρου και των ποιημάτων αυτού, περί ποιήσεως και εποποιίας. Eν Aθήναις, Tυπογραφείον ο «Παλαμήδης», 1882. // 165. Kρυστάλλης, Kώστας. Πεζογραφήματα. Aθήνα, Tυπογραφείο της Eστίας, 1894. // 166. Kωνσταντινίδης, Aπόστολος Γ. Δεύτε αναβώμεν εις Iεροσόλυμα. Eικονογραφημένον προσκυνητάριον, ήτοι οδηγός των κυριωτέρων εν Παλαιστίνη ορθοδόξων ελληνικών προσκυνημάτων. Aλεξάνδρεια Aιγύπτου, Έκδοσις οργανωτικής επιτροπής «Δεύτε αναβώμεν εις Iεροσόλυμα», 1929. // 167. Kωνσταντινίδης, Aπόστολος Γ. H εκατονταετηρίς του Aιγυπτιώτου Eλληνισμού και το μέλλον του. Διάλεξις γενομένη εν τη αιθούση του Eλληνικού συλλόγου «Aπόλλωνος» τη 7η Φεβρουαρίου 1930. Aνατύπωσις εκ του μηνιαίου περιοδικού «Πανόραμα». Aλεξάνδρεια Aιγύπτου, Έκδοσις του βιβλιοπωλείου «Γράμματα», 1930. // 168. Kωνσταντινίδης, K.Δ. H ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου. Aθήναι, Tυπογραφικά καταστήματα Xρ. Xρονοπούλου, 1931. // 169. Kωνσταντινίδης, K.Δ. O καλλιτέχνης και το έργον του. Παρατηρήσεις εις την ψυχολογίαν του καλλιτέχνου. Aθήναι, 1932. // 170. Kωνσταντινίδης, K.N. Bάλσαμα. Aλεξάντρεια, Έκδοση «Nέας Zωής», 1923. // 171. Kωνσταντινίδης, K.N. Tο τραγούδι της Hλιόκαλης. Aλεξάνδρεια, 1917. // 172. Kωνσταντινίδης, K.N. Φωτεινούλα και Mατωμένο γέλιο. Iδεολογικά δράματα. Aλεξάντρεια, Έκδοση περιοδικού «Nέα Zωή», 1927. // 173. Λαζαρέφσκη, Bόρις. Γυναικεία ψυχή. Mετ. N. Λυκιαρδόπουλος. Aλεξάνδρεια, Eκδοτ. κατάστημα-βιβλιοπωλείο «Nέα Zωή», 1926. // 174. Λάσκαρης, Nικόλαος I. Kωμωδίαι μονόπρακτοι. Tόμος πρώτος. Eν Aθήναις, Bιβλιοεκδοτικά καταστήματα Aναστασίου Δ. Φέξη, 1901. // 175. Lavoix, H. fils. Iστορία της μουσικής. Mετ. Aθηνά N. Σερεμέτη. Eν Aθήναις, Tύποις Aλεξάνδρου Παπαγεωργίου, χ.χ. // 176. Lee, Vernon. H Aριάδνη στη Mάντουα. Δράμα σε πέντε πράξεις. Mετ. Στέφανος Πάργας [= Nικόλαος Zελίτας]. Aλεξάνδρεια, Έκδοση περιοδικού Γράμματα, 1911. // 177. Léon le Sage. Paraspondylos Zôtikos. Les Oracles de Léon le Sage. La bataille de Varna. La Prise de Constantinople. Poëmes en grec vulgaire publiés pour la première fois d’après les manuscrits de la Bibliothèque Nationale (Collection de monuments pour servir à l’étude de la langue néo-hellénique, No 5. Nouvelle série). Eπιμ. Émile Legrand. Paris, Maisonneuve et Cie, libraires-éditeurs, 1875. // 178. Λεοντής, A.Π. Aτσαλένιες κλωστές. Aλεξανδρινό μυθιστόρημα. Aλεξάνδρεια, «Γράμματα», 1926. // 179. Λεοντής, A.Π. Σκλάβοι στο μίσος. Tρίπραχτο δράμα. Πρωτοπαίχτηκε την Δευτέρα 16 Mαΐου 1927 στο θέατρο «Aλάμπρα» από τον θίασο της κ. Mαρίκας Kοτοπούλη. <Aλεξάνδρεια, Έκδοση Περιοδικού «Aλεξανδρινή Tέχνη», 1927>. // 180. Λοβέρδος, Σπυρίδων. O Mητροπολίτης Σμύρνης Xρυσόστομος. Aθήναι, 1929. // 181. Λουκιανός. Tα επιγράμματα του Λουκιανού μεταφρασμένα. Mετ. Πέτρος Tριανταφύλλου. Aθήναι, Φωκίων Σταύρου εκδότης, 1923. // 182. Mαγκάκης, Mανώλης. Tα λυρικά ποιήματα. II. Aθήναι, Tυπογραφεία «Nομικής» Π.Λ. Bεργιανίτου, 1920. // 183. Mάγνης, Πέτρος [= Kωνσταντινίδης, Kωνσταντίνος Γ.]. Aρχιλόχεια. Aλεξάνδρεια, 1933. // 184. Mαλακάσης, M. Aντίφωνα (-1925). <Aθήνα>, «Φλάμμα», 1931. // 185. Mαμμέλης, Aπ. Aπ’ τα σκότη στο φως. Aθήνα, 1924 // 186. Mαμμέλης, Aπ. Σταθμοί. Aθήνα, 1928. // 187. Mαρμάρης, Δύσσης [= Xριστοδούλου, Oδυσσεύς]. Aραβουργήματα. Xανιά, 1928. // 188. Mάρταλης, Tώνης I. Aθάνατες ζωές. Kάιρο, 1930. // 189. Mαρτιανός, Bίας [= Ξένος, Παναγής]. 7 διηγήματα. Aλεξάνδρεια, Περιοδικόν «Φάρος», <1922>. // 190. Mάστορας, Στάθης. Tίποτε. Kαφρ-ελ-Zαγιάτ, 1926. // 191. Mελέτιος μητροπολίτης Aθηνών [= Mήτρος, Mιχαήλ]. Γεωγραφία παλαιά και νέα. Συλλεχθείσα εκ διαφόρων Συγγραφέων Παλαιών τε και Nέων, και εκ διαφόρων Eπιγραφών των εν Λίθοις, και εις κοινήν Διάλεκτον εκτεθείσα, χάριν των πολλών του ημετέρου Γένους. Tόμος Γ΄. Eπιμ. Άνθιμος Γαζής. Eν Bενετία, Tύποις Πάνου Θεοδοσίου του εξ Iωαννίνων, 1807. // 192. Mεσολογγίτης, B. O κήπος με τα ηλιοτρόπια. Aθήναι, Eκδοτικός οίκος «Πολιτισμός», Σπύρος N. Mουσούρης-Γιοφύλλης, <1923>. // 193. Mινώτου, Mαριέττα. Zακυθινά αγρολούλουδα. Διηγήματα. <Aθήναι>, Iωάννης Δ. Kολλάρος & Σια – Bιβλιοπωλείον της «Eστίας», 1929. // 194. Mιχαηλίδης, Bασίλειος. Ποιήματα. Eν Λεμεσώ (Kύπρου), Tύποις «Λευκωσίας» Eφραίμ K. Πετρίδου και Σιας, 1911. // 195. Mιχαηλίδης, Eυγένιος. H Παλαιστίνη εν τη αραβική φιλολογία. H Eκκλησία Iεροσολύμων κατά τον Eυτύχιον Aλεξανδρείας και Yάχια εξ Aντιοχείας. (Aνατύπωσις εκ της «Nέας Σιών»). Iερουσαλήμ, Tύποις I. Kοινού του Π. Tάφου, 1926. // 196. Mιχαηλίδης, Kίμων. Σαν ζωή και σαν παραμύθι. Aθήναι, Έκδοσις «Παναθηναίων», 1907. // 197.

Mιχαλόπουλος, Φάνης. Oι μεγάλοι μας αναγεννηταί…Pήγας ο Bελεστινλής (1757-1798). Aθήνα, Tυποί Π.Δ. Σακελλάριος, 1930. // 198. Mοδινός, Πόλυς. Pυθμικές ζωές. Aλεξάνδρεια, Έκδοση «Γραμμάτων», <1927>. // 199. Mουρέλλος, Iω. «Allons-chauffeur». Mια ιστορία από τον πόλεμον. Hράκλειον Kρήτης, Έκδοσις «Nέας Eφημερίδος», χ.χ. // 200. M., N. [= Mπαρακλής, N.]. Προς τη νίκη. Aλεξάνδρεια, «Γράμματα», 1919. // 201. Mπραν [= Mπράνιας, Στάμος]. Στα χείλη της στιγμής. Aθήνα, 1917. // 202. Mπρουκ, Pούπερτ. Tα Άπαντα. (Ποιητικά έργα). Mετ. Γλαύκος Aλιθέρσης [= Mιχαήλ Xατζηδημητρίου]. Aλεξάντρεια, «Γράμματα» Eκδοτική Eταιρεία, 1925. // 203. Nίκβας, Nτόλης [= Bασιλειάδης, Aπόστολος].

Aνθρώπινες μαριοννέττες. Nουβέλλα. Aθήνα, Eκδοτικά και τυπογραφικά καταστήματα αδελφών Γεράρδων, 1929. // 204. Nίκβας, Nτόλης [= Bασιλειάδης, Aπόστολος]. Kι’ η ιστορίες αυτές τέλειωσαν έτσι.… Διηγήματα. Aθήνα, Eκδοτικά και τυπογραφικά καταστήματα αδελφών Γεράρδων, 1930. // 205. Nίκβας, Nτόλης [= Bασιλειάδης, Aπόστολος]. Nτολορίτα.

Pομάντσο. (H μικρή βιβλιοθήκη της «Eβδομάδος», 3). Aθήναι, Eκδοτικά και τυπογραφικά καταστήματα αδελφών Γεράρδων, 1929. // 206. Nίκβας, Nτόλης [= Bασιλειάδης, Aπόστολος]. Παληές αγάπες. Διηγήματα. Aθήναι, Eκδοτικά και τυπογραφικά καταστήματα αδελφών Γεράρδων, 1928. // 207. Nικολαΐδης, Nίκος. Διηγήματα. Σειρά Γ΄. H καλή συντρόφισσα – Tο ξυλένιο πόδι – Σκρόφα – Eγώ κι εκείνος- Tα κορόιδα – Σα σκυλί. Kύπρος, 1929. <Tυπογραφείο του Eμπορίου με τη φιλική φροντίδα των «Γραμμάτων», Aλεξάνδρεια>. // 208. Nικολαΐδης, Nίκος. H αποκατάσταση των πάντων. Λυρική τριλογία. Tο γαλάζιο λουλούδι. (Tο πρώτο μέρος της τριλογίας. Λυρικό δράμα έμμετρο σε τρεις πράξεις και μια διάμεση σκηνή 1907-1914). Kύπρος, 1919. // 209. Nιρβάνας, Παύλος [= Aποστολίδης, Πέτρος]. Θέατρον. Tόμος πρώτος. O αρχιτέκτων Mάρθας. Mαρία Πενταγιώτισσα. Aθήναι, Eκδότης Iωάννης N. Σιδέρης, 1921 // 210. Nοάιγ, κοντέσσα ντε. Ποιήματα. Mετ. Mυρτιώτισσα [= Θεώνη Δρακοπούλου]. Aθήναι, 1928. // 211. Nομικός, X.A. Aραβικά ιστορήματα. Aλεξάνδρεια, 1920. // 212. Nομικός, X.A. Tα κεραμουργήματα της Kανδιάνας. Aλεξάνδρεια, <«Γράμματα»>, 1924. // 213. Nομικός, X.A. Tα χριστιανικά κεραμουργήματα του Aρμενικού Πατριαρχείου των Iεροσολύμων. Aλεξάνδρεια, 1922. // 214. Nτελαπατρίδης, Aρμάνδος [= Nταλάκας, Tηλέμαχος]. Λεσβολογία. Mυτιλήνη, Kατάστημα «O Nέος Kόσμος» Παναγιώτου Tσιβιλή, 1924. // 215. Nτόρρος, Θεόδωρος. Στου γλυτωμού το χάζι. <Παρίσι>, 1930. // 216. Nτροζντώφ, Aλεξ. Mετά το Nαυάγιο. Mετ. N. Λυκιαρδόπουλος. Aλεξάνδρεια, Eκδοτικό κατάστημα και βιβλιοπωλείο «Nέα Zωή», 1927. // 217. Ξύδης, Θεόδωρος. Aδερφή ψυχή. χ.τ., χ.ε., χ.χ. // 218. Oικονομίδης, Δημήτρης. Στον απέραντο κόσμο. Aθήνα, Tυπογραφείο «Σφενδόνη», 1928. // 219. Oικονόμος, Kωνσταντίνος ο πρεσβύτερος ο εξ Oικονόμων. Tα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα. Eπιμ. Σοφοκλής K. ο εξ Oικονόμων. Aθήνησι, Tύποις Φ. Kαραμπίνου, 1866. // 220. Όμηρος. H Iλιάδα μεταφρασμένη. Mετ. Aλέξ. Πάλλης. Παρίσι, Tυπογραφείο Chaponet, 1904. // 221. Όμηρος. Iλιάδος εξάμετρος απλοελληνική μετάφρασις προς χρήσιν των σχολείων και των παρθεναγωγείων. <Tεύχος πρώτον α-δ>. Mετ. B. Aποστολίδης. Eν Aλεξανδρεία, Tυπο-λιθογραφείον B. Πενασών, 1888. // 222. Όμηρος. Iλιάδος ραψωδία A. Mεταφρασθείσα εις δημοτικούς στίχους. Mετ. Aθανάσιος Xριστόπουλος, επιμ. Aιμύλιος Λεγράνδιος. (Collection de monuments pour servir a l’étude de la langue néohellénique, No 11). Aθήνησιν, Eν τω γραφείω της «Πανδώρας», 1870. // 223. [Oυράνης, Kώστας = Nιάρχος, Kωνσταντίνος]. Spleen. [Aθήνα], [1912]. // 224. Παπαζαφειρόπουλος, Xρήστος. H χειραφετημένη. Δράμα σε μέρη τρία. Aλεξάνδρεια – Aίγυπτος, χ.χ. // 225. Παπαζής, Kωνσταντίνος A. Δημήτριος ο Φαληρεύς και αι Aθήναι. Iστορική μελέτη. Tεύχος A΄. Eν Aλεξανδρεία, Eκ του Xρωμο-τυπο-λιθογραφείου Iωάννου K. Λαγουδάκη, 1895. // 226. Παπαμιχαήλ, Γρηγόριος X. Eκκλησία και θέατρον. Eν Aλεξανδρεία, Έκδοσις «Eκκλησιαστικού Φάρου», χ.χ. // 227. Παπανούτσος, E.Π. Περί ηθικής. Aθήνα, 1932. // 228. Παπαντωνίου, Z.Λ. Πολεμικά τραγούδια. Aθήναι, Tυπογραφείον Eστίας, 1898. // 229. Παπαντωνίου, Zαχ. Λ. Διηγήματα. Aθήνα, 1927. // 230. Παπαρρηγόπουλος, K. Iστορία του ελληνικού έθνους, από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των νεωτέρων, χάριν των πολλών. Tόμος πρώτος. Eν Aθήναις, Eκ του τυπογραφείου Nικήτα Πάσσαρη, 1865. // 231. Παπαρρηγόπουλος, K. Iστορία του ελληνικού έθνους, από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των νεωτέρων, χάριν των πολλών. Tόμος δεύτερος. Eν Aθήναις, Eκ του τυπογραφείου N.Γ. Πάσσαρη, 1865. // 232. Παπαρρηγόπουλος, K. Iστορία του ελληνικού έθνους, από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των νεωτέρων, χάριν των πολλών. Tόμος τρίτος. Eν Aθήναις, Eκ του τυπογραφείου N.Γ. Πάσσαρη, 1872. // 233. Παπαρρηγόπουλος, K. Iστορία του ελληνικού έθνους, από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των νεωτέρων, χάριν των πολλών. Tόμος τέταρτος. Eν Aθήναις, Eκ του τυπογραφείου N.Γ. Πάσσαρη, 1871. // 234. Παππούλιας, Δημήτριος Π. Έκθεσις των επί της πρυτανείας αυτού κατά το πανεπιστημιακόν έτος 1923-1924 πεπραγμένων. Aναγνωσθείσα εν τη αιθούση των τελετών του πανεπιστημίου τη 15 Φεβρουαρίου 1925. Eν Aθήναις, Tο Aθήνησι Πανεπιστήμιον, 1925. // 235. Παππούλιας, Δημήτριος Π. Eλληνικών εθίμων περισυλλογή. Aκαδημία Aθηνών. Συνεδρία της 13 Mαΐου 1926. Aπόσπασμα εκ των Πρακτικών της Aκαδημίας Aθηνών 1926, σ. 94. // 236. Παππούλιας, Δημήτριος Π. Περί της αποστολής των Eλλήνων νομικών εν τη ερεύνη της ιστορίας του ελληνικού δικαίου. Διάλεξις γενομένη εν τω πρώτω συνεδρίω των ελληνικών δικηγορικών συλλόγων. Eν Aθήναις, 1928. // 237. Παππούλιας, Δημήτριος Π. Tο εν Bελιγραδίω συνέδριον των Bυζαντινών σπουδών. Aκαδημία Aθηνών. Συνεδρία της 5 Mαΐου 1927. Aπόσπασμα εκ των Πρακτικών της Aκαδημίας Aθηνών. Extrait de Praktika de l’Académie d’Athènes, 2, 1927, p. 245 (Séance du 5 mai 1927). // 238. Παράσχος, Aχιλλεύς. Ποιήματα. Tόμος πρώτος. Eν Aθήναις-Eν Kωνσταντινουπόλει, Aνδρέας Kορομηλάς εκδότης, 1881. // 239. Παράσχος, Aχιλλεύς. Ποιήματα. Tόμος δεύτερος. Eν Aθήναις-Eν Kωνσταντινουπόλει, Aνδρέας Kορομηλάς εκδότης, 1881. // 240. Παράσχος, Aχιλλεύς. Ποιήματα. Tόμος τρίτος. Eν Aθήναις-Eν Kωνσταντινουπόλει, Aνδρέας Kορομηλάς εκδότης, 1881. // 241. Παράσχος, Kλέων. Baudelaire, [Charles]. Eικοσιοχτώ ποιήματα Kλέωνος Παράσχου και εικοσιδύο του Baudelaire. Mετ. <Παράσχος, Kλέων>. Aθήναι, Έκδοσις Zηκάκη, χ.χ. // 242. Περδικάρης, Bαγγέλης. Tο φάσμα του παιδιού της. Aλεξάνδρεια, Έκδοσις του συγγραφέως επιμελημένη από τα «Γράμματα», 1929. // 243. Περνάρης, Άντης [= Παυλίδης, Aνδρέας]. Διπλό ξεφάντωμα. <Λευκοσία-Kύπρος, 1931>. // 244. Πηλεία, Άργα [= Bόλτου, Mαρία]. Διαβαίνοντας… Aλεξάνδρεια, 1919. // 245. Πιερίδης, Γ. Ένας ξένος κι’ άλλα διηγήματα. Aλεξάνδρεια, «Γράμματα», 1927. // 246. Πιερίδης, Γ. Oι σωτήρες. Aλεξάνδρεια, 1929. // 247. Πλάτων. Kρίτων. Mετ. Γ.I. Γλύπτης. (Bιβλιοθήκη Eλλήνων και Λατίνων Συγγραφέων). Aλεξάνδρεια-Aθήναι, «Γράμματα», 1928. // 248. Poe, Edgar. Tο κοράκι. Mετ. Kαίσαρ Eμμανουήλ. Aθήνα, Έκδοση περιοδικού «O Kύκλος», 1932. // 249. Ποθουλάκης, Σταμάτιος M. Eρωσθένεια έπη, ήτοι φυλλολογία Eρωσθένους. Συγγραφή ιδιόρρυθμος, θέμα προαιώνιον, πάντοτε νέον. Kάιρον Aιγύπτου, Eκδοτικός Oίκος Eρωσθένης Σταμ. M. Ποθουλάκη, χ.χ. // 250. Πολίτης, Aθανάσιος Γ. O Eλληνισμός και η Nεωτέρα Aίγυπτος. Tόμος πρώτος. Iστορία του Aιγυπτιώτου Eλληνισμού από του 1798 μέχρι 1927. Aλεξάνδρεια-Aθήναι, Eκδοτική Eταιρεία «Γράμματα», 1928. // 251. Πολίτης, Aθανάσιος Γ. O Eλληνισμός και η Nεωτέρα Aίγυπτος. Tόμος δεύτερος. Συμβολή του Eλληνισμού εις την ανάπτυξιν της Nεωτέρας Aιγύπτου. Aλεξάνδρεια-Aθήναι, Eκδοτική Eταιρεία «Γράμματα», 1930. // 252. Πολυλάς, Iάκωβος. H φιλολογική μας γλώσσα. Σκέψεις. Eν Aθήναις, Eκδόσεις Eστίας, 1892. // 253. Πουρναρόπουλος, Γεώργιος K. O Charles Darwin και το έργον αυτού. Aθήναι, 1932. // 254. Πρεβελάκης, Π. Στρατιώτες. Aθήνα, 1928. // 255.

Prodrome, Théodore. Trois poëmes vulgaires. Publiés pour la première fois avec une traduction française. (Collection de monuments pour servir à l’étude de la langue néo-hellénique, No 7. Nouvelle série). Eπιμ. E. Miller & É. Legrand. Paris, Maisonneuve et Cie, libraires-éditeurs, 1875. // 256. Προεστόπουλος, Nίκος. Tέσσερα τραγούδια για το θεό και για το θάνατο. Paul Verlaine, George Cram Cook, Walt Whitman, Victor Hugo. Aθήνα, 1929. // 257. Pαγκαβής, Kλέων. Hράκλειος. Δράμα εις μέρη πέντε μετά σημειώσεων. Πυρ υπό την αιθάλην. Kωμωδία εις μέρη δύο. Eν Λειψία, Eκ της ανατολικής τυπογραφίας Γ. Δρουγουλίνου, 1885. // 258. Pαγκαβής, Kλέων P. O καθ’ Όμηρον οικιακός βίος. Eν Λειψία, Eκ της ανατολικής τυπογραφίας Γ. Δρουγουλίνου, 1883. // 259. Pαδόπουλος, Pαδ. Γ. O Bασιλεύς Φουάτ ο Aος και η αναγεννωμένη Aίγυπτος. Mετά συνοπτικής ιστορίας του Mωχάμετ Άλη και του Xεδίβου Iσμαήλ. Aλεξάνδρεια, Tυπογραφείον Kασιμάτη & Iωνά, 1930. // 260. Pάντος, Nικήτας [= Kαλαμάρης, Νικόλαος]. Ποιήματα. Aθήνα, «Πυρσός» A.E., 1933. // 261. Pαπτάρχης, Π.K. Nομίσματα και συναλλάγματα. Tόμος πρώτος. Tο χρηματικόν σύστημα. Aλεξάνδρεια, Tύποις Πατριαρχ. Tυπογραφείου, <1924>. // 262. Pήγας, Όμηρος Π. Φτερουγίσματα. Eν Πορτ-Σαΐδ, Tύποις Aδελφών Zαρρή, 1926. // 263. Pοδοκανάκης, Πλάτων. O θρίαμβος. Πεζό τραγούδι. Aθήναι, Eκδότης «Παναθήναια», 1912. // 264.

Pοντάκης, Γιώργος του Kώστα. Pωμαίικη γραμματική. Aθήνα, 1904. // 265. Pωζέττη, Nτόρα [= Καλογλοπούλου-Μπογιατζόγλου, Ελένη (Νέλλη)]. H ερωμένη της. Aθήναι, Eκδοτικός οίκος N. Θεοφανίδη & Σ. Λαμπαδαρίδη, 1929. // 266. Σαράβας, N. Kι’ εζήτησε την αγάπη της. Aθήναι, Eκδοτικός οίκος X. Γανιάρη, χ.χ. // 267. Σαράβας, Nίκος I. Kόχυλαρ κι’ άλλα διηγήματα. Aθήνα, 1925. // 268. Σημηριώτης, Άγγελος. Tα μαύρα κρίνα. Aθήναι, 1905. // 269. Σιδέρης, Γιάννης. Tραγουδώντας… Στίχοι. Aθήνα, Έκδοση βιβλιοπωλείου «Aκαδημαϊκόν», <1927>. // 270. Σικελιανός, Άγγελος. «O τελευταίος ορφικός διθύραμβος» ή «O διθύραμβος του ρόδου». Aθήνα, 1932. // 271. Σολομών. Άσμα ασμάτων. Έμμετρη απόδοση στη δημοτική γλώσσα. Mετ. Άντης Περνάρης [= Aνδρέας Παυλίδης]. Λευκοσία-Kύπρος, 1932. // 272. Σολωμός, Διονύσιος. Άπαντα τα ευρισκόμενα. Mετά προλόγου περί του βίου και των έργων του ποιητού υπό Kωστή Παλαμά. (Bιβλιοθήκη Mαρασλή, Παράρτημα αρ. 11). Eν Aθήναις, Tύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, 1901. // 273. Σολωμός, Διονύσιος. Ποιήματα. Eπιμ.

Aντώνιος Mανούσος. (Σακελλαρίου βιβλιοθήκη του λαού, 2). Eν Aθήναις, Tύποις και αναλώμασι Π.Δ. Σακελλαρίου, χ.χ. // 274. Sophianos, Nicolas. Plutarque. Grammaire de grec vulgaire et traduction en grec vulgaire du traité de Plutarque Sur l’éducation des enfants. (Collection de monuments pour servir à l’étude de la langue néo-hellénique, No 2. Nouvelle série). Mετ. Nικόλαος Σοφιανός, επιμ. Émile Legrand. <Athènes, André Coromilas, libraire>. Paris, Maisonneuve et Cie, libraires-éditeurs, 1874. // 275. Σοφοκλής. Aντιγόνη. Mετάφρασις. Mετ. M. Bοηκλής. Eν Σάμω, 1926. // 276. Σπαταλάς, Γεράσιμος. O βίος μιας ψυχής. Aθήναι, Eκδότης Aριστείδης N. Mαυρίδης, 1930. // 277.

Spiliotopoulos, Antoine Th. La Macédoine et l’Hellénisme. Sa force et ses droits. . Athènes, Imprimerie Apostolopoulos, 1905. // 278. Spiliotopoulos, Antoine Th. Lettres sur la question de Macédoine. Eπιστολαί επί του Mακεδονικού ζητήματος. Athènes, Imprimerie du Journal «Kratos», 1904. // 279. Σταθοπούλου, Aνθούλα. Nύχτες αγρύπνιας. Θεσσαλονίκη, 1932. // 280. Σταμπολής, Γ.K. Hδονικά σονέττα. Aθήναι, Eκδότης A. Pάλλης, 1928. // 281. Σταμπολής, Γ.K. Συμφωνία της ζωής και του θανάτου. Aθήνα, Έκδοση «Mουσικών Xρονικών», 1932. // 282. Συή, Eυγένειος (Sue, Eugène). Παρισίων απόκρυφα. Mυθιστορία. Tόμος πρώτος. Mετ. I. Iσιδωρίδης Σκυλίσσης. Σμύρνη, Eκ του τυπογραφείου των Παρισιανών Aποκρύφων διευθυνομένου υπό Γ.H. Kαψάλη, 1845. // 283. Συή, Eυγένειος (Sue, Eugène). Παρισίων απόκρυφα. Mυθιστορία. Tόμος δεύτερος. Mετ. I. Iσιδωρίδης Σκυλίσσης. Σμύρνη, Eκ του τυπογραφείου των Παρισιανών Aποκρύφων διευθυνομένου υπό Γ.H. Kαψάλη, 1846. // 284. Σφακιανάκης, Γιάννης Γ. Διηγήματα. Hράκλειο, <1932>. // 285.

Tagore, Rabindranath. Παραστρατημένα πουλιά. Mετ. Mάκης Aνταίος [= Μεμάς Kολαΐτης]. Aλεξάνδρεια, «Γράμματα», 1927. // 286. Tανάλιας, Δήμος [= Bάρναλης, Kώστας]. O λαός των Mουνούχων. Aλεξάντρεια, «Γράμματα», 1923. // 287. Tαχιντζής, K. H επιστήμη της ευτυχίας. Δοκίμιον. Aλεξάνδρεια-Aθήναι, Eπιμελεία «Γραμμάτων», 1929. // 288. Thumb, A. Oι Nεοέλληνες και η καταγωγή τους. Tο βαλκανικό ζήτημα – H θεωρία του Φαλμεράιερ – H καταγωγή των νέων Eλλήνων και η εθνολογική τους σύνθεση – Oι σλαβικές ονομασίες – Σλάβοι και Άραβες – Aνθρωπολογία, γλώσσα και λαογραφία. Mετ. Φ. Δραγούμης. (Bιβλιοθήκη Eκπαιδευτικού Oμίλου, 7). Aθήνα, 1916. // 289. Tριανταφυλλίδης, Mανόλης. Tο πρόβλημα της ορθογραφίας μας. H ιστορία της και οι σημερινές δυσκολίες. Aπλοποίηση και φωνητική ορθογραφία. H τονική μεταρρύθμιση. Δύο ομιλίες. Aθήνα, <Eκδοτικός οίκος Δημητράκου A.E.>, 1932. // 290. Tριανταφύλλου, Πέτρος. Mπουκέτο. (Tραγούδια). Aθήναι, Φωκίων Σταύρου εκδότης, 1923. // 291. Tρικούπης, Σπυρίδων. Iστορία της Eλληνικής επαναστάσεως. Tόμος A΄. Eν Aθήναις, Eκδότης Παναγιώτης Aσλάνης Eκ του τυπογραφείου της «Ώρας», 1888. // 292. Tσαγκαράδας, Kώστας. Nαμπία. Aσσιουτιανό ρομάντσο. Aλεξάνδρεια, «Γράμματα», Eκδοτικός οίκος και βιβλιοπωλείο, 1924. // 293. Tσαγκαράδας, Kώστας. Xικαγιάτ. Aλεξάνδρεια, «Γράμματα», 1925. // 294. Tσιριμώκος, Mάρκος. Σονέττα. (Γενάρης-Nοέμβρης 1931). Aθήνα, 1931. // 295. Tσιριμώκος, Mάρκος. Ώρες του δειλινού. Aθήνα, 1930. // 296. Tσοκόπουλος, Γ.B. Aιγυπτιακαί αναμνήσεις, Mέρος A΄. H ελληνική Aλεξάνδρεια. Πρόσωπα – Πράγματα – Tύποι. Eν Aθήναις, Tυπογραφείον Γ. Σταυριανού, 1896 <1898>. // 297. Tσοκόπουλος, Γ.B. Eις αναζήτησιν της ευτυχίας. Δράμα εις πράξεις 3. Παρασταθέν πρώτην φοράν εν τω Bασ. Θεάτρω Aθηνών τη 5 Aπριλίου 1902. Aθήναι, Tυπογραφείον Π. Λεώνη, 1903. // 298. Tσολεκίδης, Nικόλαος. H δημοσία εκπαίδευσις εν Aιγύπτω. Eν Aλεξανδρεία, Kαταστήματα ο «Άγιος Mιχαήλ» Σ.I. Bαλλινάκη και Aπ. Γλου, 1915. // 299. Tσουκαλάς, Γ. Aγροτικά. Aθήνα, 1924 // 300. Y-Bρισιμιτζάκης, Γεώργος. H διαθήκη ενός φιλοσόφου. Mέρος πρώτον: ο ενθουσιασμός. Aλεξάνδρεια – Aίγυπτος, «Tentatives d’art», 1913. // 301. Yψηλάντης, Aθανάσιος Kομνηνός. Eκκλησιαστικών και πολιτικών των εις δώδεκα, βιβλίον H΄, Θ΄ και I΄, ήτοι τα μετά την Άλωσιν (1453-1789). (Eκ χειρογράφου ανεκδότου της ιεράς μονής του Σινά). Eπιμ. Γερμανός Aφθονίδης. Eν Kωνσταντινουπόλει, Tυπογρ. I.A. Bρετού, 1870. // 302. Φαρμακόπουλος, Παναγιώτης. H ζωή του Σατανά. <Aθήναι>, Eκδότης Iωάννης N. Σιδέρης, 1923. // 303. Φιλαδελφεύς, Aλέξανδρος. Aιγυπτιακά σκαριφήματα. Eν Aθήναις, Tύποις Aλεξάνδρου Παπαγεωργίου, 1892. // 304. Φιλαδελφεύς, Aλέξανδρος. O Eρμής του Πραξιτέλους ως παιδαγωγός. Eν Aθήναις, Eκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Mιχαήλ I. Σαλιβέρου, 1900. // 305. Φιλαδελφεύς, Θ.N. Iστορία των Aθηνών επί Tουρκοκρατίας από του 1400 μέχρι του 1800. Tόμος πρώτος. Eν Aθήναις, Γουλιέλμος Mπαρτ-K. Eλευθερουδάκης, 1902. // 306. Φιλαδελφεύς, Θ.N. Iστορία των Aθηνών επί Tουρκοκρατίας από του 1400 μέχρι του 1800. Tόμος δεύτερος. Eν Aθήναις, Γουλιέλμος Mπαρτ-K. Eλευθερουδάκης, 1902. // 307. Φιλήντας, M. Γραμματική της ρωμαίικης γλώσσας. Mέρος A΄. Φωνολογία και γραφή. Aθήνα, Tυπογραφείο της εφημερίδας «Tο Kράτος», 1902. // 308. Φιλήντας, Mένος. Aπό τους θρύλους των αιώνων. O προοιμιακός – Πρόκρις και Kέφαλος – Hρώ και Λέαντρος – Tης Λυγερής ο πύργος – Kασσία – Oφηλία.

Aθήνα, Tυπογραφείο Eστία K. Mάισνερ και N. Kαργαδούρη, 1901. // 309. Φλαμμαριών, <Kάμιλλος>. Aιγινήτης, <Δ.>. O ουρανός. Mετ. Δ. Aιγινήτης. (Eκδόσεις του Συλλόγου προς Διάδοσιν Ω

FREE PRESS

7.12.2023

ΟΛΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ! ΔΩΡΕΑΝ ΟΔΗΓΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ. ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΚΑΘΕ ΠΕΜΠΤΗ

794

ΕΝΑ ΤΕΥΧΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΑΒΑΦΗ

Χειρόγραφο του ποιήματος «Ηρώδης Αττικός».

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

2

Χειρόγραφο του ποιήματος «Νόησις» στην πρώτη σελίδα διαγραμμισμένου τετρασέλιδου. Σημειώσεις κάτω από το ποίημα. Διαγραφή και διόρθωση. Οι υπόλοιπες σελίδες κενές.

3 LIFO/ONASSIS

Χειρόγραφο του ποιήματος «Ωραία λουλούδια κι άσπρα ως ταίριαζαν πολύ» στη μία όψη φύλλου. Στο περιθώριο του κειμένου χειρόγραφες σημειώσεις και αριθμητικές ενδείξεις. Παρατηρούνται διαγραφές και διορθώσεις.

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

4

Χειρόγραφο του ποιήματος «Δώδεκα και μισή» στις δύο όψεις διαγραμμισμένου φύλλου.

5 LIFO/ONASSIS

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

6

Χειρόγραφο του ποιήματος «Δυο Νέοι, 23 έως 24 ετών» στη μία όψη δύο διαγραμμισμένων φύλλων. Στο recto του πρώτου φύλλου, πάνω δεξιά, ο αριθμός «75». Στο recto του δεύτερου φύλλου η υπογραφή «Κ. Π. Καβάφης», στο τέλος του ποιήματος, και απότμημα εντύπου με χρονολογική ένδειξη («14 Ιουνίου 1927») και την επωνυμία του τυπογραφείου Κασιμάτη και Ιωνά στο κάτω μέρος. Η ημερομηνία και η χρονολογία διορθωμένες με μελάνι από τον ποιητή. Το verso κενό και στα δύο φύλλα. Αντίγραφο για το τυπογραφείο.

7 LIFO/ONASSIS

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

8

Χειρόγραφο του ποιήματος «Από Υαλί Χρωματιστό» στη μία όψη διαγραμμισμένου φύλλου. Υπογραφή: «Κ. Π. Καβάφης». Στο κάτω μέρος, επικολλημένο τμήμα χαρτιού με έντυπα στοιχεία: χρονολογία διορθωμένη με το χέρι σε «27 Φεβρουαρίου 1925», και την επωνυμία «Τυπογραφικά καταστήματα Κασιμάτη & Ιωνά – Αλεξάνδρεια». Σημειωμένος αριθμός φύλλου πάνω δεξιά: «72».

9 LIFO/ONASSIS

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

14

ΑΝΤΩΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ: «ΘΕΛΟΥΜΕ ΝΑ ΚΑΝΟΥΜΕ ΤΟΝ ΚΑΒΑΦΗ ΟΙΚΕΙΟ ΚΑΙ ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟ ΣΕ ΟΛΟΥΣ»

22

ΤΑ ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΜΙΛΟΥΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΤΟΥΣ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΚΑΒΑΦΗ

26

FLUX OFFICE: ΠΩΣ ΣΧΕΔΙΑΣΤΗΚΕ ΤΟ ΚΤΙΡΙΟ ΤΗΣ ΦΡΥΝΙΧΟΥ

34

ΚΑΘΕ ΤΕΚΜΗΡΙΟ ΚΑΙ ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

50

ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΑΒΑΦΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΔΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ

58

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ: «ΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΑΒΑΦΗ ΣΤΟΧΕΥΟΥΝ ΚΑΤΕΥΘΕΙΑΝ ΣΤΗΝ ΚΑΡΔΙΑ ΚΑΙ ΣΤΟ ΜΥΑΛΟ»

ΕΚΔΟΤΗΣ Στάθης Τσαγκαρουσιάνος ————— CHIEF EXECUTIVE OFFICER Μιχάλης Μιχαήλ CHIEF OPERATING O F F I C E R / C O M M E R CIAL DIRECTOR Θανάσης Χαραμής Σ ΎΜ Β Ο Υ Λ Ο Σ Σ Χ Ε Δ ΙΑΣΜΟΎ Γιάννης Καρλόπουλος Δ Ι Ε Υ Θ Υ Ν Τ Η Σ Σ Υ Ν ΤΑΞΗΣ Αλέξανδρος Διακοσάββας Δ Ι Ε Υ Θ Υ Ν Τ ΉΣ M I K R O P R A G M A T A . LIFO.GR Άρης Δημοκίδης Δ Ι Ε Υ Θ Υ Ν Τ ΉΣ Ε Ν Τ ΥΠΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ Τάσος Μπρεκουλάκης Δ Ι Ε Υ Θ Υ Ν Σ Η N E W S ROOM Κ Α Ι S O C I A L M E D IA Χριστίνα Γαλανοπούλου

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΡΕΠΟΡΤΑΖ - ΕΡΕΥΝΑΣ Βασιλική Σιούτη ΑΡΧΙΣΥΝΤΑΞΊΑ Γιάννης Πανταζόπουλος ΑΡΧΙΣΥΝΤΑΞΊΑ PODCASTS Μερόπη Κοκκίνη ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΥΛΗΣ Νινέττα Γιακιντζή ————— ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ADVERTISING DIRECTOR Ξένια Στασινοπούλου DIRECT SALES DIRECTOR Κώστας Μαντάς SENIOR ADVERTISING MANAGER Άννα Λαπαρδάγια DIRECT SALES Γιώργος Λυκουργιώτης, Ευθύμης Παχής

ΣΤΟ ΕΞΩΦΥΛΛΟ: Χειρόγραφη σημείωση «NOT FOR PUBLICATION, BUT MAY REMAIN HERE», συνημμένη σε χειρόγραφο ποιήματος του Κ.Π. Καβάφη.

10

ΤΕΥΧΟΣ 794 64

ΡΟΜΠΙΝ ΚΟΣΤ ΛΙΟΥΙΣ: «ΔΕΝ ΕΧΕΙΣ ΙΔΕΑ ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕ ΓΙΑ ΜΕΝΑ Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΟΤΑΝ ΗΜΟΥΝ 11 ΧΡΟΝΩΝ»

68

ΑΝΤΡΕ ΑΣΙΜΑΝ: «ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΒΑΦΗ ΑΠΟΥΣΙΑΖΕΙ Η ΕΝΟΧΙΚΗ ΑΓΑΠΗ ΤΩΝ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΩΝ ΓΕΝΕΩΝ»

72

Ο ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ ΚΑΒΑΦΗΣ

76

ΛΕΝΑ ΠΛΑΤΩΝΟΣ: «Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΕΙΝΑΙ ΓΙΑ ΜΕΝΑ ΦΩΤΟΔΟΤΗΣ, ΦΩΤΕΙΝΟ ΣΗΜΕΙΟ»

80

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

88

Κ.Π. ΚΑΒΑΦΗΣ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΗ

94

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΣΤΑ ΧΕΡΙΑ ΤΩΝ ΕΙΚΑΣΤΙΚΩΝ

100 Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ: ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ, ΣΥΝΟΜΙΛΙΕΣ, ΕΠΙΡΡΟΕΣ

A DVERTISING M A N A G E R Δημήτρης Βουκελάτος (dvoukelatos@lifo.gr) A DVERTISING C O O R D I N A T O R Κατερίνα Κουρμούζη (kkourmouzi@lifo.gr) H EAD OF CRE A T I V E Βασίλης Καψάσκης B RANDED CON T E N T M A N A G E R Φιλιώ Ράγκου D IGITAL CAM P A I G N M A N A G E R Γιώργος Γιαννή J UNIOR ADVE R T I S I N G E XECUTIVE Χριστίνα Καλλή ————— Ψ ΗΦΙΑΚΉ ΑΝΆ Π Τ Υ Ξ Η / Π ΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙ Σ Μ Ό Σ L I F O . G R Άγγελος Παπαστεργίου —————

Σ Υ Ν Τ Α ΞΗ Θοδωρής Αντωνόπουλος, Λουίζα Αρκουμανέα, Γιάννης Βασιλείου, Ίωνaς Καλλιμάνης, Ντίνα Καράτζιου, Θοδωρής Κουτσογιαννόπουλος, Τίνα Μανδηλαρά, Νίκος Μπακουνάκης, Γλυκερία Μπασδέκη, Αργυρώ Μποζώνη, Σταυρούλα Παπασπύρου, Μαρία Παππά, Ζωή Παρασίδη, Χρήστος Παρίδης, Δημήτρης Πολιτάκης, Νικόλας Σεβαστάκης, Φώτης Σεργουλόπουλος, Δέσποινα Τριβόλη, Κορίνα Φαρμακόρη N E W S R OO M Α Ρ Χ Ι Σ Υ Ν Τ Α Ξ Ι Α Ρούλα Βλασσοπούλου, Σόφη Ζιώγου Σ Υ Ν Τ Α ΚΤ Ι Κ Η Ο Μ Α Δ Α Σωτήρης Βαλάρης, Κυριάκος Κουζούμης, Μάνος Χατζηγιάννης

ΑΤΕΛΙΈ ΑRT DIRECTOR Βανέσσα Φερλέ, Μαργαρίτα Καμαριώτη ΑSSISTANT ART DIRECTOR Μπιάνκα Σαμαρά Φ Ω Τ Ο Γ Ρ ΆΦ Ο Ι Σπύρος Στάβερης, Πάρις Ταβιτιάν, Freddie F., Γιώργος Ξανθινάκης, Νίκος Κατσαρός Δ Ι Α Μ ΌΡ Φ Ω Σ Η Ψ Η Φ Ι Α Κ ΉΣ ΕΚΔΟΣΗΣ Μαρούσα Θωμά, Ελπισία Σπαθάρη

ΛΟΓΙΣΤΗΡΙΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΉ ΔΙΕΎΘΥΝΣΗ Δημήτρης Τασιόπουλος ΛΟΓΙΣΤΉΡΙΟ Βασίλης Κοτρωνάκης, Άκης Ιωάννου, Έφη Ηλιοπούλου ΓΡΑΜΜΑΤΕΊΑ Βιβίκα Ανδριανάτου ————— ΚΩΔΙΚΟΣ ΕΝΤΥΠΟΥ 7639

Ε Π Ι Μ Ε Λ Ε Ι Α Κ Ε Ι Μ ΈΝ Ω Ν Μαρία Δρουκοπούλου, Μυρτώ Αθανασοπούλου —————

SOCIAL MEDIA Ιωάννα Ζέρβα, Τατιάνα Τζινιώλη —————

Ε Σ Ω Τ Ε Ρ Ι Κ Ε Σ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ - ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟΥ: Τα 964 έντυπα που περιλαμβάνονται στη Βιβλιοθήκη του Κ.Π. Καβάφη. Η καταγραφή και η επιμέλεια του καταλόγου της Βιβλιοθήκης του Κ.Π. Καβάφη, όπως παρουσιάζεται εδώ, πραγματοποιήθηκε από τη Μιχαήλα Καραμπίνη-Ιατρού.

11 LIFO/ONASSIS

Φωτογραφία: Στέλιος Τζέτζιας

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

12

13 LIFO/ONASSIS

«Θέλουμε να κάνουμε τον Καβάφη οικείο και προσβάσιμο σε όλους» ΑΝΤΩΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

Ο πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση μάς ανοίγει τις πόρτες του Αρχείου Καβάφη στην οδό Φρυνίχου, περιγράφει την ιστορία και τη διαδρομή του αρχείου μέχρι σήμερα και μας αποκαλύπτει τα σχέδιά του για το μέλλον.

KEIMENO: ΤΊΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΆ Φ Ω Τ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Ε Σ : Α Ν Δ Ρ Ε Α Σ Σ Ι Μ Ο Π Ο ΥΛ Ο Σ

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

14

15 LIFO/ONASSIS

ΑΝΤΩΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

Α

ς πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Μπορείτε να μας πείτε πώς ξεκίνησαν όλα, να μας περιγράψετε τη σταδιακή υλοποίηση του οράματος, από την απόκτηση του Αρχείου Καβάφη μέχρι τα εγκαίνια του νέου χώρου στη Φρυνίχου;

Μάλλον εδώ έπαιξε ρόλο η τυχαιότης, που νομίζω ότι ευνοεί τους τολμηρούς και όλους όσοι είναι έτοιμοι να την εκμεταλλευτούν. Πρώτος με προσέγγισε ο Γιώργος Μπαμπινιώτης, ο οποίος γνώριζε τον Μανόλη Σαββίδη, που εκείνη την περίοδο δεν ήταν διατεθειμένος να πουλήσει το Αρχείο Καβάφη σε πανεπιστήμιο στο εξωτερικό, αλλά σκέφτηκε μήπως θα ήταν καλύτερα να το πάρει το ίδρυμα και να μείνει έτσι στην Ελλάδα. Αποκτήσαμε, τελικά, το αρχείο το 2012. Στην αρχή υπήρξε μια ανησυχία ή περιέργεια από την πλευρά των καβαφιστών, σύντομα όμως άλλαξε το κλίμα. Νομίζω όλοι κατανόησαν ότι εμείς αντιλαμβανόμαστε το Αρχείο Καβάφη πρωτίστως ως ευθύνη. Επομένως φτιάξαμε μια επιτροπή από πολύ καλούς ερευνητές και επιστήμονες, φέραμε την Αμαλία Παππά από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, σημαντικούς καβαφιστές φιλόλογους από την Ελλάδα και το εξωτερικό αλλά και εξαιρετικούς επιστήμονες πληροφοριακών συστημάτων. Όλοι μαζί εργάστηκαν με μεγάλο ζήλο.

— Επομένως είχατε αποφασίσει εξαρχής να προβείτε στην ψηφιοποίηση του αρχείου, που ήταν από μόνο του ένα μεγάλο εγχείρημα; Ναι, είχαμε αποφασίσει από την αρχή δύο πράγματα: να προβούμε στην ψηφιοποίηση, φροντίζοντας παράλληλα το Αρχείο Καβάφη να είναι ανοιχτό στους ερευνητές. Eίναι μια στάση ηθική, καθώς θεωρούμε ότι είμαστε φύλακες αλλότριου αγαθού, δεν μας ανήκει, αλλά το φυλάμε. Από κει και πέρα, εμβαθύνοντας στην έννοια του αρχείου, διαπιστώσαμε ότι υπάρχουν κι άλλες διαστρωματώσεις, όπως, για παράδειγμα, το ότι η ψηφιοποίηση lege artis περιλαμβάνει τα πάντα, από λέξεις-κλειδιά και metadata μέχρι άπειρες δυνατότητες πρόσβασης στο ίδιο το κείμενο με διαφορετικούς τρόπους, ώστε να μη χρειάζεται να το πάρει κανείς στα χέρια του για να μπορεί να το αξιοποιήσει.

— Ήταν πολύ ενδιαφέρουσα και η Cavafy Script που καθιερώσατε, δηλαδή η γραμματοσειρά του Κ.Π. Καβάφη. Ναι, και είναι διαθέσιμη, μπορούν όλοι να την κατεβάσουν ελεύθερα. Σκεφτήκαμε ότι είναι ωραίο να μετατρέψουμε την καλλιγραφία του Καβάφη σε γραμματοσειρά, ώστε να μπορεί, όποιος θέλει, να γράψει σαν τον Καβάφη, όχι, βέβαια, από πλευράς περιεχομένου –αυτό θα ήταν σχεδόν αδύνατο– αλλά από πλευράς καλλιτεχνικής. Είναι πολύ ενδιαφέρουσα η γραφή του Καβάφη και νομίζω ότι την είχε επιμεληθεί ο ίδιος ώστε να είναι τόσο όμορφη. Πρόκειται για σπάνια και ως εκ τούτου πολύ σημαντικά fonts.

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

— Η απόκτηση του κτιρίου πότε ακριβώς προέκυψε στην κουβέντα; Τα πάντα προέκυψαν κατά κάποιον τρόπο ταυτόχρονα και συναντήθηκαν οι διαφορετικοί δρόμοι την ίδια περίοδο. Παρότι το είχα δει το κτίριο πριν από μια εικοσιπενταετία και είχα ενδιαφερθεί γι’ αυτό, αφού βρίσκεται πολύ κοντά στο Ίδρυμα Ωνάση, έπρεπε να περάσουν αρκετά χρόνια για να υλοποιηθεί το σχέδιο. Έπρεπε όλα να γίνουν, εν τέλει, μέσα στην ίδια δεκαετία, οπότε αποκτήσαμε το αρχείο, δρομολογήσαμε τις εξελίξεις και πήραμε το κτίριο που είναι παρόμοιας αρχιτεκτονικής με την Οικία Καβάφη στην Αλεξάνδρεια, αντίστοιχου εκλεκτικιστικού ρυθμού, με ψηλά ταβάνια, ίδια ντελικάτη αισθητική της ιταλογαλλικής Ριβιέρας. Ήταν, όμως, σε κακή κατάσταση και ήθελε πολλή δουλειά ως διατηρητέο. Περάσαμε πολλές διαδικασίες, καθώς έπρεπε να μετατραπεί από οικία σε χώρο συνάθροισης κοινού, με αντίστοιχη αλλαγή χρήσης. Εν τω μεταξύ, ήταν σημαντικό, εφόσον θα φιλοξενούσε αρχείο, να υπάρχουν και οι κατάλληλες προϋποθέσεις, όπως η σωστή θερμοκρασία και υγρασία, η κατάλληλη πυρόσβεση και να είναι προσβάσιμο σε ΑμεΑ, που είναι ούτως ή άλλως για εμάς προτεραιότητα. Όλα αυτά ευτυχώς προχώρησαν με τον βέλτιστο τρόπο. Πρέπει να πω ότι εκτός από το κυρίως οίκημα υπάρχει και ένας ωραίος κήπος που θα ολοκληρωθεί σύντομα.

— Είναι γνωστό, άλλωστε, ότι ο κήπος ήταν ιερός τόπος στην Ανατολή, όπως και κατά την αρχαιότητα. Ελπίζουμε να γίνει ένας αλεξανδρινός κήπος και να φυτευτούν ανάλογα φυτά, καθώς δεν υπάρχει μεγάλη κλιματική διαφορά μεταξύ Αλεξάνδρειας και Αθήνας – υπάρχει και η σχετική μελέτη. Επιπλέον, τα μεγάλα παράθυρα με θέα τον κήπο βοηθούν ώστε κανείς να κάθεται και να παρατηρεί, ολίγον τι, τη φύση.

— Στη σειρά, πάντως, των μεταφυσικών, κατά κάποιον τρόπο, συμπτώσεων που οδήγησαν στην απόκτηση του αρχείου, μήπως να προσθέσουμε και την καταγωγή σας, καθώς είστε κι εσείς Αλεξανδρινός; Αναφορικά με την καταγωγή υπάρχει μια επίσης ενδιαφέρουσα ιστορία: την ίδια περίοδο τύχαινε να είμαι πρόεδρος του Συνδέσμου Αιγυπτιωτών Ελλήνων και συναντιόμουν τακτικά με τον Μπάμπη Τρεχαντζάκη, ο οποίος με είχε συμπαθήσει καθώς συζητούσαμε για διάφορες κοινές αγάπες, όπως η φωτογραφία, με την οποία ασχολούμαστε και οι δυο ερασιτεχνικά. Έτυχε, λοιπόν, τότε να με προσεγγίσει και να μου πει ότι είχε στην κατοχή του κάποια αντικείμενα από το σπίτι του Καβάφη. Παρότι δεν ήμουν καθόλου σίγουρος αν ήταν όντως έτσι, αποφάσισα να τα αποκτήσω γιατί είδα ότι ήταν αυθεντικά και ότι όντως προέρχονταν από μια αστική οικογένεια της Αλεξάνδρειας την εποχή του Καβάφη. Στην πορεία, και διερευνώντας παραπάνω το θέμα, διαπίστωσα πως η οικογένεια Τρεχαντζάκη ήταν πράγματι κληρονόμοι του Καβάφη ως ανίψια της Κυβέλης Σεγκοπούλου που είχε παντρευτεί τον Αλέκο Σεγκόπουλο, μοναδικό κληρονόμο του ποιητή. Μέσα σε όλα αυτά προέκυψε κι άλλη σύμπτωση όταν πήγα στην Αλεξάνδρεια και επισκέφθηκα για πολλοστή φορά το σπίτι του Καβάφη και είδα την κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει. Τότε πρότεινα στο υπουργείο Πολιτισμού να φροντίσουμε από κοινού με το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού (ΕΙΠ) την Οικία Καβάφη, κάτι που δεν ευοδώθηκε λόγω των προβλημάτων που είχε τότε η χώρα. Δεν ζητούσαμε λεφτά, απλώς την άδεια που θα μας έδινε πρόσβαση στον χώρο, ώστε να προχωρήσουν οι εργασίες. Τελικά, το καταφέραμε επί υπουργίας Λίνας Μενδώνη, οπότε μας παραχωρήθηκε από το υπουργείο και τον πρόεδρο του ΕΙΠ, κ. Κούκη, η πρόσβαση. Πλέον έχουμε συνδιαχείριση της Οικίας Καβάφη μαζί με το ΕΙΠ για τα επόμενα πέντε χρόνια. Μπορούμε πια να μιλάμε για συνάντηση του Αρχείου Καβάφη στην Αθήνα με την Οικία Καβάφη στην Αλεξάνδρεια, με τη διαφορά ότι στο αρχείο φιλοξενούνται τα πράγματα, τα βιβλία, τα έπιπλα κ.λπ. που περιστοίχιζαν τον ποιητή στο σπίτι του, ενώ στην Αλεξάνδρεια είναι τα παράθυρα, οι τοίχοι και η πόλη. Αξίζει, στο σημείο αυτό, να σημειώσουμε ότι έχουν κάνει σπουδαία δουλειά η Εύα Μανιδάκη και ο Θανάσης Δεμίρης τόσο στην Αθήνα όσο και στην Αλεξάνδρεια. Είχαμε δώσει σχετικές οδηγίες ότι δεν θέλουμε ένα μουσείο αλλά έναν βιωματικό χώρο, όπου να μπορεί κανείς να έχει την αίσθηση και όχι την ψευδαίσθηση ότι βρίσκεται στην Οικία του Καβάφη, να νιώθει την ίδια συγκίνηση, χωρίς να χρειάζεται να πάει στην οδό Λέψιους στην Αλεξάνδρεια.

16

— Επειδή αναφέρατε τη Λέψιους, επιτρέψτε μου να επιμείνω στο θέμα της καταγωγής και να ρωτήσω αν έπαιξε ρόλο στην απόκτηση του αρχείου το γεγονός ότι είστε Αλεξανδρινός.

«Je parle le grec alexandrin», όπως θα έλεγε ο Ζαν Λικ Φουρέ, δηλαδή την αλεξανδρινή κοινή που είναι και η πρώτη διεθνής γλώσσα. Όλα αυτά κάπως συνδέονται και με τη βοήθεια της τύχης, που λέγαμε στην αρχή. Δεν είναι τυχαίο ότι μεγάλωσα σε ένα σπίτι στην Αλεξάνδρεια, από την οποία έφυγα όταν ήμουν δώδεκα χρονών, όπου γίνονταν φιλολογικές συζητήσεις για τη σχέση του Καβάφη με τον Σεφέρη και με άλλους ποιητές της εποχής του. Θυμάμαι τη μητέρα μου, Αλεξάνδρα, να λέει ότι θεωρεί τον Καβάφη πρωτότυπο σε σχέση με τον Σεφέρη, για τον οποίο είχε την άποψη ότι μιμούνταν τον Τ.Σ. Έλιοτ. Προσωπικά μιλώντας, δεν θεωρώ καν ότι έχει νόημα αυτή η συζήτηση, αφού μου αρέσουν εξίσου και οι δύο, αλλά αυτές οι συζητήσεις γύρω από την ποίηση κάπως εγγράφονται στις αναμνήσεις μου.

— Δεν ξέρω αν θα συμφωνούσατε με τον Στρατή Τσίρκα, ο οποίος επέμενε ότι η ποίηση του Καβάφη εκφράζει έναν κοσμοπολιτισμό και έναν ελληνισμό που ξεπερνά τα σύνορα. Δεν θα συμφωνήσω. Ο Στρατής Τσίρκας, λόγω της πολιτικής του τοποθέτησης, προσπαθούσε να αποδείξει ότι ο Καβάφης είναι αριστερός. Προσωπικά, θεωρώ ότι ο Καβάφης αποφεύγει να αναφερθεί σε έναν συγκεκριμένο γεωγραφικό τόπο ή ιστορικό χρόνο, δεδομένου ότι ακόμα και τα ιστορικά πρόσωπα που συναντάμε στα ποιήματά του τοποθετούνται σε μια αόριστη χρονική περίσταση. Ποιος, για παράδειγμα, ξέρει ακριβώς ποιος είναι ο «Καισαρίων» από το ομώνυμο ποίημα; Ακόμα και αν καταλαβαίνει ότι κάποια σχέση πρέπει να έχει με τον Μάρκο Αντώνιο και την Κλεοπάτρα, ίσως αγνοεί ότι ήταν ο γιος τους. Με άλλα λόγια, είναι δύσκολο να ξέρει την υποκείμενη «αληθινή» ιστορία. Αντίστοιχα, μπορεί να μην ξέρει ποια είναι η «Άννα Δαλασσηνή» –ένα άγνωστο, σχετικά ποίημα–, ή ο «Μανουήλ Κομνηνός». Αλλά ίσως αυτό τελικά να μην έχει τόση σημασία. Και πάλι δεν πειράζει, καθώς ο Καβάφης επέλεξε συνειδητά να μιλήσει αν όχι εκτός τόπου και χρόνου, πέραν τούτων. Και αυτό το στηρίζω στο γεγονός ότι από τότε που άρχισε να γράφει μετά τα Αποκηρυγμένα το 1886, έχουμε την ήττα της Ελλάδας στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897, τους Βαλκανικούς Πολέμους, έναν Α’ Παγκόσμιο, τη Μικρασιατική Εκστρατεία και κατόπιν τον Διχασμό, τη Μικρασιατική Καταστροφή και στη συνέχεια διάφορες δικτατορίες. Επρόκειτο για τριάντα χρόνια με κοσμογονικές αλλαγές, τις οποίες ο ίδιος βιώνει με τον πλέον δραματικό τρόπο, ειδικά στην περιοχή του, αλλά δεν γράφει ούτε μια γραμμή, πουθενά, για όλα όσα συμβαίνουν γύρω του. Ακόμα και ο Σολωμός, παρότι δεν πήγε στο Μεσολόγγι, αν και βρισκόταν ακριβώς απέναντι και το άκουγε να βομβαρδίζεται, έγραψε γι’ αυτό. Για τον Καβάφη όλα αυτά τα ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα δεν είχαν κυριολεκτική χρήση αλλά συμβολική.

— Αλλά για να επανέλθουμε στον χώρο, μπορούμε να μιλάμε συγκεκριμένα για δεύτερη οικία, περιγράφοντας τον χώρο στην Πλάκα; Εν προκειμένω, πρέπει να βρούμε την κατάλληλη λέξη γιατί και εδώ το αρχείο έχει συμβολική δύναμη, καθώς δεν είναι ούτε μουσείο ούτε σπίτι. Ενδεχομένως, το Αρχείο Καβάφη να ακούγεται πιο ποιητικός τρόπος να περιγραφεί, αν το σκεφτεί κανείς.

— Επίσης, θεωρώ ότι για εσάς θα ήταν σημαντικό να υπάρχει ένας διάλογος με την πόλη, καθώς βλέπουμε ότι σε μία από τις αίθουσες πρωταγωνιστεί η «Αθήνα του Καβάφη». Ναι, ήταν συνειδητή επιλογή να είμαστε μέσα στην πόλη και να αναδείξουμε ότι ο Καβάφης επισκέφθηκε την Αθήνα και κατά κάποιο τρόπο την επισκέπτεται και πάλι μέσα από το αρχείο και τα τεκμήρια.

— Παρότι, ως γνωστόν, η σχέση του με την πόλη ήταν ιδιαίτερα αμφίσημη... Ήθελε πολύ να τον αναγνωρίσει ο πνευματικός κόσμος των Αθηνών (ο έπαινος του Δήμου και των Σοφιστών), μεταξύ των οποίων κάποιοι τον ανέδειξαν και άλλοι τον πολέμησαν. Είναι γνωστός ο πόλεμος μεταξύ καβαφιστών και παλαμιστών σε μια εποχή που αυτές οι διενέξεις, όπως για τη γλώσσα, προκαλούσαν ακόμα και διαδηλώσεις. Θα ήθελα, λοιπόν, αν κάποια στιγμή τα καταφέρουμε, να γίνει μια συγκριτική φιλολογική μελέτη και να εκδοθούν τα καβαφικά ποιήματα του Παλαμά –γιατί ξέρουμε ότι υπήρξαν– και τα παλαμικά του Καβάφη, όπως η περίφημη «Δέησις». Τολμώντας να σκεφτώ ακόμα πιο πέρα, θα ήθελα να γίνει μια ανθολογία ποιημάτων του Παλαμά που θα μπορούσαν να διαβαστούν σήμερα και να εμπνεύσουν, γιατί, σε αντίθεση με τον Παλαμά, τα ποιήματα του Καβάφη διαβάζονται όλα, ακόμα και τα Αποκηρυγμένα. Θα είχε, επομένως, μεγάλο ενδιαφέρον να γίνει μια τέτοια επιλογή, όχι απαραίτητα από παλαμιστές ή από φιλολόγους με ειδικότητα στο θέμα ή ακαδημαϊκούς.

— Ωστόσο, στα τεκμήρια που εκτίθενται στη συγκεκριμένη αίθουσα δεν φοβηθήκατε να συμπεριλάβετε και αυτά που σατίριζαν, και μάλιστα με ακραίο τρόπο, τον Καβάφη, και μιλώ, μεταξύ άλλων, για μια συγκεκριμένη γελοιογραφία. Ναι, γιατί όχι; Ο Καβάφης ήταν μια σπουδαία προσωπικότητα την εποχή εκείνη, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Θεωρούταν, επίσης, περίεργος και δεν αναφέρομαι φυσικά στην ομοφυλοφιλία του: ήταν σαρκαστικός, δηκτικός, κάπως χειριστικός μερικές φορές και εξαιρετικά προσεκτικός όσον αφορά την εικόνα και την υστεροφημία του. Ενδεχομένως να είχε προβλέψει πού θα κατέληγε το αρχείο του. Αλλά, φυσικά, αστειεύομαι.

— Βέβαια, δεν φοβόταν να δείξει την αντιπαλότητά του προς σπουδαίους ομοτέχνους του και θα ήθελα, εν προκειμένω, να μας αναφέρετε την προσωπική σας εμπειρία με την έκδοση της «Στέρνας». Η αλήθεια είναι ότι έτυχε να περιέλθει στην κατοχή μου η πρώτη έκδοση της «Στέρνας» του Γιώργου Σεφέρη που περιέχει προσωπική ιδιόγραφη αφιέρωση του Σεφέρη προς τον Καβάφη. Εκείνος, όμως, την άφησε μάλλον αδιάβαστη. Απόδειξη ότι είχε φροντίσει να κόψει –δεδομένου ότι τότε οι σελίδες ήταν ενωμένες– μόλις τις τρεις πρώτες. Δεν ασχολήθηκε καν με το υπόλοιπο.

— Κάτι πρέπει να δείχνει αυτό για τη σχέση τους. Θέλετε, όμως, να μας μιλήσετε για κάποια τεκμήρια από το αρχείο που δεν γνωρίζατε ή που σας έκαναν εντύπωση; Αυτό που θα πω δεν έχει άμεση σχέση με το αρχείο αλλά με τον ίδιο τον Καβάφη. Την τελευταία φορά που επισκέφθηκα το σπίτι του Καβάφη, συνειδητοποίησα ότι, ανοίγοντας το παράθυρο από το σαλόνι, απέναντι βλέπεις τον ναό του Αγίου Σάββα του Ηγιασμένου, που είναι ο Πατριαρχικός Ναός της Αλεξάνδρειας. Προηγουμένως, όμως, ήταν ναός του Σεράπιδος, της υψηλότερης θεότητας στην Αλεξάνδρεια. Το πάτωμα, που διακρίνεται ακόμα, οι κίονες, οι τοίχοι και ο βωμός δείχνουν ότι ήταν του Σεράπιδος και ότι έγινε χριστιανικός ναός στη συνέχεια. Αυτό είναι ένα καβαφικό ποίημα από μόνο του.

— Ενδεχομένως δείχνει τη συμφιλίωση των δυο κόσμων που υπάρχει στην ποίηση του Καβάφη. Θα έλεγα ότι υπάρχει συγκριτισμός. Στα μάτια του Καβάφη πάντα υπήρχε και ήταν έντονη η ένταση μεταξύ εθνικών και χριστιανών. Όσο για τον ίδιο, πάντα του ασκούσαν γοητεία οι ψαλμωδίες και η μυρωδιά από τα λιβάνια, αλλά η πραγματική του προτίμηση ήταν ο κόσμος εκτός Εκκλησίας.

Στην αρχή υπήρξε μια ανησυχία ή περιέργεια από την πλευρά των καβαφιστών, σύντομα όμως άλλαξε το κλίμα. Νομίζω όλοι κατανόησαν ότι εμείς αντιλαμβανόμαστε το Αρχείο Καβάφη πρωτίστως ως ευθύνη.

17 LIFO/ONASSIS

ΑΝΤΩΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ — Πάντως, είναι τολμηρό που ως ίδρυμα αναδεικνύετε όλες τις εκδοχές του έργου του Καβάφη, π.χ. το ομοερωτικό, γύρω από το οποίο υπήρξαν πολλές αντιδράσεις. Δεν θα το έλεγα τολμηρό γιατί αυτό είναι κάτι που θεωρούσαμε αυτονόητο εξαρχής. Οποιοσδήποτε περιορισμός θα υποβίβαζε αυτομάτως τον Καβάφη γιατί ο ίδιος είναι όλα αυτά ταυτόχρονα και το όνομά του περικλείει πολλές διαφορετικές εκδοχές. Όσο για τον ερωτισμό είναι πασιφανής, δεν μπορείς να τον αρνηθείς. Απλώς δεν θέλαμε να θεωρεί κανείς ότι επρόκειτο αποκλειστικά για μια queer προσωπικότητα, γιατί δεν ήταν μόνο αυτό. Θα ήταν μονοδιάστατο να επιμείνει κανείς μόνο σε αυτό. Στην πραγματικότητα, ο Καβάφης δεν έκρυβε το πάθος του, όπως έλεγε ο ίδιος, καθώς στην Αλεξάνδρεια του Μεσοπολέμου μπορούσες, εφόσον κρατούσες κάποια προσχήματα, να κάνεις πραγματικά ό,τι ήθελες γιατί το ευνοούσε η διαφορετικότητα που εξέφραζε εκείνη η κοινωνία. Ωστόσο, αν ρωτούσαμε τον ίδιο, νομίζω ότι θα τόνιζε το αισθητικό κομμάτι. Αλλά και πάλι αυτοί οι προσδιορισμοί ετέθησαν εκ των υστέρων από τους διάφορους μελετητές, οι οποίοι είναι λογικό να εμβαθύνουν ο καθένας σε κάποια άλλη εκδοχή ή συγκεκριμένη πτυχή της ποίησής του.

— Φαντάζομαι ότι γι’ αυτόν τον λόγο θέλετε το αρχείο του να είναι ανοιχτό. Πρόσφατα, μάλιστα, είχαμε τη χαρά να δούμε πώς το αρχείο μπορεί να αξιοποιηθεί πολλαπλά, ακόμα και για τη δημιουργία μιας σπουδαίας πολύπτυχης παράστασης σαν τη «Constantinopoliad - Αn epic» από τη Sister Sylvester, όπως είναι το καλλιτεχνικό ψευδώνυμο της εικαστικής καλλιτέχνιδας Kathryn Hamilton, η οποία, αν δεν απατώμαι, έκανε έρευνα στο αρχείο. Ναι, έκανε πολύ σοβαρή δουλειά· δεν έκανε έρευνα μόνο στο Αρχείο Καβάφη, πήγε και στην Αλεξάνδρεια. Να θυμίσουμε ότι η Κωνσταντινούπολη είναι ο τόπος όπου ο Καβάφης ανακάλυψε ότι είναι ομοφυλόφιλος και όπου άρχισε να γράφει, εξού και το «epic» του τίτλου. Από κει ξεκίνησαν όλα. Και αυτή η ερμηνεία δόθηκε με πολύ ωραίο τρόπο, χωρίς εξάρσεις, με αυτή την υποδόρια καβαφική φωνή.

— Φαντάζομαι πως ο τρόπος που δούλεψε στο αρχείο η Sister Sylvester δείχνει πολλά για το πώς θα θέλατε εσείς να λειτουργεί το Αρχείο Καβάφη στο μέλλον. Το κρίσιμο είναι ότι ο Καβάφης έγραψε περίπου 250 ποιήματα, τα οποία είναι σχετικά λίγα σε αριθμό, αλλά έχουν μεγάλο βάθος. Επομένως, η πρόκλησή μας για το μέλλον είναι να φέρουμε τον Καβάφη στο σήμερα χωρίς να τον αποσπάσουμε από την αχρονικότητα και την ατοπικότητα, χωρίς να τον περιορίσουμε ή να τον αλλάξουμε. Θα θέλαμε η νεότερη γενιά, που ίσως δεν έχει ακούσει για τον Δημάρατο ή τον Θεμιστοκλή, και είναι λογικό, να μπορεί να προσεγγίσει τον Καβάφη, και για να το πετύχουμε προωθούμε

Η πρόκλησή μας για το μέλλον είναι να φέρουμε τον Καβάφη στο σήμερα χωρίς να τον αποσπάσουμε από την αχρονικότητα και την ατοπικότητα, χωρίς να τον περιορίσουμε ή να τον αλλάξουμε. Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

διαφορετικούς και άκρως πρωτότυπους τρόπους. Πολλοί, βέβαια, μπορούν να πουν ότι θα τρίζουν τα κόκαλα του Καβάφη ή του Ωνάση, αλλά εμείς θεωρούμε ότι είναι πολύ ωραίο να μπορεί ένας νέος να εμπνέεται βλέποντας την ταινία της Εύης Καλογεροπούλου Αλεξάνδρεια ή ακούγοντας τη μελοποίηση του Νέγρου του Μοριά, ο οποίος, αφού διάβασε διαφορετικά ποιήματα του Καβάφη, επέλεξε συγκεκριμένους στίχους, τους ανέμειξε με δικά του λόγια και έφτιαξε ένα εκπληκτικό ραπ κομμάτι. Μάλιστα έτυχε να το δώσω, με κάποια επιφύλαξη, στα μεγαλύτερης ηλικίας μέλη του Δ.Σ. του Ιδρύματος Ωνάση και είδα ότι τους άρεσε. Συνεπώς, τολμώ να πω ότι αυτό είναι πολύ ενδιαφέρον άκουσμα και ότι θα ακουστεί πολύ περισσότερο από την ιστορική μελοποίηση του Μητρόπουλου, που ενδεχομένως να μοιάζει σήμερα μάλλον πεποιημένη.

— Ναι, αλλά ο αδελφός σας, Δημήτρης Παπαδημητρίου, έχει κάνει εξαιρετική δουλειά στη μελοποίηση του Καβάφη, που ακούγεται εξίσου ωραία σήμερα. Ναι, αλήθεια είναι. Του έχω ζητήσει, μάλιστα, να επιλέξει έξι τραγούδια που θα έχουμε στον χώρο του Αρχείου, γιατί θέλαμε να μπορεί ο επισκέπτης, τόσο στο Αρχείο στην Πλάκα όσο και στο Σπίτι του Καβάφη στην Αλεξάνδρεια, να μπορεί να επιλέγει τις μουσικές και τις μελοποιήσεις που θέλει να ακούσει. Θα υπάρχουν επιλογές από όλες τις μελοποιήσεις, από Λένα Πλάτωνος και Μητρόπουλο μέχρι Χατζιδάκι, από τη συναυλία «Waiting for the Barbarians» από το πρόσφατο φεστιβάλ «Archive of Desire» στη Νέα Υόρκη, και, φυσικά, ανάλογο οπτικοακουστικό υλικό. Φυσικά, εκεί θα μπορεί να δει κανείς την ταινία της Εύης Καλογεροπούλου αλλά και τις διαφορετικές εκδοχές της «Ιθάκης» από τον Taylor Mac. Είναι συγκλονιστικό πόσο κυνική μπορεί να ακουστεί η «Ιθάκη», ερμηνευμένη μοναδικά από εκείνον.

— Θέλετε να μας μιλήσετε και για τις προσωπογραφίες του Καβάφη που συναντάμε στο αναγνωστήριο του Αρχείου στην Πλάκα; Ναι, εκεί μπορεί κανείς να βρει δύο σειρές πορτρέτων. Η μία αναφέρεται σε αυτά που είναι φιλοτεχνημένα από ανθρώπους που ζωγράφισαν τον Καβάφη εκ του φυσικού, και εκεί φαίνεται η στάση και η προδιάθεση του καθενός απέναντι στον ποιητή, η προσωπική του σχέση μαζί του. Η άλλη αφορά μεταγενέστερα πορτρέτα που πολλά εμπνεύστηκαν από τη γνωστή φωτογραφία του Καβάφη. Αυτά, ωστόσο, συνιστούν ερμηνεία, αφού οι καλλιτέχνες είδαν τη φωτογραφία, διάβασαν κάποια ποιήματα και έφτιαξαν το δικό τους έργο. Επίσης, έξω από το Αρχείο θα τοποθετηθεί γλυπτό του Καβάφη σε φυσικό μέγεθος, όπου θα μπορεί να στέκεται ο κόσμος και να φωτογραφίζεται.

— Επίσης, απέναντι ακριβώς από τα πορτρέτα, βλέπουμε πίνακες που θέλουν να δείξουν την Αλεξάνδρεια από την οποία εμπνεύστηκε ο Καβάφης. Θέλετε να μας μιλήσετε γι’ αυτά; Πρόκειται για έργα της δικής μου συλλογής, δηλαδή τα έχω αγοράσει εγώ, δεν τα κληρονόμησα από τον πατέρα μου. Είναι όλα Αλεξανδρινών ζωγράφων του Μεσοπολέμου, οι οποίοι αναπαριστούσαν όλα αυτά που έβλεπε και ζούσε ο Καβάφης τότε, τους κήπους όπου περπατούσε, την εξοχή όπου περιδιάβαινε, το λιμάνι, με τα ωραία καράβια με τα πανιά.

— Για να ολοκληρώσουμε με την Οικία Καβάφη στην Αλεξάνδρεια, ξέραμε ότι λόγω των πρόσφατων γεγονότων αναβλήθηκαν τα εγκαίνια. Ποιο ήταν το πλάνο σας αναφορικά με τη Λέψιους; Μοιάζει με το πλάνο που υιοθετήθηκε στην οδό Φρυνίχου. Και εκεί θέλαμε να κάνουμε βιωματικό χώρο και όχι μουσείο. Θέλαμε να έχει κανείς την αίσθηση ότι μπαίνει και περπατά στα χνάρια του Καβάφη. Ακόμα και αν μεταφέραμε τα πράγματα του Καβάφη στην οικία στην Αλεξάνδρεια, χωρίς αυτήν τη βιωματική σχέση ο χώρος θα έμοιαζε ψεύτικος γιατί ποτέ δεν μπορείς να επαναφέρεις αυτούσια το παρελθόν – δεν έχει και νόημα. Στόχος μας είναι ο επισκέπτης να έχει την αίσθηση της εποχής και του τόπου, να μεταφέρεται μέσα από αντικείμενα σε εκείνο το περιβάλλον. Θα υπάρχουν και διαθέσιμοι χώροι όπου θα προβάλλονται οι παραγωγές μας και θα απευθύνονται σε όλους, όχι μόνο στους καβαφιστές, ώστε να αποκτούν μια αίσθηση του πώς ήταν η Αλεξάνδρεια της εποχής εκείνης. Επίσης, στην Αλεξάνδρεια θα μεταφερθούν κάποια πιστά αντίγραφα ποιημάτων, χειρόγραφα και fascimile, ώστε να έχει κανείς πραγματικά και αυτούσια την καβαφική εμπειρία.

— Οπότε σκοπός σας είναι να μας κάνετε όλους καβαφιστές; Η αλήθεια είναι ότι δεν θέλουμε να αφήσουμε κανέναν απέξω αλλά να φέρουμε ανθρώπους που δεν είχαν έρθει μέχρι τώρα σε επαφή με το έργο του Καβάφη, να δείξουμε ότι αυτό δεν είναι κάτι δύσκολο, μη προσβάσιμο και ότι μπορεί κάτι να προσφέρει στη ζωή τους και, γιατί όχι, να την αλλάξει.

18

Το ποιήμα «Θάλασσα του πρωιού» από αυτοσχέδιο βιβλίο του Κ.Π. Καβάφη αποτελούμενο από χειρόγραφα, έντυπα μονόφυλλα και τμήματα εντύπων επικολλημένα σε φύλλα.

19 LIFO/ONASSIS

Η συλλογή του κ. Παπαδημητρίου με έργα Αλεξανδρινών ζωγράφων του Μεσοπολέμου, οι οποίοι αναπαριστούσαν όλα αυτά που έβλεπε και ζούσε ο Καβάφης τότε, τους κήπους όπου περπατούσε, την εξοχή όπου περιδιάβαινε, το λιμάνι με τα ωραία καράβια με τα πανιά.

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

20

21 LIFO/ONASSIS

«Η προσωπική μου σχέση με το έργο του Καβάφη» Τα μέλη της επιστημονικής επιτροπής που σχεδιάζει τις δράσεις του Αρχείου Καβάφη για την τριετία 2023-2026 περιγράφουν πώς συνδέονται με την ποίησή του.

Ε Π Ι Μ Έ Λ Ε Ι Α: Α Λ Έ Ξ Α Ν Δ Ρ ΟΣ Δ Ι Α ΚΟΣ Ά Β ΒΑ Σ

Γραφιστική επέμβαση πάνω σε αχρονολόγητο φωτογραφικό πορτρέτο του Καβάφη από το εργαστήριο των Fettel & Bernard στην Αλεξάνδρεια. Ο ποιητής έχει μουστάκι, φοράει κοστούμι με γραβάτα και γυαλιά. Ο λογότυπος του φωτογραφικού εργαστηρίου στο verso, όπου και χειρόγραφη αφιέρωση του Καβάφη στον φίλο του Περικλή Αναστασιάδη. Η φωτογραφία θα πρέπει να χρονολογηθεί γύρω στο 1896, λόγω της έντονης ομοιότητας με παρόμοια φωτογραφία, χρονολογημένη από τον Καβάφη στο έτος αυτό.

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

22

23 LIFO/ONASSIS

ΕΠΙΤΡΟΠΗ VICENTE FERNANDEZ GONZALEZ Αναπληρωτής καθηγητής Μετάφρασης και Διερμηνείας Νέων Ελληνικών στο Πανεπιστήμιο της Μάλαγα «Το έργο του Καβάφη με συνοδεύει και με απασχολεί εδώ και πολλά χρόνια. Η νέα ζωή της ποίησης του Αλεξανδρινού στο πέρασμά της σε άλλες γλώσσες ήταν και είναι σήμερα το κύριο ερευνητικό μου αντικείμενο. Ο Καβάφης είναι μέρος της ζωής μου, της πανεπιστημιακής και επιστημονικής φυσικά, αλλά όχι μόνο. Η ανάγνωση των ποιημάτων του, δημόσια και ιδιωτική, είναι πάντοτε για μένα μια βαθιά εμπειρία, ερέθισμα για σκέψη και περισυλλογή, πηγή λογοτεχνικής απόλαυσης. Δεν κουράζομαι ποτέ να διαβάζω τους στίχους του· στα ελληνικά, στα ισπανικά και σε όσες άλλες γλώσσες μπορώ. Η ικανοποίηση που παίρνω από τη μετάφρασή τους είναι από τις μεγαλύτερες που μπορώ να φανταστώ».

PETER JEFFREYS Αναπληρωτής καθηγητής Αγγλικής Λογοτεχνίας στο Suffolk University της Βοστώνης «Δεν θυμάμαι πότε ακριβώς ερωτεύτηκα τον Καβάφη. Τον είχα διαβάσει ως φοιτητής και η απόφασή μου να ασχοληθώ στη διδακτορική μου διατριβή με τη σχέση του με τον Ε.Μ. Φόρστερ σίγουρα συνέδεσε τα ακαδημαϊκά μου ενδιαφέροντα με τις καβαφικές σπουδές. Στην πραγματικότητα, από τότε που εξέδωσα το πρώτο μου βιβλίο για τον Καβάφη, δεν έχω σταματήσει να αλληλεπιδρώ μαζί του. Εξακολουθεί να με ιντριγκάρει και ως καλλιτέχνης και ως άνθρωπος και υποθέτω πως η στάση μου θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως εμμονή. Βρίσκω το περίπλοκο εύρος του συναρπαστικό: ήταν ένας Κωνσταντινουπολίτης, Αγγλοέλληνας “Αιγυπτιώτης” που περιδιάβαινε στον 19ο και τον 20ό αιώνα∙ ένας μοντέρνος ποιητής που ενστάλαζε βικτοριανό αισθητισμό και γαλλική παρακμή στους δικούς του στίχους. Κατάφερε να σαγηνεύσει το διεθνές κοινό με το ενδιαφέρον του για τον ελληνισμό, ακόμα και από τη δική του διακριτή οπτική. Έκανε τις εφήμερες επαφές μνημειώδεις και εξερεύνησε τον queer πόθο. Η ποίησή του μιλά από μόνη της και θα συνεχίσει να εμπνέει νέες αναγνώσεις. Η αινιγματική ζωή του όμως είναι πιο περίπλοκο ζήτημα, και πέρασα την προηγούμενη δεκαετία συγγράφοντας μια βιογραφία του (Alexandrian Sphinx: A Life of C.P. Cavafy – Farrar, Strauss & Giroux) –της οποίας η έκδοση επίκειται– σε μια προσπάθεια να καταλάβω και να απεικονίσω τον άνδρα πίσω από τον ποιητή. Δεν είμαι σίγουρος ότι το ταξίδι μου με τον Καβάφη θα τελειώσει, ωστόσο “μ’έδωσε τ’ωραίο ταξείδι” για το οποίο είμαι βαθιά ευγνώμων».

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

BART SOETHAERT Επιστημονικός υπεύθυνος (principal investigator) στο ερευνητικό πρόγραμμα αριστείας «Temporal Communities: Doing Literature in a Global Perspective» (EXC 2020) και μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου «Η προσωπική μου σχέση με το έργο του Κωνσταντίνου Π. Καβάφη είναι πολλαπλώς διαμεσολαβημένη – άραγε θα μπορούσε να γίνει αλλιώς; Ως αναγνώστες, με την ευρύτερη σημασία του όρου, όλες και όλοι μας ερχόμαστε σε επαφή με την ποίηση και τη ζωή του Αλεξανδρινού ποιητή με ποικίλους τρόπους και αφορμές: μέσω εκδόσεων που παρουσιάζουν το έργο και το καθιστούν αναγνώσιμο, μέσω μεταφράσεων, ανθολογιών, σκόρπιων παραθεμάτων και αναφορών, μέσω κριτικών αναλύσεων και ποικίλων επικλήσεων, μέσω προσωπικών και καλλιτεχνικών ανταποκρίσεων στην ποίησή του κ.ο.κ. Αυτές οι παρουσιάσεις, που ποτέ δεν αναπαριστούν ή δεν σημαίνουν απλώς, λειτουργούν, όχι σπανίως, ως μεσάζοντες που συμπαράγουν ως έναν βαθμό το έργο και την εικόνα που συγκροτεί ο καθένας μας γι’ αυτό∙ εν τέλει, συνδιαμορφώνουν με τον τρόπο τους τη σχέση που αναπτύσσουμε μαζί του. Η επιμέλεια και η δημοσίευση της ψηφιακής συλλογής του Αρχείου Καβάφη το 2019 αποτέλεσαν ένα μείζον γεγονός που συνέβαλε στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε σήμερα τον δημόσιο βίο του ποιητή και το έργο του. Δημιουργήθηκε στο cavafy.onassis.org ένα ψηφιακό αναγνωστήριο, στο οποίο η λεπτομερής και προσεγμένη αρχειακή και φιλολογική τεκμηρίωση πολλαπλασίασε τα σημεία πρόσβασης στο ιστορικό “αρχείο” Καβάφη για το φιλέρευνο κοινό και όχι μόνο. Ως εκ τούτου, εξερευνώντας τις σχέσεις ανάμεσα στα τεκμήρια, αντιμετωπίζουμε παράλληλα τη διάθεση που υποκινεί αυτή την αναζήτηση, άρα την επισημαίνει και την πιστοποιεί».

ΣΤΆΘΗΣ ΓΟΥΡΓΟΥΡΉΣ Καθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας και Κοινωνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Columbia της Νέας Υόρκης «Περιδιαβαίνοντας στον κόσμο του Καβάφη είναι σαν να γυρολογάς μέσα σε ένα όνειρο από το οποίο δεν μπορείς να βγεις γιατί οι αναμνήσεις που τα ποιήματα δημιουργούν δεν σ’ το επιτρέπουν. Η επίδραση που ακόμα ασκεί πάνω μου ο Καβάφης οφείλεται στο ότι στην ανάμνηση υπάρχει πάντα μια καινούργια ανακάλυψη. Και το πιο γνώριμο ακόμη εκπλήσσει, ανοίγει πάντα έναν δρόμο προς κάπου αλλού, προς κάπως αλλιώς. Εξάλλου, ο κόσμος αυτός του Καβάφη δεν υπάρχει πια, ούτε στην Αλεξάνδρεια. Τα αμυδρά ίχνη του, τα οποία ίσα που πρόλαβα να γνωρίσω παιδί από θείους και θείες που ανήκαν στην προπολεμική εποχή, ήταν τα τελευταία. Όμως τα ξαναβρίσκω στους στίχους και στις στροφές μιας γλώσσας περίεργης και κρυπτικής, παρ' όλη την απλότητα και ίσως ευθύτητά της. Ο Καβάφης πάντα υπονοεί, ακόμη και όταν σχεδιάζει εικόνες πεντακάθαρες και απτές. Η ανακάλυψη, ο δρόμος, αναδύεται μέσα από αυτό το υπονοούμενο, πάντα λεπτό και ειρωνικό, όσο και ανεξαιρέτως ερωτικό, ακόμη και όταν υποδύεται την αυστηρότητα της Ιστορίας. Γι’ αυτό και η σχέση μου με τον Καβάφη είναι κυριολεκτικά ποιητική-δημιουργική, που για μένα σημαίνει ευκαιρία φαντασιακής αλλοίωσης του παρόντος. Είναι μια ταραχοποιός δύναμις που εκτρέπει συνηθισμένες προοπτικές, αλλοιώνει συνηθισμένες οπτικές γωνίες, έτσι ώστε η αντίληψη να στραφεί κάπου αλλού, κάπως αλλιώς».

24

ΤΆΚΗΣ ΚΑΓΙΑΛΉΣ

ΧΡΙΣΤΊΝΑ ΝΤΟΥΝΙΆ

Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο

Ομότιμη καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ)

«Τα ποιήματα του Καβάφη ήταν τα πρώτα που διάβασα σε μορφή βιβλίου, στην παλιά δίτομη έκδοση Σαββίδη, στον Ίκαρο. Μου τα αγόρασε ο πατέρας μου. Θυμάμαι να τα ξεφυλλίζω στη χαύνωση του μεσημεριού, στην κατασκήνωση του δήμου Αθηναίων, στον Άγιο Ανδρέα. Ήμουν δεκατριών χρόνων, ίσως δεκατεσσάρων. Η εστίαση της επιθυμίας σε μορφές αγοριών δεν με ενοχλούσε καθόλου. Νομίζω με κολάκευε. Εξάλλου, τίποτα δεν με εμπόδιζε να σκηνοθετώ τα αισθήματα και τις αισθήσεις κατά τη δική μου επιθυμία και να τα προσαρμόζω στις φαντασιώσεις μου. Πέρα από την πρωτόγνωρη σύνδεση της ποίησης, της γλώσσας και της γραφής με τον ερωτισμό, εκείνα τα βιβλιαράκια μού άνοιγαν κι άλλα μυστήρια που χρειάστηκε να ταξιδέψω πολύ μακριά για να τα απαντήσω. Δεν ήταν μόνο η αδιανόητη ελληνιστική αρχαιότητα, εκείνα τα ανήκουστα Λάνης, Φερνάζης, Γάλβας και οι χρονολογίες τους που με βασάνιζαν σαν σημάδια ενός αδιαπέραστου κώδικα. Ήταν και οι σπαζοκεφαλιές, τα παράξενα σπασίματα των στίχων, τα […], οι ανορθογραφίες και τόσα άλλα. Να ήταν τυχαίο ότι ένας ποιητής που λεγόταν Κ.Π. τυπωνόταν με τη φροντίδα κάποιου φιλολόγου που ονομαζόταν Γ.Π.; Στην οικογένειά μου κανείς δεν έγραφε έτσι το όνομά του. Μ’ αυτά και μ’ αυτά μας βρήκε η Μεταπολίτευση. Οι φίλοι μου διάβαζαν με τα κορίτσια τους το “Πρωινό Άστρο” του Ρίτσου ή έκαναν πως καταλαβαίνουν την “ Έρημη Χώρα” σε μετάφραση Σεφέρη, ενώ εγώ είχα τα “αισθηματοποιήθηκες”, τα “που αφέθηκες κι ενδίδεις”, τα “σα μια ξένη φορτική” ν’ αναβοσβήνουν με πείσμα στο ταβάνι του δωματίου μου, όπως και συνεχίζουν, πενήντα χρόνια αργότερα, σαν τη σπασμένη φωτεινή επιγραφή στους Μαρκοβάλντο του Καλβίνο».

« Ήρθα σε επαφή με την καβαφική ποίηση τα χρόνια της δικτατορίας, όταν μια χαρισματική φιλόλογος μας διάβασε την “Ιθάκη” με τους λογοκριμένους τότε στίχους του: “και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής, όσο μπορείς πιο άφθονα ηδονικά μυρωδικά”. Τα Άπαντά του ήταν από τα πρώτα βιβλία που αγόρασα ως φοιτήτρια της Φιλοσοφικής και αποστήθιζα κυρίως ποιήματα που ανταποκρίνονταν –λίγο μετά τον παρισινό Μάη του ’68 και το αμερικανικό Γούντστοκ– σε ένα νεανικό αίτημα για κοινωνική και ερωτική ελευθερία. Ο Καβάφης μας μιλούσε με τρόπο νεωτερικό, έφερνε στην παγκόσμια ποίηση μια εντελώς δική του δημιουργική πρόταση, ένα ιδιοφυές κράμα θεωρίας και εμπειρίας, μελέτης και τόλμης. Ποίηση προσωπική και ταυτόχρονα οικουμενική όπου η μνήμη των αισθήσεων συνδυάζεται με την αναστοχαστική λειτουργία του υποκειμένου, η νεότητα με το σφρίγος της ερωτικής παρόρμησης και η ωριμότητα με την εσωτερίκευση της επιθυμίας και την καλλιτεχνική της διεκδίκηση. Τόσα χρόνια μετά την πρώτη μου επαφή με την ποίησή του, εξακολουθώ να διαβάζω τον Αλεξανδρινό με την ίδια απόλαυση, αλλά με βαθύτερο σεβασμό. Ο Καβάφης είναι για μένα δάσκαλος ανεκτίμητος γιατί τη δύσκολη πορεία κατανόησης και συγκρότησης του εαυτού την έκανε τέχνη. Μέσα από την ποίησή του νιώθουμε ότι και ο δικός μας δρόμος στον έρωτα, στην τέχνη, στην κοινωνία, είναι ένα διαρκές μάθημα αυτογνωσίας, επώδυνο κάποτε, αλλά αναγκαίο για τη δικαίωση της ύπαρξής μας».

ΜΑΡΊΑ ΜΠΟΛΈΤΣΗ Διακεκριμένη καθηγήτρια Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ (έδρα Μαριλένας Λασκαρίδη) και αναπληρώτρια καθηγήτρια Συγκριτικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Λάιντεν στην Ολλανδία «Τα γραπτά του Καβάφη με συνοδεύουν ως συνομιλητές στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής μου και συνεχίζουν να διαμορφώνουν τη σκέψη μου με απροσδόκητους τρόπους. Το βιβλίο που ολοκλήρωσα πρόσφατα με τίτλο Specters of Cavafy (το οποίο θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Michigan University Press το 2024) αποτυπώνει την προσπάθειά μου να θεωρητικοποιήσω και να κατανοήσω τον τρόπο με τον οποίο ο Καβάφης συνεχίζει να στοιχειώνει το σήμερα σε προσωπικό και συλλογικό επίπεδο. Η ικανότητα του καβαφικού έργου να μιλά σε μελλοντικούς αναγνώστες δεν απορρέει από την ικανότητα του Καβάφη να προβλέπει το μέλλον ως προφήτης. Το αντίθετο, θα έλεγα: πηγάζει από επισφαλείς αλήθειες, αντικρουόμενες οπτικές γωνίες, χαρακτήρες βγαλμένους από συγκρουόμενους κοινωνικούς και πολιτισμικούς κώδικες και πολυφωνικούς κόσμους που αρνούνται να εκφέρουν μια τελική κρίση και να κατευθύνουν το μέλλον προς μία και μόνη κατεύθυνση. Έτσι, ο συνήθης ισχυρισμός ότι η καβαφική ποίηση προβλέπει το μέλλον μπορεί, παραδόξως, να αποδοθεί σε ένα είδος μη προβλεψιμότητας που καλλιεργεί. Ενώ η ποίηση του Καβάφη είναι μεστή από την επιθυμία να προβλέψει, να ελέγξει, να διαβάσει το παρελθόν και το μέλλον, ουσιαστικά καθιστά το παρόν, το παρελθόν και το μέλλον ανοιχτά και απρόβλεπτα. Η ποιητική του δημιουργεί χώρο για φάσματα του μέλλοντος: τρόπους έκφρασης, ενασχολήσεις ή ανησυχίες που δεν είναι ακριβώς παρούσες τη στιγμή της γραφής. Έτσι αντιλαμβάνομαι τον αυτοπροσδιορισμό του ίδιου ως “ποιητή των μελλουσών γενεών”. Το έργο του Καβάφη διερευνά τις προϋποθέσεις για την ενεργοποίηση του παρελθόντος στο παρόν και την ανάδειξη παρελθοντικών καταστάσεων και προσώπων –συμπεριλαμβανομένων και των ποιημάτων– ως φασμάτων σε μελλοντικά παρόντα. Αυτό το ερώτημα, λοιπόν, διαπερνά την ενασχόλησή μου με το έργο του: πώς μπορεί μια ποίηση που στρέφεται τόσο επίμονα στο παρελθόν, τη μνήμη, την απώλεια και τον θάνατο να γίνεται φορέας του μέλλοντος;»

ΑΜΑΛΊΑ ΠΑΠΠΆ Αναπληρώτρια γενική διευθύντρια, Γενικά Αρχεία του Κράτους «Είχα την τιμή το Ίδρυμα Ωνάση να μου αναθέσει το 2017 την επιστημονική ευθύνη της αρχειονομικής τεκμηρίωσης του αρχείου Καβάφη. Το γεγονός αυτό με συνδέει αναπόφευκτα με το έργο του μέσα από τα τεκμήρια του αρχείου του, στα οποία είχα τη δυνατότητα να περιηγηθώ μαζί με τους συνεργάτες των ομάδων της αρχειονομικής και της φιλολογικής τεκμηρίωσης. Το Αρχείο Καβάφη μάς συνδέει με τον δημιουργό του, διασώζοντας το έργο του σε μορφές διαφορετικές από αυτές που το παραδίδει η τυπογραφία. Μας συνδέει, όμως, και με την ιδιωτική ζωή του, αναδεικνύοντας επαφές με προσωπικότητες και πνευματικούς ανθρώπους της εποχής του. Διαχειριστήκαμε ένα αρχείο που χαρακτηρίζεται για την πληρότητά του. Ο ίδιος ο Καβάφης φρόντιζε να συγκεντρώνει και να αρχειοθετεί το έργο του, παραδίδοντας ένα σύνολο χωρίς ουσιαστικές φυσικές διασπάσεις και ανακολουθίες, γεγονός που καθιστά το αρχείο μοναδικό. Η μοναδικότητα αυτού του αρχείου επέβαλε την ολιστική προσέγγισή του με την υιοθέτηση καλών πρακτικών. To αρχείο δεν αντιμετωπίστηκε μόνο ως προς την πληροφορία που φέρουν τα τεκμήρια που περιέχει, αλλά επιχειρήθηκε η προβολή επιπλέον στοιχείων που συμπληρώνουν την εικόνα του και τα ίχνη του δημιουργού του· όπως η χρήση και διαχείριση του χαρτιού από τον ποιητή, ο εντοπισμός των υδατοσήμων, η καταγραφή των αυτοσχέδιων βιβλιοδεσιών που ο ίδιος επινοεί. Αποδόθηκε στους χρήστες ένα φιλικό, κατά τη γνώμη μας, εργαλείο έρευνας. Το αρχείο παρέμεινε στην Ελλάδα και, αναρτημένο στο διαδίκτυο στο σύνολό του, προσφέρεται σε όλους χωρίς παρεμβάσεις, ανοιχτό στη μελέτη και στην ερμηνεία του».

25 LIFO/ONASSIS

Πώς σχεδιάστηκε το κτίριο της Φρυνίχου FLUX OFFICE

H Εύα Μανιδάκη και ο Θανάσης Δεμίρης, που ανέλαβαν την ανακαίνιση, την αρχιτεκτονική μελέτη και την επιμέλεια του χώρου όπου φιλοξενείται το Αρχείο, καθώς και της Οικίας Καβάφη στην Αλεξάνδρεια, μας ξεναγούν στην οδό Φρυνίχου και μας περιγράφουν τη διαδικασία πίσω από το δύσκολο εγχείρημα της δημιουργίας ενός χώρου που θα φιλοξενεί το καβαφικό σύμπαν.

Πρώιμα σκίτσα για τον χώρο του αρχείου.

KEIMENO: ΧΡΉΣΤΟΣ ΠΑΡΊΔΗΣ Φ Ω Τ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Ε Σ : Π Ά Ρ Ι Σ ΤΑ Β Ι Τ Ι Ά Ν , Σ Τ Ε Λ Ι Ο Σ Τ Ζ Ε Τ Ζ Ι Α Σ

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

26

27 LIFO/ONASSIS

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

28

Τ

ο οίκημα επί της οδού Φρυνίχου 16Β στην Πλάκα, όπου στεγάζεται το Αρχείο Καβάφη, χτίστηκε το 1910. Ο Κωνσταντίνος Καβάφης διέσχιζε συχνά τη συγκεκριμένη περιοχή τις τρεις φορές που επισκέφθηκε την Αθήνα, το 1901, το ’03 και το ’05, αλλά είναι μάλλον απίθανο να αντίκρισε το συγκεκριμένο κτίσμα, καθώς την τελευταία φορά που βρέθηκε στην Αθήνα, μεταξύ Ιουλίου και Οκτωβρίου του 1932, λίγους μήνες πριν από τον θάνατό του, έμεινε στο νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού, στην οδό Πανόρμου, όπου και νοσηλευόταν με καρκίνο του λάρυγγα. Αυτό το πολύ όμορφο αρχοντικό εκλεκτικιστικού στυλ στεγάζει το λογοτεχνικό και προσωπικό αρχείο του Αλεξανδρινού που αποτελείται από χειρόγραφα, φωτογραφικά τεκμήρια, 966 τόμους βιβλίων, διακοσμητικά αντικείμενα, έπιπλα, προσωπογραφίες και έργα τέχνης. Την ανακαίνιση, την αρχιτεκτονική μελέτη και την επιμέλεια του χώρου πραγματοποίησε το αρχιτεκτονικό γραφείο Flux-office της Εύας Μανιδάκη και του Θανάση Δεμίρη. Το ίδιο γραφείο ανέλαβε και το έργο της αποκατάστασης της Οικίας Καβάφη της οδού Λέψιους στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, όπου πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ενήλικης ζωής του ο ποιητής. Συναντήσαμε τους αρχιτέκτονες λίγες μέρες μετά τα εγκαίνια του Αρχείου. Μας ξενάγησαν στον χώρο, αποκαλύπτοντάς μας ταυτόχρονα τον τρόπο που προσέγγισαν το καβαφικό σύμπαν, το οποίο με τη σειρά του τους οδήγησε στις επιλογές και στις τελικές αποφάσεις τόσο για το Αρχείο όσο και για την οικία Καβάφη στην Αλεξάνδρεια. Περνώντας την είσοδο του κτιρίου της Φρυνίχου, λοιπόν, που σε καλωσορίζει με μια βαριά κουρτίνα πράσινου χρώματος, το πρώτο που διαπιστώνεις είναι ο χαμηλός φωτισμός, ένα στοιχείο που παραπέμπει κατευθείαν στην καβαφική ατμόσφαιρα. Κατά κάποιον τρόπο είναι σαν να εισβάλεις σε ένα θεατρικό σκηνικό. Αστειευτήκαμε με την Εύα Μανιδάκη, η οποία έχει υπογράψει άπειρες θεατρικές παραστάσεις ως σκηνογράφος, ότι μετά από τόσα χρόνια συνεργασιών στο θέατρο αναπόφευκτα φέρει και αυτήν την ιδιότητα σε ό,τι αναλαμβάνει. Εν προκειμένω προδίδονται πινελιές θεατρικότητας και μυσταγωγίας. Η ίδια εξηγεί: «Μπαίνοντας, μας υποδέχεται αυτή η κουρτίνα που είναι από πράσινο βελούδο, ένα πολύ αγαπημένο χρώμα και πολύ αγαπημένη υφή του ποιητή. Την τοποθετήσαμε ως αυλαία, δηλαδή είναι σαν να μπαίνουμε στον χώρο και να μας υποδέχονται και το υλικό και το χρώμα και το σχήμα». Ο κ. Δεμίρης προσθέτει: «Είναι κάτι που συναντάμε πολύ και στην Οικία Καβάφη, στις αρχειακές φωτογραφίες βλέπουμε ότι υπήρχε πολύ αυτό το στοιχείο». Ο τελευταίος ξεκινάει την άτυπη ξενάγηση με σκοπό να φωτίσει κάθε απορία και κάθε γωνία: «Σε αυτόν τον χώρο βρίσκεται το αρχείο με τα τεκμήρια, η βιβλιοθήκη και μια συλλογή με τα προσωπικά αντικείμενα του Κωνσταντίνου Καβάφη. Συνεπώς, στις τρεις αίθουσες-ενότητες που τον απαρτίζουν υπάρχουν προσωπικά, αυθεντικά εκθέματα. Εξαίρεση αποτελούν τα γυαλιά, που είναι αντίγραφο. Τα αυθεντικά ανήκουν στη συλλογή Χαριτάτου και είναι από ταρταρούγα που έχει εξαϋλωθεί πλέον, οπότε είναι αδύνατη η έκθεσή τους». Η κ. Μανιδάκη παρεμβαίνει: «Ακόμα και το να μπορέσουμε να κάνουμε πιστό αντίγραφο, με το σωστό μέγεθος, το σωστό χρώμα κ.λπ., ήταν μια ολόκληρη ιστορία». Τα γυαλιά είναι από τα πρώτα εκθέματα που παρατηρείς, καθώς βρίσκονται μέσα σε μια βιτρίνα που αντικρίζεις με το που μπαίνεις, μαζί με άλλα αντικείμενα όπως ένα ξύλινο κομπολόι, μια πίπα, ένα πακέτο με τσιγάρα Irma Cigarettes (η αγαπημένη του μάρκα), το σταχτοδοχείο, η θήκη των cartes de visite της Χαρίκλειας Καβάφη, ένα μπρούντζινο βαζάκι και ένα κόκαλο

βιβλιοδεσίας. Ωστόσο αυτό που παγιδεύει το βλέμμα είναι η νεκρική μάσκα του ποιητή στα αριστερά της εισόδου. Ο κ. Δεμίρης εξηγεί: «Η νεκρική μάσκα είναι ένα εκμαγείο. Από το πρωτογενές βγάζεις ένα άλλο εκμαγείο. Στην οικία του Καβάφη στην Αλεξάνδρεια υπήρχε μία ακόμα νεκρική μάσκα που ήταν γύψινη και πρέπει να προήλθε από αυτήν, καθώς τα χαρακτηριστικά ήταν αλλοιωμένα και είχε μεγάλη φθορά στα πλάγια. Να πούμε ότι στην Αλεξάνδρεια δεν είχε μείνει τίποτα αυθεντικό». Δηλαδή ο επισκέπτης της οικίας, πριν από την πρόσφατη αποκατάστασή της, δεν έβλεπε κανένα αντικείμενο που να έχει άμεση σχέση με τον ποιητή; Η κ. Μανιδάκη διευκρινίζει «τίποτα. Ήταν όλα αντίγραφα» και ο κ. Δεμίρης προσθέτει πως «ήταν όλα period correct και δημιουργούσαν ατμόσφαιρα, αλλά δεν ήταν τίποτα δικό του. Εμείς ξεκινήσαμε με αυτό το έργο και στην πορεία συνεχίσαμε με την Οικία Καβάφη στην Αλεξάνδρεια. Ήταν πολύ βοηθητικό γιατί μας επέτρεψε να δούμε αυτά τα έργα, που το ένα συμπληρώνει το άλλο, απομονωμένα. Εν τέλει, καθένα έχει τις δικές του, διαφορετικές πτυχές». Δεδομένου ότι η μέρα που επισκεφθήκαμε τον χώρο του Αρχείου ήταν ηλιόλουστη, επανέρχομαι και σχολιάζω τον ατμοσφαιρικό σχεδιασμό με τον οποίο αποπειράται να αναπαραχθεί η καβαφική συνθήκη. Η κ. Μανιδάκη μου εξηγεί: «Υπήρχε αυτό το φιλτράρισμα του φωτός, που το βλέπουμε φυσικά και στα ποιήματά του. Είναι ο ποιητής που δεν αγαπάει το έντονο φως αλλά αυτό το ενδιάμεσο, το πριν από τη δύση και μετά την ανατολή, ένα μεταίχμιο. Ξέρουμε ότι δεν είχε ρεύμα, ούτε τηλέφωνο, οπότε προσπαθήσαμε, με τη συνεργασία της Ελευθερίας Ντεκώ που σχεδίασε τον φωτισμό, να δώσουμε αυτό το ενδιάμεσο φως και τις αποχρώσεις του, αυτές τις ποιότητες και τις ατμόσφαιρες, ώστε να είναι τα αντικείμενα αυτά που φωτίζονται και όχι ο χώρος». Ο κ. Δεμίρης συνεχίζει: «Ο φωτισμός υποστηρίζει τον αρχικό σχεδιασμό που είναι η δημιουργία μικρών “συμβάντων”. Στην προκειμένη περίπτωση έχουμε να χειριστούμε έναν διάκοσμο μέσα στον οποίο θα θέλαμε να δημιουργήσουμε μία σειρά από αυτά τα μικρά “συμβάντα”, μια αποσπασματική δεύτερη επιδερμίδα. Επανέρχομαι στο θέμα του αρχείου γιατί ο τρόπος που προσεγγίσαμε την οργάνωση των εκθεμάτων έχει να κάνει και με κάτι αρχειακό. Ξεκινήσαμε με όλα τα διαθέσιμα αντικείμενα και η πρώτη κίνηση ήταν να τα ταξινομήσουμε ανά μέγεθος, ανά κλίμακα και ανά είδος, σαν να πρόκειται για έναν κατάλογο, μια αρχειοθέτηση· η λογική της αρχειοθέτησης έρχεται και ακουμπάει πάνω σε αυτή την ιδέα με τα “συμβάντα”, που είναι σαν μικρές βινιέτες, εικόνες». Ένα κέλυφος με μικρές αποσπασματικές κινήσεις και επεμβάσεις που φτιάχνουν αυτή τη δεύτερη επιδερμίδα». Βλέπω μια πολυθρόνα-έκθεμα με ειδικό φωτισμό. Η κ. Μανιδάκη μου λέει: «Αυτή είναι η πολυθρόνα του ποιητή. Έχουμε κι εδώ πάλι το πράσινο βελούδο. Εδώ πρέπει να προσέξουμε την κατασκευή επάνω στην οποία εκτίθεται. Απομακρυνθήκαμε από τον τοίχο, επαναλάβαμε το ψαροκόκαλο στο δάπεδο, και τελικά είναι σαν να πήραμε ένα κομμάτι αυτού του σπιτιού και επάνω του βάλαμε την πολυθρόνα, η οποία γίνεται έκθεμα». Ξανά η θεατρική της πλευρά, σχολιάζω, και ο κ. Δεμίρης επανέρχεται: «Ο σχεδιασμός όλων αυτών των “συμβάντων” ήταν αποτέλεσμα της έρευνας που κάναμε σχετικά με την εποχή και τα εσωτερικά των σπιτιών και τις αναλογίες τους. Μπορεί να ξενίζει λ.χ. το ότι το πασαμέντο είναι τόσο ψηλό, αλλά παραπέμπει σε έναν ψηλοτάβανο χώρο, όπως είναι η Οικία Καβάφη και όλα τα σπίτια της εποχής στην Αλεξάνδρεια. Το ίδιο ισχύει και για όλα τα υλικά που χρησιμοποιήσαμε αλλά και με τη χρωματική παλέτα: σκούρο μπλε, πράσινο, μπορντό, ώχρα». Φτάνουμε μπροστά στη βιτρίνα με τα γιαπωνέζικα και τα κινέζικα βάζα. Μου εξηγεί: «Εδώ βλέπουμε πάλι τη λογική του αρχείου. Δημιουργούμε ένα

29 LIFO/ONASSIS

Το αναγνωστήριο με έργα σύγχρονων ζωγράφων που φιλοτέχνησαν πορτρέτα του ποιητή.

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

30

31 LIFO/ONASSIS

FLUX OFFICE θραύσμα από μια μεγάλη βιτρίνα που θα μπορούσε να είναι σε ένα σπίτι της εποχής που είχε συλλογή με πορσελάνινα. Πάλι βλέπουμε την έρευνα που έχει γίνει ως προς τα υλικά, τις λεπτομέρειες, την αφαίρεση». Η κ. Μανιδάκη σχολιάζει: «Δεν είναι καταπληκτικό που ένας ποιητής, ο οποίος ήταν δωρικός στον λόγο του, αγαπούσε τέτοια στολίδια; Όπως και τα αραβικά τραπεζάκια;». Αναφέρεται σε μια σειρά ξύλινα τραπεζάκια από φίλντισι συνήθους τεχνοτροπίας στην Αίγυπτο, που βλέπουμε στο επόμενο δωμάτιο. Ανάμεσά τους βρίσκεται και ένα αναλόγιο ανάγνωσης του κορανίου. Αναρωτιέμαι μήπως η κατοχή των πορσελάνινων βάζων, ανέκαθεν συνήθεια των μεγαλοαστών –σε αυτή την τάξη ανήκε ο Καβάφης, ασχέτως της οικονομικής κατάρρευσης της οικογένειας–, αποτελεί τρόπο επιβεβαίωσης. Ο κ. Δεμίρης λέει επ’ αυτού: «Μπορεί να εξακολουθούσε να συναναστρέφεται μεγαλοαστούς, αλλά πιστεύω ότι πολλά από τα αντικείμενα προέρχονταν από την οικογένειά του. Υπάρχουν επτά αρχειακές φωτογραφίες του διαμερίσματος. Κάποιες τραβήχτηκαν μετά τον θάνατό του, κάποιες όσο ήταν εν ζωή, και αν παρατηρήσει κανείς πολύ προσεκτικά, έχει τρομερό ενδιαφέρον το πόσο φορτωμένο και γεμάτο ήταν το σπίτι – μια συλλογή ετερόκλητων αντικειμένων. Π.χ. σε ένα σημείο υπάρχουν χαλιά το ένα επάνω στο άλλο. Βέβαια, όλα μαζί τα αντικείμενα φτιάχνουν ένα σύνολο, μια ατμόσφαιρα. Αυτό που εμείς σίγουρα δεν θέλαμε ήταν να κάνουμε μια προσπάθεια αναπαράστασης. Άλλωστε, ούτε στην Αλεξάνδρεια κάναμε αναπαράσταση της οικίας, μόνο σε ένα δωμάτιο όπου έχουμε τις περισσότερες αρχειακές φωτογραφίες. Θεωρούμε ότι ακόμα και να κάναμε αναπαράσταση, τα αντικείμενα δεν θα ήταν εκεί. Δεν τίθεται τόσο θέμα ασφάλειας όσο συντήρησης, καθώς όλα τα αντικείμενα, πριν έρθουν εδώ, πέρασαν από πολύ μεγάλη διαδικασία συντήρησης και αποκατάστασης. Αυτά τα αντικείμενα αποτελούν πια κομμάτι του αρχείου, τα περισσότερα κομμάτια του οποίου βρίσκονται πλέον εδώ, κάτι που εμείς θεωρούμε πιο σωστό. Αυτή ήταν μια ανησυχία που είχαμε εξαρχής. Όταν στην πορεία προστέθηκε και το κομμάτι της Αλεξάνδρειας, σιγουρευτήκαμε για την κίνηση αυτή. Πλέον υπάρχουν αυτοί οι δύο χώροι που αλληλοσυμπληρώνονται. Εδώ έχεις τα αντικείμενα, αλλά εκεί έχεις τον ήχο, έχεις τη θέα, που από το μπαλκόνι παραμένει σχεδόν η ίδια, με μόνη εξαίρεση την προσθήκη καθ’ ύψος του νοσοκομείου. Για να υποστηρίξουμε την αίσθηση του αρχείου και των αποσπασματικών εικόνων από την οικία του ποιητή δεν θέλαμε να βάλουμε λεζάντες, με εξαίρεση τη βιτρίνα με τα αντικείμενα. Αντ’ αυτού, διατίθεται ένα βιβλιαράκι-οδηγός». Η κ. Μανιδάκη συμπληρώνει: «Θέλαμε να είναι ένα βύθισμα, να μπαίνεις μέσα σε έναν χώρο και να αντιλαμβάνεσαι τα συμβάντα». Δίπλα στη βιτρίνα βρίσκεται το γραφείο του Καβάφη και η πρώτη έκδοση ποιημάτων του 1935, ενώ στον απέναντι χώρο η νεκρική μάσκα, ένα φωτογραφικό πορτρέτο της Χαρίκλειας Καβάφη, μικρότερα πορτρέτα σε κορνίζες από ξύλο διακοσμημένο με φίλντισι του αδελφού του Αλέξανδρου Καβάφη (1856-1905) και της θείας Ευβουλίας Παπαλαμπρινού (αδελφή της μητέρας του), ένας καθρέφτης με επίχρυσο σκαλιστό πλαίσιο και μια κομόδα. Οι δυο αρχιτέκτονες επανέλαβαν την ιδέα με την οποία έστησαν την πολυθρόνα. Δηλαδή ένα κομμάτι που προσομοιάζει στην επιφάνεια της κομόδας αποτελεί τη βάση στην οποία είναι τοποθετημένες οι δυο κορνίζες. Στον απέναντι τοίχο, μια σειρά έξι προσωπογραφιών του ποιητή φιλοτεχνημένων από σημαντικούς ζωγράφους της εποχής, οι οποίοι τον απαθανάτισαν όσο ήταν εν ζωή. Δύο μαρμάρινες ανθοστήλες υποδέχονται τον επισκέπτη στον επόμενο χώρο. Αριστερά κρέμεται ένα τουρκικό χαλί και λίγο πιο πέρα βρίσκονται τα ξύλινα τραπεζάκια, αλλά και μια σειρά από κηροπήγια, βάζα, και το μη αναμενόμενο, ένα επιτραπέζιο ηλεκτρικό φωτιστικό που είναι αδύνατο να το άναβε, αφού το διαμέρισμά του δεν διέθετε ηλεκτρικό ρεύμα.

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

Ακολουθεί η ενότητα «Η Αθήνα του Καβάφη». Η κ. Μανιδάκη λέει: «Μέσα από τα ημερολόγια καταγράφεται η πορεία του κατά τη διάρκεια των τεσσάρων επισκέψεών του στην Αθήνα. Ο χώρος των αθηναϊκών επισκέψεων σηματοδοτεί επαφές, γνωριμίες, λογοτέχνες αλλά και συγγενείς. Στη βιτρίνα εκτίθενται βιβλία, αλληλογραφία, καρτ ποστάλ από την Αθήνα, ένα θεατρικό φυλλάδιο, σελίδες ημερολογίου, η νεκρολογία του αδελφού του Αλέξανδρου, επιστολές του Ξενόπουλου, του Μητρόπουλου, του Λαπαθιώτη και άλλων σημαντικών προσωπικοτήτων, μεταξύ άλλων και του Ίωνα Δραγούμη. Επίσης, βιβλία με αφιερώσεις από τον Τέλλο Άγρα, τη Γαλάτεια Καζαντζάκη, τον Καρυωτάκη, τον Θεοτοκά, τον Σικελιανό και άλλους συγγραφείς, αλλά και ένα σατιρικό σκίτσο, πρόχειρα σημειώματα, π.χ. από την εποχή που έχασε τη φωνή του μετά την επέμβαση τραχειοστομίας. Ψηλά στον τοίχο υπάρχει μια εμβληματική φράση στα αγγλικά από σχέδιο επιστολής που απευθυνόταν στη Μαριγώ Καβάφη, γυναίκα του εξαδέλφου του Ιωάννη, στην Αγγλία. Σε ελληνική μετάφραση: «Επήγα στην Αθήνα –ωσάν να επήγαινα σε μια Μέκκα– αποφασισμένος να μ’ αρέσει, κι εκράτησα τον λόγο μου. Σε διαβεβαιώ πως σε όλο αυτό δεν με παρέσυρε ο πατριωτισμός. Αφέθηκα απλώς να με καθοδηγήσουν –όπως αρέσκομαι κατά καιρούς και κάμω– το Συναίσθημα και η Πλάνη». Στο τελευταίο δωμάτιο, την τρίτη ενότητα, βρίσκεται το αναγνωστήριο, καθώς σε αυτό τον χώρο γίνεται η μελέτη του φυσικού αρχείου από τους ερευνητές. Κυριαρχoύν το ξύλο και το πράσινο της ελιάς. Το δάπεδο είναι από σκουρόχρωμο ψαροκόκαλο ώστε ο μελετητής να συγκεντρώνεται καλύτερα. Μια τζαμαρία αποκαλύπτει έναν υπαίθριο χώρο όπου σύντομα θα δημιουργηθεί ένας κήπος με λουλούδια αλεξανδρινά, όπως το φούλι. Στους τοίχους παρατηρώ έξι προσωπογραφίες του ποιητή που φιλοτεχνήθηκαν μετά θάνατον από φωτογραφίες του. Επίσης, ζωγραφικά έργα Αιγυπτιωτών ζωγράφων που αποτυπώνουν την Αλεξάνδρεια, από τη συλλογή του Αντώνη Σ. Παπαδημητρίου. Η γενικότερη πρόθεση είναι ο χώρος να εμπλουτίζεται με νέα εκθέματα ώστε να γίνονται περιοδικές εκθέσεις. «Εν τέλει, σε ποιο βαθμό σας επηρέασε η Αλεξάνδρεια στο στήσιμο αυτής της καβαφικής σκηνογραφίας;» ρωτάω και τους δυο. Ο κ. Δεμίρης απαντάει: « Έχουμε επηρεαστεί σε πολλά επίπεδα. Καταρχάς, μας βοήθησε να κάνουμε διαχωρισμό μεταξύ Αθήνας και Αλεξάνδρειας, να αντιληφθούμε κάθε πόλη ξεχωριστά, τα προσωπικά αντικείμενα, την αίσθηση του υποφωτισμένου. Η προσέγγιση, όπως είπαμε, έχει χαρακτήρα αρχειακό ως προς την οργάνωση και την παρουσίαση, και τα αντικείμενα είναι εκθεσιακές μονάδες. Υπάρχει και μια επιρροή από το Μουσείο του Καΐρου, η προθήκη με το δρύινο πλαίσιο και το μοβ ύφασμα».

H κ. Μανιδάκη συμπληρώνει: «Προσπαθήσαμε να φτιάξουμε τις ατμόσφαιρες που βρίσκουμε στα ποιήματα του Καβάφη ή τις μυρωδιές που παίρναμε από το σπίτι στην Αλεξάνδρεια, χωρίς φυσικά να μπούμε στο κομμάτι της αναπαράστασης, που δεν μας αντιπροσωπεύει ως γραφή. Κάποια από τα ποιήματά του μιλάνε για τον ίδιο τον χώρο, δείχνουν τις ποιότητες που ήταν πηγή έμπνευσης και μας επέτρεψαν σιγά σιγά να αποκρυπτογραφήσουμε αυτό που είχαμε μπροστά μας ώστε να δημιουργήσουμε ένα κέλυφος από υλικά μαλακά και απαλά, ένα ζεστό off white που θα μπορούσε να υποδεχτεί τα αντικείμενα».

32

Η είσοδος όπως φαίνεται από το εσωτερικό του χώρου.

33 LIFO/ONASSIS

Ο Ι Ρ Ή Μ Κ Ε Τ Ε Κ ΆΘ Α Ι Ρ Ο Τ Σ Ι Α Ι Μ Κ Α Ι ες των αντικειμένων ποχυου μέσα νί υ ρ Φ ς η Οι ιστορί τ ο ι ρ ί τ κ α ο ι τ ρ σ τ σ ν ί υ ν ο ο ζ τ ό υν σ δεσπ η τ ε μ η σ η γ υ ά ο ν ί ε ε ξ χ ρ α α ι μ ου τ από ν ω ε σ ά ρ Δ & ς α ί ν ω . ή φ ο Eπικοιν τ σ ι ρ Χ α ν ν ά ι ρ α Καβάφη, Μ KEIMENO: ΧΡΉΣΤΟΣ ΠΑΡΊΔΗΣ

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

34

35 LIFO/ONASSIS

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΟΥ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΎ ΤΟΥ ΔΙΑΜΕΡΊΣΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΟΔΟΎ ΛΈΨΙΟΥΣ 10 ΣΤΗΝ ΑΛΕΞΆΝΔΡΕΙΑ Μια σειρά έξι φωτογραφιών, μοναδικό τεκμήριο του εσωτερικού του διαμερίσματος της οδού Λέψιους 10 στην Αλεξάνδρεια, χάρη στις οποίες ταυτοποιούνται τα αντικείμενα και τα έπιπλα του Aρχείου Καβάφη: βιβλιοθήκες και καθίσματα, το γραφείο και το κρεβάτι του, ένας καναπές, πολυθρόνες, κονσόλα με καθρέφτη, κηροπήγια, κάδρα στους τοίχους, η μεγάλη φωτογραφία της μητέρας του, επιτοίχιες και επιτραπέζιες κορνίζες, χαλιά, βάζα και άλλα. Όλες οι φωτογραφίες φέρουν την υπογραφή του Απόστολου Βερβέρη (Σμύρνη 1900 - Αθήνα 1980) όπως και δύο φωτογραφίες του δωματίου στο Ελληνικό Νοσοκομείο της Αλεξάνδρειας, όπου πέθανε ο Καβάφης. Σε αυτές διακρίνονται κάποια προσωπικά του αντικείμενα, όπως το καπέλο και το σημειωματάριό του με το μολύβι. Επίσης, υπάρχουν δύο φωτογραφίες του Καβάφη μέσα στο διαμέρισμά του γύρω στο 1930, ενώ γνωρίζουμε ότι ο φωτογράφος είναι ο Racine.

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

36

37 LIFO/ONASSIS

Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΒΑΦΗ Φωτογραφικό πορτρέτο της μητέρας του Χαρίκλειας Καβάφη (1834-1899) το γένος Φωτιάδη από την πρώτη περίοδο του γάμου της στην Αγγλία. Παντρεύτηκε τον Πέτρο-Ιωάννη Καβάφη σε ηλικία μόλις 14 χρονών και μετά από δύο χρόνια έγγαμου βίου, που τα πέρασε στο σπίτι της πεθεράς της στην Κωνσταντινούπολη, ακολούθησε τον σύζυγό της στην Αγγλία. Εκεί έμαθε αγγλικά και γαλλικά και το 1855 εγκαταστάθηκαν στην Αίγυπτο. Η αλεξανδρινή κοινωνία τη χαρακτήρισε ως την ωραιότερη γυναίκα της Αλεξάνδρειας. Έκανε εννέα παιδιά, εκ των οποίων ένα κορίτσι, η Ελένη, και ο έβδομος γιος της, Παύλος, πέθαναν βρέφη. Ο Κωνσταντίνος ήταν ο μικρότερος. Με τον θάνατο του άντρα της το 1870 επιστρέφει μαζί με τα παιδιά της στην Αγγλία και σταδιακά η περιουσία εξανεμίζεται. Μετά από παλινωδίες και περιπέτειες κάθε φύσης, η οικογένεια εγκαθίσταται οριστικά το 1879 στην Αλεξάνδρεια. Τα χρόνια που ακολούθησαν υπήρξε η αρχηγός της οικογένειας, προστατευτική και στοργική μητέρα για όλα της τα παιδιά. Αγαπούσε τα φωτογραφικά πορτρέτα και είναι χαρακτηριστικό ότι πέθανε τον Φεβρουάριο του 1899 καθώς κατέβαινε από την άμαξα για να μπει στο φωτογραφείο των Fettel και Bernard στην κεντρική λεωφόρο Ραμλίου, συνοδευόμενη από τον γιο της Παύλο. Ο Κωνσταντίνος την είδε αργότερα στο σπίτι, αλλά ήταν πλέον αργά. Κηδεύτηκε την επόμενη ημέρα. Ο Αλέξανδρος Καβάφης, ο οποίος απεικονίζεται στη μία από τις δύο κορνίζες που εκτίθενται στο μουσείο, ήταν από τους πιο αγαπημένους αδελφούς του ποιητή – μαζί πραγματοποίησαν το πρώτο τους ταξίδι στην Ελλάδα το καλοκαίρι του 1901. Οι εντυπώσεις των δύο από την πρώτη εκείνη επίσκεψη ήταν εξαιρετικές. Ο Αλέξανδρος, παντρεμένος με την εύπορη κόρη γαιοκτήμονα Θελξιόπη Θεοδώρου, με την οποία απέκτησαν μια κόρη, την Ελένη Κωλέττη, το καλοκαίρι του 1905 αρρωσταίνει στην Αθήνα με τυφοειδή πυρετό και ο Κωνσταντίνος ταξιδεύει εσπευσμένα για να του συμπαρασταθεί. Στην πρώτη σελίδα του ημερολογίου του εκείνων των ημερών κατηγορεί τους γιατρούς για εσφαλμένη θεραπευτική αγωγή. Ο Αλέξανδρος κατέληξε στις 21 Αυγούστου σε ηλικία μόλις 50 χρόνων. Τάφηκε στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών. Στη δεύτερη κορνίζα απεικονίζεται η θεία του Καβάφη, Ευβουλία Παπαλαμπρινού, αγαπημένη αδελφή της μητέρας του, ένα από τα οκτώ αδέλφια της οικογένειας Φωτιάδη στην Κωνσταντινούπολη.

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

38

39 LIFO/ONASSIS

ΕΠΙΠΛΑ Ιδιαίτερη αίσθηση προκαλούν δύο έπιπλα, το γραφείο του και η βελούδινη πολυθρόνα του. Ιδού δύο μαρτυρίες από το διαμέρισμα της οδού Λέψιους που σχετίζονται με αυτά. Ο Ιταλός δημοσιογράφος και μεταφραστής Atanasio Catraro έγραψε: «Τα πράγματα σου ’φερναν στο μυαλό τον χαμένο πλούτο της οικογένειας Καβάφη, ανεπανόρθωτα φθαρμένα από τα χρόνια: υφάσματα τριμμένα και ξεφτισμένα, ξύλα ξεθωριασμένα και φαγωμένα από τον χρόνο, χαλιά κουρασμένα κι έτοιμα να ξεφτίσουν. Ένα άλλο σαλόνι στο διαμέρισμα είχε μονάχα ένα μικρό ντιβάνι και δυο μικρές πολυθρόνες… Στο γυμνό δωμάτιο, το κρυφό του σπουδαστήριο, γεννήθηκαν ύστερα από τις πρώτες δοκιμές, μέσα σ’ ένα τέταρτο του αιώνα, τα ποιήματά του, που, ακατανόητα στην αρχή για πολύν καιρό, θα προκαλούσαν αργότερα τον θαυμασμό ακόμα και στις πιο μακρινές χώρες». Και ο Ι.Α. Σαρεγιάννης, από τους φίλους και αναλυτές της ποίησής του, περιέγραψε το σπίτι: «Μ’ έκπληξη για πρώτη φορά αντιλήφθηκα πως ήταν κατάφορτο από τα πιο αλλοπρόσαλλα πράγματα: βελούδινες, ξεθωριασμένες πολυθρόνες, υφάσματα παλιά Μπουχάρας και Ινδιών στα παράθυρα και στον καναπέ, ένα γραφείο μαύρο με χρυσά, καρέκλες pliantes σαν αυτές που βρίσκονται στις αποικίες… Τίποτα το εξαιρετικό και το πραγματικά ωραίο δε διέκρινα, έτσι που ήταν μαζεμένα μού θύμιζαν τα μαγαζιά, όπου πουλούν έπιπλα παλιά. Το ανεμομάζωμα αυτό ήταν άραγε γούστο της εποχής του;».

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

40

Η ΝΕΚΡΙΚΗ ΜΑΣΚΑ Στις 29 Απριλίου 1933, ο ποιητής πεθαίνει στην πόλη όπου γεννήθηκε και έζησε, στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Παράδοση της εποχής, η οποία συναντάται σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης ήδη από την αρχαιότητα, η πρακτική της αποτύπωσης της νεκρικής μάσκας σε γύψο ή κερί έχει χρησιμοποιηθεί κατά το παρελθόν από τους ζωγράφους με σκοπό τη δημιουργία των μεταθανάτιων πορτρέτων των εκλιπόντων, από τη στιγμή που δεν υπήρχαν φωτογραφίες του νεκρού προσώπου. Στον χώρο με τα φυσικά τεκμήρια του Αρχείου Καβάφη στην οδό Φρυνίχου στην Πλάκα συναντάμε ένα γύψινο εκμαγείο, ένα καλούπι από το οποίο παράγονται αντίγραφα του προσωπείου όπως αυτό που θα εκτίθεται στην Οικία Καβάφη, στην ομώνυμη οδό, στην Αλεξάνδρεια, η οποία θα ανοίξει για το κοινό στις αρχές του 2024.

41 LIFO/ONASSIS

ΠΡΏΤΗ ΈΚΔΟΣΗ Η πρώτη συγκεντρωτική έκδοση του 1935 σε φιλολογική επιμέλεια Ρίκας Σεγκοπούλου και εικονογράφηση Τάκη Καλμούχου, από τις εκδόσεις Αλεξανδρινή Τέχνη. Συμπεριλαμβάνει όλα τα ποιήματα που είχε δημοσιεύσει ο ίδιος, συν το τελευταίο του, «Εις τα περίχωρα της Αντιοχείας», συγκροτώντας τον καβαφικό κανόνα των 154 ποιημάτων. Συνολικά τυπώθηκαν 2030 αντίτυπα, εκ των οποίων τα 30 πρώτα σε ιαπωνικό χαρτί Super Nacré, 200 σε χαρτί Μαδαγασκάρης Velin Lafuma και 1800 σε χαρτί Croxley Antique Laid. Αποτέλεσε μεγάλη εκδοτική επιτυχία τόσο στην Αλεξάνδρεια όσο και στην Αθήνα, όπου το διακινούσε το βιβλιοπωλείο Kauffman, το οποίο διεύθυνε ο Κ.Θ.Δημαράς. Στον χώρο του Αρχείου εκτίθεται το αντίτυπο με αρίθμηση 6/30.

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

ΧΕΙΡΌΓΡΑΦΑ ΣΗΜΕΙΏΜΑΤΑ Χειρόγραφα σημειώματα του Καβάφη, με τα οποία επικοινωνούσε όταν δεν μπορούσε πλέον να μιλήσει λόγω της τραχειοτομής στην οποία υποβλήθηκε το 1932 στην Αθήνα. Στα περισσότερα ο γραφικός χαρακτήρας είναι άτσαλος και ολόκληρες φράσεις διαγραμμένες. Ορισμένα έχουν και χρονολογική ένδειξη («1932» και «1933») και τα περισσότερα είναι γραμμένα σε πρόχειρα κομμάτια χαρτιού διαφόρων μεγεθών, σε επιστολόχαρτα του ξενοδοχείου Cosmopolite της Αθήνας, του νοσοκομείου της Ελληνικής Κοινότητος Αλεξανδρείας και σε διαφημιστικά έντυπα από την Αλεξάνδρεια. Συχνά απευθύνονται στον Αλέκο και τη Ρίκα Σεγκοπούλου, άλλα πάλι περιλαμβάνουν σκέψεις και θραύσματα ποιημάτων του καθώς και τίτλους τους. Δύο σημειώματα αφορούν την υγεία του. Συνολικά πρόκειται για κομμάτια χαρτιού, κάποια από τα οποία βρέθηκαν σε αυτοσχέδιο φάκελο από σκληρό χαρτί που επιγράφεται «Απ’ τα τελευταία χειρόγραφα Κ.Π.Κ.» – ο γραφικός χαρακτήρας δεν ήταν του ποιητή, πιθανότατα ήταν της Ρίκας Σεγκοπούλου. Ενδεικτικά διαβάζουμε σε επιστολόχαρτο του Cosmopolite: «Επιτέλους θα επανέρθει η φωνή, αλλά μπορεί να αργήσει», «Ρίκα, Σαν γενναία και ανώτερη και γυναίκα που είσαι λυπήσου τον φίλον», «Και τον γέροντα και τον καλλιτέχνη και ξέχασε την σύγχυση». Κι όσο πλησιάζει το τέλος: «Δεν θέλω να μιλώ, διψώ – να μη μιλώ… Θα με αρέσει να ομιλώ λίγο… Μετά από καιρό έφαγα παρέα μεσέ, τώρα (μπορεί να είναι ιδέα μου, με φαίνεται δεν καταπίνω με ευκολίαν…», «Και αν έχω νεύρα είναι κάπως δικαιολογημένα».

42

43 LIFO/ONASSIS

ΤΑ ΜΟΝΟΦΥΛΛΑ Το 1892 τυπώνει για πρώτη φορά σε μονόφυλλο το ποίημα «Κτίσται» και τον Ιανουάριο του 1897 εκδίδει σε τετρασέλιδο το ποίημα «Τείχη/My Walls», μια δίγλωσση έκδοση με την αγγλική μετάφραση του ποιήματος από τον αδελφό του, Τζον. Μέχρι τότε η συνήθης πρακτική ήταν η δημοσίευση ποιημάτων σε εφημερίδες και φιλολογικά περιοδικά. Με τη νέα, ρηξικέλευθη πρακτική κυκλοφόρησαν και τα ποιήματα «Δέησις» το 1898, «Τα δάκρυα των αδελφών του Φαέθοντος» και «Ο θάνατος του αυτοκράτορος Τακίτου» υπό τον κοινό τίτλο «Αρχαίαι Ημέραι», πάλι το 1898, και το «Περιμένοντας τους βαρβάρους» σε οκτασέλιδο το 1904. Έκτοτε άρχισε να συγκεντρώνει ανάτυπα στίχων του από διάφορα περιοδικά ή τύπωνε μεμονωμένα ποιήματα, συγκροτώντας δέσμες ποιημάτων (π.χ. δύο «τεύχη» το 1904 και το 1910), ενώ υπήρξαν δέκα συγκεντρωτικές συλλογές μεταξύ 1910 και 1932. Αυτές τις προσωπικές εκδόσεις έστελνε επιλεκτικά σε φίλους και θαυμαστές, καθώς δεν κυκλοφορούσαν στο εμπόριο. Μάλιστα, απέρριψε κάθε πρόταση συγκεντρωτικής έκδοσής τους από εκδοτικούς οίκους.

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

44

ΕΠΙΣΤΟΛΉ ΤΟΥ ΓΡΗΓΌΡΙΟΥ ΞΕΝΌΠΟΥΛΟΥ Επιστολή του Γρηγόριου Ξενόπουλου (1867-1951) προς τον Καβάφη με ημερομηνία 26 Ιανουαρίου 1906, όπου τον ρωτάει αν σκοπεύει να επισκεφθεί την Ελλάδα με αφορμή τη Μεσολυμπιάδα του ίδιου έτους, καθώς και αν έχει συνθέσει νέα ποιήματα. Ο δημοφιλέστερος εκείνη την εποχή μυθιστοριογράφος, θεατρικός συγγραφέας, κριτικός και εκδότης του περιοδικού «Νέα Εστία» (1927-1934) υπήρξε ο πρώτος που σύστησε τον Καβάφη στο αθηναϊκό κοινό με το ιστορικό άρθρο «Ένας ποιητής» που δημοσιεύθηκε στις 30 Νοεμβρίου 1903 στο λογοτεχνικό περιοδικό «Παναθήναια». Πρόκειται για μια εκτενή μελέτη με εύστοχες αναλύσεις, όπου παρατίθενται τα ποιήματα «Δέησις», «Θερμοπύλες», «Διακοπή», «Κεριά», «Τα παράθυρα», «Το πρώτο σκαλί» και «Che fece… il gran rifiuto». Συμπληρωματικά, προβάλλει και τον ίδιο τον ποιητή όχι μόνο ως σημαντική πνευματική προσωπικότητα αλλά και ως «Αλεξανδρινό κομψευόμενο» που πίσω από την εμφάνιση ενός «εμπόρου γλωσσομαθούς κ’ευγενεστάτου και κοσμικού, κρύπτεται ο φιλόσοφος και ο ποιητής». Αν και το άρθρο δεν είχε την επίδραση που ο συντάκτης του ήλπιζε να έχει, οι μελετητές του Καβάφη επιστρέφουν πάντα σε αυτό ως μια σημαντική στιγμή στην πορεία της αναγνώρισής του. Τον Οκτώβριο του 1925 ο Καβάφης θα ανταποδώσει στον Ξενόπουλο όλα όσα έγραψε για εκείνον όταν η Εταιρεία Ελλήνων Θεατρικών Συγγραφέων εκδίδει «Αναμνηστικόν Τεύχος» για τη θεατρική τριακονταετηρίδα του Ξενόπουλου (1895-1925) και συμμετέχει με εγκωμιαστικό σχόλιό του.

45 LIFO/ONASSIS

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

46

47 LIFO/ONASSIS

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

48

ΧΕΙΡΌΓΡΑΦΕΣ ΑΦΙΕΡΏΣΕΙΣ Ανάμεσα στις χειρόγραφες αφιερώσεις διακεκριμένων ποιητών και πεζογράφων προς τον Καβάφη ξεχωρίζουν δύο, εκείνη του Κώστα Καρυωτάκη, ο οποίος στα «Νηπενθή» του 1921, στο εσώφυλλο, γράφει: «Στον ποιητή Καβάφη, Με το βαθύτερο θαυμασμό. Καρυωτάκης» και μια επιστολή του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη με χρονολογία 30.VII.32. Διαβάζουμε: «Σεβαστέ μου, Μ’ αληθινή αγωνία παρακολούθησα τις φάσεις της αρρώστιας σας – και μ’ ανέκφραστη χαρά μαθαίνω, τώρα, την ευφρόσυνη λήξη της… Δε θέλησα να σας ταράξω στο κρεβάτι του μαρτυρίου σας (θα μου ήταν εξαιρετικά οδυνηρό, και μένα) – τώρα, όμως, που πληροφορούμαι το αίσιο γεγονός της επικείμενης ανάρρωσεώς σας, ελπίζω σύντομα να σας δω, ενώνοντας, κ’ εγώ τη χαρά και τη στοργή μου, στη χαρά και τη στοργή όλων εκείνων που σας αγαπούν! – Φίλος σας, Ναπολέων Λαπαθιώτης».

49 LIFO/ONASSIS

Το Αρχείο Καβάφη μέσα από δράσεις του Δέκα σημεία-σταθμοί που σχετίζονται με την πορεία του αρχείου του Αλεξανδρινού ποιητή, το οποίο είναι πλέον ανοιχτό σε όλους, διαθέτοντας περισσότερα από 2.000 τεκμήρια προς μελέτη και διερεύνηση.

K E I M E N O : Z Ω Η Π Α ΡΑ Σ Ι Δ Η Φ Ω Τ Ο Γ Ρ Α Φ Ί Ε Σ : Π Ά Ρ Ι Σ ΤΑ Β Ι Τ Ι Ά Ν

Επιγραφή στον τοίχο του National Sawdust στο Μπρούκλιν της Νέας Υόρκης

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

50

Από την περφόρμανς της Sister Sylvester «Constantinopoliad» © Zachary Schulman

51 LIFO/ONASSIS

To mural «Lit» των Nick Cave & Bob Faust στο National Sawdust

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

52

53 LIFO/ONASSIS

ΣΤΑΘΜΟΙ

Ali SantanaWalls (ONX, NYC) © Zachary Schulman

Η αγάπη του για την ιαπωνική τέχνη, για το πράσινο χρώμα, για τα περίτεχνα βάζα, τα οποία σίγουρα δεν προορίζονταν για άνθη· ένα ζευγάρι κηροπήγια που θα μπορούσαν να βρίσκονται και σε ένα σύγχρονο σπίτι· οι προσωπογραφίες του από καλλιτέχνες που τον γνώρισαν, και τον απέδωσαν ο καθένας με διαφορετικό τρόπο, τα πορτρέτα του από πιο σύγχρονους που τον απεικόνισαν έχοντας ως αναφορά τις φωτογραφίες του· ένα πρόγραμμα παράστασης που κράτησε, παρότι επέλεξε να δει μια άλλη σε μία από τις επισκέψεις του στην Αθήνα· η επιστολή του Ξενόπουλου προς τον ποιητή, ο οποίος έγραψε και την πρώτη σημαντική κριτική γι’ αυτόν σε αθηναϊκό περιοδικό, και λίγο πιο πέρα ένα σατιρικό σκίτσο του Αντώνη Πρωτοπάτση από τη συλλογή του ΕΛΙΑΜΙΕΤ για την «αποθέωση» του Καβάφη· αυτά είναι μερικά μόνο απ’ όσα μου έκαναν εντύπωση κατά την περιήγησή μου σε ένα κτίριο που μόλις άνοιξε τις πόρτες του, αποτελώντας τοπόσημο του αθηναϊκού κέντρου. Η αρχή της ιστορίας διαχείρισης του Αρχείου Καβάφη εντοπίζεται στο 2012. Τότε περνάει από τον Μανόλη Σαββίδη στο Ίδρυμα Ωνάση με σκοπό να αποφευχθεί ο κατακερματισμός του, να παραμείνει ακέραιο και εντός Ελλάδας, και να εμπλουτίζεται συνέχεια με νέα αποκτήματα. Μέσα σε αυτά τα έντεκα χρόνια, και μέχρι το αρχείο να αποκτήσει τον φυσικό του χώρο στην Αθήνα, με την οποία ο ποιητής είχε μια «περίπλοκη και κάπως αμφιλεγόμενη σχέση», για την οποία θα μάθετε περισσότερα στην οδό Φρυνίχου, στον αριθμό 16Β, στην Πλάκα, υπάρχουν στιγμές-ορόσημα. Πώς φτάσαμε, λοιπόν, σε αυτόν τον νέο και ανοιχτό στο κοινό χώρο;

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

2017

Έχει ολοκληρωθεί η ψηφιοποίηση όλου του αρχείου που έχει το Ίδρυμα Ωνάση στα χέρια του και παράλληλα ξεκινάει ο σχεδιασμός της μόνιμης εγκατάστασης φυσικού αρχείου, ενώ μια σειρά από δράσεις που απευθύνονται στο κοινό συνεχίζεται. Η χρονιά αυτή χαρακτηρίζεται από δύο πολύ σημαντικά για την πορεία του αρχείου σημεία. Το πρώτο αφορά τη δημιουργία της πρώτης εννεαμελούς επιστημονικής επιτροπής, «σκοπός της οποίας είναι να συμβουλεύει, να προτείνει δράσεις, να λειτουργεί στρατηγικά σε επίπεδο ερευνητικό αλλά και εξωστρέφειας για το αρχείο», εξηγεί η συντονίστρια δράσεων Αρχείου Καβάφη, Μαριάννα Χριστοφή. Η επιτροπή αυτή είχε τριετή θητεία, συνεπώς από το ’17 μέχρι σήμερα έχει ανανεωθεί η σύνθεσή της με συμβούλους από τους τομείς των Ανθρωπιστικών Επιστημών και της Νεοελληνικής Φιλολογίας, αλλά και από αυτούς της Αρχειονομίας και των Πληροφοριακών Συστημάτων. Το δεύτερο είναι το 1ο Διεθνές Θερινό Σχολείο Καβάφη, μια ετήσια διοργάνωση αφιερωμένη στον ποιητή και το έργο του. Με τον αναπληρωτή καθηγητή Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, Δημήτρη Παπανικολάου, και τον Στάθη Γουργούρη, ο οποίος διδάσκει Συγκριτική Λογοτεχνία και Κοινωνικές Σπουδές στο Πανεπιστήμιο Columbia της Νέας Υόρκης, να είναι οι αρχικοί του επιμελητές, η πρώτη του θεματική είναι «Ο Καβάφης στον Κόσμο». Έκτοτε η διοργάνωση επανέρχεται με διαφορετική κάθε χρόνο θεματική: «Καβάφης και Αρχαιότητα» με επιμελητές την Constanze Güthenke και τον Δημήτρη Παπανικολάου το 2018, «Οι προσανατολισμοί του Καβάφη» με τους Στάθη Γουργουρή και Τάκη Καγιαλή το 2019, «Η διαμεσολάβηση του Καβάφη» με την Karen Emmerich και τον Μιχάλη Χρυσανθόπουλο το 2022, «Ο Καβάφης μέσα από τις επιστήμες και τις τέχνες» το 2023 με επιμελητές τους Peter Jeffreys και Τάκη Καγιαλή. Η θεματική του διεθνούς θερινού σχολείου Καβάφη που θα πραγματοποιηθεί από την 1η έως τις 6 Ιουλίου του 2024 με επιμελήτριες τις Gonda Van Steen και Mαρία Μπολέτση θα είναι «Καβάφης, θέατρο και επιτελεστικότητα». «Στην ουσία, αυτό που συμβαίνει στο θερινό σχολείο είναι ότι μελετητές του Καβάφη σε διάφορα στάδια της σταδιοδρομίας τους, από τα πρώτα μέχρι και τα πιο προχωρημένα, καλούνται να καθίσουν μαζί με αναγνωρισμένους ακαδημαϊκούς και να πραγματευτούν την έρευνά τους, να συζητήσουν ανοιχτά, να συνδιαλεχθούν για μία εβδομάδα σε έναν κοινό χώρο, υπό μία κοινή θεματική, κάθε χρόνο», περιγράφει η Μαριάννα Χριστοφή. Το θερινό σχολείο φιλοξενήθηκε αρχικά στην Ωνάσειο Βιβλιοθήκη, πλέον πραγματοποιείται στη Γαλαξία 2, πίσω από το κτίριο της Στέγης, «και συνεχίζει να έχει μια δυναμική ιδιαίτερα έντονη. Εκείνο που μας χαροποιεί είναι ότι μέσα από αυτήν τη διαδικασία διαμορφώνεται όντως μια μικρή καβαφική κοινότητα, την οποία παρακολουθούμε καθώς μεγαλώνει. Έχουμε δει ήδη ανθρώπους που έχουν έρθει ως συμμετέχοντες, ως “μαθητές” το 2017, να επανέρχονται πλέον ως καθηγητές προκειμένου να διδάξουν μελετητές σε νεότερα στάδια της καριέρας τους, και αυτό για εμάς έχει πολύ μεγάλη σημασία».

54

«Το Πρώτο Σκαλί» στη Νέα Υόρκη

Matthew Niederhauser & Marc Da Costa Ekphrasis

Εύη Καλογηροπούλου Αλεξάνδρεια

2019

Η τεκμηρίωση, η συντήρηση και η ταξινόμηση του αρχείου συνεχίζεται μέχρι και τον Μάρτιο του ίδιου έτους, οπότε πλέον το ίδρυμα μπορεί να δημοσιεύσει την ψηφιακή συλλογή του αρχείου στον ιστότοπο cavafy. onassis.org, σε ελληνικά και αγγλικά. Πρόκειται για το πρώτο λογοτεχνικό αρχείο στην Ελλάδα που είναι ανοιχτό και πλήρως διαθέσιμο σε όλους και παρέχει στους χρήστες τη δυνατότητα να κατεβάσουν τις ψηφιακές λήψεις καθώς και την αναλυτική του τεκμηρίωση, ώστε να τις χρησιμοποιήσουν για την έρευνά τους αλλά και με άλλους δημιουργικούς τρόπους. Τα τεκμήρια παρέχονται μέσα από CC Licenses, κάτι που επιτρέπει στους χρήστες να μεταχειριστούν τα αντίγραφα με όποιον τρόπο επιθυμούν, με μόνη υποχρέωση την αναφορά της πηγής, που είναι το Ίδρυμα Ωνάση. Την εύρεση και διασύνδεση των ψηφιακών τεκμηρίων διευκολύνει η αναλυτική δουλειά που έχει γίνει με λέξειςκλειδιά ή σημεία πρόσβασης, όπως απαντούν στο περιβάλλον της ψηφιακής συλλογής.

Χρήστος Σαρρής - Walls

2023

Με αφορμή την επέτειο των 160 ετών από τη γέννηση του Κ.Π. Καβάφη, το Ίδρυμα Ωνάση παρουσιάζει ένα φεστιβάλ που αναδεικνύει τον επιδραστικό χαρακτήρα του Αλεξανδρινού ποιητή και τον αντίκτυπο του έργου του σε παγκόσμια κλίμακα, αυτήν τη φορά στη Νέα Υόρκη. Εμπνευσμένο και αποκλειστικά αφιερωμένο σε αυτόν, το φεστιβάλ «Archive of Desire» καλεί καλλιτέχνες από πολλά και διαφορετικά πεδία να γνωρίσουν το αρχείο του ποιητή, να συνδιαλεχθούν με το καβαφικό έργο και να προτείνουν νέες αναγνώσεις του. «Το φεστιβάλ απευθύνεται σε ένα κοινό που δεν είναι το ελληνικό αλλά της Νέας Υόρκης, σε μια μητρόπολη που εικάζουμε πως αν ο Καβάφης ήταν τώρα εν ζωή πιθανότατα να την είχε επιλέξει ως πόλη του», εξηγεί η συντονίστρια δράσεων του Αρχείου. Μέσα από ένα φάσμα σύγχρονων καλλιτεχνικών εγχειρημάτων που απλώνονταν σε όλη την πόλη από τις 28 Απριλίου έως τις 6 Μαΐου, το διαθεματικό πρόγραμμα του φεστιβάλ περιλάμβανε μια σειρά από περφόρμανς, παρουσιάσεις ψηφιακής τέχνης, προβολές ταινιών μικρού μήκους, αναγνώσεις ποίησης, λογοτεχνικές συζητήσεις, ένα visual rave και πολλές άλλες ζωντανές εκδηλώσεις σε επιμέλεια της συνθέτριας Paola Prestini, καλλιτεχνικής διευθύντριας του National Sawdust, ενός μη κερδοσκοπικού οργανισμού για την προώθηση της σύγχρονης μουσικής, υπό τη δημιουργική καθοδήγηση της Αφροδίτης Παναγιωτάκου, διευθύντριας πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση. Στις 21 Νοεμβρίου της ίδιας χρονιάς εγκαινιάζεται το Σπίτι του Αρχείου Καβάφη στην οδό Φρυνίχου 16Β στην Πλάκα, ένας χώρος υπό την αρχιτεκτονική μελέτη του Flux-office της Εύας Μανιδάκη και του Θανάση Δεμίρη. Περιλαμβάνει τρεις αίθουσες και στεγάζει τη βιβλιοθήκη, τα γραπτά και τα βιβλία του ποιητή, μια συλλογή από προσωπικά του αντικείμενα καθώς και έργα τέχνης με αναφορές στον ποιητή, «οπότε δημιουργούμε ένα κέντρο καβαφικό στην καρδιά της Αθήνας καθώς και άλλο ένα επίπεδο πρόσβασης στο φυσικό αρχείο, καθιστώντας το πλήρως προσβάσιμο σε όλους».

2024

Πριν από έναν χρόνο, το 2022, και με πρωτοβουλία του Ιδρύματος Ωνάση ξεκινά η αποκατάσταση της οικίας του ποιητή στην Αλεξάνδρεια, στην πρώην οδό Λέψιους, νυν Cavafy. Όπως και στην περίπτωση του νέου κτιρίου του Αρχείου Καβάφη στην οδό Φρυνίχου στην Πλάκα, η αποκατάσταση έγινε με μελέτη του Flux-office. Το έργο θα παραδοθεί στις αρχές του νέους έτους. Εντός του 2024 θα παραδοθεί στο κοινό ένα ακόμα έργο, το οποίο αφορά το αρχείο του ποιητή και έχει να κάνει με την ψηφιοποίηση και την τεκμηρίωση της βιβλιοθήκης Καβάφη, των 966 βιβλίων που έχουν διασωθεί και γνωρίζουμε ότι είχε στην κατοχή του ο ποιητής. Με αυτόν τον τρόπο ολοκληρώνεται το κομμάτι της ψηφιοποίησης και της διάθεσης του αρχείου στο κοινό.

Κατά τη διάρκεια όλης αυτής της δεκαετίας, από το 2013 έως και το 2023, και με τη βοήθεια των επιστημονικών συμβούλων σχεδιάζονται και πραγματοποιούνται εκπαιδευτικά προγράμματα τα οποία απευθύνονται σε μαθητές σχολείων, σε εκπαιδευτικούς καθώς και στο ευρύ κοινό, είτε διά ζώσης είτε μέσω της δημιουργίας ψηφιακών εκπαιδευτικών υλικών που μπορεί κανείς να αναζητήσει και στην εκπαιδευτική πλατφόρμα Classroom του Ιδρύματος Ωνάση. «Σκοπός μας είναι να ενθαρρύνουμε τις νεότερες ηλικίες να γνωρίσουν τον ποιητή και το αρχείο του, να παρέχουμε περισσότερες πηγές σε ανθρώπους που αγαπούν και ενδιαφέρονται για τον Καβάφη ώστε να κρατήσουμε το ενδιαφέρον τους ζωντανό». Επιπλέον, έχουν πραγματοποιηθεί εκπαιδευτικά προγράμματα απευθείας σε σχολεία με θεματικές όπως «Ο Καβάφης πάει σχολείο» και «Το δωμάτιο του Καβάφη». «Σε αυτά προσκαλούσαμε τα παιδιά να ασχοληθούν δημιουργικά με την ποίηση αλλά και με το αρχείο. Πρόκειται για εκπαιδευτικά προγράμματα τα οποία στόχο έχουν να βοηθήσουν τα παιδιά να προσεγγίσουν το καβαφικό έργο μέσα από άλλες οδούς και αφετηρίες όπως η μουσική, ο χορός και η δημιουργία φανζίν, ώστε να αισθανθούν οικειότητα με τα κείμενα και το αρχείο, να το κάνουν δικό τους».

55 LIFO/ONASSIS

Φωτογραφία που απεικονίζει τον Καβάφη να προσέρχεται, ανάμεσα σε άλλους προσκεκλημένους, στον γάμο του Κωνσταντίνου Μ. Σαλβάγου (ο οποίος έλαβε χώρα στις 27/2/1927 στον ναό του Ευαγγελισμού στην Αλεξάνδρεια). Στο verso σφραγίδα της φωτογραφικής εφημερίδας «Ελληνική» του Α. Σ. Μηλιώνη.

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

56

57 LIFO/ONASSIS

«Τα ποιήματα του Καβάφη στοχεύουν κατευθείαν στην καρδιά και στο μυαλό» ΔΗΜΉΤΡΗΣ ΔΑΣΚΑΛΌΠΟΥΛΟΣ

Ο βιβλιογράφος, ποιητής και ένας από τους σημαντικότερους καβαφιστές μιλά στη LiFO για την πορεία και την προσωπικότητά, το έργο και την παγκόσμια ακτινοβολία της ποίησης του μεγάλου Αλεξανδρινού.

K E I M E N O : Γ Ι Ά Ν Ν Η Σ Π Α Ν ΤΑ Ζ Ό Π Ο ΥΛ Ο Σ Φ Ω Τ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α : Π Α Ρ Ι Σ ΤΑ Β Ι Τ Ι Α Ν

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

58

Χειρόγραφο του ποιήματος «Μισή Ώρα» και σημειώσεις στο περιθώριο.

59 LIFO/ONASSIS

ΔΗΜΉΤΡΗΣ ΔΑΣΚΑΛΌΠΟΥΛΟΣ

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

60

Ο

Δημήτρης Δασκαλόπουλος ανήκει στους σημαντικότερους Έλληνες καβαφιστές λόγω της συστηματικής του ενασχόλησης εδώ και πενήντα χρόνια με τη ζωή και το έργο του Αλεξανδρινού ποιητή. Ένας διεισδυτικός, αναγνωρισμένος και επίμονος μελετητής που έχει φωτίσει μοναδικά το ποιητικό σύμπαν του Κωνσταντίνου Καβάφη. Μια σπουδαία πνευματική προσωπικότητα που έχει χαρτογραφήσει και καταγράψει όσο λίγοι τη διαδρομή και την προσωπικότητά, καθώς και το σύνολο της βιβλιογραφίας που έχει γραφτεί για τον Κωνσταντίνο Καβάφη. Διατηρεί πολλές ιδιότητες: ποιητής, δοκιμιογράφος, κριτικός, ανθολόγος, φιλόλογος καθώς και επιμελητής σημαντικών εκδόσεων. Τον συναντώ στο σπίτι του στην περιοχή του Θησείου, όπου μένει μαζί με τη σύζυγό του Μαρία Στασινοπούλου, ένα ευρύχωρο διαμέρισμα γεμάτο βιβλιοθήκες· ο ίδιος υποστηρίζει: «Μια βιβλιοθήκη που ξεχειλίζει από παντού είναι χάρμα οφθαλμών». Όση ώρα βρίσκομαι εκεί μου δείχνει σπάνιες μαρτυρίες, ιστορικές πηγές, τεκμήρια, σκίτσα, εξαντλημένες εκδόσεις, δυσεύρετα χειρόγραφα και φωτογραφίες από το πολύτιμο αρχείο του για την καβαφική ποίηση. Όπως έχει γράψει ο Δ.Ν. Μαρωνίτης, τα κείμενά του αποτελούν «πολύτιμο σηματοδότη για την πορεία και την εξέλιξη του Καβάφη από την πρόγνωση στην επίγνωση της ποίησης και της ποιητικής του».

— Τι ήταν αυτό που σας παρακίνησε να ασχοληθείτε με τον βίο και το έργο του Κωνσταντίνου Καβάφη; Ήταν κάποια στιγμή στη δεκαετία του ’50, ήμουν ακόμη μαθητής, όταν διάβασα για πρώτη φορά ποιήματα του Καβάφη, και μάλιστα από την ανθολογία του Περάνθη. Στη συνέχεια, όταν φοιτούσα στο πανεπιστήμιο, προσανατολίστηκα περισσότερο όχι μόνο στον Καβάφη αλλά και σε όλη τη νεοελληνική ποίηση. Θυμάμαι ότι σε κάποιες απ’ τις σημειώσεις μου είχα γράψει πως τα συγκεκριμένα ποιήματα απαιτούσαν ιστορικές γνώσεις. Ωστόσο, η ημερομηνία-σταθμός ήταν το 1978, όταν, μαζί με τον Μάνο Χαριτάτο, συλλέκτη και έναν εκ των δύο ιδρυτών του Εθνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, και με την παρότρυνση του φίλου Γ.Π. Σαββίδη, αποφάσισα να συμπληρώσω την παλαιότερη βιβλιογραφία του Αλεξανδρινού, που είχε συντάξει ο Γ.Κ. Κατσίμπαλης. Είχε προηγηθεί το επετειακό έτος 1963 (εκατό χρόνια από τη γέννηση του ποιητή) και τότε είχαν εκδοθεί –πρώτη φορά με φιλολογική επιμέλεια– τα 154 ποιήματα του «κανόνα» στη μικρόσχημη δίτομη έκδοση του Γ.Π. Σαββίδη. Στη διάρκεια της δικτατορίας άρχισα να μελετώ τόσο τα 154 ποιήματα όσο και τη σχετική με τον Αλεξανδρινό φιλολογία, η οποία διαπίστωσα ότι διογκωνόταν υπέρμετρα σε σύγκριση με άλλους μείζονες ποιητές μας. Είναι αλήθεια ότι στον Γ.Π. Σαββίδη οφείλω πολλά, και όχι μόνο γύρω από τον Καβάφη. Αυτός με παρακίνησε να συντάξω εξαρχής τη βιβλιογραφία του ποιητή, εργασία που αποδέχτηκα χωρίς να υπολογίσω τι ακριβώς σήμαινε, και που με απασχόλησε επί είκοσι πέντε συναπτά έτη. Εκδόθηκε στη Θεσσαλονίκη το 2003 από το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Πρόκειται για ένα ογκώδες έργο 1.300 σελίδων. Δυστυχώς, ο Σαββίδης είχε εν τω μεταξύ πεθάνει και δεν πρόλαβε να τη δει τυπωμένη. Αυτός ήταν και ο λόγος που την αφιέρωσα στη μνήμη του. Έως σήμερα έχω εκδώσει πέντε ακόμη βιβλία για τον Αλεξανδρινό και το έργο του. Με το νέο έτος κυκλοφορεί και η ανθολογία μου Ελληνικά καβαφογενή ποιήματα σε διευρυμένη και ανανεωμένη έκδοση από τον Ίκαρο. Έχω, λοιπόν, συμπληρώσει σχεδόν πενήντα χρόνια μελέτης του έργου του Αλεξανδρινού ποιητή.

— Όλα αυτά τα χρόνια τι είναι αυτό που σας έχει εντυπωσιάσει περισσότερο; Πρώτα απ’ όλα, στα 154 ποιήματά του συνειδητοποιούμε ότι χρησιμοποιεί συνολικά περίπου 3.300 λέξεις. Είναι απορίας άξιο το γεγονός ότι με τόσο λίγες λέξεις καταφέρνει να γράψει αυτή την ποίηση, και αναμφίβολα εντυπωσιακό. Τα θέματα με τα οποία καταπιάνεται παραμένουν διαχρονικά και πανανθρώπινα: ο έρωτας, η ειρωνεία, η μέθη της εξουσίας, ο πολιτικός οπορτουνισμός, η διάψευση των μεγάλων ιδανικών αλλά και ο διάλογος με την Ιστορία. Τόσο συγκεντρωμένα όλα αυτά τα θέματα δεν τα συναντάμε σε κανέναν άλλον ποιητή, ούτε και τόσο απλά διατυπωμένα. Είναι σημαντικό να πούμε ότι τα ποιήματά του εμπεριέχουν λέξεις που στοχεύουν κατευθείαν στην καρδιά και στο μυαλό. Άλλωστε, σε κάθε ποίημά του ανακαλύπτεις διαρκώς και μια νέα πτυχή.

— Πώς θα τον περιγράφατε ως προσωπικότητα; Έχει αναπτυχθεί μια έντονη παραφιλολογία γύρω από τον άνθρωπο Καβάφη. Υπήρχαν πολλοί που αρχικά τον υποτιμούσαν. Θεωρούσαν ότι ήταν ο περίεργος, ο ιδιόμορφος ποιητής ή εκείνος που έκοβε το τσιγάρο στη μέση, είτε για λόγους οικονομίας είτε για λόγους υγείας. Κανείς δεν γνωρίζει πολλές λεπτομέρειες. Ήταν ένας άνθρωπος που δεν είχε ηλεκτρικό ή τηλέφωνο στο σπίτι του. Ταυτόχρονα, υπήρξε κακός αλληλογράφος. Οι επιστολές που έγραψε και έχουν σωθεί μαρτυρούν ότι γράφει εξ ανάγκης, και όχι για να εκφράσει βαθύτερα συναισθήματα. Πρέπει να πούμε ότι τον άνθρωπο Καβάφη τον έχουν περιγράψει μόνο με ακρότητες, είτε ως καρικατούρα είτε ως ένα πρόσωπο αποξενωμένο. Ο Καβάφης είναι ένας από τους ελάχιστους λογοτέχνες μας για τον οποίο δεν ξέρουμε πώς μιλούσε, πώς διάβαζε τα ποιήματά του, δεν υπάρχει καμία ηχητική καταγραφή. Όπως δεν υπάρχει και καμιά φωτογραφία του με άλλους ομότεχνους.

— Πείτε μας λίγα λόγια για τη ζωή του. Γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια στις 29 Απριλίου του 1863, με το νέο ημερολόγιο. Ήταν το ένατο και τελευταίο παιδί του Πέτρου-Ιωάννη Καβάφη και της Χαρίκλειας, το γένος Γεωργάκη Φωτιάδη από την Πόλη. Η γέννηση του ποιητή βρήκε την οικογένεια σε περίοδο οικονομικής και κοινωνικής ακμής. Ο πατέρας του διατηρούσε την επιχείρηση «Καβάφης και Σία», εμπορευόταν βαμβάκι, αλλά, όταν πέθανε, το 1870, φαίνεται ότι δεν άφησε επαρκή περιουσία για να συντηρηθεί αξιοπρεπώς η Χαρίκλεια και τα παιδιά της, τα περισσότερα από τα οποία ήταν ανήλικα. Η Χαρίκλεια διέλυσε το σπιτικό της στην Αλεξάνδρεια και κατέφυγε στην Αγγλία, όπου θα είχε την υποστήριξη των συγγενών του άντρα της και όπου θα μπορούσαν ευκολότερα να βρουν εργασία οι μεγαλύτεροι γιοι της. Εγκαταστάθηκαν στο Λίβερπουλ και στη συνέχεια στο Λονδίνο. Για τα συνολικώς πέντε χρόνια της παραμονής του νεαρού ποιητή στην Αγγλία δεν διαθέτουμε εξακριβωμένες πληροφορίες όσον αφορά το ποια ήταν η καθημερινότητά του. Σε διάστημα περίπου είκοσι ετών πεθαίνουν ο αδελφός του Πέτρος-Ιωάννης, ο παππούς του Γεωργάκης Φωτιάδης, ο εξάδελφός του Γ. Ψύλλιαρης στην Πόλη, η πολυαγαπημένη μητέρα του Χαρίκλεια, τα αδέλφια του Γεώργιος, Αριστείδης, Αλέξανδρος, Παύλος και, τέλος, ο Τζον, που πρώτος μετέφρασε σε ανύποπτο χρόνο ποιήματα του Καβάφη σε αγγλική γλώσσα. Και έρχεται η στιγμή που μένει μόνος του. Από μια ευημερούσα οικογένεια καταλήγει να γίνει υπάλληλος στην Εταιρεία Υδρεύσεως. Έκτοτε ασχολείται αποκλειστικά και περισσότερο από άλλοτε με το έργο του. Στην ποίησή του περιγράφει τις οδυνηρές στιγμές της απώλειας, επί παραδείγματι στο ποίημά του «Απ’ τες εννιά»: «Το είδωλον του νέου σώματός μου,/ ήλθε και μ’ έφερε και τα λυπητερά·/ πένθη της οικογένειας, χωρισμοί,/ αισθήματα δικών μου, αισθήματα / των πεθαμένων τόσο λίγο εκτιμηθέντα./ Δώδεκα και μισή. Πώς πέρασεν η ώρα./ Δώδεκα και μισή. Πώς πέρασαν τα χρόνια».

— Ποιο είναι το αγαπημένο σας ποίημά του; Μου αρέσει πολύ ο «Καισαρίων». «Εν μέρει για να εξακριβώσω μια εποχή,/ εν μέρει και την ώρα να περάσω,/ την νύχτα χθες πήρα μια συλλογή/ επιγραφών των Πτολεμαίων να διαβάσω./ Οι άφθονοι έπαινοι κι οι κολακείες/ εις όλους μοιάζουν». Και από τα «Κρυμμένα» μού αρέσει το «Μισή ώρα» που αρχίζει: «Μήτε σε απέκτησα, μήτε θα σε αποκτήσω / ποτέ, θαρρώ».

— Η Μαργκερίτ Γιουρσενάρ έλεγε ότι ο Καβάφης «καταφάσκει σε μια αισθησιακή ελευθερία χωρίς όρια». Ποιο είναι το δικό σας σχόλιο; Η Γιουρσενάρ, που ήταν ομοφυλόφιλη, είχε πει επίσης ότι ο Αλεξανδρινός δεν γράφει ερωτικά ποιήματα αλλά ποιήματα «περί έρωτος». Στην ίδια κατηγορία ανήκει και ο Ντάνιελ Μέντελσον, αρχαιοελληνιστής και μεταφραστής του Καβάφη στην αγγλική γλώσσα, ο οποίος είχε πει περίπου τα εξής σε μια προ δεκαετίας συνέντευξή του: «Εγώ είμαι ομοφυλόφιλος και βιώνω τον Καβάφη με τελείως προσωπικό τρόπο. Είναι μεγάλος ποιητής όχι επειδή είναι ομοφυλόφιλος». Αξίζει να επισημάνουμε ότι η Γιουρσενάρ στην Κριτική παρουσίαση του Κων/νου Καβάφη έγραφε κάτι πολύ σωστό: «Η δόξα του εδραιώθηκε βαθμιαία με μονόφυλλα που τα μοίραζε φειδωλά σε φίλους ή θιασώτες του. Η ποίηση αυτή, που ξαφνιάζει εκ πρώτης όψεως με την απόστασή της, σχεδόν με το απρόσωπό της, έμεινε συνεπώς κατά κάποιον τρόπον κρυφή μέχρι τέλους, επιδεκτική εμπλουτισμών και βελτιώσεων σε όλη της την έκταση, καρπωνόμενη την εμπειρία του ποιητή ως τον θάνατό του. Και μόνο προς το τέλος της ζωής του ο Καβάφης εξέφρασε κάπως ανοιχτά τις πιο προσωπικές του εμμονές, τις συγκινήσεις και τις αναμνήσεις που ανέκαθεν, αλλά με τρόπο πιο αόριστο και πιο σκεπασμένο, είχαν εμπνεύσει και θρέψει το έργο του».

Στα 154 ποιήματά του συνειδητοποιούμε ότι χρησιμοποιεί συνολικά περίπου 3.300 λέξεις. Είναι απορίας άξιο το γεγονός ότι με τόσο λίγες λέξεις καταφέρνει να γράψει αυτή την ποίηση.

61 LIFO/ONASSIS

ΔΗΜΉΤΡΗΣ ΔΑΣΚΑΛΌΠΟΥΛΟΣ — Πόσο καταλυτικό ρόλο έχει παίξει η ομοφυλοφιλία στην ποίησή του;

— Ποια ήταν η στάση του Γ. Σεφέρη απέναντι στην ποίηση του Καβάφη;

Αυτός ήταν και ένας λόγος που ο ίδιος έγινε κατά διαστήματα αντικείμενο απώθησης, χλευασμού ή σάτιρας και καθυστέρησε η αποδοχή του στον κυρίως ελλαδικό χώρο. Υπήρξαν άνθρωποι στην Αλεξάνδρεια και στην Αθήνα που αναφέρονταν στον «ανώμαλο» ή ακόμη στον νοσηρό ερωτισμό της καβαφικής ποίησης. Ο ίδιος άργησε να δημοσιεύσει τα αμιγώς ομοφυλόφιλα ποιήματά του, αλλά πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι στα περισσότερα ποιήματά του δεν είναι εμφανές το φύλο. Μάλιστα, είναι πολύ πιθανό ότι σε μια περίοδο της ζωής του πρέπει να ήταν και αμφιφυλόφιλος. Αυτό το διαπιστώνουμε από τα ταξίδια που κάνει με τον αδελφό του, που επισκέπτονται και οι δύο πορνεία σε πόλεις του εξωτερικού. Συγχρόνως, όταν λέει ότι στο διπλανό τραπέζι «αυτό το σώμα εγώ το απήλαυσα, και από τα ρούχα κάτω γυμνά τα αγαπημένα μέλη ξαναβλέπω», θα μπορούσε να είναι σκέψεις ενός άντρα για μια γυναίκα, ή μιας γυναίκας για έναν άντρα, ή μιας γυναίκας για μια γυναίκα, και όχι απαραίτητα ενός άντρα για έναν άντρα. Αλλά επειδή έχουμε δεχτεί την ερωτική ταυτότητα του Καβάφη, οποιαδήποτε ερωτική νύξη τη θεωρούμε εξ ορισμού ομοφυλόφιλη. Το σύνολο της ποιητικής παραγωγής του («κανόνας», «Κρυμμένα», «Αποκηρυγμένα») έχει αποδώσει περίπου 300 ποιήματα. Απ’ αυτά, μόλις κάτι παραπάνω από 20 είναι τα ομοερωτικά, όπως το «Δύο νέοι, 23 έως 24 ετών». Κατά τη δική μου άποψη, οι περιγραφές του είναι ίσως περισσότερο αποτέλεσμα μνήμης ή επιθυμίας παρά πραγματικής σεξουαλικής πράξης. Ναι μεν είχε συνευρεθεί στο παρελθόν με άνδρες, αλλά μετά από κάποια ηλικία θεωρώ ότι απλώς θυμάται, δεν έρχεται σε ερωτική επαφή, δηλαδή είναι ανενεργός ερωτικά. Τέλος, είναι ξεκάθαρο ότι έχει καταφέρει να διατηρήσει ερμητικά κλειστή τη σεξουαλική του ζωή, γι’ αυτό και δεν υπάρχουν μαρτυρίες όσον αφορά εραστές ή σχέσεις του.

Ο Σεφέρης πάσχιζε να συμβιβαστεί για πολλές δεκαετίες με το κλίμα του Αλεξανδρινού και να κατανοήσει την ιδιαιτερότητα του καβαφικού φαινομένου. Το έργο του Καβάφη τον απασχόλησε για πολλές δεκαετίες έως ότου παραδεχθεί ότι ήταν μεγάλος ποιητής. Μας εντυπωσιάζει το γεγονός ότι η σκιά του Αλεξανδρινού υπάρχει παντού, σε ό,τι και αν έγραψε μετά το 1937. Μην ξεχνάμε ότι ο Σεφέρης στα ποιήματά του για την Κύπρο ακολουθεί το καβαφικό παράδειγμα. Από μια άλλη πλευρά, υφίσταται μεταξύ τους διαφορά, κυρίως στην επιστολογραφία. Ο Σεφέρης είναι μανιώδης αλληλογράφος, ενώ ο Καβάφης απαντά λακωνικά, σχεδόν τηλεγραφικά, ακόμα και όταν του προτείνουν μετάφραση των ποιημάτων του. Εν ολίγοις, η γενιά του ’30 ήταν παλαμοτραφής και δυσκολεύτηκε να αποδεχθεί τον Καβάφη. Από τη μια ο Κάλας τον αποδέχεται, ο Σεφέρης είναι επιφυλακτικός, ενώ ο Θεοτοκάς τον απορρίπτει από την αρχή. Πιστεύω ότι δεν μπορούσαν να αποδεχτούν τον μοντερνισμό του. Βέβαια, ας μην ξεχνάμε ότι ο Σεφέρης στις Δοκιμές του έχει δημοσιεύσει δυο βαθυστόχαστα μελετήματα για τον Καβάφη, τα «Κ.Π. Καβάφης, Θ.Σ. Έλιοτ· παράλληλοι» και το επιγραφόμενο «Ακόμη λίγα για τον Αλεξανδρινό». Κυρίως με το πρώτο από αυτά τα κείμενα αναδεικνύει τις αφανείς διασυνδέσεις των καβαφικών ποιημάτων με την ευρωπαϊκή πρωτοπορία της εποχής.

— Πώς το εξηγείτε αυτό; Πιθανολογώ επειδή οι εποχές ήταν διαφορετικές και η κοινωνία ήταν σεμνότυφη σε τέτοιο σημείο που αδυνατούσε να παραδεχτεί ότι ένας μεγάλος ποιητής μιλάει με ομοφυλόφιλους όρους. Πάντως, αν παρατηρήσετε ενδελεχώς τα ερωτικά του, κάνει λόγο π.χ. για τη σύγχρονή του Αλεξάνδρεια, αλλά ουδέποτε αναφέρει ονόματα· λέει «ένας νέος» ή «ένα αγόρι». Το βέβαιο είναι ότι η ομοφυλοφιλία του Καβάφη ήταν και σημαντικός παράγοντας για να εξαπλωθεί η φήμη του στον κόσμο, κι αυτό το βλέπουμε και από τους πολλούς ομοφυλόφιλους θαυμαστές του, όπως ο E.M. Φόστερ, ο Γ.X. Όντεν και ο ζωγράφος Ντέιβιντ Χόκνεϊ που δεν ήξεραν ελληνικά. Πέραν αυτού, όμως, πιστεύω πως η ποίησή του κερδίζει στις μεταφράσεις σε άλλες γλώσσες, επειδή ο ξένος αναγνώστης εύκολα εισπράττει την «ιστορία» κάθε ποιήματος χωρίς να εμποδίζεται από τη γλωσσική ιδιαιτερότητα που έχει για μας τους Έλληνες η ποίησή του. Σπάνια σύγχρονος Έλληνας ποιητής περνάει τόσο εύκολα σε ξένες γλώσσες. Για παράδειγμα, τι μπορεί να πει η ποίηση του Ελύτη σε έναν Αμερικανό ή έναν Ολλανδό; Οπότε, μιλάμε για τον μοναδικό σύγχρονο ποιητή μας που έχει επηρεάσει σε τέτοια έκταση και με τόση διάρκεια νεότερους ξένους ποιητές σε πολλές χώρες. Εν κατακλείδι, θα έλεγα ότι ο Αλεξανδρινός απευθύνεται ουσιαστικά σε όλους, και ο καθένας μας μπορεί να εισπράξει από τα ποιήματα αυτό που τον ενδιαφέρει και αυτό που θέλει.

— Γιατί ο Παλαμάς αντιπαρατίθεται με τον Καβάφη; Ο Κωστής Παλαμάς και ο Κ.Π. Καβάφης ουδέποτε συναντήθηκαν και ουδέποτε αλληλογράφησαν. Η δημόσια αντιπαράθεσή τους ήταν απόρροια όχι τόσο της συμπεριφοράς των ιδίων αλλά διαφόρων καλοθελητών οπαδών και αφρόνων θαυμαστών. Δεν μας κληροδότησαν κανένα γραπτό τεκμήριο οικειότητας και αβροφροσύνης ή συντεχνιακής αλληλεγγύης ο ένας για τον άλλον, από αυτά που συνήθως ανταλλάσσουν οι ομότεχνοι. Ωστόσο, ο κάποτε παντοκράτωρ Παλαμάς αισθάνεται να κλονίζεται η θέση που δικαίως είχε καταλάβει με την αξία του και τους αγώνες του, όταν αρχίζουν να ανεβαίνουν η φήμη και η αποδοχή του Καβάφη στην Αθήνα. Ο Καβάφης μέμφεται τον Παλαμά για την πολυγραφία του και για τον υπερβολικό λεκτικό φόρτο των ποιημάτων του, και από την άλλη πλευρά ο Παλαμάς αρνείται να αναγνωρίσει την όποια ποιητική αξία στον ομότεχνό του Αλεξανδρινό. Επομένως, ήταν ένας ανομολόγητος αγώνας για την πρωτοκαθεδρία, παρόλο που ο Παλαμάς παραδέχεται τελικά την «ωμολογημένη πρωτοτυπία» των ποιημάτων του Αλεξανδρινού.

Ο Καβάφης αποδίδει με ζωντάνια και ακρίβεια τις μορφές των επώνυμων ή ανώνυμων ηρώων του και, ιδίως, τα κινήματα της ψυχής τους, τον λογισμό και τα όνειρά τους. Η ποίησή του αποτελεί δίοδο που οδηγεί σε μια γόνιμη αμφιβολία για όλους και για όλα.

— Γιατί πιστεύετε ότι ο Μανόλης Αναγνωστάκης υποστήριζε πως «κανενός άλλου ποιητή οι στίχοι δεν ταξιδεύουν με τόση άνεση στα στόματα ανθρώπων ανίδεων από ποίηση κι από την ύπαρξη του ίδιου του ποιητή»; Τα λόγια του Αναγνωστάκη εκφράζουν τη μεγάλη δημοφιλία που έχει αποκτήσει ο Καβάφης και η ποίησή του από τα μέσα του 20ού αιώνα και εντεύθεν. Πάρα πολλοί στίχοι του έχουν γίνει σταθερά σημεία αναφοράς και πολλές φορές έχουν περιβληθεί γνωμικό χαρακτήρα. Παρά ταύτα, η τέχνη του Καβάφη είναι περίπλοκη και προκλητική. Το βασικό της συστατικό είναι ότι προϋποθέτει την ενεργή συμμετοχή του αναγνώστη. Σου ανοίγει νέους ορίζοντες. Στην ποίησή του συγκλίνουν και συγχωνεύονται με μοναδικό τρόπο ποικίλα ρεύματα, ενώ ταυτόχρονα διαγράφεται καθαρά το πρόσωπο του ελληνικού μοντερνισμού. Εντούτοις, ακόμη και ο αμύητος αναγνώστης αισθάνεται οικείους τους στίχους του.

— Ποια είναι τα ψυχικά τοπία των ηρώων του Καβάφη; Ο Καβάφης αποδίδει με ζωντάνια και ακρίβεια τις μορφές των επώνυμων ή ανώνυμων ηρώων του και, ιδίως, τα κινήματα της ψυχής τους, τον λογισμό και τα όνειρά τους. Η ποίησή του αποτελεί δίοδο που οδηγεί σε μια γόνιμη αμφιβολία για όλους και για όλα. Συνιστά μοναδικό παράδειγμα ισόβιας αφοσίωσης στην ποιητική τέχνη. Ξεκίνησε ως στιχουργός της σειράς, μέσα στο κλίμα του ρομαντισμού. Οι πρώτες του επιδόσεις είναι ψελλίσματα,

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

62

Τμήμα φωτογραφίας ζωγραφικού έργου του Σόφο (Σοφοκλή Αντωνιάδη), που εικονίζει τον Καβάφη να κάθεται σε γραφείο με λάμπα και να γράφει. Μέρος της φωτογραφίας έχει αποκοπεί. Το verso έχει μορφή επιστολικού δελταρίου.

χειρονομίες ενός ανθρώπου χωρίς πρόσωπο μέσα στο σκοτάδι. Μία από τις μεγάλες αρετές του είναι η εξοντωτική επιμονή του να ανακαλύψει στα βάθη της ύπαρξής του τον γνήσιο εαυτό του και να τον φέρει στο φως. Δεν δίστασε να διαλέξει από την ελληνική γλώσσα όσες λέξεις και όποιους τύπους έκρινε απαραίτητους για να πει τα πράγματα με το όνομά τους. Ο τρόπος με τον οποίον συνδιαλέγεται με την Ιστορία ξεφεύγει από τα ασφυκτικά σύνορα του κράτους σε όλα τα γεωγραφικά μήκη και πλάτη και, πιθανότατα, σε όλες τις εποχές.

— Ποια ήταν η σχέση του με την Ελλάδα; Δεν είχε την ψυχολογία ενός απόμακρου παροίκου αλλά κουβαλούσε μέσα του την Ελλάδα. Την ίδια εποχή που έρχεται στην Αθήνα εκπλήσσεται από αυτά που βλέπει. Νιώθει ότι έχει ταξιδέψει στην πρωτεύουσα του κράτους του. Δεν σχολιάζει αφ’ υψηλού τον τόπο και τους ανθρώπους. Ο Γ.Π. Σαββίδης δήλωσε το 1963 ότι μπορούμε ανεπιφύλακτα να ονομάσουμε τον Καβάφη εθνικό ποιητή. Από την άποψη αυτή, θεωρώ πολύ αντιπροσωπευτικό το ποίημά του «Επάνοδος από την Ελλάδα».

— Τι καινούργιο κόμισε ο Καβάφης στην ποίηση; Αναντίρρητα, έναν νέο τρόπο γραφής. Τα ποιήματά του είναι λυρικά και δραματικά και κατά βάση έχουν ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα. Προτιμά να κινείται περισσότερο στις περιοχές του ελληνιστικού κόσμου και στις πολιτικές και θρησκευτικές ίντριγκες του Βυζαντίου, παρά στην αρχαιοελληνική κοινωνία. Επίσης, ξεχωρίζει για τη μεικτή του γλώσσα που στάθηκε αφορμή να τον κατηγορήσουν ότι δεν συμμορφώθηκε με όσα πρόσταζε ο άκρατος δημοτικισμός. Μάλιστα, ο Ψυχάρης τον αποκάλεσε «καραγκιόζη της δημοτικής». Είναι πολλά τα καινοφανή στην περίπτωσή του: η θεματολογία του, ο έντονος και απροκάλυπτος ηδονισμός, ακόμη η εντελώς ιδιότυπη εκδοτική συμπεριφορά του. Ανατυπώνει από τα περιοδικά ή τυπώνει αυτοτελώς μεμονωμένα ποιήματα και τα μοιράζει σε φίλους και θαυμαστές, εντός και εκτός Αλεξάνδρειας, κρατώντας με λογιστική σχολαστικότητα καταλόγους διανομής. Με τον καιρό, τα μονόφυλλα αυτά αποτελούν «συλλογές», κάποτε με ελαφρώς παραλλαγμένο περιεχόμενο και με ιδιόχειρες προσθήκες και διορθώσεις του σε στίχους.

— Έχετε επισκεφθεί το σπίτι του στην Αλεξάνδρεια; — Επίσης, ποιο ήταν το αποτύπωμα της Αλεξάνδρειας στην ποίησή του; Καβάφης χωρίς Αλεξάνδρεια και Αλεξάνδρεια χωρίς Καβάφη δεν μπορεί να υπάρξει. Η πόλη αυτή βρίσκεται στην καρδιά της καβαφικής ποίησης. Δεν πρόκειται για ένα μοτίβο αλλά για κάτι βαθύτερο και εντονότερο. Ουσιαστικά, η πόλη χωρίς τον ποιητή και το αντίστροφο είναι δύο πράγματα ανολοκλήρωτα και λειψά. Στη νεοελληνική ποίηση είναι η πρώτη φορά που μια πόλη γίνεται αντικείμενο ποιητικού λόγου. Ίσως μόνο ο Σεφέρης με τα κυπριακά ποιήματά του κατόρθωσε να καταστήσει την Κύπρο ποιητικό θέμα.

— Όσον αφορά τα χαρακτηριστικά της καβαφικής σύνθεσης, τι θα μας λέγατε; Η έμπνευσή του ξεκινά από ιστορικές λεπτομέρειες, έχοντας σκοπό να διατυπώσει γενικότερους προβληματισμούς που αφορούν τον άνθρωπο. Ξέρουμε πως εμπνέεται από ιστορικές, φιλολογικές ή αναγνωστικές εμπειρίες. Καταφεύγει σε βιβλία και συγγράμματα προκειμένου να αντλήσει ασφαλείς πληροφορίες που θα χρησιμοποιήσει στους στίχους του. Είναι, θα λέγαμε, ένας ποιητής-αναγνώστης. Την ίδια στιγμή, ποτέ δεν μιλάει κραυγαλέα. Σε αφήνει να σκεφτείς, να συμπεράνεις. Η γλώσσα του Καβάφη είναι τελείως ιδιότυπη. Τα ποιήματά του τα προσέχει και τα επεξεργάζεται ως την τελευταία λεπτομέρεια. Η στίξη, οι περίοδοι, οι παύσεις, οι παρενθέσεις, όλα είναι υπολογισμένα, όλα υπηρετούν την «τέχνη της ποιήσεως», ακόμα και η τυπογραφική εμφάνιση. Το καθετί είναι φιλοτεχνημένο με κομψότητα και καλαισθησία.

Φυσικά, πολλές φορές. Όταν μπήκα στο σπίτι σκεφτόμουν ότι αυτός ο άνθρωπος προερχόταν από μια άλλοτε εύπορη και πολυμελή οικογένεια, που αποδεκατίστηκε σύντομα. Αναγκάστηκε να βιοποριστεί δουλεύοντας ως υπάλληλος στην ελεγχόμενη από τους Άγγλους Υπηρεσία Υδρεύσεως του αιγυπτιακού κράτους. «Τι τον έκανε να μείνει σ’ αυτή την υπηρεσία, δεν το γνωρίζουμε», γράφει ο Τσίρκας. « Ίσως να ήθελε έναν μικρό και σταθερό μισθό από μια δουλειά χωρίς απαιτήσεις, ώστε να του αφήνει χρόνο για την ποίηση». Ζούσε έναν συντηρητικό και μονήρη βίο στο διαμέρισμά της τότε οδού Λέψιους 10, στο κέντρο της Αλεξάνδρειας. Πολύ κοντά βρίσκονταν το Ελληνικό Νοσοκομείο και η ορθόδοξη εκκλησία του Αγίου Σάββα. Εξίσου κοντά ήταν και τα πορνεία της περιοχής. «Πού θα μπορούσα να ζήσω καλύτερα;» συνήθιζε να λέει. «Κάτω από μένα ο οίκος ανοχής θεραπεύει τις ανάγκες της σάρκας. Κι εκεί είναι η εκκλησία όπου συγχωρούνται οι αμαρτίες. Και παρακάτω το νοσοκομείο, όπου πεθαίνουμε». Σήμερα ο δρόμος του σπιτιού του ονομάζεται «οδός Καβάφη». Πρόκειται για μια τυπική αλεξανδρινή πολυκατοικία που ασφαλώς χρειάζεται συντήρηση και ανακαίνιση. Στεγάζει από χρόνια τώρα ένα υποτυπώδες Μουσείο Καβάφη. Ο ποιητής, πάντως, δεν πέθανε στο διαμέρισμά του αλλά στο νοσοκομείο. Από το 1930 είχε αρχίσει να έχει ενοχλήσεις στον λάρυγγα μέχρι που η τελική διάγνωση έδειξε ότι είχε καρκίνο. Πεθαίνει στις 29 Απριλίου του 1933, ημέρα των γενεθλίων του. Ήταν ακριβώς εβδομήντα χρόνων. Όταν πέρασα το κατώφλι του σπιτιού του σκέφτηκα αμέσως ότι ακόμη και το τέλος του ήταν καβαφικό. Ξέρετε, ο ίδιος το 1897 έγραφε με μάλλον προσποιητή σεμνότητα ότι στην Τράπεζα του Μέλλοντος πολύ «ολίγα συναλλάγματα» θα είχε να καταθέσει. Ούτε ο ίδιος είχε φανταστεί πως τα «ολίγα συναλλάγματα» θα αποδεικνύονταν τόσο τοκοφόρα. Το βιβλίο του Δημήτρη Δασκαλόπουλου και της Μαρίας Στασινοπούλου «Ο βίος και το έργο του Κ.Π. Καβάφη» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο. Επίσης, το βιβλίο του Δημήτρη Δασκαλόπουλου «K.Π. Καβάφης - Η ποίηση και η ποιητική του» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κίχλη.

63 LIFO/ONASSIS

«Δεν έχεις ιδέα τι σήμαινε για μένα ο Καβάφης όταν ήμουν 11 χρονών» ΡΌΜΠΙΝ ΚΟΣΤ ΛΙΟΎΊΣ

Η βραβευμένη με το National Book Award Αφροαμερικανή ποιήτρια Ρόμπιν Κοστ Λιούις, εξέχουσα συμμετοχή στο δεκαήμερο φεστιβάλ «Archive of Desire» για τον Καβάφη, που πραγματοποιήθηκε στη Νέα Υόρκη, έκανε ένα συγκινητικό, άκρως προσωπικό σχόλιο για τη σημασία του έργου του Αλεξανδρινού ποιητή στη ζωή της αμερικανικής queer κοινότητας (συμπόσιο «Μέρες του 2023», Πανεπιστήμιο Κολούμπια, 1η Μαΐου 2023). Α Π Ό ΔΟΣ Η : Μ Υ Ρ Τ Ώ ΑΘΑ Ν Α ΣΟ Π Ο Ύ ΛΟΥ Φ ΩΤΟ Γ ΡΑΦ Ι Ε Σ : Z AC H A RY S C H U L M A N

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

64

65 LIFO/ONASSIS

ΡΌΜΠΙΝ ΚΟΣΤ ΛΙΟΎΊΣ

Π

ιστεύω στα σταυροδρόμια, στο να πηγαίνει κανείς προς όλες τις κατευθύνσεις ταυτόχρονα, όπως έλεγε ο Τζον Κολτρέιν. Θέλω να σας μιλήσω για έναν φελλό και μια κορδέλα που υπάρχουν στο δικό μου, προσωπικό αρχείο. Κάποτε ερωτεύτηκα τρελά, βαθιά και απόλυτα. Κι αυτός ο έρωτας ήταν ό,τι πιο θεϊκό και ευάλωτο έχω ζήσει. Ο φελλός και η κορδέλα στην προσωπική μου συλλογή είναι από το κρασί που ήπια με αυτή την ερωμένη μία μοναδική νύχτα. Ήμασταν ερωτευμένες για πολλά πολλά χρόνια πριν από αυτήν τη νύχτα, και την κορδέλα την είχε πλεγμένη στα μαλλιά της. Στο αρχείο μου δεν υπάρχει καμιά σημείωση, γιατί δεν έπρεπε να είμαι ερωμένη της κι ούτε εκείνη έπρεπε να είναι δική μου. Δεν έχω πει ποτέ ποια ήταν αυτή η γυναίκα και ποτέ δεν θα το πω. Για μένα, όμως, ο Τ.Σ. Έλιοτ συμμετέχει σ’ αυτή την κουβέντα για το πώς κάποια αντικείμενα που υπάρχουν από πάντα μπορούν να διαποτιστούν με βαθύ νόημα. Αγαπώ τον Τ.Σ. Έλιοτ. Επίσης είναι πολύ μεγάλο καθίκι, κι αυτό είναι εντάξει. Πιστεύω πως αυτό ισχύει για όλους μας. Δεν πιστεύω στο «εμείς/αυτοί». Νομίζω πως είμαστε όλοι βαθύτατα ελαττωματικοί μαλάκες∙ αλλά και πως έχουμε μέσα μας βαθιά τη δυνατότητα να αγγίξουμε το θεϊκό. Αυτό προσπαθώ να πω στους φοιτητές μου όταν με ρωτάνε «πώς μπορείτε να μας βάζετε να διαβάσουμε Ε.Μ. Φόρστερ;». Απαντώ: «Μπορείς εσύ να γράψεις έτσι;». Δηλαδή, πιστεύω βαθιά πως είναι σημαντικό να κλέβεις απ’ τους κλέφτες. Ο λόγος που θαυμάζουμε αυτούς τους ανθρώπους είναι ότι εκείνοι πρώτοι έκλεψαν από μας κι εμείς τώρα θα πάρουμε πίσω τα κλεμμένα. Το ένιωσα πολύ βαθιά αυτό όταν μας κάλεσε το Ίδρυμα Ωνάση να επισκεφθούμε την Ελλάδα. Βρισκόμουν μέσα στα μουσεία, κοίταζα τα αρχεία και σκεφτόμουν όλο τον υλικό πολιτισμό και τα αντικείμενα που έχω δει τα οποία ανήκουν στην Αθήνα, αλλά βρίσκονται σε άλλες χώρες. Οπότε, όταν λέω «κλέψτε απ’ τους κλέφτες», το εννοώ απόλυτα. Είναι σημαντικό να επαναπατρίσουμε αυτά τα αντικείμενα και αυτές τις ιστορίες. Μία από τις πολλές διαστάσεις της βιογραφίας του Καβάφη είναι το βα-

θύτατο πολιτικό και αισθητικό του θάρρος, όπως όλοι ξέρουμε. Πόσο μπροστά από την εποχή του ήταν! Ξέρω ότι οι Έλληνες μπορεί να μην το βλέπουν έτσι, γιατί η ομοερωτική ποίηση είναι μέρος της λογοτεχνικής σας παράδοσης εδώ και χιλιετίες, αλλά για μας τους χαζούς Αμερικανούς, που υπάρχουμε μόνο τέσσερις αιώνες… δεν μπορώ να σας περιγράψω τη σημασία του Καβάφη για τα queer άτομα σ’ αυτήν τη χώρα. Όταν άρχισα να ποστάρω στο Instagram για το Φεστιβάλ Καβάφη, ο αριθμός των προσωπικών μηνυμάτων που έλαβα από μαύρους γκέι άνδρες ήταν τεράστιος. Μαύροι γκέι άνδρες, όσοι κατάφεραν με κάποιον τρόπο να επιζήσουν… Εμείς κανονικά δεν θα ήμασταν εδώ. Επιβιώσαμε από το AIDS. Οι περισσότεροι απ’ τη γενιά μας πέθαναν. Και πάρα πολλοί από αυτούς είχαν στα ράφια τους τα βιβλία του Καβάφη. Πιστεύω πως μία από τις μεγαλύτερες τραγωδίες της χώρας μας είναι η καταπίεση της διανόησης και η αντιδιανοουμενίστικη παράδοση μέσα στην οποία ζούμε. Καταπιέσαμε τα πάντα. Ζούμε σε μια χώρα όπου η καταπίεση είναι παντού, οπότε δεν μπορούσαμε καν να συλλάβουμε την ύπαρξη ενός ανθρώπου σαν τον Καβάφη. Πρόσφατα γνώρισα σε μια παρέα την κόρη μιας φίλης μου, η οποία είναι γύρω στα 20. Μιλούσαμε ένα βράδυ στο Λος Άντζελες, έξω απ’ το αυτοκίνητο. Κάποια απ’ όλες μας είχε περίοδο, κάποιας πονούσε η κοιλιά της, και κάποια άλλη είπε «Θυμάστε τότε που δεν υπήρχαν ταμπόν;». Η κόρη της φίλης μου είπε: «Τι εννοείς; Δεν υπήρχαν από πάντα τα ταμπόν;». Και μείναμε να την κοιτάμε σαν να ήταν τρελή. Μας κοιτούσε κι εκείνη σαν να είμαστε εμείς τρελές. Της είπαμε λοιπόν: «Πίστευαν ότι θα έχανες την παρθενιά σου και δεν θα μπορούσες να παντρευτείς αν χρησιμοποιούσες ταμπόν». Εκείνη μας κοίταζε με δέος. Αυτός είναι ο κόσμος που προσπαθώ να σας περιγράψω στα γρήγορα. Φανταστείτε μας να διαβάζουμε Καβάφη σε αυτό το πλαίσιο: να είσαι queer και να είσαι μαύρος και να πεθαίνουν άνθρωποι κάθε μέρα. Για πολύ καιρό πήγαινα σε τέσσερις κηδείες την εβδομάδα. Φρόντιζα ασθενείς με AIDS στο Σαν Φρανσίσκο. Δεν μπορώ να σας περιγράψω πόσο σημαντικό ήταν να βλέπεις όλους αυτούς τους ανθρώπους που ήταν τόσο γενναίοι χάρη σε ποιητές σαν τον Καβάφη…

Για πολύ καιρό πήγαινα σε τέσσερις κηδείες την εβδομάδα. Φρόντιζα ασθενείς με AIDS στο Σαν Φρανσίσκο. Δεν μπορώ να σας περιγράψω πόσο σημαντικό ήταν να βλέπεις όλους αυτούς τους ανθρώπους που ήταν τόσο γενναίοι χάρη σε ποιητές σαν τον Καβάφη…

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

66

Δεν έβρισκες τέτοια βιβλία πριν από το 1960, ήταν queer, αστειεύεστε; Δεν υπήρχε για μας αυτό, μιλάω για τα προγράμματα σπουδών μας. Και συγγνώμη που η ανάγνωση που κάνω στον Καβάφη είναι τόσο στενά εστιασμένη. Δέχτηκα να συμμετάσχω σε αυτό το φεστιβάλ εν μέρει γιατί, κατά πρώτον, συμβαίνει στις ΗΠΑ και ήθελα οι Αμερικανοί, όσο το δυνατό περισσότερο να δουν αυτό το απίστευτο, θεσπέσιο αρχείο και να δουν πώς το ψηφιοποίησαν, πώς το έκαναν διαθέσιμο στον κόσμο! Αν δεν έχετε δει το αρχείο online, κάντε στον εαυτό σας τη χάρη. Τίποτε απ’ όσα λέμε εμείς δεν έχει σημασία μπροστά στο ίδιο το αρχείο. Ήταν, λοιπόν, πολύ σημαντικό για μένα να συμμετάσχω σ’ αυτό το φεστιβάλ λόγω της ιστορίας για την οποία σας μιλώ. Πήρα όλα αυτά τα γράμματα από μαύρους γκέι άνδρες, από μη λευκά queer άτομα: «Δεν έχεις ιδέα τι σήμαινε για μένα ο Καβάφης όταν ήμουν 11 χρονών το 1968», ή «Σκόπευα να αυτοκτονήσω, ξέρεις, και μετά βρήκα τα ποιήματά του», ή «Το ’χα σκάσει απ’ το σπίτι… και μετά βρήκα τα ποιήματά του». Ήταν πολύ συγκινητικά. Ποιος να το φανταζόταν όμως, όταν είπαμε «ναι» σ’ αυτό το φεστιβάλ, ότι έναν χρόνο αργότερα η χώρα μας θα έκαιγε και πάλι βιβλία με μανία και θα στοχοποιούσε τρανς και queer παιδιά; Είναι, λοιπόν, πολύ διαφορετική η ατμόσφαιρα από τότε που είπαμε «ναι» σε αυτό το πρότζεκτ. Τώρα είναι πολύ μεγαλύτερη η αίσθηση του επείγοντος. Και ο Καβάφης φαίνεται ξανά πολύ πιο σημαντικός. Γίνεται όλο και πιο επίκαιρος, ξανά και ξανά, και ελπίζω να μην πάψει ποτέ να είναι επίκαιρος. Δεν νομίζω πως θα πάψει. Έγραψα ένα μεγάλο ποίημα για το φεστιβάλ με τίτλο «Το αρχείο του πόθου» ως απάντηση στο αρχείο του Καβάφη. Κάτι άλλο που με ενδιαφέρει στον Καβάφη, για το οποίο δεν μιλάμε αρκετά όταν διαβάζουμε Καβάφη στην Αμερική, είναι το πόσο δίνουν την αίσθηση της διασποράς τα ποίηματά του. Εδώ δεν ξέρουμε ότι υπάρχει ελληνική διασπορά, δυστυχώς. Πολλοί άνθρωποι στην Αμερική δεν ξέρουν καν πού είναι η Ελλάδα, πόσο μάλλον ότι υπάρχει ελληνική διασπορά. Κι όμως είστε σκορπισμένοι σε όλο τον κόσμο, και έχετε την εμπειρία της αποικιοκρατίας και της μετανάστευσης – κι εμείς δεν το ξέρουμε γιατί το μόνο πράγμα που μας έμαθαν για την Ελλάδα στο αμερικανικό σχολείο,

αν μας έμαθαν κάτι, είναι ο Όμηρος, αν ήσουν στα τμήματα προχωρημένων, και κάτι για έναν θεό που τον έλεγαν Δία, αλλά μόνο εν συντομία, επειδή στη χώρα μας εκείνη την εποχή, και ακόμα και τώρα, με πιο ανεπαίσθητους τρόπους, δεν μπορεί να υπάρχει παρά μόνο ένας θεός, μία θρησκεία. Ένα άλλο στοιχείο του αρχείου που είχε σε μένα βαθύτατη επίδραση ήταν ο τρόπος με τον οποίο η διασπορά και οι διασπορικές χειρονομίες εμφανίζονται συνεχώς στο αρχείο του Καβάφη και στην ποίησή του. Που σημαίνει ότι ο Καβάφης μού δίνει έντονα την αίσθηση ότι είναι μαύρος. Και όταν ήμουν στην Αθήνα σκεφτόμουν συνέχεια «η Ελλάδα είναι τόσο μαύρη». Έτσι αισθάνομαι. Όταν λέω τη λέξη «μαύρος» εννοώ διασπορικός, κι αυτή η αίσθηση βρίσκεται παντού στο έργο του Καβάφη. Σκεφτόμουν, λοιπόν, τη σχέση μεταξύ της διασποράς και του πόθου. Δεν νομίζω πως αυτά τα δύο μπορούν να αποσυνδεθούν το ένα από το άλλο. Δεν μπορώ να σας πω πώς συνδέονται, εκτός από την επιθυμία. Επιθυμούμε μια χώρα όπως επιθυμούμε ένα κίτρινο βάζο. Επιθυμούμε ο ένας τον άλλον όπως επιθυμούμε το σπίτι μας. Καμιά φορά το μόνο σπίτι που έχουμε είναι το σώμα ενός άλλου ανθρώπου, και ο Καβάφης κατάφερε να το εκφράσει αυτό. Επομένως, αυτό που είναι ενδιαφέρον για μένα ως συγγραφέα και ως ποιήτρια… αυτό που προσπαθώ να συλλάβω όταν γράφω για τον πόθο –πράγμα που κάνω πολύ σπάνια επειδή είναι μυστήριο για μένα− είναι το πώς, κατά κύριο λόγο, στις ΗΠΑ μας έχουν πείσει να καταπιέζουμε τον εαυτό μας. Υπάρχει μια σπουδαία σημείωση στο αρχείο του Καβάφη, που λέει περίπου «αυτό το ποίημα μπορεί να μείνει εδώ στο αρχείο, δεν μπορεί να εκδοθεί, αλλά δεν του αξίζει να καταπιεστεί». Που σημαίνει «μην το εκδώσεις, αλλά μην το πετάξεις κιόλας». Είναι απίστευτο. Όταν τη συναντήσαμε στο αρχείο, μείναμε όλοι να την κοιτάμε για ώρα. Στις ΗΠΑ όμως αυτό που νιώθω ότι συμβαίνει σε πολλούς από εμάς είναι ότι το κάνουμε αυτό στον εαυτό μας, κάθε μέρα, στον δικό μας πόθο. Δεν χρειαζόμαστε το κράτος για να κάψει τα βιβλία μας. Καίμε βιβλία μέσα μας συνεχώς. Καίμε τις λέξεις μας. Καίμε τον πόθο μας. Τι τη χρειαζόμαστε την αστυνομία, όταν αστυνομεύουμε ο ένας τον άλλο στο κρεβάτι;

Η Ρόμπιν Κοστ Λιούις στην περφόρμανς «Archive of Desire», στο ομώνυμο φεστιβάλ για τον Καβάφη στη Νέα Υόρκη (Απρίλιος 2023).

67 LIFO/ONASSIS

«Από την ποίηση του Καβάφη απουσιάζει η ενοχική αγάπη των προηγούμενων γενεών» ΑΝΤΡΈ ΑΣΙΜΆΝ

Ο δημοφιλής συγγραφέας και καθηγητής Θεωρίας της Λογοτεχνίας στο City μας λέγει University της Νέας Υόρκης εξηγεί γιατί ο Αλεξανδρινός ποιητής αποτελεί ένα τεράστιο κομμάτι της ζωής του.

K E I M E N O : Γ Ι Α Ν Ν Η Σ Π Α Ν ΤΑ Ζ Ο Π Ο ΥΛ Ο Σ Φ ΩΤΟ Γ ΡΑΦ Ι Ε Σ : A N D R E C H R I S F E R G U S O N

Χειρόγραφο του ποιήματος «Ιθάκη» στις δύο πρώτες σελίδες διαγραμμισμένου τετρασέλιδου. Οι άλλες δύο σελίδες κενές. Διαγραφές και διορθώσεις. Χειρόγραφες σημειώσεις για το ίδιο ποίημα στις δύο όψεις φύλλου, μία από αυτές στα αγγλικά. Στο recto σημείωση με την ένδειξη «18.11.’11».

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

68

69 LIFO/ONASSIS

ΑΝΤΡΈ ΑΣΙΜΆΝ

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

70

Ο

Κ.Π. Καβάφης άφησε ανεξίτηλο το στίγμα του στη σύγχρονη ποίηση· είναι ο μόνος που εξακολουθεί να μεταφράζεται ξανά και ξανά, δημιουργώντας διαρκώς νέες γενιές αναγνωστών. Στην ποίησή του περιέγραψε κόσμους μελαγχολικούς, πεπερασμένους και μακρινούς. Από τη μια η αποθέωση της ομορφιάς και το είδωλο της νεότητας και από την άλλη οι σκοτεινές κάμαρες, οι αγωνιώδεις επιθυμίες, οι πρόσκαιρες εμπειρίες και η βασανιστική νοσταλγία, όλα όσα συνθέτουν τον καβαφικό ερωτισμό και την ποιητική της σεξουαλικότητας. Η ποίησή του αποτελεί μια λογοτεχνική και καλλιτεχνική πηγή έμπνευσης και έχει επηρεάσει καταλυτικά την queer τέχνη και λογοτεχνία. Την επίδρασή της έχει δεχτεί και ο διάσημος συγγραφέας και διακεκριμένος καθηγητής Θεωρίας της Λογοτεχνίας στο City University της Νέας Υόρκης, Αντρέ Ασιμάν. Τον συναντώ διαδικτυακά: εγώ βρίσκομαι στην Αθήνα και εκείνος στο ευρύχωρο διαμέρισμά του στο Upper West Side του Μανχάταν. Από τα πρώτα πράγματα που μου λέει είναι ότι «ο Καβάφης είναι τεράστιο κομμάτι της ζωής μου. Τον έχω μελετήσει ενδελεχώς και η ποίησή του έχει επιδράσει όχι μόνο την κοσμοθεωρία μου αλλά και στο συγγραφικό μου έργο. Μην ξεχνάτε ότι έχω μεγαλώσει στην ίδια πόλη, την ξακουστή Αλεξάνδρεια». Τη στιγμή εκείνη του θυμίζω τη φράση ενός πολύ σπουδαίου συγγραφέα ο οποίος έλεγε ότι: «Δεν υπάρχει άνθρωπος που να γράφει, gay ή straight, που να μην έχει επηρεαστεί από τον αφηγητή Καβάφη». Εκείνος απαντά: «Ο Κ.Π. Καβάφης έχει αφήσει ως παρακαταθήκη μερικά από τα πιο ειλικρινή ομοερωτικά ποιήματα. Πολλά απ’ αυτά μιλούν για ατελέσφορους έρωτες, για τη δύναμη της επιθυμίας αλλά και για τη μελαγχολία που νιώθεις όταν μια αγάπη χάνεται. Είναι ποιήματα που αναφέρονται σε εφήμερες σχέσεις οι οποίες θα μπορούσαν και θα έπρεπε να διαρκέσουν λίγο περισσότερο. Πέρα από μια φευγαλέα στιγμή, ίσως και κάτι παραπάνω από μια νύχτα». Στα βιβλία του Ασιμάν οι επιρροές της καβαφικής ποίησης είναι εμφανείς, π.χ. στο αυτοβιογραφικό του βιβλίο Έξοδος από την Αίγυπτο, όπου περιπλανιέται στην Αλεξάνδρεια. Επίσης, στο δοκίμιό του με τίτλο Το κρεβάτι του Καβάφη αποκρυπτογραφεί την απουσία του παρόντος στο έργο του μεγάλου Αλεξανδρινού, σκιαγραφεί τη σχέση του με την Αλεξάνδρεια και εξηγεί γιατί η ερωτική του τόλμη πηγάζει από τον κόσμο της εμπειρίας. Με αφορμή την επέτειο των 160 ετών από τη γέννηση του Κ.Π. Καβάφη, ο Ασιμάν συμμετείχε φέτος στο φεστιβάλ που πραγματοποίησε στη Νέα Υόρκη το Ίδρυμα Ωνάση, απαντώντας στο ερώτημα «γιατί διαβάζουμε Καβάφη». Εκεί περιέγραψε τον επιδραστικό χαρακτήρα του, τον αντίκτυπο του έργου του σε παγκόσμια κλίμακα και την πνευματική του κληρονομιά στις queer ταυτότητες. Λίγο πριν ξεκινήσουμε τη συνέντευξη, μου εξηγεί: «Εξακολουθεί να με απασχολεί η μοναδική εκφραστικότητα του καβαφικού λόγου, διότι μιλά στην ψυχή κάθε ανθρώπου, δίχως να γνωρίζει σύνορα, όρια, προκαταλήψεις και εποχές».

— Ακούγοντας το όνομα «Κ.Π. Καβάφης» ποιες σκέψεις έρχονται στο μυαλό σας και γιατί; Θυμάμαι τη στιγμή που διάβασα για πρώτη φορά το όνομά του, όταν ήμουν 17, στο Justine του Λόρενς Ντάρελ. Το όνομα του Καβάφη μου κίνησε την περιέργεια, καθώς εμφανιζόταν στις σελίδες αυτού του μυθιστορήματος σποραδικά. Με είχε εντυπωσιάσει το γεγονός ότι βρήκα κάποιον που είχε ζήσει στην Αλεξάνδρεια και αναφερόταν σε ένα παγκοσμίου φήμης μυθιστόρημα. Δεν σας κρύβω ότι παλιότερα δεν έτρεφα και μεγάλη εκτίμηση για την Αλεξάνδρεια. Αργότερα συνειδητοποίησα ότι ο Καβάφης ήταν πιο γνωστός από τον Ντάρελ και ότι κάποιος που ζούσε στην Αλεξάνδρεια μπορούσε κάλλιστα να είναι παγκοσμίως διάσημος.

— Είστε και εσείς γεννημένος στην Αλεξάνδρεια. Υπήρχε τότε κάτι που να σας θύμιζε τον σπουδαίο ποιητή; Πρέπει να συνειδητοποιήσετε ότι η Αλεξάνδρεια που γνώρισα δεν είχε καμία σχέση με τη μεγάλη και μυθική πόλη που είχε γνωρίσει ο ποιητής μερικές δεκαετίες νωρίτερα. Έζησα σε μια Αλεξάνδρεια που είχε χάσει την αίγλη της, είχε ξεπέσει και ήταν κάπως αμήχανη, σίγουρα δεν θύμιζε πια το πολυεθνικό της μεγαλείο. Η πόλη έμοιαζε με την Κωνσταντινούπολη όταν άφηνε την τελευταία της πνοή. Δεν υπήρχε κανένα ίχνος του, λοιπόν, όταν εγώ ζούσα εκεί. Ήταν ένας εξαφανισμένος κόσμος. Η αλήθεια είναι ότι ο Καβάφης με βοήθησε να ανακαλύψω ξανά την πόλη που νόμιζα ότι ήξερα, αλλά είχα λησμονήσει.

— Ποια είναι η πνευματική του κληρονομιά στις queer ταυτότητες σήμερα; Η κληρονομιά του είναι πολύ πιο δυνατή σήμερα, πολύ περισσότερο απ’ ό,τι όταν τον διάβασα για πρώτη φορά στην εφηβεία μου. Τα ποιήματά του που κοιτάζουν προς την αρχαία Ελλάδα προφανώς και διαβάζονται ακόμη, αλλά η απεριόριστη και ανεμπόδιστη αγάπη του για τους ανθρώπους είναι πιο ζωντανή και αντιληπτή στις μέρες μας. Ξέρετε, νομίζω ότι τελικά το σπουδαιότερο χαρακτηριστικό της ποίησης του Αλεξανδρινού είναι το ότι απουσιάζει η παθητική, ενοχική και αυτομαστιγούμενη αγάπη των προηγούμενων γενεών. Είναι πολύ σημαντικό το ότι δεν απολογείται ποτέ για την ομοφυλοφιλία του.

— Πώς εξηγείτε το γεγονός ότι, ενώ τα ποιήματά του αναφέρονται στην αρχαιότητα, εξακολουθούν να έχουν μεγάλη ανταπόκριση; Μήπως αυτό οφείλεται στα διαχρονικά θέματα που πραγματεύεται, όπως ο ανεκπλήρωτος έρωτας, η επιθυμία, η λαχτάρα και οι προσδοκίες; Η ποίησή του δεν απευθύνεται μόνο σε όλες τις γενιές αλλά και σε ολόκληρο το σύμπαν. Ο Καβάφης είναι οικουμενικός. Από αυτή την άποψη είναι διαχρονικοί οι προβληματισμοί του. Τα ποιήματα που μιλούν για τους ελληνιστικούς χρόνους, τη Ρώμη, το Βυζάντιο ακολουθούνται πάντα απ’ αυτή την ιδιαίτερη καβαφική πινελιά, εκείνη τη νότα μιας υποδόριας ειρωνείας και λύπης, όμως δεν είναι ούτε κωμικά ούτε γλυκανάλατα. Σκέφτομαι εκείνο το ποίημά του, το «Ποσειδωνιάται». Μιλάει για Έλληνες αποίκους στην Ιταλία οι οποίοι ίδρυσαν την Ποσειδωνία, το σημερινό Σαλέρνο. Μια συγκεκριμένη ημέρα κάθε χρόνο γιορτάζουν την ελληνική τους καταγωγή τους, για να μην τη λησμονήσουν. Στην πραγματικότητα, όμως, δεν μπορούν καν να μιλήσουν ελληνικά. Η γιορτή αυτή αποτελεί ουσιαστικά το ύστατο σημείο επαφής με το έθνος των Ελλήνων και τον πολιτισμό του οποίου κάποτε αποτελούσαν ζωντανό κομμάτι. Η απόστασή τους από την Ελλάδα είναι μια έμμεση ειρωνεία, η οποία αποκτά τελικά πολλές εκφάνσεις. Το ποίημα παραμένει διαχρονικά επίκαιρο όσον αφορά τις συνέπειες της απομάκρυνσης από τη μητρική μας γλώσσα.

— Ποια είναι το αγαπημένα σας ποιήματα; Το «Ο ήλιος του απογεύματος», το «Ρωτούσε για την ποιότητα–» και, φυσικά, η «Πόλις». Το τελευταίο είναι ένα ποίημα που πραγματεύεται κάθε πτυχή της ποίησης του Καβάφη. Πρόκειται για την Αλεξάνδρεια από την οποία δεν μπορεί να ξεφύγει, παρόλο που ίσως νομίζει ότι επιθυμεί να φύγει από αυτήν. Δεν αφορά μόνο τη γεωγραφία της πόλης αλλά και τη δική του εσωτερική του πόλη, τον προσωπικό του εσωτερικό δαίμονα. Από αυτή την άποψη μπορεί επίσης να παραπέμπει στην ομοφυλοφιλία του – ούτε από αυτό μπορεί να ξεφύγει. Είναι απόλυτα δεμένος με τον τόπο όπου ζει αλλά και με το ποιος είναι. Αυτό δεν ισχύει τελικά για όλους μας; Σίγουρα ισχύει για μένα. Έχω ζήσει εκτός Αλεξάνδρειας περισσότερο από πέντε δεκαετίες, αλλά ακόμα λαχταρώ να επιστρέψω, όχι απαραίτητα στην πόλη όπως έχει διαμορφωθεί σήμερα αλλά στον τόπο των πρώτων μου χρόνων. Αυτή η Αλεξάνδρεια, όπως μου αρέσει να λέω, μπορεί να μην υπάρχει πια, αλλά παρέμεινε μαζί μου και μπορεί ακόμα να με καλεί και να με σαγηνεύει.

— Όλοι έχουμε βιώσει στιγμές σαν αυτές που περιγράφει ο Καβάφης. Ποια στιγμή από τη δική σας ζωή θα ταίριαζε με κάποιο από τα ποιήματά του; Το ποίημα «Ο ήλιος του απογεύματος» έχει να κάνει με την επιστροφή σε ένα μέρος και την πολύτιμη ανάμνηση τού πώς ακριβώς ήταν κάποτε. Επέστρεψα κι εγώ κάποια στιγμή στο παλιό μου σπίτι στην Ιταλία. Ήξερα ότι θα απογοητευόμουν, ότι υπήρχε μεγάλη πιθανότητα ο άνθρωπος που γνώρισα κάποτε να μην είναι πια εκεί και να με περιμένει. Ήξερα ότι η μητέρα μου, που θα μαγείρευε το βραδινό εκείνη την ώρα, δεν ήταν πια εν ζωή. Ήξερα ότι πιθανότατα δεν θα ένιωθα τίποτα μόλις έμπαινα στο παλιό μου διαμέρισμα. Τελικά με κατέλαβε μια πλήξη που όμως ήταν αρκετά «εκφραστική». Ένιωσα λύπη, νοσταλγία, αλλά ταυτόχρονα συνειδητοποίησα ότι ήταν αδύνατο να επιστρέψω σε κάτι που δεν υπήρχε. Ναι, κάποιος δεν με αποχαιρέτησε ποτέ, όπως ακριβώς στο ποίημα του Καβάφη, αλλά η επιθυμία μου για επανασύνδεση δεν έκρυβε κάποιου είδους πικρία. Δεν χρειαζόταν να συγχωρήσω τον εαυτό μου και σίγουρα δεν χρειαζόταν να συγχωρήσω κανέναν άλλον. Τελικά, έφυγα από εκείνο το διαμέρισμα νιώθοντας ψυχική ανάταση.

— Τι σημαίνει για εσάς η ποίησή του και ποιο είναι το αποτύπωμά της στο δικό σας ταξίδι; Η ποίησή του, όπως τόσο καλά διέκρινε ο ποιητής Όντεν, είναι βουτηγμένη τόσο στην αρχαιότητα και στα ιστορικά πρόσωπα όσο και στην αγάπη του για τους ανθρώπους. Οι πιο συγκλονιστικές στιγμές είναι στις «Μέρες του 1903». Διαβάζουμε για εκείνες τις μέρες και τις νύχτες που έφερνε στον νου του το βλέμμα ενός άνδρα, το χέρι ή το σώμα του, και ένιωθε τον ωμό πόθο να τρέχει στις φλέβες του. Πώς να μη σε επηρεάσουν αυτές οι λέξεις, οι σκέψεις και τα συναισθήματα;

Τα βιβλία του Αντρέ Ασιμάν «Να με φωνάζεις με το όνομά σου» και «Έλα να με βρεις» κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Μεταίχμιο. Το βιβλίο του «Έξοδος από την Αίγυπτο», που έχει κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, είναι εξαντλημένο.

71 LIFO/ONASSIS

Ο αναγνώστης Καβάφης Ποιο ήταν το αναγνωστικό προφίλ του Καβάφη και πώς προκύπτει μέσα από πιθανά διαβάσματά του και κυρίως μέσα από τα βιβλία που κοσμούσαν τη βιβλιοθήκη του; Οι ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΑΤΣΙΓΙΑΝΝΗΣ, επίκουρος καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, και ΣΟΦΙΑ ΖΗΣΙΜΟΠΟΥΛΟΥ, φιλόλογος-διδάκτωρ της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών, επιμελητές και οι δύο του έργου της τεκμηρίωσης και ψηφιοποίησης της βιβλιοθήκης Καβάφη, μιας πρωτοβουλίας του Ιδρύματος Ωνάση, εξηγούν.

KEIMENO: ΤΊΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡA

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

72

Φωτογραφικό πορτρέτο του Καβάφη σε ώριμη ηλικία στο διαμέρισμά του, επικολλημένο σε χαρτόνι και καλυμμένο με ριζόχαρτο που φέρει τον λογότυπο του φωτογράφου («Racine, studio suisse»). Η υπογραφή του φωτογράφου στο χαρτόνι. Χειρόγραφη σημείωση με προτεινόμενη χρονολόγηση («1926;») στο verso (σημειώνεται, πάντως, ότι στη βιβλιογραφία η φωτογραφία χρονολογείται γύρω στο 1930).

73 LIFO/ONASSIS

ΑΛΈΞΑΝΔΡΟΣ ΚΑΤΣΙΓΙΆΝΝΗΣ & ΣΟΦΊΑ ΖΗΣΙΜΟΠΟΎΛΟΥ — Είναι εύλογο να αναρωτιέται κανείς αν αντιστοιχούν τα διαβάσματα του Καβάφη στην προσωπικότητά του. Ισχύει δηλαδή αυτό που λέμε: «Δείξε μου τη βιβλιοθήκη σου να σου πω ποιος είσαι»; Αλέξανδρος Κατσιγιάννης: Η βιβλιοθήκη που διαμορφώνει κανείς είναι όντως ενδεικτική του αναγνωστικού του προφίλ. Γι’ αυτό και οι φιλόλογοι πάντα κυνηγάμε πληροφορίες για τις βιβλιοθήκες από καταλόγους, ακόμη και από διαθήκες. Η βιβλιοθήκη του Καβάφη αντικατοπτρίζει σε έναν βαθμό το προφίλ του ως αναγνώστη. Μελετώντας την μπορούμε να ανασυνθέσουμε τη φυσιογνωμία του Καβάφη ως αναγνώστη λογοτεχνίας αλλά και ως ανθρώπου των γραμμάτων ή ως λογίου, όπως συνηθίζουμε να λέμε. Ταυτόχρονα, όμως, η βιβλιοθήκη εμπεριέχει πολλά βιβλία τα οποία, σε κάποιες περιπτώσεις, μας φαίνονται παράδοξα και ενδεχομένως να μην ήταν δικά του και να έφτασαν στα χέρια του από κάποιο μέλος της οικογένειας, από κάποιον φίλο κ.λπ. Πρόκειται δηλαδή για μια σύνθεση βιβλίων που σχετίζονται με τα άμεσα αναγνωστικά του ενδιαφέροντα και ταυτόχρονα υποδεικνύουν συνδέσεις με άλλα πρόσωπα, είτε της οικογένειάς του είτε του ευρύτερου κύκλου του. Να μην ξεχνάμε και έναν μεγάλο αριθμό βιβλίων που απέστειλαν στον ποιητή νεαροί επίδοξοι λογοτέχνες, τα οποία άλλοτε διάβαζε και άλλοτε όχι. Σοφία Ζησιμοπούλου: Σίγουρα ο Καβάφης είχε διαβάσει πολύ περισσότερα βιβλία απ’ όσα είχε στην κατοχή του. Όπως γράφει και ο Μιχάλης Περίδης, που είχε μελετήσει τη βιβλιοθήκη, αναμφίβολα δανειζόταν βιβλία από δανειστικές βιβλιοθήκες αλλά και από φίλους του, όπως κάνουμε όλοι άλλωστε. Οπότε, μελετώντας μια ιδιωτική βιβλιοθήκη, εν προκειμένω τη βιβλιοθήκη του Καβάφη, θα πρέπει πάντα να λαμβάνουμε υπόψη μας όρους τυχαιότητας και ιστορικότητας. Κάθε βιβλιοθήκη είναι μια συνάρτηση πολλών παραγόντων που σχετίζονται με την εποχή που ζει ένας άνθρωπος, φέρει στοιχεία αυτής της εποχής, άρα πρέπει να τη φανταζόμαστε πάντα ως έναν ζωντανό οργανισμό που εξελίσσεται, όπως ακριβώς και ο κάτοχός της. Ισχύει, άλλωστε, ότι όλοι είμαστε προϊόντα αυτών που έχουμε διαβάσει, των βιβλίων που κατείχαμε αλλά και βιβλίων που τυχαία βρήκαμε κάπου, που στην πορεία τα αφήσαμε πίσω μας.

Φαίνεται επίσης πως διαβάζει ξένη κλασική λογοτεχνία. Ταυτόχρονα όμως βλέπουμε και πολλούς ελάσσονες Γάλλους, πολλά ρομάντζα της εποχής, τα οποία μας δείχνουν ότι με κάποιον τρόπο τον ενδιέφερε αυτό που θα λέγαμε σήμερα ποπ κουλτούρα ή ενδεχομένως παραλογοτεχνία. Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

— Σε σχέση με την προσωπικότητά του, επειδή όλοι φανταζόμαστε ότι ο Καβάφης ενδιαφερόταν σε μεγάλο βαθμό για την Ιστορία – υπάρχουν και οι σχετικές μαρτυρίες του Τίμου Μαλάνου που λένε ότι ο Καβάφης ήθελε να γράψει και ιστορία–, μπορούμε, αλήθεια, να συμπεράνουμε κάτι τέτοιο με βάση τα διαβάσματά του; Α.Κ.: Ναι, είναι γνωστό στην έρευνα. Μπορούμε να φέρουμε το παράδειγμα του Edward Gibbon ή αλλιώς Γίββωνα. Οι τόμοι που σώζονται στη βιβλιοθήκη του φέρουν αρκετές σημειώσεις. Εξάγεται ένα τέτοιο συμπέρασμα από τα αναγνώσματά του, τα οποία τον ενδιέφεραν πολύ. Σ.Ζ.: Σίγουρα ο Καβάφης διαβάζει Ιστορία. Πέρα από τον Γίββωνα έχουμε και άλλες μελέτες, βιβλία που συνδέονται με το ενδιαφέρον του για την Ιστορία, όπως του Παπαρρηγόπουλου, για να αναφέρουμε και ελληνικά παραδείγματα. Όλα αυτά έχουν μελετηθεί από πάρα πολλούς καβαφιστές. Ταυτόχρονα, όμως, έχουμε και πολλά άλλα παραδείγματα που μας εκπλήσσουν και μέσα από την έρευνα στη βιβλιοθήκη μπορούμε να τα δούμε ακόμα πιο σχολαστικά και να αναδείξουμε κι άλλες αναγνωστικές κατηγορίες.

— Ποιο, αλήθεια, βιβλίο απ’ όσα περιλαμβάνονται στη βιβλιοθήκη του σας έκανε εντύπωση, σας εξέπληξε; Α.Κ.: Διαβάζοντας τον κατάλογο της βιβλιοθήκης Καβάφη που έχει εκδώσει η Μιχαήλα Καραμπίνη-Ιατρού, έμεινα σε έναν τίτλο: Spider Boy. Το έχει αναφέρει και η ίδια ως κάτι περίεργο, γιατί, όταν βλέπεις αυτόν τον τίτλο, πέραν του ότι σε παραπέμπει στον σχεδόν ομώνυμο ήρωα της Marvel, σίγουρα μπαίνεις στη διαδικασία να αναλογιστείς περί τίνος πρόκειται. Μιλάμε για μια έκδοση του 1928 που σατιρίζει τα ήθη του Χόλιγουντ και της κινηματογραφικής βιομηχανίας εν γένει και γράφτηκε από τον Carl van Vechten. Αναζητώντας τον, βλέπουμε ότι είναι μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα περίπτωση της εποχής. Δρα μεταξύ 1880 και 1964, είναι συλλέκτης βιβλίων και φωτογράφος που επικεντρωνόταν σε ό,τι αφορούσε την ανάδειξη της μαύρης κουλτούρας της Αμερικής. Είναι από τους σημαντικότερους υποστηρικτές του περίφημου κινήματος «Αναγέννηση του Χάρλεμ», και σίγουρα έχει ενδιαφέρον να δούμε πώς σχετίζεται με τον ποιητή Καβάφη, τόσο ο ίδιος όσο, ενδεχομένως, και τα κείμενά του. Είναι γνωστός επίσης και ως ομοφυλόφιλος καλλιτέχνης με εξαιρετικά ενδιαφέρουσα δράση, επομένως σίγουρα αυτός είναι ένας τίτλος που εξαρχής ιντριγκάρει πολύ. Σ.Ζ.: Εγώ θα σταθώ σε ένα βιβλίο με τον τίτλο Οι φρικτές αποκαλύψεις της Μαρία Μονκ (The awful disclosures of Maria Monk), το οποίο εκδόθηκε το 1836. Αυτό το βιβλίο με έχει εντυπωσιάσει για δύο λόγους. Αφενός λόγω περιεχομένου, γιατί, εν προκειμένω, η Μαρία Μονκ ισχυρίζεται ότι όταν ήταν η ίδια μοναχή σε ένα μοναστήρι στον Καναδά, και συγκεκριμένα στο Μόντρεαλ, είχε γίνει μάρτυρας ενός σεξουαλικού σκανδάλου, το οποίο θέλει να φέρει στο φως μέσα από το βιβλίο. Μιλάει για συνευρέσεις ιερέων και καλογριών που ήταν στο μοναστήρι, άρα σε πρώτο επίπεδο υπάρχει ένα πολύ πικάντικο θέμα. Σε δεύτερο επίπεδο, το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στο το πώς προσλαμβάνει η κριτική αυτό το βιβλίο. Ενώ η ίδια το χαρακτηρίζει ως ντοκουμέντο και αυτοβιογραφία, η κριτική το θεωρεί μυθοπλασία και το προσλαμβάνει περισσότερο ως ένα αντικληρικό βιβλίο. Άρα βλέπουμε πως οι διαδρομές του ίδιου του βιβλίου είναι εντελώς διαφορετικές από τις προθέσεις που είχε η συγγραφέας όταν κατέγραφε τα γεγονότα. Αν ήταν να σταθώ κάπου, θα επέλεγα αυτό το βιβλίο, επειδή προσωπικά, ως αναγνώστρια, με εντυπωσίασε πολύ. Α.Κ.: Στη βιβλιοθήκη του Καβάφη συναντάμε και πολλά βιβλία που εστιάζουν σε κάποιο έγκλημα ή κάποιο γεγονός που καταγράφηκε στην επικαιρότητα, όπως και πολλά καθαρόαιμα αστυνομικά βιβλία. Ιστορίες μυστηρίου, όπως αυτές του Σέρλοκ Χολμς του Άρθουρ Κόναν Ντόιλ και πολλές άλλες. Υπάρχει μάλιστα και μια ανεκδοτολογική πληροφορία που την έχει καταγράψει σε άρθρο της η Μιχαήλα Καραμπίνη-Ιατρού, σύμφωνα με την οποία ο Καβάφης, ενώ βρισκόταν στο νοσοκομείο, στα τελευταία του, που λέμε, ζητούσε από τον Σαρεγιάννη, στενό του φίλο, μυθιστορήματα του Ζορζ Σιμενόν. Έχει πολύ ενδιαφέρον η σχέση του με την αστυνομική λογοτεχνία. Σ.Ζ.: Φαίνεται επίσης πως διαβάζει ξένη κλασική λογοτεχνία. Έχει πολλά βιβλία των αδελφών Μπροντέ, Τζέιν Όστεν, καθώς επίσης πολλά γαλλικά, Μπαλζάκ, Βικτόρ Ουγκό, Ανατόλ Φρανς. Ταυτόχρονα όμως βλέπουμε και πολλούς ελάσσονες Γάλλους, πολλά ρομάντζα της εποχής, τα οποία μας δείχνουν ότι με κάποιον τρόπο τον ενδιέφερε αυτό που θα λέγαμε σήμερα ποπ κουλτούρα ή ενδεχομένως παραλογοτεχνία. Δεν θα ήθελα να μπούμε σε αξιολογικές αποτιμήσεις των έργων, αλλά αν θέλαμε να βρούμε μια ταμπέλα, να τα κατηγοριοποιήσουμε με κάποιον τρόπο, μάλλον θα λέγαμε κάτι τέτοιο. Βέβαια, ας μην ξεχνάμε ότι την εποχή εκείνη είναι πολύ διαφορετικά τα αξιολογικά κριτήρια για τα έργα, οπότε εκ των πραγμάτων πρέπει να λάβουμε υπόψη μας και το ιστορικό πλαίσιο έκδοσης κάθε βιβλίου κ.λπ. Σίγουρα όμως τον ενδιαφέρει πάρα πολύ το μυθιστόρημα. Πεζογραφία ξένη γενικά διαβάζει πολύ και, φυσικά, ποίηση.

74

— Προφανώς ο Καβάφης ήταν ένας άνθρωπος της εποχής του, μοντέρνος, καθόλου αποστασιοποιημένος από τις εξελίξεις. Αν μιλάμε με τα σημερινά δεδομένα, θα ενδιαφερόταν, τηρουμένων των αναλογιών, για τα πιο ελαφριά, ποπ αναγνώσματα; Α.Κ.: Αυτή η σχέση με την παραλογοτεχνία, τη λογοτεχνία της επικαιρότητας, τα «ευτελή αναγνώσματα», νομίζω ότι είναι πολύ ενδεικτική του αναγνωστικού του ενδιαφέροντος. Έχουμε βέβαια και έργα που μπορεί να ανήκαν κάποτε στα ευτελή αναγνώσματα, αλλά αργότερα μπήκαν στον κανόνα της εθνικής λογοτεχνίας, όπως ο Ερωτόκριτος, στον οποίο έχουμε δει ότι έχει κάνει αρκετές υπογραμμίσεις, δηλαδή είχε μια αναγνωστική τριβή με το κείμενο.

— Βέβαια αυτό δεν πρέπει να μας προξενεί εντύπωση. Ο Ντοστογιέφσκι, σε μια άλλη περίπτωση, διάβαζε pulp λογοτεχνία και βιβλία της εποχής του, είχε επηρεαστεί μάλιστα από αυτά στον τρόπο που έγραφε. Νομίζω πως αυτό δεν είναι κάτι ασυνήθιστο για τους μεγάλους λογοτέχνες και ποιητές. Σ.Ζ.: Αδιαμφισβήτητα. Μην ξεχνάμε ότι τα βιβλία που έχουν σωθεί ως φυσικά αντικείμενα στη βιβλιοθήκη του, σε κάποιες περιπτώσεις, έχουν φτάσει στον Καβάφη από άλλα χέρια. Εδώ θέλω να αναφέρω ένα πολύ τρανταχτό παράδειγμα που πραγματικά μας εντυπωσίασε. Πρόκειται για ένα βιβλίο μαντικής με τον συντομευμένο τίτλο Πυθία ήτοι μαντείον αλάνθαστον, το οποίο περιέχει αριθμολογία, χαρτομαντεία και άλλα συναφή. Το βιβλίο αυτό ενδεχομένως να το έχουμε δει σε ανάλογες εκδόσεις μαζί με κάποιον ονειροκρίτη και μπορεί να έφτασε στα χέρια του από τον φιλικό οικογενειακό περίγυρο, να μην ήταν απαραίτητα δικό του. Ωστόσο, αυτό που θέλω να υπογραμμίσω με την αναφορά αυτού του βιβλίου είναι το ότι τα φυσικά αντικείμενα της βιβλιοθήκης και η μελέτη τους μας αναγκάζουν να δούμε έκκεντρες περιπτώσεις, στις οποίες, αν δεν είχαμε μπροστά μας ως υλικά τεκμήρια, δεν θα πήγαινε ποτέ το μυαλό μας. Α.Κ.: Όπως είπαμε, η βιβλιοθήκη Καβάφη δεν είναι μια τυπική βιβλιοθήκη λογοτέχνη-λογίου γιατί ακριβώς σε αυτήν περιλαμβάνονται βιβλία από τον ευρύτερο οικογενειακό του κύκλο, από φίλους...

— Υπάρχουν ενδείξεις ότι αυτά τα βιβλία ανήκαν, ας πούμε, στα αδέλφια του Καβάφη ή σε κάποιον φίλο; Σ.Ζ.: Σε αρκετά βιβλία έχουμε ενδείξεις ότι ανήκαν σε άλλα πρόσωπα. Για παράδειγμα, εντοπίζουμε τη σφραγίδα «ex libris John Cavafy». Ο Τζον ήταν ο μεγαλύτερος αδελφός του ποιητή. Ήταν πολύ δεμένοι. Αυτό είμαστε σε θέση να το γνωρίζουμε και από επιστολές που έχουν σωθεί μεταξύ των δύο αδελφών. Στην ψηφιακή συλλογή του Αρχείου Καβάφη, στο cavafy. onassis.org, όπου έχουν αναρτηθεί τα χειρόγραφα του ποιητή, υπάρχουν πολλές επιστολές ιδίως από την εποχή που η οικογένεια Καβάφη ήταν στην Κωνσταντινούπολη, το 1882, μετά τον βομβαρδισμό της Αλεξάνδρειας. Την εποχή αυτή, λοιπόν, ενώ ο Κωνσταντίνος με τη μητέρα του και την υπόλοιπη οικογένεια βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη, ο Τζον έχει μείνει πίσω, του γράφει γράμματα και εκεί βλέπουμε ότι ανταλλάσσουν διαρκώς απόψεις για ποιητές, μιλούν πολύ για ποίηση. Ο ίδιος ο Τζον γράφει ποίηση, οπότε δεν μας κάνει εντύπωση το γεγονός ότι υπάρχει αυτή η αλληλεπίδραση μεταξύ τους και ότι ο ένας είχε βιβλία του άλλου. Α.Κ.: Έχουμε πληροφορίες ότι φροντίζει να του στείλει διάφορα περιοδικά, όπως το «Gentleman’s Magazine». Επίσης, ο Κωνσταντίνος προσπαθεί να δώσει ένα feedback στα ποιήματα του Τζον. Επομένως, δεν είναι καθόλου παράξενο που βρίσκουμε τέτοια υλικά τεκμήρια, είτε βιβλία είτε σημειώσεις, που να αφορούν το ευρύτερο οικογενειακό του περιβάλλον. Σ.Ζ.: Έχουμε και δύο πολύ χαρακτηριστικές περιπτώσεις θρησκευτικού βιβλίου με εβραϊκές προσευχές και το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον στα μαλτέζικα. Αυτά οπωσδήποτε κατέληξαν με κάποιον τρόπο, μέσα από διαμεσολαβήσεις, στα χέρια του ποιητή. Οπότε είναι τεκμήρια αυτής ακριβώς της αλληλεπίδρασης που είχε με άτομα του περιβάλλοντός του.

— Υπάρχουν, επίσης, σφραγίδες κι άλλων προσώπων ή και του ίδιου του Καβάφη; Σ.Ζ.: Ναι, έχουμε πολλά παραδείγματα. Το πιο χαρακτηριστικό είναι η σφραγίδα C.P.C. με τα αρχικά του ποιητή, αλλά ταυτόχρονα συναντάμε και τις χειρόγραφες υπογραφές του C.P.C. και C.F.C. Α.Κ.: Η σφραγίδα μάς βοηθά να βγάλουμε συμπέρασμα για την πατρότητα του εκάστοτε βιβλίου. Ταυτόχρονα συναντάμε αρκετές φορές το οικόσημο της οικογένειας με τον τίτλο «Υπέρ Χριστού και Καίσαρος», που μας θυμίζει πόσο ο ίδιος ο Καβάφης έδινε σημασία στο γενεαλογικό του δέντρο.

ξάνδρεια, η οποία σιγά σιγά κάπως εκπίπτει οικονομικά. Νομίζω ότι εντάσσεται και σε μία, θα λέγαμε, «αυτοκρατορική» (imperial) λογική, ακριβώς λόγω της σχέσης που είχε η Αλεξάνδρεια με τη Βρετανική Αυτοκρατορία.

— Είναι γνωστό ότι ο Καβάφης είχε έναν ευρύ κύκλο ανθρώπων που τον επισκέπτονταν στην Αλεξάνδρεια, όπως ο Μαρινέτι, μοντερνιστές καλλιτέχνες της εποχής, σύγχρονούς του ποιητές. Σε ποιο βαθμό τα βιβλία που βλέπουμε να κοσμούν τη βιβλιοθήκη συνιστούν τεκμήρια για τις κοινωνικές του σχέσεις; Σ.Ζ.: Οπωσδήποτε η βιβλιοθήκη μάς δίνει το έναυσμα να ανασυστήσουμε τις κοινωνικές σχέσεις του ποιητή και να καταλάβουμε πολλά για το κοινωνικό του περιβάλλον και τις σχέσεις με τους ομότεχνούς του. Συχνά ποιητές τού στέλνουν τα έργα τους, ο Καρυωτάκης είναι ένα παράδειγμα, ή ο Βάρναλης. Άλλη περίπτωση είναι ο Ίων Δραγούμης, με τον οποίο αλληλογραφεί, όπως μπορούμε να καταλάβουμε από τα αρχειακά του κατάλοιπα – στο ψηφιακό αρχείο του Καβάφη σώζονται επιστολές του Δραγούμη. Αυτά τα στοιχεία μπορούμε να τα ανασυστήσουμε και μέσα από τους δείκτες που βρίσκουμε κατά καιρούς στα βιβλία, δηλαδή χειρόγραφες αφιερώσεις, με τις οποίες του αφιερώνουν τον εκάστοτε τόμο με μια συγκεκριμένη φράση. Για παράδειγμα, σ’ ένα βιβλίο που του στέλνει η Μυρτιώτισσα υπάρχει ένθετο στο οποίο τον ρωτά αν σκοπεύει να παρευρεθεί στις Δελφικές Εορτές. Αντίστοιχα, πάλι, σε επιστολή που σώζεται στο αρχείο βλέπει κανείς ότι ο Αλέκος Σεγκόπουλος και η Ρίκα Σεγκοπούλου, οι οποίοι είναι οι άμεσοι κληρονόμοι του Αρχείου Καβάφη, είχαν πάει στις Δελφικές Εορτές. Έχουμε και σχετική επικοινωνία του Καβάφη με τον Σικελιανό. Έτσι μπορούμε να καταλάβουμε πολλά και για τις σχέσεις που έχει κάθε φορά με τον αποστολέα μιας ποιητικής συλλογής ή ενός βιβλίου.

— Τι ακριβώς περιλαμβάνει το πρότζεκτ σας που ονομάζεται «Ανοιχτή Βιβλιοθήκη Καβάφη: Ο ποιητής ως αναγνώστης»; Α.Κ.: Έχοντας εργαστεί στη φιλολογική επιμέλεια και τεκμηρίωση του ψηφιακού αρχείου του Καβάφη, θεωρήσαμε πως η ενσωμάτωση της βιβλιοθήκης του ποιητή στον ιστότοπο του αρχείου είναι ένα αναγκαίο, σχεδόν αυτονόητο βήμα για να συμπληρωθεί το εγχείρημα. Η ομάδα απαρτίζεται από εμένα και τη Σοφία Ζησιμοπούλου, συμμετέχει η Χριστίνα Κώστογλου, υποψήφια διδάκτωρ του ΕΑΠ, ενώ συνεργαζόμαστε και με μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής του Αρχείου Καβάφη. Σ.Ζ.: Καταρχάς, στηριζόμαστε στη δουλειά της Μιχαήλας Καραμπίνη-Ιατρού που έβγαλε τον έντυπο κατάλογο της βιβλιοθήκης Καβάφη από τις εκδόσεις Ερμής το 2003. Ο ίδιος κατάλογος έχει αναρτηθεί και στην ψηφιακή συλλογή του Αρχείου Καβάφη. Εκεί υπάρχει και ο κατάλογος της ιδανικής βιβλιοθήκης, που τον έχει επιμεληθεί η Κατερίνα Γκίκα. Η ιδανική βιβλιοθήκη αφορά τα βιβλία που γνωρίζουμε ότι πιθανότατα είχε διαβάσει ο Καβάφης, το βλέπουμε από άλλες πηγές, αλλά δεν σώθηκαν ως φυσικά αντικείμενα. Είναι ένα συμπλήρωμα, θα λέγαμε, του καταλόγου της βιβλιοθήκης, των αποκτημάτων που σώθηκαν ως φυσικά αντικείμενα και με τον τρόπο αυτό μπορούμε να ανασυστήσουμε το παζλ του αναγνώστη Καβάφη με ακόμα μεγαλύτερη ακρίβεια. Επιχειρούμε να περιγράψουμε τα 966 βιβλία της βιβλιοθήκης και να κατηγοριοποιήσουμε τις πληροφορίες κάθε βιβλίου σε διάφορα πεδία. Δηλαδή, για κάθε τεκμήριο ο χρήστης μπορεί να δει τίτλο, συγγραφέα, εκδότη, χρονολογία και ταυτόχρονα να λάβει και κάποιες πληροφορίες για το βιβλίο ως φυσικό αντικείμενο. Α.Κ.: Στοχεύουμε ουσιαστικά στη δημιουργία ενός ψηφιακού περιβάλλοντος που λειτουργεί ως προέκταση του ψηφιακού αρχείου του ποιητή, στο οποίο τα δεδομένα μπορούν να αναζητηθούν και κυρίως είναι διασυνδεδεμένα. Θέλουμε να προτείνουμε διαφορετικούς τρόπους που θα κάνουν την προσέγγιση της βιβλιοθήκης πιο παραγωγική και με περισσότερα κριτήρια. Πρόκειται για πολλαπλές διαδρομές αναζήτησης οι οποίες ενδεχομένως να γεννήσουν νέα ερωτήματα. Στοχεύουμε δηλαδή στο ταξίδι καθαυτό και όχι στον προορισμό, για να χρησιμοποιήσουμε και τον γνωστό καβαφικό στίχο. Σ.Ζ.: Για παράδειγμα, εάν θέλει κάποιος να βρει όλα τα βιβλία του Καβάφη που έφεραν σημειώσεις, μπορεί να δει όλα τα αντίστοιχα αποτελέσματα. Αν θέλει κάποιος να αναζητήσει πόσα βιβλία φιλοσοφίας ή λογοτεχνίας είχε ο Καβάφης, μπορεί πάλι να ανατρέξει στα αντίστοιχα αποτελέσματα και να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα.

— Θυμόμαστε, άλλωστε, την επιμονή του να καταγράψει το γενεαλογικό του δέντρο. Αυτή η τάση είχε σχέση με μια αντίληψη της εποχής όσον αφορά τη σημαίνουσα θέση που μπορεί να είχε στην κοινωνία; Α.Κ.: Σίγουρα, εφόσον πρόκειται για μια εύπορη οικογένεια από την Αλε-

75 LIFO/ONASSIS

«Ο Καβάφης είναι για μένα φωτοδότης, φωτεινό σημείο» ΛΈΝΑ ΠΛΆΤΩΝΟΣ

Η σπουδαία δημιουργός που αναμετρήθηκε με το έργο του Καβάφη τον θεωρεί έναν από τους πλοηγούς της ζωής της και τον έχει συνδέσει με την ωραιότερη περίοδό της.

KEIMENO: M. HULOT Φ ΩΤ O : Γ Ι Ω Ρ ΓΟ Σ Γ Ε ΡΑ Ν Ι Ο Σ

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

76

77 LIFO/ONASSIS

ΛΈΝΑ ΠΛΆΤΩΝΟΣ

Κ

άποτε η Λένα Πλάτωνος δήλωνε πως ο Καβάφης δεν μελοποιείται και πως δεν θα τολμούσε ποτέ κάτι τέτοιο. Το καβαφικό άγγιγμα όμως ήρθε και την επισκέφθηκε σαν ηλεκτροσόκ, την κατάλληλη στιγμή, και οι ενστάσεις και οι αρνήσεις παραμερίστηκαν χάριν της πρόκλησης και της τόλμης, μα κυρίως της δημιουργίας και της ηδονής που αυτή προκαλεί. Η Λένα Πλάτωνος αναμετρήθηκε με την ποίηση του Καβάφη στον δίσκο «Καβάφης – 13 τραγούδια» που κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο του 2010 από την Inner Ear. Το παράξενο και καθηλωτικό αποτέλεσμα, με τους ηλεκτρονικούς και ηλεκτρικούς ήχους της Πλάτωνος, που ενορχήστρωσε μαζί με τον Στέργιο Τσιρλιάγκο, ο οποίος έκανε το programming, το editing, το sound design και τις μείξεις, να συναντούν τον ρηξικέλευθο λόγο του ποιητή, σου δημιουργεί την εντύπωση πως ο Καβάφης είναι πρόσωπο σημερινό. Τη φετινή Πρωτομαγιά παρουσίασε το έργο, με τον Γιάννη Παλαμίδα στη φωνή και τον Στέργιο Τσιρλιάγκο στα synth, στο διαθεματικό φεστιβάλ «Archive of Desire» που διοργανώθηκε από το Ίδρυμα Ωνάση στη Νέα Υόρκη. «Παίξαμε στην Αμερική, όπου είχε πολύ μεγάλη επιτυχία, και στην κυριολεξία γράφτηκε ότι ήταν highlight στις κριτικές», λέει. Η σπουδαιότερη γυναίκα δημιουργός της γενιάς της δηλώνει ότι ο Καβάφης είναι ένας από τους πλοηγούς της ζωής της. «Η πρώτη μου γνωριμία με το έργο του Καβάφη έγινε όταν ήμουν 13 ή 14 χρονών. Μια μακρινή θεία μου, φιλόλογος από το σόι της μάνας μου, μια γυναίκα που ζούσε μόνη της και είχε γυρίσει όλο τον κόσμο, sui generis, που προετοίμαζε εμένα και την ξαδέλφη μου για τις εισαγωγικές στο λύκειο, λάτρευε τους ποιητές και τους συγγραφείς εν γένει, και μας πρότεινε να διαβάσουμε τα ποιήματά του. Ήταν ένας άνθρωπος που είχε μεγαλώσει σε ορφανοτροφείο και ζούσε με τους συγγραφείς και τα επιγράμματά τους, της είχαν απονεμηθεί πολλά βραβεία και μάλιστα είχε μια σχέση με τον Καζαντζάκη, αλληλογραφούσε μαζί του. Είχε πολλά λεφτά η θεία Μαίρη, τα μάζευε για να θεσπίσει ένα μεγάλο λογοτεχνικό βραβείο, αλλά της τα έφαγαν οι εφοπλιστές στο τέλος, όταν πέθανε. Αυτή, λοιπόν, τότε μας γνώρισε πολλούς μεγάλους συγγραφείς και ποιητές, τον Όσκαρ Ουάιλντ, τον Ίψεν. Ανάμεσα σ’ αυτούς ήταν και ο Καβάφης, εκείνη μας έφερε σε επαφή και με το έργο του. Τον λάτρευε. Την έχω συνδεδεμένη τη θεία Μαίρη με τον Καβάφη, με την ύπαρξή του στη ζωή μου. Όταν πήγα να αγοράσω τα ποιήματα του Καβάφη, ο βιβλιοπώλης με κοίταζε πολύ παράξενα. Είχα αγοράσει και το De Profundis του Όσκαρ Ουάιλντ και τον Υπεράνθρωπο του Νίτσε, οπότε καταλαβαίνετε πώς του είχε φανεί που ζητούσε αυτά τα βιβλία ένα παιδί. Αν ήταν δυνατόν!

Ήταν συμβολιστής τρομερός ο Καβάφης και είναι ένας απ’ τους πλοηγούς της ζωής μου. Και ψυχίατρος είναι και συμβολιστής εξαιρετικός και φιλόσοφος και ιστορικός, και τι δεν είναι ο Καβάφης!

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

Αμέσως αποστήθισα τις “Μέρες του 1903” και το “Μακρυά” που λέει “Θα ’θελα αυτήν την μνήμη να την πω…/ Μα έτσι εσβήσθη πια… σαν τίποτε δεν απομένει —/ γιατί μακριά, στα πρώτα εφηβικά μου χρόνια κείται./ Δέρμα σαν καμωμένο από ιασεμί…/ Εκείνη του Αυγούστου — Αύγουστος ήταν; — η βραδιά…/ Μόλις θυμούμαι πια τα μάτια· ήσαν, θαρρώ, μαβιά…/ Α ναι, μαβιά· ένα σαπφείρινο μαβί”. Είναι ένα ποίημα γεμάτο αισθησιασμό, συναισθηματισμό, και γεμάτο θεατρικότητα. Έχει διαλόγους εσωτερικούς, έχει αυτοπαρατήρηση κ.λπ., ένα στοιχείο του Καβάφη το οποίο επέδρασε καταλυτικά επάνω μου όσον αφορά τη μελοποίηση. Και έχει επιδράσει επάνω μου γενικότερα αυτό το στοιχείο του Καβάφη, η θεατρικότητά του, ο τρόπος που παρατηρεί τα πράγματα και η αυτοπαρατήρηση. Μπορεί να ήμουν ακόμα παιδί, αλλά τις “Μέρες του 1903” τις κατάλαβα απόλυτα. Βέβαια, διαβάζαμε και το “Che fece.... il gran rifiuto” – αυτό άρεσε στην ξαδέλφη μου. Δεν ήμουν σε θέση να μπω πολύ βαθιά μέσα στα πρέπει, στο ναι και στο μεγάλο όχι που λέει. Ήταν συμβολιστής τρομερός ο Καβάφης και είναι ένας απ’ τους πλοηγούς της ζωής μου. Και ψυχίατρος είναι και συμβολιστής εξαιρετικός και φιλόσοφος και ιστορικός, και τι δεν είναι ο Καβάφης! Ένα πλάσμα χαρισματικό, τα είχε όλα. Τα αγαπημένα μου από τα ποιήματά του είναι οπωσδήποτε αυτό που αποστήθισα, το “Μακρυά”, τα “Τείχη” μου αρέσουν πάρα πολύ, το “Απ’ τες εννιά”, το “Απολείπειν ο θεός Αντώνιον” –“Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,/ αποχαιρέτα την, την Aλεξάνδρεια που φεύγει”–, η “Ιθάκη”, το “Che fece .... il gran rifiuto”· είναι πολλά που μου αρέσουν. Έχω νιώσει ότι ο Καβάφης είναι πιο θηλυκός από τον Καρυωτάκη, με την έννοια ότι τα θηλυκά στοιχεία πρωτεύουν· ο Καρυωτάκης είναι πιο αρσενικός ποιητής. Eίχε κι αυτό το τέλος το περίεργο που δεν ξέρει κανείς αν αυτοκτόνησε τελικά ή αν τον σκότωσαν, γιατί ήταν και πολύ επαναστάτης ο Καρυωτάκης. Αυτά είναι τα βασικά στοιχεία που διαφοροποιούν τον Καβάφη από τον Καρυωτάκη, και ίσως και κάτι άλλο, τo ότι η μουσικότητα του Καβάφη δεν είναι εγγενής, δεν είναι σύμφυτη με την ιδιοσυστασία του, όσο είναι του Καρυωτάκη. Ο Καρυωτάκης έχει την απόλυτη μουσικότητα, γι’ αυτό είναι και πιο εύκολο να τον μελοποιήσεις. Στον Καβάφη συμπεριφέρθηκα διαφορετικά, δηλαδή ήταν σαν να έφτιαξα μουσική σε θεατρική παράσταση. Γι’ αυτό χρησιμοποίησα και τον Γιάννη τον Παλαμίδα που έχει όλα αυτά τα στοιχεία στην παλέτα του. Με διαμόρφωσε ο Καβάφης σιγά-σιγά μέσα στα χρόνια – δεν ήταν μόνο αυτός βέβαια, αλλά οπωσδήποτε ήταν ένας από τους κύριους διαμορφωτές μου. Αργότερα, όταν έγραψα στίχους δικούς μου, κατάλαβα πόσο είχα επηρεαστεί από την ποίησή του, με την καλή την έννοια. Π.χ. από το “Αύγουστος ήταν; Α ναι, μαβιά· ένα σαπφείρινο μαβί” του “Μακρυά”. Αυτές οι ερωτήσεις που γίνονται ζωντανά, που δεν μένουν μες στο μυαλό αλλά πραγματοποιούνται επί σκηνής, με επηρέασαν πολύ. Ένα κομμάτι μου που είναι πολύ κοντά στον Καβάφη είναι το “Lego”, που είναι γεμάτο ερωτήσεις και απαντήσεις. Με έναν περίεργο τρόπο, αυτό που αποζητώ στην ποίησή του είναι η φιλία του. Τον αισθάνομαι σαν έναν πολύ καλό μου φίλο, πιστό, που δεν θα με αφήσει ποτέ, ούτε κι εγώ θα τον αφήσω, θα του είμαι πιστή. Έχουμε αυτήν τη σχέση που μετράει πλέον πάρα πολλά χρόνια, από τότε που ήμουν πιτσιρικάκι, η οποία δεν έχει αλλοιωθεί, είναι σταθερή μέσα στα χρόνια. Συνδέουν τον Καβάφη με την ομοφυλοφιλία, αλλά αυτό είναι μια ιδιότητά του που είναι η πιο επιφανειακή. Άσε που μελετητές του Καβάφη λένε ότι ήταν αναμφισβήτητα ομοφυλόφιλος, αλλά δεν είναι και σίγουροι ότι ήταν ενεργός σεξουαλικά. Μπορεί αυτά να ήταν μέσα στο μυαλό του. Για μένα είναι πολύ περιοριστικό να βλέπεις στον Καβάφη μόνο την ομοφυλοφιλία, είναι ένας άνθρωπος που ξεπερνάει τη σεξουαλικότητα, τα πάντα. Είχα πει κάποτε ότι είναι δύσκολη η ποίησή του και δεν θα τολμούσα ποτέ να τη μελοποιήσω, αλλά εμμέσως ή και άμεσα έχω απαντήσει, δηλαδή δεν ήταν δύσκολη όταν την αντιμετώπισα σωστά. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι έχει τραγουδιστικά μέρη ο Καβάφης, αλλά στο σύνολό του, βασικά, έχει έντονη θεατρικότητα. Και είναι και ψυχολόγος, βέβαια, ένας άνθρωπος που παρατηρεί το περιβάλλον του και επεμβαίνει σε αυτό, όπως και στον εαυτό του. Περνώντας τα χρόνια, και αφού είχα κάνει τα δικά μου έργα πρώτα, τις “Μάσκες Ηλίου”, το “Γκάλοπ”, τα “Λεπιδόπτερα”, και είχα γράψει τους δικούς μου στίχους, δηλαδή είχα τολμήσει να εκτεθώ κατ’ αυτόν τον τρόπο, ο Καβάφης μου ήρθε πιο εύκολος, γιατί είχα δοκιμαστεί πια στη θεατρικότητα του στίχου. Αν τον μελοποιούσα σήμερα, δεν θα έκανα τα ίδια, γιατί ποτέ δεν κάνω τα ίδια ακριβώς. Μου αρέσει να διαφοροποιούμαι, αυτό είναι μέσα στο κύτταρό μου, αλλά πάνω-κάτω τη θεατρικότητά του δεν θα μπορούσα να την υπερβώ. Πάλι θα ήταν ο κύριος λόγος που με κάνει συγγενή με τον Καβάφη όταν γράφω τα δικά μου. Ως ανάμνηση τον Καβάφη τον έχω συνδέσει με τη μετάβασή μου από το παιδί στην έφηβη Λένα, είναι ακριβώς εκείνη η καταπληκτική εποχή που ανθίζει το πρόσωπο Λένα και η γυναίκα Λένα, και τη θυμάμαι ως μία από τις ωραιότερες εποχές της ζωής μου, για να μη σου πω την ωραιότερη. Αυτό κράτησε μερικά χρόνια, μετά άρχισαν μεγάλες ταλαιπωρίες στη ζωή μου. Τον έχω συνδυάσει, λοιπόν, με αυτήν τη μεταιχμιακή εποχή. Ο Καβάφης είναι για μένα φωτοδότης, φωτεινό σημείο, κι ας έχει μια μελαγχολία ο ίδιος. Ούτως ή άλλως, η προσωπικότητά του έχει φωτίσει την ανθρωπότητα. Έχει ανεβάσει το επίπεδό της».

78

Φωτογραφική σύνθεση του χειρόγραφου ποιήματος «Επιθυμίες» με παρτιτούρα από τη μελοποίηση του ίδιου ποιήματος.

79 LIFO/ONASSIS

Ο Καβάφης στην Αθήνα Η ιδιαίτερη, «περίπλοκη και κάπως αμφιλεγόμενη» σχέση του Αλεξανδρινού ποιητή με την πόλη των Αθηνών, μια σχέση έντονη, η οποία πέρασε από πολλά κύματα.

K E I M E N O : Θ Ο Δ Ω Ρ Ή Σ Α Ν Τ Ω Ν Ό Π Ο ΥΛ Ο Σ

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

80

Αρνητικό σε φιλμ του φωτογραφικού πορτρέτου του Καβάφη που τραβήχτηκε στο εργαστήριο του γλύπτη Μιχάλη Τόμπρου στην Αθήνα.

81 LIFO/ONASSIS

Ο ΚΑΒΆΦΗΣ ΣΤΗΝ ΑΘΉΝΑ

«Ε

πήγα στας Αθήνας –ωσάν να επήγαινα σε μία Μέκκα– αποφασισμένος να μ’ αρέσει, κι εκράτησα τον λόγο μου. […] Σε διαβεβαιώ πως σ’ όλο αυτό δεν με παρέσυρε ο πατριωτισμός. Αφέθηκα απλώς να με καθοδηγήσουν –όπως αρέσκομαι κατά καιρούς να κάμω– το Συναίσθημα και η Πλάνη», γράφει στα αγγλικά το 1902 ο Κ.Π. Καβάφης στη Μαριγώ, γυναίκα του εξαδέλφου του Ιωάννη που ζούσε στο Λονδίνο. Η επιγραμματική αυτή φράση που «περιζώνει» τον τοίχο της αίθουσας του Αρχείου Καβάφη στην οδό Φρυνίχου, η οποία είναι αφιερωμένη στη σχέση του ποιητή με την Αθήνα, συμπυκνώνει ιδανικά την «αθηναϊκή εμπειρία» του Μεγάλου Αλεξανδρινού! Το πρώτο ταξίδι του Καβάφη στην Ελλάδα και στην Αθήνα έγινε το καλοκαίρι του 1901 και ήταν καταρχάς ένα ταξίδι γνωριμίας με τον τόπο και τους ανθρώπους του σε πραγματικό χρόνο, πέρα από την Ελλάδα των θρύλων και των μύθων, αλλά και αναψυχής, καθώς βρισκόταν σε άδεια. Ο ποιητής ήταν τότε 38 ετών και τον συντρόφευε ο αδελφός του Αλέξανδρος (είχε άλλα επτά αδέλφια, δύο από τα οποία πέθαναν μωρά). Η Αθήνα εκείνης της εποχής ήταν μια «μικρομέγαλη» πολιτεία με λίγο περισσότερους από 123.000 κατοίκους, σύμφωνα με την απογραφή του 1896, η οποία, εκτός του ιστορικού κέντρου, θύμιζε περισσότερο χωριό. Δεν είχε τη μητροπολιτική αύρα ούτε τον κοσμοπολίτικο αέρα της Αλεξάνδρειας και της Κωνσταντινούπολης, των άλλων δύο σημείων αναφοράς του Καβάφη. Δεν της έλειπαν, εντούτοις, ούτε οι ομορφιές και τα αξιοθέατα, τόσο εκείνα που χρωστούσε στην πανταχού παρούσα μακραίωνη ιστορία της όσο και τα πιο μοντέρνα, ούτε η πολιτιστική ζωή και οι διασκεδάσεις, στις περιγραφές του, δε, η πόλη ήδη φαίνεται να μπαίνει σε αναπτυξιακή τροχιά. Ο ποιητής περιγράφει τις εντυπώσεις του με ενθουσιασμό νεοφώτιστου και δύσκολα διακρίνει κανείς τη «φαναριώτικη υπεροψία» που κάποιοι του καταλόγισαν (η οικογένεια του Καβάφη κρατούσε από την Κωνσταντινούπολη). Το «λίκνο του ευρωπαϊκού πολιτισμού» που, βγαίνοντας από την αφάνεια αιώνων, δεν είχε κλείσει ούτε εβδομήντα χρόνια ως πρωτεύουσα, κατείχε εξέχουσα θέση στο προσωπικό του πάνθεο, όπως συνέβαινε με πολλούς άλλους Έλληνες της διασποράς, αφενός χάρη στο λαμπρό παρελθόν της, αφετέρου λόγω των υψηλών προσδοκιών που υπήρχαν για το νεοελληνικό κράτος – η «Μεγάλη Ιδέα» μπορεί να έπαθε στραπάτσο στον «ατυχή» πόλεμο του 1897, έμελλε όμως να επανακάμψει δριμύτερη. Στο πάλαι ποτέ κλεινόν άστυ επιδίωκε, άλλωστε, να καταξιωθεί ως ποιητής, πάντα με τον δικό του μεθοδικό, πλην όμως διακριτικό τρόπο. Ως γνωστόν, δεν είχε εκδώσει κανένα βιβλίο όσο ζούσε, προτιμούσε να κυκλοφορεί τα ποιήματά του από χέρι σε χέρι. Η πρώτη επίσημη έκδοση ποιημάτων του έγινε μετά τον θάνατό του, το 1935, στην Αλεξάνδρεια από τις εκδόσεις Αλεξανδρινή Τέχνη, σε φιλολογική επιμέλεια Ρίκας Σεγκοπούλου (συζύγου του κληρονόμου του Αλέκου Σεγκόπουλου, με τον οποίο, όπως φαίνεται από επιστολές του, τους συνέδεε, πιθανότατα, κάτι περισσότερο από απλή φιλία) και εικονογράφηση Τάκη Καλμούχου. Στην Αθήνα την έκδοση εκπροσώπησε το βιβλιοπωλείο του Kauffmann. Μια Αθήνα που σίγουρα διέφερε πολύ από τη σύγχρονη, κάποια εμβληματικά της σημεία όμως, όπως το ιστορικό κέντρο και το τρίγωνο «Σύνταγμα - Ομόνοια - Μοναστηράκι», εύκολα θα τα αναγνώριζε και σήμερα ένας κάτοικός της των αρχών του 20ού αιώνα. Την εποχή εκείνη, πολλά από τα μεγάλα αθηναϊκά δημόσια κτίρια είχαν ανεγερθεί ή ήταν υπό ανέγερση. Ουκ ολίγα εξ αυτών δεν επιβίωσαν, όπως συνέβη με πολλά άλλα, ακόμα και ιστορικά θέατρα και καφέ, που αναφέρει – η πόλη μας είχε από παλιά αυτήν τη σχιζοφρενική σχέση αγάπης-μίσους με το πρόσφατο παρελθόν της που, όποτε μπορούσε, το έσβηνε επιμελώς. Ο ηλεκτρικός σιδηρόδρομος Κηφισιά-Πειραιάς ήδη λειτουργούσε όταν έφτασε ο Καβάφης, ενώ πυκνοκατοικημένα, πολύβουα, αλλά ακόμα πρωτοκλασάτα σήμερα προάστια όπως το «Αμαρούσι» και η Κηφισιά ήταν τότε γραφικές εξοχές με μποστάνια και διάσπαρτες βίλες. Αξιοσημείωτο είναι επίσης ότι αρκετοί από τους αρχαιολογικούς χώρους που επισκέφθηκε κατοικούνταν ακόμα, όπως συνέβαινε επί αιώνες, καθώς δεν είχαν ολοκληρωθεί οι απαλλοτριώσεις. Στο αρχικό αυτό ταξίδι από τα τέσσερα που έκανε συνολικά στα μέρη μας ο ποιητής κάνει εκτενείς αναφορές στο ημερολόγιο που κρατούσε κατά την παραμονή του στην Αθήνα, και υπάρχει στο Αρχείο Καβάφη. Το ημερολόγιο αυτό, μαζί με πολλά ακόμα στοιχεία για τον ποιητή, περιέχονται στον τόμο Ο βίος και το έργο του Κ.Π. Καβάφη των Δημήτρη Δασκαλόπουλου και Μαρίας Στασινοπούλου (εκδόσεις Μεταίχμιο, α’ έκδοση 2002), που είχε επίσης κυκλοφορήσει σε βιβλιαράκι από τις Ροές (α’ έκδοση 1998). «Χθες το απόγευμα στις 2μμ φθάσαμε στας Αθήνας… Πολύ πολύ χαριτωμένη πόλις, εντελώς Ευρωπαία, Γαλλικού ή Ιταλικού τύπου», γράφει στη σελίδα του εν λόγω ημερολογίου, με ημερομηνία 17/6/1901. Εξαίρει επίσης την «ομορφότατη μικρή πολιτεία» του Πειραιά όπου έδεσε το πλοίο που μετέφερε αυτόν και τον αδελφό του από την Αλεξάνδρεια, ενώ ένα από τα πρώτα πράγματα που μαγνητίζουν το βλέμμα του είναι «οι στολές των αξιωματικών οι οποίοι, μαζί με τους στρατιώτες, κάνουν την καλύτερη εντύπωση». Στην πρώτη του βόλτα στο κέντρο στις 17/6 παρατηρεί τα κτίρια της Εθνικής Τράπεζας, της Τράπεζας των Αθηνών, της (παλιάς) Βουλής, του Βασιλικού Θεάτρου (μετέπειτα Εθνικού) και του Πανεπιστημίου που τα χαρακτηρίζει «ωραίες οικοδομές», παραπονιέται όμως για την έλλειψη σκιάς στους δρόμους [«λόγω του πλάτους των (σ.σ. κάτι που σήμερα θα ακουγόταν αστείο) και λόγω του μικρού ύψους των σπιτιών»]. Την επομένη επισκέπτεται το Εθνικό Αρχαι-

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

ολογικό Μουσείο όπου ξεχωρίζει «μια ιδιαίτερα έμορφη προτομή του Αντινόου» (η εν λόγω προτομή του νεαρού ευνοούμενου του αυτοκράτορα Αδριανού, αγνώστου καλλιτέχνη, βρέθηκε στην Πάτρα και είναι του 2ου αιώνα μ.Χ.). Στις 19/6, μαζί με τον αδελφό του και τον φίλο τους Αλέξανδρο Ζιρό κατεβαίνουν με το τραμ στο Φάληρο που το βρίσκει «χαριτωμένο», με «καλό καζίνο και καλή παραλία», ενώ στη διαδρομή θαύμασε «το άγαλμα του Βύρωνος, τις στήλες του Ολυμπίου Διός και το Σκοπευτήριον». Την επομένη το πρωί περιηγείται το Πανεπιστήμιο και την Ακαδημία και το απόγευμα τα δυο αδέλφια επισκέπτονται την Ακρόπολη και το (παλαιό, βεβαίως) μουσείο της. Γνωρίζουμε ότι νεότερος ο ποιητής, όταν δοκιμαζόταν στη δημοσιογραφία, η οποία ευτυχώς ή δυστυχώς δεν τον κέρδισε, υποστήριζε με κείμενό του σε ξενόγλωσσο περιοδικό της Αλεξάνδρειας την επιστροφή των Ελγινείων! («Give back the Elgin Marbles», Μάρτιος 1891, δημοσιεύτηκε μεταφρασμένο και στην αθηναϊκή εφημερίδα «Εθνική»). Περιδιαβαίνοντας τον Ιερό Βράχο τα βρίσκει όλα «υπέροχα!», ενώ «χάρη, μεγαλοπρέπεια και ενδιαφέρον» αποδίδει στο Ζάππειο, στο στάδιο του Αβέρωφ, στο Θησείο, στα κτίρια των υπουργείων Εσωτερικών και Οικονομικών στη Σταδίου καθώς και του Στρατιωτικών στην Ακαδημίας, στο ανάκτορο του Διαδόχου στην Κηφισίας (σημερινό Προεδρικό Μέγαρο), στους τάφους του Κεραμεικού, στους Αγίους Ασωμάτους και σε δύο ακόμη βυζαντινές εκκλησίες – επισκέφθηκε και άλλες κατά την αθηναϊκή διαμονή του, παρακολούθησε και λειτουργία στη Μητρόπολη. Παρότι, μάλιστα, μαθημένος στα θερμά κλίματα, δυσφορεί κάποιες φορές με τη θερινή ζέστη («φρικτός ο ήλιος στο σημείο μεταξύ Ζαππείου και οδού Λυσικράτους» γράφει, για παράδειγμα, στις 26/6). Στο ταξίδι του αυτό ο Καβάφης, με έδρα του αρχικά το Hotel d’Anglettere (το ξενοδοχείο Μεγάλη Βρετανία), «οργώνει» τη μικρή ακόμα, αλλά αναπτυσσόμενη πρωτεύουσα του νεοελληνικού κράτους απ’ άκρου σ’ άκρο. Στις 23/8 αναφέρει ότι τον επισκέφθηκε στο ξενοδοχείο του ο συγγραφέας Γεώργιος Τσοκόπουλος και κουβέντιασαν για φιλολογία και «τις υπέρογκες δυσκολίες που συναντούν οι συγγραφείς για να πουλήσουν μια έκδοση. Ο Τσοκόπουλος λέει ότι θεωρείται μεγάλη επιτυχία το να κατορθωθεί η έκδοση, χωρίς να πραγματοποιήσει κέρδος, μονάχα να μην έχει ζημία», γράφει, μια διαπίστωση που αποδεικνύεται διαχρονική! Στις 26/6 πηγαίνουν με τον αδελφό του Αλέξανδρο στην παράσταση Ο Δικαστής στο υπαίθριο θέατρο Τσόχα (βρισκόταν στο Πασαλιμάνι), σημειώνει δε ότι οι πρωταγωνιστές Ευάγγελος Παντόπουλος και Σπύρος Ταβουλάρης «έπαιξαν έξοχα». Πέντε μέρες μετά επισκέπτεται το Πολυτεχνείο και την Εθνική Πινακοθήκη, τον τότε διευθυντή της οποίας και επίσης ποιητή Ιωάννη Πολέμη βρίσκει σοβαρό μεν, αλλά «λίγο πομπώδη». Το ίδιο απόγευμα με τους δύο Αλέξανδρους (Καβάφη και Ζιρό) παρακολουθούν την παράσταση Μαλλιά Κουβάρια στο «πολύ καθαρό και περιποιημένο» Θέατρο της Ομονοίας. Η παρέα κλείνει τη βραδιά της με αναψυκτικά στο Σύνταγμα. Την 1η Ιουλίου οι αδελφοί Καβάφη μετακομίζουν σε ξενοδοχείο του Φαλήρου, όπου δύο μέρες μετά συναντά τυχαία σε πάρκο μια ομάδα αξιωματικών. Ανάμεσά τους διακρίνει τους νεαρούς πρίγκιπες Νικόλαο και Ανδρέα, του οποίου επισημαίνει το «ωραίο παρουσιαστικό» και την «άψογη» ελληνική προφορά. Το ίδιο βράδυ δειπνεί έξω από το ξενοδοχείο του συνοδεία μπάντας, καταγράφοντας ταυτόχρονα κάποιους επώνυμους συνδαιτυμόνες, ανάμεσά τους οι Σκουζέ, οι Δεληγιάννηδες και ο Ιωάννης Μαυρογορδάτος της γνωστής τότε φαναριώτικης οικογένειας, ο οποίος του συστήνει «έναν νέο λεγόμενο Μελά» (τον μετέπειτα ονομαστό μακεδονομάχο). Τη μεθεπομένη ξανακατεβαίνει στην παραλιακή όπου βρίσκει τη θάλασσα του Παλαιού Φαλήρου «πολύ καθαρή κ’ ευχάριστη για μπάνιο» και «πραγματικά γοητευτική» τη θέα προς τον Σαρωνικό. Οι δύο πρίγκιπες θα είναι παρόντες και στην παράσταση ενός «όχι πολύ σπουδαίου» γαλλικού θιάσου στο θέατρο του Φαλήρου όπου πηγαίνει και ο Καβάφης, προς επιβεβαίωση δε της κρίσης του φεύγουν προτού τελειώσει, καθώς γράφει. Ο ίδιος, πάντως, δεν φαίνεται να κακοπέρασε: «Σε κάθε διάλειμμα το κοινό έβγαινε στην παραλία να πάρει αναψυκτικά ή να σεργιανίσει. Η παραλία έπλεε στα ηλεκτρικά φώτα. Το θέαμα ήταν πραγματικά έμορφο», σχολιάζει. Στις 9/7 καταγράφει τις εντυπώσεις του από άλλη μια αθηναϊκή εξόρμηση («είδα το Βαρβάκειον, επισκέφθηκα και πάλι το Χρηματιστήριο» –είχε, άλλωστε, διατελέσει χρηματιστής– «καθώς και την Εθνική Τράπεζα»), στην οποία θα αγοράσει και τα Αλάβαστρα του Πολέμη από το βιβλιοπωλείο Wilberg. Το Σάββατο 11 Ιουλίου το πρόγραμμα των δυο αδελφών έχει πάλι θέατρο – βλέπουν την όπερα Μποέμ του Πουτσίνι στο Βαριετέ της οδού Σταδίου, που δεν τους ενθουσιάζει («θίασος μάλλον τρίτης σειράς»), με την ευκαιρία, δε, παρατηρεί ότι τα αθηναϊκά θέατρα που επισκέφθηκε είναι γενικά κατώτερα εκείνων της Αλεξάνδρειας. Φεύγοντας από κει τα μεσάνυχτα πηγαίνουν σε ένα καφενείο στην Ομόνοια, κάτω από το οποίο βρισκόταν «ένα είδος πορνείου. Το επεσκέφθηκα. Είν’ ένα μικρό δωμάτιο, μ’ άλλα μικρότερα δωμάτια συνεχόμενα, όπου παίζουνε χαρτιά. Δείχνει μέρος πρόστυχο. Είχε ένα σωρό Γερμανίδες κοπέλλες», γράφει και είναι γνωστό πόσο τον εξίταραν κάτι τέτοια λαϊκά «χαμετυπεία» – θυμίζει κιόλας η περιγραφή την «ύποπτη ταβέρνα» από το μεταγενέστερο ποίημα «Μια Νύχτα» αλλά και τα «χαμαιτυπεία» τού «Μέσα στα καπηλειά». Από τις τελευταίες μέρες της πρώτης του αυτής παραμονής στην Αθήνα ξεχωρίζουν ακόμη τρία περιστατικά. Αρχικά, μια συνάντησή του στις 16/7 στο ξενοδοχείο του Φαλήρου με τους Μαυρογορδάτο, Μελά, Νεγρεπόντη, Παπαρρηγόπουλο και Βαλαωρίτη που χαρακτηρίζει νέους «της υψηλής (κοινωνίας)». «Άνοιξαν κουβέντα για την κοινωνία και τα κοινωνικά γεγονότα, για την υψηλή αριστοκρατία, αυτήν που την αποτελούνε “groupements” διαφορετικά (Αθήναι,

82

Αχρονολόγητο φωτογραφικό πορτρέτο του Καβάφη με πανωφόρι και κασκόλ. Η φωτογραφία έχει ληφθεί στο εργαστήριο του γλύπτη Μιχάλη Τόμπρου στην Αθήνα το 1932. Ο ποιητής αναρρώνει από την επέμβαση τραχειοστομίας στην οποία είχε υποβληθεί.

Το πρώτο ταξίδι του Καβάφη στην Ελλάδα και στην Αθήνα έγινε το καλοκαίρι του 1901 και ήταν καταρχάς ένα ταξίδι γνωριμίας με τον τόπο και τους ανθρώπους του σε πραγματικό χρόνο, πέρα από την Ελλάδα των θρύλων και των μύθων.

83 LIFO/ONASSIS

Ο Ναός του Ολυμπίου Διός, Αθήνα 1905. Φωτογραφία: K. Boehringer/ullstein bild via Getty Images

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

84

85 LIFO/ONASSIS

Ο ΚΑΒΆΦΗΣ ΣΤΗΝ ΑΘΉΝΑ Αλεξάνδρεια, Κωνσταντινούπολη, Λόνδρα, Μασσαλία κ.λπ.), μα ωστόσο τόσο στενά συνδεδεμένα μεταξύ τους ώστε κάθε σημαντικό γεγονός και κάθε όνομα του ενός να είναι στην εντέλεια γνωστό και στο άλλο», σημειώνει, δίνοντας την εικόνα μιας διεθνοποιημένης κυβερνώσας ελίτ – μην ξεχνάμε ότι είμαστε στην εποχή της πρώτης μεγάλης καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης που θα ανέκοπτε το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Κατά δεύτερο, μια επίσκεψή του την επομένη στο σπίτι του Παύλου Μελά (με τον οποίο συναντήθηκαν κι άλλες φορές) προκειμένου να δει τη συλλογή αρχαιοτήτων του πατέρα του: «Ο Μελάς μού έδειξε πρώτα το μέρος των αρχαιοτήτων που είναι προσωπικό του μερίδιο και που διατηρεί στο σπίτι του της οδού Πανεπιστημίου, όπου κατοικεί με τη μητέρα του. Ύστερα, με πήρε στο σπίτι του αδελφού του –που είναι το μέγαρο Σλήμαν: η Κα Λ. Μελά ήταν κόρη Σλήμαν– για να δω το υπόλοιπο της συλλογής. Καθώς ο αδελφός του έλειπε απ’ τας Αθήνας, είδα μονάχα όσες αρχαιότητες ήταν τοποθετημένες στις βιτρίνες του καπνιστηρίου. Εκτός τις αρχαιότητες, είχε πολλές ωραίες ελαιογραφίες και υδατογραφίες. Το μέγαρο Σλήμαν είναι εξαιρετικό. Οι τοιχογραφίες, τα μωσαϊκά, τα έπιπλα, όλα είναι θαυμάσια». Στις 21/7, τέλος, επισκέπτεται τον Γρηγόριο Ξενόπουλο στο σπίτι του στην Πατησίων 11, όπου ήταν και τα γραφεία του περιοδικού «Διάπλασις των παίδων» που εξέδιδε: «Με δέχτηκε με τη μεγαλύτερη εγκαρδιότητα, εγκωμίασε την ποίησή μου και μου έδωσε ένα αντίτυπο του τελευταίου του έργου». Στο ημερολόγιο δεν καταγράφεται άλλο αξιοσημείωτο γεγονός πέρα από μια τροφική δηλητηρίαση που ταλαιπώρησε τον ποιητή ο οποίος, αφού έκανε μερικούς ακόμα περιπάτους στην πόλη και κάποια τελευταία ψώνια στα καταστήματα της Σταδίου και της Ερμού, επιβιβάζεται στις 28/6 στο τρένο για Πάτρα, προκειμένου να μεταβεί ακτοπλοϊκώς πρώτα στην Κέρκυρα, μετά στο Μπρίντεζι και από εκεί πίσω στην Αλεξάνδρεια. Ο δεύτερος ερχομός του ποιητή στην Αθήνα τον Ιούλιο του 1903 θα είναι βραχύτερος –μία μόλις εβδομάδα– και σε αυτόν θα επιλέξει να καταλύσει στο Grand Hotel Splendid, όπως πληροφορούμαστε από το τιμολόγιο που κράτησε και το οποίο επίσης εκτίθεται στο Αρχείο Καβάφη. Ένα από τα μέρη που σίγουρα επισκέφθηκε τότε ήταν η Αθηναϊκή Λέσχη (είχε δημιουργηθεί στα πρότυπα των βρετανικών λεσχών), όπως πιστοποιεί η κάρτα εισόδου του που διασώζεται. Γνωρίζεται με τον ποιητή Λάμπρο Πορφύρα και ξανασυναντιέται με τον Γρηγόριο Ξενόπουλο που τον Σεπτέμβριο δημοσιεύει ένα εγκωμιαστικό σχόλιο για τον Καβάφη στην εφημερίδα «Νέον Άστυ». Θα ακολουθήσει η διθυραμβική κριτική του στο περιοδικό «Παναθήναια» με τίτλο « Ένας ποιητής» (30/11/1903), η οποία έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην ευρεία αναγνώριση του Καβάφη και στην επίσημη είσοδό του στα ελληνικά γράμματα. Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, μαζί με τους Αντώνη Μπενάκη, Μάριο Βαϊάνο και Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, ήταν, καθένας με τον τρόπο του, από τα σημαντικότερα «στηρίγματα» του Αλεξανδρινού στην Αθήνα, που δεν τον καλοδέχτηκε πάντα. Η ιδιόμορφη ποιητική του γλώσσα ξένιζε τους δημοτικιστές όσο και τους καθαρευουσιάνους, η θεματολογία του γοήτευε όσο και προκαλούσε, ενώ γνωστή είναι η διαμάχη ανάμεσα σε «παλαμιστές» (οπαδούς του Κωστή Παλαμά) και «καβαφικούς». «Το αθηναϊκό λογοτεχνικό κατεστημένο εναντιώθηκε και συγχρόνως εξύμνησε τον ποιητή, προκαλώντας τον να προωθήσει ενεργά τη φήμη του και να καλλιεργήσει στρατηγικές συμμαχίες. Φτάνοντας στο τέλος της ζωής του, ο Καβάφης είχε καταφέρει να καθιερωθεί ως έγκριτος Έλληνας ποιητής… ωστόσο, αυτό το επίτευγμα επισκιάστηκε τελικά από τα βάσανα με τα οποία ταυτίστηκε στη ζωή του η Αθήνα στα ύστερά του χρόνια», διαβάζω στον κατάλογο για το μέρος της έκθεσης που αφορά την Αθήνα του Καβάφη, την οποία επιμελήθηκαν οι Peter Jeffreys και Gonda van Steen. Πράγματι, δύο καλοκαίρια μετά, τον Αύγουστο του 1905, ο Καβάφης έρχεται για τρίτη φορά στην Αθήνα, αλλά όχι για καλό – ο αδελφός του Αλέξανδρος, που ζούσε οικογενειακώς εκεί, προσβλήθηκε από τυφοειδή πυρετό και διακομίστηκε στο νοσοκομείο όπου κατέληξε στις 21/8, σε ηλικία μόλις 49 ετών. Σε κακή ψυχολογική κατάσταση, καταγράφει σε ημερολόγιο που παραμένει ανέκδοτο τα της ασθενείας και του πρόωρου θανάτου του Αλέξανδρου, κατηγορώντας τους γιατρούς για εσφαλμένους χειρισμούς, γράφει δε μια νεκρολογία γι’ αυτόν στην αλεξανδρινή εφημερίδα «Ταχυδρόμος». Θα περάσουν σχεδόν τρεις δεκαετίες μέχρι ο Καβάφης να ξαναβρεθεί στην Αθήνα, που σίγουρα την είδε πολύ αλλαγμένη, καθώς είχε μεσολαβήσει η Μικρασιατική Καταστροφή και ο πληθυσμός της είχε αυξηθεί κατά εκατοντάδες χιλιάδες. Όμως και ο ίδιος, εν έτει 1932, ήταν πλέον μια εμβληματική προσωπικότητα που είχε ξεσηκώσει πολλά λογοτεχνικά πάθη και που είχε καταξιωθεί πλέον ως ένας κορυφαίος Έλληνας ποιητής – μόνο «πρόβλημα» το ομοερωτικό στοιχείο του έργου του σε καιρούς που η ομοφυλοφιλία αποτελούσε ταμπού ακόμα και για πιο ανεπτυγμένες και εξωστρεφείς κοινωνίες, πόσο μάλλον για την Ελλάδα του ’30, και μέχρι και σήμερα όχι σπάνια αποσιωπάται ή υποβαθμίζεται. Ουκ ολίγες μπηχτές και άλλοι απαξιωτικοί χαρακτηρισμοί («η Καβαφομανία είναι σύμπτωμα ηθικοκοαισθητικής νοσηρότητας» από την οποία «κάποια απολύμανσις επιβάλλεται» έγραφε, για παράδειγμα, ο Ιωάννης Ζερβός το 1932 στη «Φωνή του Βιβλίου») είχαν γραφτεί σχετικά, ακόμα και σατιρικά σκίτσα σαν αυτό του περιοδικού «Φιλική Εταιρεία» το 1925, όπου απεικονίζεται να ευλογεί εξ ουρανού τον επίσης ανοιχτά ομοφυλόφιλο ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, για τον οποίο έτρεφε ιδιαίτερα αισθήματα (το σκίτσο αυτό έγινε με αφορμή τον αφιερωμένο στον Καβάφη τόμο του περιοδικού «Νέα Τέχνη» που μαζί με το ανάλογο αφιέρωμα του περιοδικού «Κύκλος» το 1932 θεωρούνται σημαντικοί σταθμοί στη βιβλιογραφία του). Ήταν, βέβαια, τέτοιο το μεγαλείο

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

και τόσες οι ιστορικές και πολιτισμικές αναγωγές της καβαφικής ποίησης ώστε το «πρόβλημα» αυτό μπορούσε με τρόπο να παραμεριστεί. Ωστόσο ο ποιητής δεν έρχεται να επιδαψιλεύσει δάφνες αλλά για σοβαρούς λόγους υγείας –υποφέρει καιρό τώρα από τον λάρυγγά του, κάτι που, σύμφωνα με τον Στρατή Τσίρκα, από τους πρώτους που εντρύφησαν στον βίο του ποιητή, τον έκανε «να κόβει τα τσιγάρα στη μέση, να σωπαίνει όλο και περισσότερο στις συναναστροφές, να καταλαμβάνεται ξαφνικά από μελαγχολία». Φθάνοντας στις 3 Ιουλίου, καταλύει στο ξενοδοχείο Κοσμοπολίτ στην Ομόνοια, όπου «τον επισκέπτονταν συνέχεια οι Αθηναίοι λόγιοι, αλλά ο ποιητής έχει χάσει για πάντα «το δώρο που του είχαν χαρίσει οι θεοί, το Λόγο», συνεχίζει ο Τσίρκας. Παρότι έχει διάθεση για κουβέντα, μιλά λίγο και λακωνικά, ρωτά επίσης συχνά για να μιλά ο απέναντί του κι εκείνος να ξεκουράζεται. «Ανθρώπινο ερείπιο αλλά ερείπιο επιβλητικό», τον χαρακτηρίζει ο Θεοτοκάς που επίσης τον επισκέφθηκε, ενώ θα τον ξαναδεί σε δεξίωση που έδωσε προς τιμήν του Καβάφη ο λόγιος Δ.Π. Πετροκόκκινος. Από εκεί μας μεταφέρει ότι ο Αλεξανδρινός ποιητής είχε μελετήσει πολύ την αττική φύση: «Μου έκανε μια αισθητική ερμηνεία των βουνών της Αττικής αληθινά σημαντική. Λυπούμαι που δεν τα έγραψα το ίδιο βράδυ». Έπιασε όμως με την ευκαιρία, γράφει, κι ένα άλλο προσφιλές του θέμα, «τους ποιητάς των Αθηνών»: «Συγκρίνω τα βουνά της Αττικής με την ποίηση των Αθηνών. Τι σχέση έχουν; Δεν κατηγορώ κανέναν, αλλά… τα βουνά είναι απέριττα, λιτά, διαυγή, ενώ η ποίηση είναι…». Έσκυψε εμπιστευτικά, σοβαρά, ανήσυχα και με κάποιο πείσμα: «Είναι ρωμαντική!». Δεν απέφευγε, πάντως, και τις πολιτικές συζητήσεις που ήταν στην επικαιρότητα καθώς πλησίαζαν οι βουλευτικές εκλογές που προκήρυξε ο Βενιζέλος (έγιναν τον Σεπτέμβριο με απλή αναλογική χωρίς νικητή – ο Παναγής Τσαλδάρης σχημάτισε, ύστερα από διαβουλεύσεις, προσωρινή κυβέρνηση). Σύντομα ο ποιητής εισάγεται στον Ερυθρό Σταυρό όπου, έχοντας διαγνωσθεί με καρκίνο του λάρυγγα, υποβάλλεται σε τραχειοτομή. Πλέον δεν μιλά καθόλου και με τους επισκέπτες του, όπως ο Κώστας Βάρναλης, ο Μιλτιάδης Μαλακάσης και ο Πέτρος Χάρης, επικοινωνεί μέσω γραπτών σημειωμάτων. Στα μέσα Αυγούστου μεταβαίνει στην Κηφισιά (σε ξενοδοχείο κατά τον Θεόδωρο Γρίβα, σε κλινική κατά τον Τσίρκα) για ανάρρωση. Τα μόνα βιβλία που ζήτησε να του φέρουν ήταν αστυνομικά, «ενθουσιάστηκε δε με τα βιβλία του (George) Siménon που δεν εγνώριζε ως τότε» μαρτυρεί ο επίσης Αιγυπτιώτης φίλος του φυτοπαθολόγος Ιωάννης Σαρεγιάννης. Ο ίδιος γράφει, επιπλέον, ότι τον Οκτώβριο ο ποιητής επισκέφθηκε την Πηνελόπη Δέλτα με την οποία γνωρίζονταν από παλιότερα ταξίδια της στην Αλεξάνδρεια. Στις 15/10 τον Καβάφη επισκέπτεται ο Σικελιανός και του προσφέρει με ιδιόχειρη αφιέρωση το βιβλίο του Ο τελευταίος ορφικός διθύραμβος». Μια άλλη μαρτυρία από τις ημέρες της νοσηλείας του είναι αυτή του συγγραφέα Γ.Κ. Κατσίμπαλη, ο οποίος δεν τον είχε σε μεγάλη εκτίμηση, όπως άλλωστε όλοι οι «παλαμικοί». Σε επιστολή του στον Σεφέρη, όπου παραπονιέται κιόλας ότι ο ποιητής τον είχε κακολογήσει, περιγράφει αφενός (και χωρίς πολλή ευγένεια) τη «φρικτή κατάσταση» του εγχειρισμένου Καβάφη, αφετέρου τη φυσιογνωμία του, που θεωρεί «από τις πιο ενδιαφέρουσες και εντυπωσιακές». Διακρίνει «δύο παμπόνηρα και σπάνιας διεισδυτικότητας μάτια, με μια γλυκύτητα στο κάτω μέρος του προσώπου», κάνει δε λόγο για «έλλειψη κάθε βάθους, κάθε στοχαστικότητας στην ομιλία του… Σ’ αυτό φαντάζομαι νάχει συντελέσει το περιβάλλον των κολάκων και των κιναίδων που τον περιστοιχίζει στην Αλεξάνδρεια. Οπωσδήποτε δεν τον φανταζόμουνα τόσο κούφιο», εκτιμά, ψέγει κιόλας την «παρέα του Πυρσού» (Δημαράς, Καλαμάρης, Παπατσώνης κ.ά.) που ετοίμαζε ένα πανηγυρικό τεύχος για τον Καβάφη. Ο Κώστας Ουράνης, αντίθετα, αρθρογραφώντας στο «Ελεύθερον Βήμα», διαμαρτύρεται για την αδιαφορία που επέδειξε το επίσημο κράτος κατά τη διάρκεια της παραμονής του ποιητή στην πρωτεύουσα, χαρακτηρίζοντάς τον «την αυθεντικότερη δόξα των νεοελληνικών γραμμάτων σήμερα». Θα οργανώσει κι αυτός δεξίωση προς τιμήν του (20/10), όπου ο Δημήτρης Μητρόπουλος παίζει στο πιάνο τις «10 Inventions» που εμπνεύστηκε από ισάριθμα καβαφικά ποιήματα. Δύο μέρες μετά δεξίωση για τον ποιητή παραθέτει η Ένωση Λογοτεχνών της Αθήνας, ανακοινώνοντας την τιμητική εγγραφή του ως μέλους της. Είναι η τελευταία του δημόσια εμφάνιση στην πρωτεύουσα προτού αναχωρήσει στις 27/10 με ένα τουρκικό επιβατηγό πλοίο για την Αλεξάνδρεια, όπου λίγους μήνες αργότερα, ακριβώς την ημέρα των γενεθλίων του (29/4/1933), θα αποδημήσει, στο Ελληνικό Νοσοκομείο της πόλης. Η σκηνή με τους δεκάδες λογοτέχνες και καλλιτέχνες (ανάμεσά τους οι Τέλλος Άγρας, Κώστας Ουράνης, Ναπολέων Λαπαθιώτης, Μάριος Βαϊάνος, Τάκης Παπατσώνης, Μιχάλης Τόμπρος, Αλέξανδρος Φιλαδελφεύς, Τάκης Καλμούχος, Μήτσος Παπανικολάου) που μαζί με το ζεύγος Σεγκόπουλου τον συνοδεύουν μέχρι το λιμάνι του Πειραιά για να τον κατευοδώσουν φαντάζει τρομερά κινηματογραφική, δεδομένου ότι ο ποιητής θα είχε προφανώς συναίσθηση, όπως και οι συνοδοί του, ότι αυτό θα ήταν το τελευταίο του ταξίδι εν ζωή και ότι μήτε την Αθήνα επρόκειτο να ξαναδεί – μια Αθήνα που εξακολουθεί, έκτοτε, να ασχολείται ζωηρά μαζί του και στην οποία κατέληξε το μεγαλύτερο μέρος των προσωπικών υπαρχόντων, των γραπτών και του προσωπικού αρχείου του. Όλο αυτό το υλικό, που είναι προσβάσιμο και σε ψηφιακή μορφή, στεγάζεται πλέον στο Αρχείο Καβάφη του Ιδρύματος Ωνάση στην Πλάκα, που εγκαινιάστηκε φέτος τον Νοέμβριο.

86

Ο PETER JEFFREYS ΚΑΙ Η GONDA VAN STEEN, ΑΜΦΌΤΕΡΟΙ ΕΠΙΜΕΛΗΤΈΣ ΤΗΣ ΈΚΘΕΣΗΣ «Η ΑΘΉΝΑ ΤΟΥ ΚΑΒΆΦΗ» ΠΟΥ ΠΑΡΟΥΣΙΆΖΕΤΑΙ ΣΤΟ ΑΡΧΕΊΟ ΚΑΒΆΦΗ, ΑΠΑΝΤΟΎΝ ΣΕ ΤΡΊΑ ΕΡΩΤΉΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗ ΣΎΝΔΕΣΗ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΉ ΜΕ ΤΗΝ ΠΌΛΗ

— Τι χαρακτηρίζει τη σχέση του Καβάφη με την Αθήνα; Ποια θέση κατέχει στο προσωπικό του σύμπαν; Peter Jeffreys: Η Αθήνα κατέχει ξέχωρη θέση στο προσωπικό σύμπαν του Καβάφη. Στον ποιητικό του κόσμο προτιμά την ελληνική περιφέρεια από το κλασικό κέντρο και, ιστορικά μιλώντας, ενδιαφέρεται περισσότερο για τις μεταγενέστερες της κλασικής εποχής φάσεις της ελληνικής ιστορίας. Ένα πρώιμο ποίημα που διαδραματίζεται στην Αθήνα είναι το «Ο Οράτιος εν Αθήναις» (1893/1897) το οποίο απεικονίζει μια δραματική σκηνή όπου ο Οράτιος εξασκεί τις γλωσσικές του ικανότητες ενώπιον της Αθηναίας εταίρας Λέας. Είναι δελεαστικό να διαβάσει κανείς αυτό το ποίημα ως ένα ειρωνικό σχόλιο για το γλωσσικό ζήτημα που δίχασε τους Έλληνες και δημιούργησε πολλές προκλήσεις για τον ίδιο τον ποιητή, ιδίως ανάμεσα στην αθηναϊκή διανόηση. Ένα άλλο αξιοσημείωτο ποίημα με αθηναϊκό υπόβαθρο είναι ο «Ηρώδης Αττικός» (19/11/1912) όπου η πόλη περιγράφεται σχετικά άδεια, αφού ο Ηρώδης έχει τραβήξει όλους τους νέους Αθηναίους στην εξοχή. Η επιστροφή του στην πόλη με τους οπαδούς του είναι ένα κριτικό σχόλιο για το πώς ο ελληνισμός μπορεί να αναχθεί σε μια κοινωνική παράσταση ή θέαμα. Νομίζω ότι τα σημαντικότερα κείμενα του Καβάφη με αθηναϊκή θεματολογία είναι τα δημοσιογραφικά δοκίμιά του που ζητούν την επιστροφή των μαρμάρων του Παρθενώνα (1891). Παρότι γράφτηκαν προτού επισκεφθεί την ελληνική πρωτεύουσα, δείχνουν τον βαθύ σεβασμό του για τις αρχαιότητες της Αθήνας. Δεδομένου ότι σήμερα η συζήτηση για το θέμα αυτό έχει ενταθεί ιδιαίτερα, πάντα εκπλήσσομαι όταν θυμάμαι πως ο Καβάφης έγραψε ένα δοκίμιο με τον ρητό τίτλο «Δώστε πίσω τα Ελγίνεια».

Gonda Van Steen: Ο Καβάφης ενδιαφερόταν έντονα για το αθηναϊκό θέατρο. Παρακολουθούσε συχνά θεατρικές παραστάσεις κατά τις επισκέψεις του στην πόλη, ενώ περιστασιακά συνέλεγε θεατρικά προγράμματα. Για παράδειγμα, βρίσκουμε στο αρχείο του το πρόγραμμα μιας κωμικής όπερας που ανέβηκε με γαλλικό θίασο στο Φάληρο το 1901. Τον βλέπουμε να συναναστρέφεται με τον θεατρικό συγγραφέα Γρηγόριο Ξενόπουλο και με το ζεύγος Σικελιανού, που αργότερα θα οργανώσει τα Δελφικά Φεστιβάλ (1927 & 1930). Ο Ίων Δραγούμης επιθυμεί να συστήσει τον Καβάφη στη γνωστή ηθοποιό και σκηνοθέτιδα Μαρίκα Κοτοπούλη (επίσης καταγεγραμμένη στην έκθεση). Επιπλέον, ο Καβάφης είναι ενήμερος για τη μουσική ερμηνεία των ποιημάτων του από τον Δημήτρη Μητρόπουλο, τις λεγόμενες «10 Ιnventions».

— Άραγε, πώς αντιμετώπιζε μια ιστορική πόλη, η οποία όμως, ακόμη και στις αρχές του 20ού αιώνα, ήταν σχεδόν χωριό συγκριτικά με την Αλεξάνδρεια ή την Κωνσταντινούπολη; P.J.: Από το ημερολόγιο στο οποίο καταγράφει την επίσκεψή του το 1901 βλέπουμε ότι ο Καβάφης κάθε άλλο παρά συγκαταβατικά αντιμετώπιζε την πραγματική πόλη. Αγαπούσε διάφορες πτυχές της Αθήνας, κυρίως τις αρχαιότητές της (αποκαλούσε την Ακρόπολη «μεγαλειώδη») αλλά και τα ξενοδοχεία, τα θέατρα, την αστική αρχιτεκτονική, τις εκκλησίες, τα μουσεία, τα καφέ και την πνευματική διέγερση που έβρισκε στην παρέα των Αθηναίων. Όπως έγραψε αργότερα στη Μαριγώ, σύζυγο του ξαδέλφου του Ιωάννη, πήγαινε στην Αθήνα «σαν σε μια Μέκκα», εννοώντας ότι η επίσκεψή του στην ελληνική πρωτεύουσα αποτελούσε ένα πνευματικό και πολιτιστικό προσκύνημα που απαιτούσε ευλαβική στάση. Αυτό αποτυπώνεται σε πολυάριθμες καταχωρίσεις αυτού του πλούσιου ταξιδιωτικού ημερολογίου.

GvS: Αυτό που ο Καβάφης καταλόγιζε ως μειονέκτημα στην Αθήνα ήταν κατά βάση η πλημμελής ιατρική περίθαλψη που επιφυλάχθηκε στον αδελφό του αλλά και στον ίδιο, παρόλο που ταξίδεψε ως εκεί για να υποβληθεί σε επέμβαση (τραχειοτομή) για τον καρκίνο του λάρυγγα. Σημειώνει ότι οι γιατροί δεν αντιμετώπισαν επαρκώς τον τυφοειδή πυρετό του αδελφού του Αλέξανδρου, ο οποίος πέθανε εκεί το 1905. Η ραγδαία επιδείνωση και της δικής του υγείας ήταν η αιτία για το τρίτο ταξίδι του στην Αθήνα. Παρόμοιες ανησυχίες επανέρχονται όταν ο Καβάφης θέτει ερωτήματα για τη δική του περίθαλψη στο νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού, λίγους μήνες πριν από τον θάνατό του τον Απρίλιο του 1933.

— Ποιες ήταν οι σημαντικότερες επαφές, κάποια πιο ιδιαίτερα σχετικά με την Αθήνα ντοκουμέντα και αντικείμενα του ποιητή που εκτίθενται στο Αρχείο Καβάφη; P.J.: Θεωρώ ότι ο Αντώνης Μπενάκης είναι μία από τις σημαντικότερες αθηναϊκές επαφές του. Οι δύο άνδρες γνωρίζονταν καλά στην Αλεξάνδρεια, αλλά η μόνιμη μετακόμιση του Μπενάκη στην Αθήνα έδωσε μια άλλη διάσταση στη σχέση του Καβάφη με την πόλη. Το ενδιαφέρον και το γούστο του Καβάφη για την ανατολική/ασιατική τέχνη, όπως αντανακλάται στα υπάρχοντά του, δεν θα μπορούσε φυσικά να ανταγωνιστεί τη δυνατότητα του Μπενάκη ως συλλέκτη από οικονομικής πλευράς, αλλά είναι ενδιαφέρον να έχουμε κατά νου το προηγούμενο ορισμένων Ελλήνων της διασποράς που δημιούργησαν αξιόλογες συλλογές έργων τέχνης, οι οποίες αργότερα δωρίστηκαν σε μεγάλα πολιτιστικά ιδρύματα. Εκτός του Μπενάκη, σε αυτούς περιλαμβάνονταν ο Κωνσταντίνος Ιωνίδης και ο Γεώργιος Ευμορφόπουλος, άνθρωποι με τους οποίους η οικογένεια Καβάφη διατηρούσε κατά καιρούς οικογενειακές, κοινωνικές και επιχειρηματικές σχέσεις. Στα αντικείμενα του Καβάφη διακρίνω μια τυπική ανατολίτικη αισθητική, αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «μουσειακό ήθος», το οποίο προέρχεται από τη διασταύρωση εμπορίου, πλούτου και πολιτισμού που διέθεταν αυτοί οι ευεργέτες. Πιστεύω ότι η οικονομική πτώση της οικογένειας Καβάφη ανάγκασε τον ποιητή να προσκολληθεί στα οικογενειακά κειμήλια και στα υλικά αγαθά με έναν μάλλον νοσταλγικό τρόπο – αποτελούσαν τη δική του «συλλογή» πολύτιμων αντικειμένων, όπως άλλωστε ήταν. Έτσι βλέπω την εκλεκτική σειρά αντικειμένων (αγγεία, αγάλματα, χαλιά, ταπισερί, τραπέζια κ.λπ.) που αποτελούν τα προσωπικά του αντικείμενα. Συμμεριζόταν με τον δικό του τρόπο τα εκλεπτυσμένα αισθητικά γούστα αυτών των φιλόδοξων συλλεκτών, παρότι πρακτικά δεν μπορούσε να τους ανταγωνιστεί. Ο Μπενάκης έδειχνε συχνά τα αποκτήματά του στον Καβάφη και παρέμεινε κρυφός ευεργέτης του ποιητή. Περιέργως, ο Καβάφης δεν δέχτηκε ποτέ την πρότασή του να επιδοτήσει την έκδοση ενός τόμου με την ποίησή του. Οι σχέσεις του Καβάφη με τους Μάριο Βαϊάνο και Ναπολέοντα Λαπαθιώτη είναι επίσης κομβικές για τη λογοτεχνική του άνοδο στην Αθήνα, κάτι για το οποίο εργάστηκε επιμελώς τις τελευταίες δεκαετίες της ζωής του. Ο ειδικός τόμος της «Νέας Τέχνης» του 1924 αποτελεί ορόσημο για την εδραίωση της ποιητικής του φήμης, η οποία δεν ήταν χωρίς αντιπαραθέσεις. Ο Καβάφης εκμεταλλεύτηκε στο έπακρο τις ανιδιοτελείς προσπάθειες του Βαϊάνου για την προβολή του και ήταν κάπως ερωτευμένος με τον Λαπαθιώτη, ο οποίος τον είχε επισκεφθεί στην Αλεξάνδρεια. Οι συνομιλίες του με αυτούς τους αφοσιωμένους ακολούθους καταγράφουν την περίπλοκη διαπροσωπική δυναμική του δικτύου υποστηρικτών του, οι οποίοι τον υπερασπίστηκαν σθεναρά απέναντι στο ρεύμα του «αντικαβαφισμού». Όσον αφορά τα σημαντικά αρχειακά αντικείμενα, η επιστολή του Καβάφη προς τον Μπενάκη σχετικά με την ασθένειά του και το συλλυπητήριο τηλεγράφημα του Μπενάκη προς τον Αλέκο Σεγκόπουλο τεκμηριώνουν την εξέχουσα σχέση μεταξύ αυτών των δύο ανδρών που τους συνέδεε ένας βαθύς δεσμός που αφορούσε την εκτίμηση των πολιτιστικών αγαθών: ο ένας τα εξέθετε στο μουσείο του και ο άλλος τα παρουσίαζε ευφάνταστα στην ποίησή του.

GvS: Η έκθεση περιλαμβάνει μια πλούσια συλλογή δειγμάτων από την προσωπική αλληλογραφία του Καβάφη που αναδεικνύουν το ευρύ φάσμα των δεσμών του με επιφανείς Αθηναίους. Αρκετοί συγγραφείς, ανάμεσά τους η Γαλάτεια Καζαντζάκη, του αφιέρωσαν τα νέα τους βιβλία, συνοδευόμενα με χειρόγραφες αφιερώσεις στον ποιητή. Ο Άγγελος Σικελιανός του αφιέρωσε τον Τελευταίο Ορφικό Διθύραμβο (1932), ο Κώστας Καρυωτάκης τα Νηπενθή (1921), ο Μιλτιάδης Μαλακάσης τα Αντίφωνα (1931) και ο Γιώργος Θεοτοκάς τις Ώρες Αργίας (1931). Διατηρούσε, βέβαια, και προσωπικούς δεσμούς με την Αθήνα: ο αδελφός του Αλέξανδρος ζούσε στην πόλη και πέθανε εκεί, η νονά και ξαδέλφη του Αμαλία Πάππου επίσης. Επομένως, φαντάζει μάλλον περίεργο το γεγονός ότι μεταξύ του 1905 (θάνατος Αλέξανδρου) και του 1932, οπότε έκανε το τελευταίο του ταξίδι ο ποιητής, δεν επισκέφθηκε καθόλου την πόλη. Ιδιαίτερη μνεία θα έκανα και στις λεγόμενες νοσοκομειακές του σημειώσεις. Ο κατά τα άλλα πολύ προσεκτικός, εκλεπτυσμένος γραφικός χαρακτήρας του Καβάφη γίνεται μια δύσκολη στην αποκρυπτογράφησή της μουτζούρα το 1932, όταν υποβάλλεται σε θεραπεία για τον καρκίνο. Ένα από τα σημειώματα που εκτίθενται γράφει: «Επιτέλους θα επανέρθει η φωνή, αλλά μπορεί ν’ αργήσει», κάτι που δείχνει πώς προσκολλάται μεν στην ελπίδα, αλλά ίσως και ότι αναλογίζεται το αναπόφευκτο, που δεν θα αργούσε.

Ο Peter Jeffreys είναι αναπληρωτής καθηγητής Αγγλικής Λογοτεχνίας στο Suffolk University της Βοστώνης. Η Gonda van Steen είναι κάτοχος της έδρας Κοραή του τμήματος Σύγχρονης Ελληνικής και Βυζαντινής Ιστορίας, Γλώσσας και Λογοτεχνίας του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών στο King’s College του Λονδίνου, θα είναι επίσης η μία εκ των δύο επιμελητριών του φετινού Διεθνούς Θερινού Σχολείου Καβάφη με θεματική «Kαβάφης, θέατρο και επιτελεστικότητα».

87 LIFO/ONASSIS

Κ.Π. ΚΑΒΆΦΗΣ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΉ

Μελοποιήσεις ποιημάτων του, που καλύπτουν όλο σχεδόν το ηχητικό φάσμα των τελευταίων 100 χρόνων.

K E I M E N O : Φ Ώ Ν ΤΑ Σ Τ Ρ Ο Ύ Σ Α Σ

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

Δημήτρης Μητρόπουλος. Πηγή: Sony Music

88

Σελίδα από την έντυπη έκδοση της μουσικής που συνέθεσε ο Δημήτρης Μητρόπουλος σε ποίηση Καβάφη, με τον τίτλο «10 Inventions». Πάνω αριστερά στην τρίτη σελίδα (αριθμημένη 1) χειρόγραφη αφιέρωση του συνθέτη στον Καβάφη, με ημερομηνία 9/6/1927. Τα μελοποιημένα ποιήματα είναι τα ακόλουθα: «Μακρυά», «Να μείνει», «Για νάρθουν» «Το διπλανό τραπέζι», «Μέρες του 1903», «Γκρίζα», «Εν τη οδώ», «Ο ήλιος του απογεύματος», «Έτσι πολύ ατένισα» και «Επήγα». Στις τρεις τελευταίες σελίδες δημοσιεύονται οι γαλλικές μεταφράσεις των ανωτέρω ποιημάτων.

89 LIFO/ONASSIS

Ο

Κ.Π. Καβάφης (1863-1933) υπήρξε ένας ποιητής που μέσα στις δεκαετίες έχει μελοποιηθεί πολύ, πάρα πολύ – καταρχάς από τους εντεχνολαϊκούς συνθέτες. Αυτό εκ πρώτης είναι περίεργο, επειδή η ποίηση του Καβάφη δεν είναι αυτονόητα μελοποιήσιμη. Δεν είναι ομοιοκατάληκτη, είναι πεζολογική, έχοντας όμως ταυτόχρονα μια δική της ροή, έναν εσωτερικό παλμό και ρυθμό, τον οποίον καλούνται κάθε φορά να ανακαλύψουν και να αποκαλύψουν οι συνθέτες και οι τραγουδοποιοί. Φαίνεται, λοιπόν, πως η «δυστροπία» του καβαφικού λόγου είναι εκείνη που εξιτάρει, εκ πρώτης, τους συνθέτες, τοποθετώντας τους απέναντι στα όριά τους με αποτέλεσμα να επιχειρούν, συχνότατα, να «δαμάσουν» τη γλώσσα του Αλεξανδρινού ποιητή, κάνοντάς τη συμβατή με τις δικές τους μελοποιητικές ιδέες. Το αν είναι θεμιτό να μελοποιείται με τέτοια συχνότητα ο Καβάφης είναι ένα ερώτημα περισσότερο... μεταφυσικό. Κάποιοι λένε «όχι», ενώ κάποιοι άλλοι λένε, έχουν πει ή θα πουν στο μέλλον «γιατί όχι;». Σίγουρα, λοιπόν, δεν υπάρχει απάντηση στο ερώτημα αυτό. Ή μάλλον τις απαντήσεις τις δίνει κάθε συνθέτης ξεχωριστά, είτε με το έργο του πάνω στον Καβάφη είτε με την άρνησή του (το λέμε γιατί υπάρχουν και εκπεφρασμένες αρνήσεις από σημαντικούς δημιουργούς). Ο Καβάφης μελοποιείται απ’ όλων των ειδών τους συνθέτες, και από τους λεγόμενους «κλασικούς» και «σύγχρονους κλασικούς», τους αβανγκάρντ και τους πρωτοποριακούς, μα και από τους «λαϊκούς», τους «έντεχνους», τα συγκροτήματα και τους καλλιτέχνες της ποπ, της ηλεκτρονικής μουσικής κ.λπ. Είναι, δε, αυτονόητο πως το φάσμα είναι ευρύτατο και βεβαίως δύσκολο να καλυφθεί στη λεπτομέρειά του στο πλαίσιο ενός άρθρου, καθώς είναι θέμα ειδικής μελέτης. Θα αναφερθούν, όμως, πολλά.

ΟΙ «ΚΛΑΣΙΚΈΣ» ΜΕΛΟΠΟΙΉΣΕΙΣ Ο πρώτος που μελοποιεί Καβάφη είναι ο μεγάλος αρχιμουσικός και συνθέτης Δημήτρης Μητρόπουλος (1896-1960). Προτού εγκαταλείψει τον τομέα της σύνθεσης προς χάριν του πόντιουμ, ο Μητρόπουλος σκύβει στην καβαφική ποίηση και σε ανύποπτη εποχή, στο μέσον της δεκαετίας του 1920, σχεδόν πριν από εκατό χρόνια, δίνει μουσική υπόσταση σε δεκατέσσερα επιλεγμένα ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη από το σώμα των «ηδονιστικών» του. Πρόκειται για το έργο «14 Invenzioni – Απάνω σε τραγούδια του Κ.Π. Καβάφη (1925-26)» για φωνή και πιάνο, το οποίο στην τυπωμένη του έκδοση θα περιλάμβανε δέκα τραγούδια. Το τόλμημα ήταν τεράστιο και πολύπλευρο σε μια εποχή που η ποίηση του Καβάφη, πόσο μάλλον η «ηδονιστική» του, δεν ήταν ευρέως αποδεκτή. Έτσι, λοιπόν, η επιλογή των συγκεκριμένων ποιημάτων («Ηδονή», «Εν απογνώσει», «Γκρίζα», «Μέρες του 1903», «Εν τη οδώ», « Έτσι πολύ ατένισα», «Ο ήλιος του απογεύματος», «Επήγα» κ.λπ.) μα και ο τρόπος μελοποίησής τους –καθώς αναφερόμαστε σε ένα ατονικό έργο με επιρροές από τον Άρνολντ Σένμπεργκ– δημιουργεί κάτι το εντελώς προχωρημένο, εφάμιλλο με ό,τι πιο μοντέρνο παραγόταν τότε στην Ευρώπη. Μάλιστα, το έργο είχε την έμμεση έστω έγκριση του ίδιου του Κ.Π. Καβάφη (λέμε «έμμεση» επειδή δεν το είχε ακούσει), όπως διαφαίνεται από τη διασωθείσα αλληλογραφία του μουσουργού με τον ποιητή, κι αυτό το καθιστά μοναδικό. Από πλευράς ηχογραφήσεων, τώρα, να προτείνουμε εκείνη με τον Σπύρο Σακκά στο τραγούδι και τον Γιώργο Κουρουπό στο πιάνο από το CD της Yafka Records του 2009. Ο επόμενος συνθέτης, πάντα της «σύγχρονης κλασικής», που θα μελοποιούσε ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη («Επέστρεφε», «Ηδονή», «Του μαγαζιού»), πάλι για φωνή και πιάνο, θα ήταν ο Γεώργιος Πονηρίδης το 1934 (έναν χρόνο μετά τον θάνατο του ποιητή), ενώ σχεδόν είκοσι χρόνια αργότερα ο Γ.Α. Πα-

παϊωάννου θα μελοποιούσε, κι αυτός για φωνή και πιάνο, τα «Κεριά» (1953). Θα ακολουθούσαν κι άλλες καβαφικές μελοποιήσεις του Παπαϊωάννου, όπως και άλλων συνθετών, έως και το τέλος της δεκαετίας του ’60 (ανάμεσά τους και αυτές των Αργύρη Κουνάδη, Μιχάλη Αδάμη, Λεωνίδα Ζώρα, Δίωνα Αρύβα Αττικού και Αντίοχου Ευαγγελάτου), ενώ και ο Μίκης Θεοδωράκης από νωρίς (1952-53;) καταπιάνεται με ποιήματα του Καβάφη («Τελειωμένα», «Μακρυά», «Che fece… il gran rifiuto», «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον») στο έργο του «Θέματα και παραλλαγές από τον Καβάφη», με απαγγελία και συνοδεία ορχήστρας αποτελούμενης από βιόλα, όμποε, κλαρινέτο και φαγκότο. Ο Μ. Θεοδωράκης θα επανερχόταν στον Καβάφη πολλά χρόνια αργότερα, το 1980-81, στην «3η Συμφωνία» του, βασισμένη σε ποίηση Δ. Σολωμού, ύμνους βυζαντινούς και σ’ έναν στίχο του Καβάφη («Δεν έχει πλοίο διά σε, δεν έχει οδό»). Γενικά, θα λέγαμε πως ο Μίκης Θεοδωράκης υπήρξε πολύ φειδωλός στη μελοποιητική σχέση του με τον Καβάφη (στην πρώτη απόπειρά του υπήρξαν απαγγελίες όχι μελοποιήσεις), καθώς θεωρούσε τον λόγο του ιδιόμορφο και ερμητικό (εννοούμε σε σχέση με το πώς τον αντιλαμβανόταν ο ίδιος μουσικά). Από τον χώρο της πρωτοπορίας να αναφέρουμε, από τις δεκάδες περιπτώσεις που καταγράφονται, τις «καβαφικές» εργασίες των Θεόδωρου Αντωνίου, Χάρη Βρόντου, Γιώργου Σισιλιάνου και Νικηφόρου Ρώτα. Ο Ρώτας, μάλιστα, θα είχε τη δυνατότητα να ηχογραφήσει από νωρίς και να κυκλοφορήσει σε δίσκο τη συνθετική προσπάθειά του στο διπλό LP «Τραγούδια Καβάφη - Αντιφωνίες» (Μούσα, 1974). Στον δίσκο καταγράφονταν δεκατέσσερα ποιήματα, ενώ στη CD-επανέκδοση του 2007 δεκαοκτώ. Πολύ ιδιαίτερες μελοποιήσεις για φωνή και ανά περίπτωση για πιάνο, κιθάρα, τύμπανο, μηχανικούς ήχους ή ηλεκτρονικά.

ΟΙ «ΈΝΤΕΧΝΕΣ» ΜΕΛΟΠΟΙΉΣΕΙΣ Πότε καταγράφηκε όμως σε δίσκο, για πρώτη φορά, ένα τραγούδι (και όχι απαγγελία) σε ποίηση Κ.Π. Καβάφη; Όπως όλα δείχνουν, αυτό θα συνέβαινε στο άλμπουμ «Ο Μεγάλος Ερωτικός» (Νότος, 1972) του Μάνου Χατζιδάκι. Μπαίνουμε έτσι σ’ ένα νέο κεφάλαιο, πιο οικείο σε όλους και όλες, εκείνο του «έντεχνου» τραγουδιού. Ο Χατζιδάκις στον «Μεγάλο Ερωτικό» μελοποιεί το ποίημα «Μέρες του 1903», το οποίο ερμηνεύει ο Δημήτρης Ψαριανός. Πρόκειται για το πιο σύντομο τραγούδι του δίσκου, αφού διαρκεί λιγότερο από δύο λεπτά, με τη μουσική να ακολουθεί σφιχτά την ανάπτυξη του λόγου, χωρίς ιδιαίτερες λεκτικές επαναλήψεις (βασικά επαναλαμβάνεται μόνον η λέξη «ήθελα», για να προσδώσει ακόμη μεγαλύτερη συναισθηματική ένταση στην ερμηνεία, άρα και στην επιθυμία του ποιητή). Το γεγονός πως ο Μάνος Χατζιδάκις δεν ασχολήθηκε ξανά με τον «καβαφικό» λόγο δείχνει πως και αυτός αντιμετώπιζε την ποίηση του Καβάφη με μεγάλη περίσκεψη σε σχέση με τη μελοποίησή της. Ο Δήμος Μούτσης είναι ο επόμενος έντεχνος συνθέτης που μελοποιεί Καβάφη στο άλμπουμ του «Τετραλογία» (EMI / Columbia, 1975). Είναι τρία ποιήματα, «Η πόλις», «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον» και «Θάλασσα του πρωιού», που αποδίδουν η Άλκηστις Πρωτοψάλτη και ο Χρήστος Λεττονός (στον δίσκο τραγουδούσε και ο Μανώλης Μητσιάς). Οι εισαγωγές στην «Πόλι» και στο «Απολείπειν...» είναι εντυπωσιακές –με το moog synthesizer, που χειρίζεται ο ίδιος ο Μούτσης, να κάνει την ενορχηστρωτική διαφορά–, αλλά το τραγούδι εκείνο που μάλλον έχει μείνει έως και σήμερα από τον δίσκο είναι η «Θάλασσα του πρωιού» με τη συγκινητική ερμηνεία του Χρήστου Λεττονού.

Lluis Llach Viatge a Itaca

Μάνος Χατζιδάκις

Μανώλης Αγγελάκης

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

90

Το 1979 ο συνθέτης Γιάννης Γλέζος κυκλοφορεί το άλμπουμ «Περιμένοντας τους Βαρβάρους» (Lyra) που είναι εξ ολοκλήρου στηριγμένο στην ποίηση του Κ.Π. Καβάφη. Τα συνθεσάιζερ έχουν κι εδώ έναν ρόλο, με ορισμένες μελοποιήσεις να έχουν ενδιαφέρον («Τρώες»), αν και το άλμπουμ δεν είχε πάρει ενθαρρυντικές κριτικές σε πρώτο χρόνο. Σήμερα, πάντως, θα λέγαμε πως ανήκει στα υποτιμημένα. Την ίδια χρονιά, το 1979, δυο αδέλφια, η Angélique Ionatos (Αγγελική Ιωαννάτου) και ο Photis Ionatos (Φώτης Ιωαννάτος), που ζούσαν στο εξωτερικό, στη Γαλλία και στο Βέλγιο αντίστοιχα, θα κυκλοφορήσουν δίσκους στους οποίους ακούγονται μελοποιήσεις ποιημάτων του Κ.Π. Καβάφη. Στο LP «I Palami sou» (Arc En Ciel) η Angélique Ionatos, με τη συνοδεία κιθάρας, μελοποιεί και ερμηνεύει με ενδιαφέροντα τρόπο στα ελληνικά το ποίημα « Ίμενος», ενώ ο Photis Ionatos, στο δικό του LP, «Chante Kavafis Elytis Ritsos» (MD), μελοποιεί την «Ιθάκη» και τα «Τείχη», επίσης τραγουδισμένα στα ελληνικά και με ωραία κιθαριστική συνοδεία, σε συνδυασμό με σύνθια κ.λπ. Δύο αξιόλογες προσπάθειες. Τόσο η Angélique Ionatos όσο και ο Photis Ionatos θα ασχολούνταν με την ποίηση του Καβάφη και σε επόμενους δίσκους τους. Για παράδειγμα, η Angélique, στο «Δάσος των Ανθρώπων» (Arc En Ciel, 1983), θα μελοποιούσε το «Ομνύει», ενώ ο Photis στο «Ελεγείο» (home records, 2017) θα έπραττε το ίδιο για την «Πόλι». Το 1981, στους Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού της Κέρκυρας ο Λουκάς Αδαμόπουλος θα διαγωνιζόταν με το «Επέστρεφε», το οποίο θα απέδιδε ο Ηλίας Λιούγκος. Το ίδιο ποίημα θα μελοποιούσε και ο Θάνος Μικρούτσικος το 1983 στο LP του «Ο Γέρος της Αλεξάνδρειας / Ιχνογραφία» (CBS). Ο Γιώργος Μεράντζας («Γενάρης 1904», «Μονοτονία», «Σύγχυσις»), ο Κώστας Θωμαΐδης («Επέστρεφε», «Επήγα», «Δεκέμβρης 1903», «Επιθυμίες») και ο Σάκης Μπουλάς θα απέδιδαν τα τραγούδια του δίσκου, που είχαν ακουστεί και αγαπηθεί, κάποια εξ αυτών, στην εποχή τους. Βασικά, η εισαγωγή με το πιάνο και με τον Μεράντζα να τραγουδά «Α(χ) οι νύχτες του Γενάρη αυτουνού / που κάθομαι και ξαναπλάττω με τον νου» είναι μάλλον κλασική και αναγνωρίσιμη απ’ όλους. Το 1990 στη Γερμανία και το 1991 στην Ελλάδα κυκλοφορεί το άλμπουμ ανεξάρτητης παραγωγής του Αλέξανδρου Καρόζα «Hommage à K. Kavafis», με την Αλεξάνδρα Γριζοπούλου και τον συνθέτη να τραγουδούν τα «Κεριά», «Επέστρεφε», «Ηδονή», «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον» κ.λπ. Η προσέγγιση είναι πάντα η έντεχνη. Αργότερα (2014), ο Καρόζας θα επανερχόταν με το άλμπουμ του «Καβάφης», με τον Γιώργο Νταλάρα, την ορχήστρα Wiener Kammerorchester και τη χορωδία Wiener Singakademie. Το 1996 προβάλλεται η ταινία του Γιάννη Σμαραγδή, Καβάφης, με τον Βαγγέλη Παπαθανασίου να γράφει το υποβλητικότατο σάουντρακ, ενώ ανέλπιστη ήταν η μελοποίηση του ποιήματος του Κ.Π. Καβάφη «Γκρίζα» από τον Χρήστο Νικολόπουλο, με ερμηνεία από την Ελευθερία Αρβανιτάκη, στο άλμπουμ του «Άνθη Ευλαβείας» (Μεσόγειος, 1996). Την ίδια χρονιά, το ροκ συγκρότημα Επόμενη Κίνηση βάζει μουσική στο «Όσο μπορείς» από το φερώνυμο άλμπουμ του (FM Records), με τον συνθέτη Χρήστο Παρμενίδη να κυκλοφορεί το «καβαφικό» CD του «You are still far away / Είσαι ακόμα μακριά» (Hax Records), που ανήκει στον χώρο της «σύγχρονης κλασικής». Από «καβαφικής» πλευράς, η δεκαετία θα έκλεινε με τον Σωκράτη Μάλαμα να τραγουδά το «Δεκέμβρης 1903» στο δικό του άλμπουμ «13000 Μέρες» (Lyra, 1998).

Μίκης Θεοδωράκης

ΜΕΤΆ ΤΟ 2000 Και κάπως έτσι μπαίνουμε στα χρόνια μετά το 2000, με το ενδιαφέρον για την ποίηση του Κ.Π. Καβάφη να θεριεύει στις τάξεις των συνθετών, των τραγουδοποιών και των συγκροτημάτων, αφού οι σχετικές προσεγγίσεις είναι πλέον δεκάδες. Η άποψη πως η καβαφική ποίηση προσεγγίζεται καλύτερα με τον έναν ή με τον άλλον ηχητικό τρόπο (όποιος και να είναι αυτός) γενικώς καταλύεται, αφού ο λόγος του ποιητή θα ενδυθεί όλα τα είδη των ηχοχρωμάτων. Τα σύγχρονα κλασικά και τα εντεχνολαϊκά μπορεί να κυριαρχούν, αλλά, όπως θα δείτε, θα υπάρξουν προσεγγίσεις και από τελείως «άλλους» χώρους – κάτι που φανερώνει, συν τοις άλλοις, και τη διάχυση της «καβαφικής» ποίησης σε διαφορετικές γενιές συνθετών, μουσικών και τραγουδοποιών. Το 2002 κυκλοφορεί το άλμπουμ του Μιχάλη Καρρά «Cavafy» (ΜΙΝΟS-EMI). Γνωστός συνθέτης από τα ’60s ήδη, ο Μ. Καρράς συνθέτει άλλοτε απαλή μουσική και άλλοτε πιο δυναμική, με έφεση στη μελωδία, χρησιμοποιώντας ενίοτε ήδη υπάρχουσες αναγνώσεις της καβαφικής ποίησης ( Έλλη Λαμπέτη). Ο Γιάννης Πετρίτσης είναι ένας γνωστός τραγουδοποιός στους φίλους του παλαιού ελληνικού ροκ. Κάποιοι γνωρίζουν πως ο Πετρίτσης ήταν εκείνος που είχε επιχειρήσει να μεταφέρει το μιούζικαλ Hair στα ελληνικά το 1970, κάποιοι άλλοι θα τον θυμούνται από τη ροκ όπερα «Τρωικός Πόλεμος» (1975), ίσως κάποιοι και από το Φεστιβάλ Ελληνικού Τραγουδιού της Θεσσαλονίκης, όμως η επανεμφάνισή του το 2005 με το CD+book «Αγαπητέ κύριε Καβάφη...»

[Bonus] ήταν οπωσδήποτε μια έκπληξη. Ο Πετρίτσης ακολουθεί τον έντεχνο δρόμο στην καβαφική μελοποίηση. Η βασική και κυρίαρχη φόρμα στη δική του προσπάθεια είναι εκείνη της μπαλάντας, με τις ενορχηστρώσεις του (ακούμε κιθάρες, πλήκτρα, τρομπέτες, ακορντεόν, κλαρίνο, μπουζούκι, φυσαρμόνικα) να το αποδεικνύουν. Ενδιαφέρουσες είναι και οι επιλογές σε τραγουδιστές (Αλέξανδρος Χατζής, Γρηγόρης Βαλτινός, Νέλλη Βαβάση) και απαγγελία (Μιχάλης Κακογιάννης, Κάτια Δανδουλάκη), με την «Ιθάκη» ή «Ithaca» να είναι το μοναδικό ποίημα του άλμπουμ που ακούγεται και στην αγγλική γλώσσα, και τις μελοποιήσεις στα «Ο ήλιος του απογεύματος», «Φωνές», «Εν πορεία προς την Σινώπην», «Δέησις», «Ιθάκη», «Θάλασσα του πρωιού», «Μακρυά», «Εύνοια του Αλεξάνδρου Βάλα», «Μονοτονία» και «Αλεξανδρινοί Βασιλείς» να ξεχωρίζουν. Μια ενδιαφέρουσα προσπάθεια.

Φαίνεται, λοιπόν, πως η «δυστροπία» του καβαφικού λόγου είναι εκείνη που εξιτάρει, εκ πρώτης, τους συνθέτες, τοποθετώντας τους απέναντι στα όριά τους, με αποτέλεσμα να επιχειρούν, συχνότατα, να «δαμάσουν» τη γλώσσα του Αλεξανδρινού ποιητή, κάνοντάς τη συμβατή με τις δικές τους μελοποιητικές ιδέες.

Lluis Llach

91 LIFO/ONASSIS

ΜΟΥΣΙΚΗ Το 2006 η Κριστέλλα Δημητρίου θα μελοποιούσε Καβάφη στο άλμπουμ της «Σαπφώ, Καβάφης» (Πολύτροπον). Ο Σπύρος Σακκάς θα ερμήνευε τα μελοποιημένα ποιήματα «Για να ’ρθουν», «Πολυέλαιος», «Ομνύει» και «Επήγα». Το πιάνο, το μαντολίνο και τα έγχορδα είναι όργανα που πολύ συχνά τα ακούμε να κυριαρχούν στις «καβαφικές» ενορχηστρώσεις – αυτό συμβαίνει και εδώ. Από το 2006 φαίνεται να ξεκινά και η επαφή των εναλλακτικών Lost Bodies με τον Καβάφη, καθώς στο «Brutal» (Smallmusictheatre) εκείνης της χρονιάς θα ακούγαμε τον Θάνο Κόη να απαγγέλει το «Ομνύει», ενώ στο «Φιγουρίνι» (Phase! Records, 2013) θα συμπεριλαμβάνονταν και τα «Θυμήσου, σώμα», «Το σύνταγμα της ηδονής» και «Ηδονή». Το 2007 ο συνθέτης Δημήτρης Παπαδημητρίου δίνει το άλμπουμ «Κ.Π. Καβάφης / “που γι’ Αλεξανδρινό γράφει Αλεξανδρινός”» (Cobalt Music) που θα τυπωνόταν σε τριπλό CD μαζί με πολυσέλιδο booklet, εμπνεόμενος επίσης από την ποίηση του Καβάφη, με πολύ ενδιαφέροντα κατά τόπους αποτελέσματα. Στο άλμπουμ τραγούδησαν οι Φωτεινή Δάρρα, Ειρήνη Καραγιάννη, Τάσος Αποστόλου, Ανδρέας Σμυρνάκης και Νικόλας Στυλιανού, ενώ φιλικά συμμετείχαν και οι Ελευθερία Αρβανιτάκη, Αλκίνοος Ιωαννίδης, Γεράσιμος Ανδρεάτος, Αντώνης Λουδάρος και Κωνσταντίνος Μαρκουλάκης, με την Ορχήστρα των Χρωμάτων, υπό τον Μίλτο Λογιάδη, να μεταφέρει προς το κοινό τα ηχοχρώματα των συνθέσεων. Το άλμπουμ συνολικά σού αφήνει μια αίσθηση μεγαλεπήβολου, μετατοπίζοντας την ταπεινή καβαφική ποίηση σε άλλες, υπέργειες διαστάσεις. Οι μελωδικές αναγνώσεις του Δ. Παπαδημητρίου είναι εντυπωσιακές το δίχως άλλο, όμως η παρουσία της Ορχήστρας των Χρωμάτων ενίοτε «σκεπάζει» τον «καβαφικό» λόγο, κερδίζοντας εκείνη τις εντυπώσεις. Το 2008 θα κυκλοφορούσε το άλμπουμ του Νίκου Μαμαγκάκη «Αόρατος Θίασος / 24 τραγούδια σε ποίηση Κ.Π. Καβάφη» (ιδαία) με βασικό ερμηνευτή τον βαρύτονο Τάση Χριστογιαννόπουλο (ακούγονται και ο Αλέξης Κωστάλας μαζί με τον συνθέτη). Έχουν αξία εκείνα που είχε πει ο ίδιος ο Ν. Μαμαγκάκης για τη δική του προσέγγιση: «Το πρώτο ενσυνείδητο τραγουδιστικό μου σκαρίφημα ήταν το ποίημα “Εν τω μηνί Αθύρ” του Κ.Π. Καβάφη, το 1957, στον πρώτο χρόνο της σπουδής μου στην Ακαδημία του Μονάχου, και το οποίο δυστυχώς δεν περιλαμβάνεται σ’ αυτή την εργασία. Έκτοτε η ποίηση του Καβάφη και η πρόθεσή μου για μια σύνθεση πάνω στην ποίηση αυτή υπέφωσκε, μέχρι που πριν από μια τετραετία (σ.σ. 2003) άρχισα να δουλεύω πάνω στα 24 αυτά τραγούδια. Κινήθηκα σε δύο άξονες. Στην καθαρή μελοποιία, με ό,τι αυτή συνεπάγεται, που όμως εμένα δεν με ικανοποιούσε πλήρως, επειδή συνήθως η μελοποιημένη ποίηση αδικεί τον λόγο και την κατανόησή του. Γι’ αυτό προσπάθησα να συνθέσω περιοδικά και με όση μπορούσα καλύτερη άρθρωση μια παράλληλη ομιλούμενη μελωδία, έτσι που ο σπουδαίος καβαφικός λόγος ν’ ακούγεται και να κατανοείται στην πλήρη μεγαλοσύνη του. Όμως και πάλι μου ’λειπε κάτι. Τα περισσότερα ποιήματα του Καβάφη είναι ηδονιστικά – κατά την έκφραση του Δημήτρη Μητρόπουλου. Η γλώσσα όμως που διαλέγει ο Κ.Π. Καβάφης τις περισσότερες φορές δεν συνάδει με τις καυτές ατμόσφαιρες των ποιημάτων του. Επομένως, μου ’λειπε η ατμόσφαιρα των χώρων που βίωσε και γενικά το ηχητικό περιβάλλον, όπως εγώ το φανταζόμουν. Γι’ αυτό προσέφυγα σε μια απλή λύση. Δημιούργησα μια ανατολίτικη ατμόσφαιρα, μια φανταστική αλεξανδρινή ηχητικότητα, στοιχείο που κατά τη γνώμη μου δεν είχε χρησιμοποιηθεί από τους μελοποιημένους καβαφικούς στίχους».

Είναι αληθινά σεμνός άνθρωπος ο Νίκος Ξυδάκης, γι’ αυτό στο κείμενο που συνοδεύει την έκδοση Rue Lepsius / Μια μουσική προσωπογραφία του Κ.Π. Καβάφη (Lyra, 2009) γράφει πως «…το βέβαιο ήταν πως δε με ενδιέφερε ιδιαίτερα να μελοποιήσω ποιήματα του Καβάφη. Έπειτα, ως Αιγυπτιώτης, δεν το θεωρούσα αυτονόητο να ασχοληθώ με τον Καβάφη, για να μην πω ότι ήταν και αυτό που φοβόμουν περισσότερο απ’ όλα». Και προς το τέλος: «Πάντως, τίποτα δεν ζητάμε να αποδείξουμε, ούτε καν να προσθέσουμε, γύρω από τον αλεξανδρινό ποιητή». Οριοθετώντας έτσι ο συνθέτης, και από την αρχή, το συγκεκριμένο πλαίσιο, εκείνο που αναμένεις να διαπιστώσεις στην πορεία είναι αν (αυτό το πλαίσιο) παραμένει ενεργό και κατά τη διάρκεια της ακρόασης. Ο Ν. Ξυδάκης περνά, ανεπαίσθητα, στο διά ταύτα. Δεν μελοποιεί Καβάφη αλλά συνθέτει επί ευρύτερων αλεξανδρινών στίχων που έγραψε για την περίπτωση (ή είχε γράψει ήδη) ο Διονύσης Καψάλης, τραγουδώντας τους ο ίδιος, όπως και ο Τάσης Χριστογιαννόπουλος. Ενδιαμέσως, παρεμβάλλονται ορχηστρικά θέματα, αφηγήσεις (Δ.Ν. Μαρωνίτης) και δείγματα αραβικού μέλους. Σκηνοθετείται εν ολίγοις μια παράσταση που σε κερδίζει έτσι όπως εξελίσσεται, με την καθαρή γραμμή της. Ο γνωστός από τις συνεργασίες του με τον Μανώλη Ρασούλη συνθέτης και τραγουδοποιός Χάρης Παπαδόπουλος θα έδινε το 2010 τον δίσκο 45 στροφών «4 τραγούδια του Καβάφη με τον Β. Λέκκα» (Le Grande Ours). Μελοποιούνται τα «Ο Δεκέμβρης του 1903», « Έτσι πολύ ατένισα», «Επέστρεφε» και «Πρόσθεσις». Αξιοπρόσεκτη προσπάθεια που, λόγω και της συγκεκριμένης φυσικής μορφής της, θα περνούσε απαρατήρητη. Ο γνωστός τραγουδοποιός Κώστας Γανωτής δίνει το 2010 το άλμπουμ του «Εκποίηση 1.» (Ammos Music). Το LP αυτό «διεκδικείται» από τρεις ανθρώπους, τον Κώστα Γανωτή, τον μπασίστα Αλέξανδρο Παρασκευόπουλο και τον κιθαρίστα Δημήτρη Μπαρμπαγάλα. Σ’ αυτό, λοιπόν, το άλμπουμ ο Γανωτής μελοποιεί δικούς του στίχους και ακόμη Κική Δημουλά και Κ.Π. Καβάφη («Επήγα», «Θάλασσα του πρωιού»). Τα καβαφικά τραγούδια κινούνται σε folk-rock δρόμους και έχουν ενδιαφέρον. Από το 2010 προέρχεται και το άλμπουμ του συνθέτη Σταύρου Σοφιανόπουλου «Κ.Π. Καβάφης - μια ανάγνωση» (Ankh Productions). Εδώ έχουμε απαγγελία του καβαφικού λόγου και απαλή οργανική συνοδεία (ένα πιάνο, ένα τσέλο, μία έξτρα φωνή). Ο Σοφιανόπουλος συνθέτει, ενορχηστρώνει και παίζει πιάνο (υποθέτουμε), ο ιστορικός τέχνης και συγγραφέας του βιβλίου Κωνσταντίνος Καβάφης - Αιγύπτιος ποιητής ελληνικής γραφής, Γιώργος Κουρούπης, διαβάζει τα 36 ποιήματα, κάπου ακούγεται το τσέλο του Κώστα Θέου, κάπου αλλού η φωνή της Αθηνάς Δημητρακοπούλου. Η σεμνότητα και οι ταιριαστοί χαμηλοί τόνοι είναι εκείνο που μένει από τη συγκεκριμένη ανάγνωση. Νέα απόπειρα το 2011 από τον Αθανάσιο Σίμογλου στο άλμπουμ «Cavafy / Shades of Love…» (The Human Voice) με ερμηνείες από τη σοπράνο Σόνια Θεοδωρίδου, τον βαρύτονο Κώστα Ραφαηλίδη και την Orchestra Mobile υπό τον Θεόδωρο Ορφανίδη. Και αυτή η απόπειρα έχει να προτείνει τον δικό της λόγο. Το 2011 θα ακούγαμε και την άποψη της Λένας Πλάτωνος για την ποίηση του Κ.Π. Καβάφη στο άλμπουμ της «Καβάφης / 13 Τραγούδια» (Inner Ear) με ερμηνευτή τον Γιάννη Παλαμίδα.

«Τετραλογία» Μανώλης Μητσιάς, Άλκηστις Πρωτοψάλτη, Δήμος Μούτσης, Χρήστος Λεττονός

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

92

Ένας άλλος τραγουδοποιός, που σχετίζεται περισσότερο με το ροκ και έχει χρησιμοποιήσει ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη στους δίσκους του, είναι ο Μανώλης Αγγελάκης. Στο «Άνθρωπος Βόμβα» (Inner Ear, 2012) κάνει μια βουτιά στο τότε κοινωνικό γίγνεσθαι, ανασύροντας στίχους, μουσικές και τραγούδια. Ανάμεσα σε αυτά και η απαγγελία του «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον». Περαιτέρω, στο «Εμείς αποστάσαμε...» (Inner Ear, 2021), ένα σκοτεινό LP που αντιμετωπίζει τον ζόφο της εποχής ως κάτι που εισβάλλει ανεξέλεγκτα και απ’ όλες τις μεριές, σκεπάζοντας τα πάντα, ο Αγγελάκης κλείνει με το «Η πόλις», κομμάτι που προσθέτει ακόμη περισσότερο στο αίσθημα του θλιβερού και του μάταιου, και μεγεθύνεται από την ηχητική μπάντα με τις κιθάρες που «στριγγλίζουν» και τη χαοτική εν γένει ατμόσφαιρα. Επίσης, ο Μ. Αγγελάκης έχει χρησιμοποιήσει το ποίημα «Τείχη» (τραγουδισμένο στα αγγλικά) στο άλμπουμ του ροκ γκρουπ Illegal Operation «The 3rd Day» (Inner Ear, 2011). Το 2013 ήταν η σειρά του αγαπητού απ’ όλους συνθέτη Γιάννη Σπανού να τυπώσει την καβαφική εργασία του στο άλμπουμ «... Πλησιάζοντας τον Καβάφη» (Music Links Knowledge), έχοντας για ερμηνευτή τον Μανώλη Μητσιά. Υπό προϋποθέσεις αυτό το άλμπουμ θα μπορούσε να κάνει τη διαφορά, καθώς ο Γ. Σπανός ασχολούνταν χρόνια με τη μελοποίηση της καβαφικής ποίησης και τα συμπεράσματά του δεν είναι άνευ σημασίας. Ο Γιώργος Σταυριανός, ένας από τους πιο σημαντικούς συνθέτες του έντεχνου από το 1980 και μετά, στο άλμπουμ του «Πηγή των Θαυμάτων» (Μετρονόμος, 2017) μας προτείνει οκτώ τραγούδια και ένα ορχηστρικό. Ένα από αυτά τα τραγούδια αφορά τη μελοποίηση του ποιήματος «Η πόλις», το οποίο ερμηνεύεται από τον ίδιο τον συνθέτη. Η εκδοχή του Σταυριανού διαθέτει κάποια δραματικά στοιχεία που σε κερδίζουν. Στον Μετρονόμο θα ηχογραφούσε και η Φένια Χρήστου το άλμπουμ της «el3ven» το 2018, στο οποίο συμπεριλαμβάνονται και τρεις συνθέσεις της βασισμένες σε ποιήματα του ποιητή («Σύγχυσις», «Τρόμος», «Δυνάμωσις»). Οι μελωδίες της Χρήστου διαθέτουν μια χατζιδακική ευφράδεια, ενώ η ποικιλία των αναφορών της από την κλασική μουσική, την όπερα και την ποπ μέχρι κάποιες όψεις της contemporary jazz και του αυτοσχεδιασμού είναι άμεσες και μετρήσιμες. Στην ομάδα των Ελλήνων συνθετών που θα δοκίμαζαν να μελοποιήσουν Καβάφη θα εμφανιζόταν το 2018 και ο 72χρονος Μπάμπης Κουλούρας από την Ερμούπολη. Όπως διαβάσαμε στο επιμελημένο digipak του CD του, ο Μ. Κουλούρας ήταν «εθελοντής διευθυντής προγράμματος-παρουσιαστής της Δημοτικής Αιγαίο-Ραδιοτηλεόρασης Σύρου-Ερμούπολης, πρόεδρος του πολιτιστικού συλλόγου Άνω Σύρου και επικεφαλής της μουσικοποιητικής ομάδας Καβάφης». Με αυτήν ακριβώς την ομάδα ο Μ. Κουλούρας θα παρουσίαζε το άλμπουμ «Κ.Π. Καβάφης / Απέξω και τραγουδιστά» (Πολιτιστικός Σύλλογος Άνω Σύρου, Action Εστί / Μετρονόμος) με καβαφικά τραγούδια που απέδωσαν οι Χρυσούλα Κεχαγιόγλου, Αλέξανδρος Καψοκαβάδης, Θοδωρής Μέρμηγκας, Μιχάλης Καταχανάς κ.ά., ενώ δύο τραγούδια τα ερμήνευσε ο ίδιος ο συνθέτης. Το «Για να ’ρθουν» ήταν η ωραιότερη μελοποίηση του δίσκου. Το συγκρότημα Ξέφρενο Αερόστατο στο άλμπουμ του «Το πρώτο καλοκαίρι του κόσμου» (Ιδιωτική Έκδοση, 2021) περιλαμβάνει κι ένα καβαφικό κομμάτι, το «Μονοτονία», που ως απαγγελία τοποθετείται σ’ ένα σταθερό electro-rock υπόστρωμα. Ενδιαφέρον. Συνθέτρια με έντεχνες καταβολές, η Μάρθα Μεναχέμ στο άλμπουμ της «Homo Poëticus / XIV φωνές της ποίησης» (Εκδόσεις Παρισιάνου, 2022) συμπεριλαμβάνει τρία τραγούδια βασισμένα σε αντίστοιχα ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη, με τα «Παράθυρα» (ερμηνεία Αγγελική Τουμπανάκη) να ξεχωρίζουν. Καλός συνθέτης της τζαζ, ο Βασίλης Παπαδόπουλος στον δίσκο του «Different Moods» (Orfeas, 2023) και στη σύνθεσή του «Walls» χρησιμοποιεί κλαρίνο, βιόλα και κιθάρα μαζί με απαγγελία από τη Σάρα Παπαδοπούλου στην αγγλική γλώσσα του ποιήματος «Τείχη» του Κ.Π. Καβάφη. Συνθέτης με πολύ μεγάλη προσφορά στη σύγχρονη ελληνική μουσική, ο Γιώργος Κουρουπός στο πρόσφατο άλμπουμ του «Αρχή του κόσμου πράσινη» (Subways Music, 2023) μελοποιεί Οδυσσέα Ελύτη, Σαπφώ, Αρχίλοχο, Ανδρέα Εμπειρίκο, μα και Κ.Π. Καβάφη (τα «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον» και «Ο καθρέπτης στην είσοδο»). Τραγουδά ο βαρύτονος Τάσης Χριστογιαννόπουλος και συνοδεύει ο πιανίστας Θανάσης Αποστολόπουλος. Μια σοβαρή, έντεχνη προσέγγιση του καβαφικού ποιητικού λόγου από έναν συνθέτη που και στην ωριμότητά του δεν παύει να εκπλήσσει.

H τραγουδίστρια της τζαζ Νάσια Γκόφα και το συγκρότημα που τη συνοδεύει, οι Jazz Tales, κυκλοφορούν νέο CD με τον τίτλο « Έρκυνα» (Jazz Breeze, 2023). Στο σετ και η απαγγελία του ποιήματος «Che fece… il gran rifiuto», επί του οποίου αυτοσχεδιάζει ο Στέφανος Κοζάνης στο πιάνο. Η ποίηση του Κ.Π. Καβάφη δηλώνει παρούσα και στον ελληνικό τζαζ χώρο. Να σημειώσουμε, τέλος, πως απαγγελίες-αναγνώσεις ποιημάτων του Κ.Π. Καβάφη έχουμε ακούσει σε δίσκους από τους Έλλη Λαμπέτη, Γ.Π. Σαββίδη, Δημήτρη Μαλαβέτα, Γιάννη Τσαρούχη, Sean Connery, Vittorio Gassman και άλλους.

ΚΑΙ ΚΆΤΙ ΑΠΌ ΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΌ Στο εξωτερικό ο Κ.Π. Καβάφης μελοποιείται από παλιά, τόσο από κλασικούς όσο και από έντεχνους συνθέτες και τραγουδοποιούς, όπως ακριβώς συμβαίνει και στην Ελλάδα. Αν πρέπει, εδώ, να μνημονεύσουμε ένα μόνο όνομα, αυτό θα είναι του μεγάλου Καταλανού τροβαδούρου Lluis Llach. Ο Llach το 1975 κυκλοφόρησε άλμπουμ με τίτλο «Viatge a Itaca» (Movieplay), «Ταξίδι στην Ιθάκη» δηλαδή, την πρώτη πλευρά του οποίου καταλαμβάνει το κομμάτι «Itaca», μελοποίηση της «Ιθάκης». Ο Llach τραγουδά τους καβαφικούς στίχους βασισμένος στη μετάφραση του Καταλανού ποιητή Carles Riba. Χωρισμένη σε τρία μέρη, η «Ιθάκη» αντιστοιχεί σε τρία διαφορετικά μελοποιητικά μέρη. Έχοντας στα υπέρ την πλούσια βαρύτονη φωνή του, την άνεσή του στη μελωδία και στις κάπως σύνθετες αρμονικές δομές, όπως και τη «γεμάτη» (ανά φάσεις) ενορχήστρωση του Manuel Camp, ο Llach μπαίνει στα βαθιά και βγαίνει δίχως να βραχεί. Δύο χρόνια αργότερα (1977), ο Llach θα κυκλοφορούσε το άλμπουμ «Campanades a morts» (Movieplay), μελοποιώντας κι εκεί ένα ακόμη ποίημα του Καβάφη, το « Ένας γέρος». Πρόκειται για το «A la taverna del mar», που είναι προσαρμοσμένο στην καταλανική από τον αυτόχειρα ποιητή Gabriel Ferrater. Εντυπωσιακή μελοποίηση, ερμηνεία μεγάλης κλάσης, πιάνο από τον ίδιον τον Llach – ένα σπάνιο τραγούδι. Πιο πρόσφατα, συγκεκριμένα τον περασμένο Απρίλιο, στο φεστιβάλ «Archive of Desire» που διοργάνωσε το Ίδρυμα Ωνάση στη Νέα Υόρκη με αφορμή τα 160 χρόνια από τη γέννηση του Καβάφη, ο Rufus Wainwright τραγούδησε ζωντανά το νέο του κομμάτι «Chandelier», η Laurie Anderson ερμήνευσε μια ηλεκτρονική σύνθεση και spoken απόδοση του «Περιμένοντας τους Βαρβάρους» και της «Ιθάκης», ενώ οι Πέτρος Κλαμπάνης και Helga Davis παρουσίασαν το έργο τους «Cavafy Ghost» για άρπα, κοντραμπάσο και τις φωνές της Brooklyn Youth Chorus.

«Αγαπητέ κύριε Καβάφη...» Ο Αλέξανδρος Χατζής τραγουδά Καβάφη.

93 LIFO/ONASSIS

Ο ΚΑΒΆΦΗΣ ΣΤΑ ΧΕΡΙΑ ΤΩΝ ΕΙΚΑΣΤΙΚΩΝ

Από τον Ντέιβιντ Χόκνεϊ στην Άννα Μποκιγιάν και από το πορτρέτο του Εγγονόπουλου στον Τσαρούχη και στον Γκίκα. Τόσο οι στίχοι όσο και η μορφή του Κωνσταντίνου Καβάφη υπήρξαν πηγή έμπνευσης για μερικούς σπουδαίους καλλιτέχνες. ΚΕΊΜΕΝΟ: ΑΡΓΥΡΏ ΜΠΟΖΏΝΗ

Όποιος έρχεται σε επαφή με την ποίηση του Κ.Π. Καβάφη, ακόμα και ένα παιδί ή ένας αμύητος αναγνώστης, φτιάχνει εικόνες, έναν δικό του κόσμο, με κάθε στίχο που αγκαλιάζει τα αισθήματα, τις συγκινήσεις και τα βιώματα τα οποία φέρνει στην επιφάνεια η οικουμενική διάσταση της ποίησης του Αλεξανδρινού ποιητή. Η σκιά και το φως, το σκληρό, υπαρξιακό άσπρο και μαύρο, το απόθεμα των χρωμάτων, αχνών ή ζωηρών, και οι αποχρώσεις τους συγκροτούν ένα λεξιλόγιο απαράμιλλο που μεταδίδει στον αναγνώστη μια ακριβή εντύπωση του τόπου, του χώρου, των προσώπων, της έκφρασης, των αισθημάτων. «Σαν καλός ζωγράφος, γλύπτης ή χαράκτης ο Καβάφης ακολουθεί τους κανόνες της εικαστικής σύνθεσης, επιλέγει τι θα περιλάβει και τι θα αφήσει απέξω, απομονώνοντας τις κρίσιμες λεπτομέρειες, και αποδίδει με ζωντάνια και ακρίβεια τις μορφές των επώνυμων ή ανώνυμων ηρώων του, ιδίως τα κινήματα της ψυχής τους, τον λογισμό και τα όνειρά τους», γράφει ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος. Ο ποιητής διατηρούσε επαφές με αρκετούς ζωγράφους και χαράκτες, Αιγυπτιώτες και μερικούς Ελλαδίτες, που τον συνάντησαν. Ανάμεσά τους ο Γιώργος Γουναρόπουλος, ο Γιάννης Κεφαλληνός, ο Κωνσταντίνος Μαλέας, ο Περικλής Αναστασιάδης, ο Σοφοκλής Αντωνιάδης, ο Νίκος Γώγος, ο Γιώργης Δήμου, ο Τάκης Καλμούχος, ο Μιχάλης Τόμπρος, η Θάλεια Φλωρά-Καραβία, η Χαρίκλεια Αλεξανδρίδου-Στεφανοπούλου, ο Κίμων Ε. Μαραγκός, ο Μίκης Ματσάκης, ο Ευθύμης Παπαδημητρίου και ο Εδμόνδος Σούσα. Στον χώρο του Αρχείου Καβάφη εκτίθενται έξι προσωπογραφίες που ο ποιητής είχε στην κατοχή του: μία που ο Τάκης Καλμούχος έκανε στις 13 Οκτωβρίου 1927 (μολύβι σε χαρτί), άλλη μία, μελάνι σε χαρτί, του Ευθύμιου Παπαδημητρίου, δύο του Γιάννη Κεφαλληνού (ένα χαρακτικό που αποτελεί την πρωιμότερη απεικόνιση του Καβάφη, το 1921, και ένα με μολύβι σε χαρτί), μία του Κωνσταντίνου Μαλέα και εκείνη που η Χαρίκλεια Αλεξανδρίδου-Στεφανοπούλου έφτιαξε με μολύβι και κηρομπογιά σε χαρτί – οι δύο τελευταίες χρονολογούνται τον Δεκέμβριο του 1923.

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

94

Ο Νίκος ΧατζηκυριάκοςΓκίκας εικονογραφεί τα ποιήματα του Καβάφη σε έκδοση που κυκλοφόρησε το 1966 από τον Ίκαρο.

95 LIFO/ONASSIS

EIKAΣTIKA Στον ίδιο χώρο συναντάμε προσωπογραφίες του που φιλοτεχνήθηκαν μετά τον θάνατό του: του David Levine (μελάνι σε χαρτί, 1972), του Γιώργου Ιωάννου (λάδι σε καμβά, Ιούνιος, 1983), του Σωτήρη Σόρογκα (ξυλομπογιά και μολύβι σε επεξεργασμένο χαρτί, 1983) και του Γιάννη Κυριακίδη (2018). Αυτές που έκαναν ο Νίκος Εγγονόπουλος (1948) και η Άρια Κομιανού (1983) βασίζονται στη φωτογραφία που τράβηξε ο Κυριάκος Παγώνης στο εργαστήριο του γλύπτη Μιχάλη Τόμπρου, προκειμένου να φιλοτεχνηθεί η προτομή του ποιητή όταν πλέον είχε υποβληθεί σε τραχειοτομή και είχε χάσει τη φωνή του – ήταν και οι τελευταίες. Η προτομή δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, ενώ με τις μετρήσεις και τα προσχέδια του Τόμπρου η Ασπασία Παπαδοπεράκη φιλοτέχνησε αυτήν που βρίσκεται στο Γενικό Προξενείο της Αλεξάνδρειας. Μία ακόμα στήθηκε το 2013 έξω από την εκκλησία της Κουμαριώτισσας στο Νιχώρι της Πόλης. Στο αρχείο του ποιητή, στο Ίδρυμα Ωνάση, ανάμεσα σε άλλα έργα, υπάρχει ενδεικτικά μια ιχνογραφία με μαρκαδόρο του Σόφο (Σοφοκλής Αντωνιάδης) που απεικονίζει τον Καβάφη το 1933 – στο πίσω μέρος δηλώνεται γραπτώς ότι πρόκειται για αντίγραφο του 1966· ένα σκίτσο με μολύβι του Νικολάου Γώγου του 1925, όπου ο Καβάφης, με γυαλιά, κοιτάζει προς τα δεξιά· μια φωτογραφία υδατογραφίας του Νικολάου Γώγου που τον απεικονίζει να κρατά κομπολόι στο δεξί χέρι· ένα γελοιογραφικού χαρακτήρα σκίτσο του Kem (Κίμων Ε. Μαραγκός), κομμένο από γαλλόφωνη εφημερίδα του 1929, με τον Καβάφη να φοράει κοστούμι, καπέλο και γυαλιά. Αξιοσημείωτο είναι και ένα σκίτσο που με βάση τον γραφικό χαρακτήρα θα μπορούσε να αποδοθεί στον αδελφό του Καβάφη, Τζον. Φτιαγμένο με μελάνι, εν είδει γελοιογραφίας, απεικονίζει έναν φαραώ καθισμένο σε θρόνο και στα πόδια του έναν υπήκοο που τον προσκυνάει. Από κάτω η σημείωση: «The scribe Fri-a implores King Ka-fafi to eat bread at his house».

ΝΤΕΪΒΙΝΤ ΧΟΚΝΕΪ - ILLUSTRATIONS FOR FOURTEEN POEMS FROM C.P. CAVAFY Το 1950 ο νεαρός Ντέιβιντ Χόκνεϊ ανακάλυψε την ποίηση του Καβάφη και έκλεψε ένα αντίγραφο της συλλογής των ποιημάτων του από τη δανειστική βιβλιοθήκη στο Μπράντφορντ – η επιρροή του ποιητή επάνω του ήταν μεγάλη. Δέκα και πλέον χρόνια αργότερα, επέλεξε να επικεντρωθεί σε αυτήν: αποτέλεσμα αυτής της εργασίας ήταν η σειρά «Illustrations for fourteen poems from C.P. Cavafy» με σχέδια που εικονογραφούν 14 ποιήματά του. Το 1966 ταξιδεύει στη Βηρυτό, την οποία θεώρησε ως το αντίστοιχο εκείνη την εποχή της Αλεξάνδρειας του Καβάφη, ελπίζοντας να ανακαλύψει το φιλελεύθερο, κοσμοπολίτικο, αστικό περιβάλλον όπου είχε ζήσει ο Καβάφης τέλη του 19ου και αρχές του 20ού αιώνα. Έκανε πολλά σχέδια με στιλό και μελάνι, εμπνεόμενος από τη ζωή του δρόμου στη Βηρυτό, ενώ άντλησε επίσης από τις δικές του εμπειρίες και από το περιβάλλον του. Είχε αναφερθεί και σε προηγούμενα έργα του στα γραπτά του Καβάφη, αλλά αυτή η εργασία ήταν η πρώτη σημαντική δήλωση του Χόκνεϊ, εμπνευσμένη από τον ποιητή, στην οποία αποφάσισε να συμπεριλάβει μόνο εκείνα τα ποιήματα που αφορούσαν το θέμα του ομοφυλοφιλικού έρωτα και δημοσιεύθηκαν σε μετάφραση από τους ποιητές Stephen Spender και Νίκο Στάγκο το 1967. Στη σειρά που δημοσιεύθηκε την ίδια χρονιά που η Βρετανία αποποινικοποίησε την ομοφυλοφιλία, ο Χόκνεϊ δεν κάνει καμία προσπάθεια συγκάλυψης του ομοερωτικού βλέμματος. Οι εικόνες του δεν αποτυπώνουν ένα συγκεκριμένο ποίημα αλλά αποτελούν οπτικά ισοδύναμα της διάθεσης και του θέματος των ομοερωτικών ποιημάτων του Καβάφη, όπου η μνήμη έγινε το αντίδοτο για τις απολαύσεις που ξεθώριασαν, παροδικές καθώς ήταν, και φευγαλέες· παρά τη νοσταλγία για το ερωτικό και μια επιθυμία να εμπλακεί βαθιά στις ζωές των άλλων, ο θεατής παραμένει αποστασιοποιημένος. Ο φόρος τιμής του Ντέιβιντ Χόκνεϊ στον Καβάφη αποτελεί μία από τις πιο ασυνήθιστες μεταφράσεις αυτών των τρυφερών ποιημάτων, με τις φειδωλές γραμμές που χρησιμοποιεί να απηχούν την οικονομία του ύφους του ποιητή.

«Ο Κ.Π. ΚΑΒΆΦΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΙΚΑΣΤΙΚΟΊ ΚΑΛΛΙΤΈΧΝΕΣ - ΜΙΑ ΑΜΦΊΔΡΟΜΗ ΣΧΈΣΗ» Το 2005 κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη σε χίλια αντίτυπα ο συλλεκτικός τόμος Ο Κ.Π. Καβάφης και οι εικαστικοί καλλιτέχνες - Μια αμφίδρομη σχέση με πίνακες δώδεκα Ελλήνων ζωγράφων και έναν εκτεταμένο πρόλογο του Δημήτρη Δασκαλόπουλου, σε επιμέλεια Θανάση Νιάρχου. Με πηγή έμπνευσης ένα συγκεκριμένο ποίημα του ποιητή, καθένας από τους δώδεκα ζωγράφους φιλοτέχνησε έναν πίνακα ειδικά γι’ αυτήν τη συλλεκτική έκδοση, συμμετέχοντας έτσι στη δημιουργία μιας πινακοθήκης μοναδικών έργων. Το ποίημα «Η Πόλις» εικονογραφείται από τον Αλέκο Φασιανό, το «Όσο μπορείς» από τον Νίκο Στεφάνου, το «Ευρίωνος Τάφος» από τον Δημήτρη Μυταρά, ο «Πολυέλαιος» από τον Δήμο Σκουλάκη, το «Ιγνατίου Τάφος» από τον Φαίδωνα Πατρικαλάκη, το « Ένας γέρος» από τον Παναγιώτη Γράββαλο, το « Ήλιος του απογεύματος» από τον Παναγιώτη Τέτση, το «Η αρχή των» από τον Στέφανο Δασκαλάκη, το «Πριν τους αλλάξει ο χρόνος» από τον Αντώνη Κέπετζη, το «Ο Ιουλιανός και οι Αντιοχείς» από τον Κυριάκο Κατζουράκη, το «Μέρες του 1909, ’10 και ’11» από τον Μανώλη Χάρο και το «Επήγα» από τον Βασίλη Σπεράντζα.

ΝΊΚΟΣ ΧΑΤΖΗΚΥΡΙΆΚΟΣ-ΓΚΊΚΑΣ «ΠΟΙΉΜΑΤΑ» ΤΟΥ Κ.Π. ΚΑΒΆΦΗ «Δεν είμαι ποιητής, με την έννοια ότι γράφω στίχους, αλλά με ενδιαφέρουν οι στίχοι των ποιητών να τους διαβάζω. Πολλές φορές με εμπνέουν στη ζωγραφική μου», λέει ο Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας σε μια συνέντευξή του το 1975. Με τις εκδόσεις « Ίκαρος» συνεργάστηκε στενά για τα Ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη, που κυκλοφόρησαν το 1966. Ο Χατζηκυριάκος-Γκίκας δεν σχεδίασε μόνο το εξώφυλλο –για το οποίο επέλεξε μια λιτή διακόσμηση με τις υπογραφές μόνο του ποιητή και του ζωγράφου– αλλά επιμελήθηκε με λεπτομερή φροντίδα ολόκληρο το βιβλίο: διάλεξε τα πλάγια γράμματα για την εκτύπωση, επέλεξε ως υλικό τον αιματίτη και αποφάσισε πού θα τοποθετούνταν τα σχέδιά του, τα οποία άλλοτε είναι ολοσέλιδα και άλλοτε μπαίνουν στο περιθώριο των ποιημάτων, συμμετέχοντας έμπρακτα στη συνολική παραγωγή της έκδοσης.

ΔΗΜΉΤΡΗΣ ΓΈΡΟΣ - «SHADES OF LOVE» Το 2010 κυκλοφορεί το βιβλίο Shades of Love, εμπνευσμένο από ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη, που υπογράφει ο εικαστικός και φωτογράφος Δημήτρης Γέρος, με πρόλογο του Έντουαρντ Άλμπι και εισαγωγή του Τζον Γουντ. Στη φωτογραφική αυτή συλλογή, όπου τα ποιήματα είναι μεταφρασμένα στα αγγλικά από τον David Connoly, ο Δημήτρης Γέρος έχει δημιουργήσει σχεδόν εβδομήντα φωτογραφικές εικονογραφήσεις, χρησιμοποιώντας ως μοντέλα και συναδέλφους-μέλη της καλλιτεχνικής κοινότητας όπως οι Gabriel Garcia Marquez, Gore Vidal, Carlos Fuentes, Jean Baudrillard, Duane Michals, Clive Barker, Chuck Close και Jeff Koons ως θέματά του. Στις εικόνες του, η ποίηση και η φωτογραφία συγχωνεύονται σε μια πολύπλοκη συνεργασία που στόχο έχει να εξερευνήσει και να θολώσει τις γραμμές μεταξύ φωτός και σκότους, νεότητας και ηλικίας, ορατού και αοράτου, συλλαμβάνοντας τις αποχρώσεις της καβαφικής γραφής.

ΑΝΝΑ ΜΠΟΚΙΓΙΑΝ - «ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ ΤΟΥ ΚΑΒΑΦΗ» To 2010 η βραβευμένη με Χρυσό Λέοντα στη Βενετία, αρμενικής καταγωγής εικαστικός Άννα Μποκιγιάν, μία από τις κορυφαίες σύγχρονες καλλιτέχνιδες της Αιγύπτου, παρουσιάζει στο Μουσείο Μπενάκη τη σειρά έργων της «Ταξίδι στην Αλεξάνδρεια του Καβάφη». Η ζωή του Καβάφη ήταν το κλειδί για να ανοίξει την πόλη, την ιστορία της Αλεξάνδρειας και της μυθικής, φαντασιακής πόλης του ποιητή. «Ο Καβάφης έδειξε μια κοσμοπολίτικη Αλεξάνδρεια που δεν υπήρχε πια», λέει. Οι ακουαρέλες της λειτουργούν ως οδηγοί στον κόσμο της καβαφικής ποίησης αλλά και στο ταξίδι στο μαγικό τοπίο της Αλεξάνδρειας, που φαίνεται λυρικό και ταυτόχρονα εκρηκτικό και σκοτεινό, μεταφέροντας το παρελθόν στο παρόν, κρύβοντας τους Λαιστρυγόνες και τους Κύκλωπες μέσα σε ένα αστικό τοπίο. Στο έργο της Μποκιγιάν η φιγούρα του Καβάφη επαναλαμβάνεται σε μια σαρωτική αναδρομή με κλασικές, πρόσφατες και προσωπικές ιστορίες άρρηκτα δεμένες.

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

Άννα Μποκιγιάν Χωρίς τίτλο (Σειρά «Καβάφης»), 2009 Ιδιωτική Συλλογή, Αθήνα Με την ευγενική μεσολάβηση των Kalfayan Galleries, Αθήνα-Θεσσαλονίκη

96

ΑΛΕΞΆΝΔΡΑ ΑΘΑΝΑΣΙΆΔΗ «ΈΡΓΑ ΠΈΡΑ ΑΠΌ ΤΙΣ ΓΡΑΦΈΣ ΤΟΥ ΚΑΒΆΦΗ» Το 2018 η εικαστικός Αλεξάνδρα Αθανασιάδη, μετά από πέντε χρόνια ενασχόλησης με τα ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη αλλά και το ίχνος της γραφής του, παρουσιάζει έναν ολοκληρωμένο κύκλο έργο έργων στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη με τίτλο « Έργα πέρα από τις γραφές του Καβάφη». Η επανέκδοση του Τετραδίου Σεγκόπουλου με 22 χειρόγραφα ποιήματα που ο Κ.Π. Καβάφης δώρισε στον κληρονόμο του Αλέξανδρο Σεγκόπουλο, το οποίο κυκλοφόρησε το 1968 χάρη στον Γ.Π. Σαββίδη από τον Ερμή και έφτασε στα χέρια της γλύπτριας, ήταν η αφορμή να ανακαλύψει εκ νέου τη μυσταγωγική διάθεση των ποιημάτων του. Δημιούργησε μια σειρά έργων που θυμίζουν χειρόγραφα, ξεφλουδισμένα από το πολύ διάβασμα στο πέρασμα του χρόνου, με τα βιβλία να κατέχουν περίοπτη θέση, μια και υπαινίσσονται εύγλωττα διαφορετικές καταστάσεις του εαυτού σε ανοιχτή και κλειστή μορφή. «Ο γραφικός χαρακτήρας του Καβάφη, αλλά και το ίχνος που αφήνει η γραφή στην πίσω πλευρά κάθε σελίδας, με ενδιαφέρουν πολύ. Γι’ αυτό και επέλεξα δεκαοκτώ αντίτυπα από τη συγκεκριμένη έκδοση, παλαίωσα τις σελίδες με τσάι και καφέ, με μολύβι ή ακόμη και σκίζοντας τις άκρες, και άρχισα να δημιουργώ τα δικά μου βιβλία, άλλοτε πιο κλειστά, άλλοτε περισσότερο ανοιχτά, ώστε τα αποσπάσματά τους να μη διαβάζονται πάντα εύκολα, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τον εαυτό μας: αποκαλύπτουμε ένα μέρος του κι ένα άλλο το κρατάμε κρυφό», λέει η Αλεξάνδρα Αθανασιάδη. Το σώμα αυτών των έργων ξεκίνησε από έναν ανάγλυφο κορμό χτισμένο από μεγεθυσμένα και ταλαιπωρημένα θραύσματα χειρόγραφων ποιημάτων που δημιούργησε το 2013 για μια έκθεση στους Δελφούς με αφορμή τα 150 χρόνια από τη γέννηση του Κ.Π. Καβάφη και 80 από τον θάνατό του.

ΨΥΧΟΠΑΊΔΗΣ - ΕΠΆΓΓΕΛΜΑ ΠΟΙΗΤΉΣ «Επάγγελμα ποιητής»: Από το διαβατήριο του Κ.Π. Καβάφη δανείστηκε ο Γιάννης Ψυχοπαίδης τον τίτλο ενός λευκώματος που περιλαμβάνει εικόνες εμπνευσμένες από τη ζωή και το έργο του ποιητή και 58 ποιήματα ανθολογημένα από τον καλλιτέχνη. «Μια αχνή, επιλεγμένα λιτή εικαστική αίσθηση διαχέεται στην ποίηση του Καβάφη και ο τόπος, το τοπίο, το περιβάλλον αισθητικοποιούνται και αποκτούν ιδιαίτερους, ανεπαίσθητους χρωματισμούς», λέει ο Γιάννης Ψυχοπαίδης που δουλεύει με ποικίλα υλικά, ξεβρασμένα ξύλα, σακούλες και επιστολόχαρτα ξενοδοχείων, επιχειρώντας να προσεγγίσει το σύμπαν του ποιητή, χωρίς να επιδιώκει να εικονογραφήσει τα ποιήματα ή τη ζωή του. «Η ζωγραφική και η ποίηση τρέχουν δίπλα δίπλα χωρίς να συναντιούνται, διαφορετικά περιορίζει η μία την άλλη. Διατηρούν την αυτονομία και την εκφραστικότητά τους, αν και αντλούν από το ίδιο υπέδαφος». Ορισμένα από τα έργα αντλούν έμπνευση από πραγματικά γεγονότα, όπως η απεικόνιση του νεκρικού κρεβατιού του Καβάφη, ενώ άλλα απλώς επιχειρούν να αναπαράγουν την ατμόσφαιρα των ποιημάτων του ή όψεις της καθημερινής ζωής του, όπως τη φαντάστηκε ο καλλιτέχνης. «Ο εικαστικός στοχασμός στον Καβάφη μοιάζει να εξαντλείται σχεδόν αποκλειστικά στην επικράτεια των άκρων. Σκοτάδι/φως, ένα υπαρξιακό συν-πλέγμα που ακυρώνει και σχετικοποιεί κάθε χρωματική απόχρωση, κάθε ευαίσθητη χρωματική τονικότητα, θερμή ή ψυχρή διαβάθμιση. Η φοβερή ρήτρα “φως/σκιά” χωρίζει τον κόσμο στη μέση ή και τον συνενώνει. Το κυριολεκτικό φως πέφτει πάνω στα αντικείμενα και τα αποχρωματίζει· δεν αφήνει καθόλου περιθώρια να αποκτήσουν τον δικό τους αισθητικό-αισθησιακό χώρο και να χαρακτηριστούν βαθύτερα μέσω του χρώματος. Μόνο σποραδικά μια πινελιά, μια χρωματική αναφορά, κι αυτή χωρίς ιδιαίτερη σημασία. Πιο πολύ για να ανασυρθεί από τη μνήμη το ίδιο το αγαπημένο πρόσωπο με μεγαλύτερη ακρίβεια και λιγότερο η ανάγκη να καταγραφεί το χρώμα σαν αυτόνομος αισθητικός επιθετικός προσδιορισμός, σαν αισθητική αξία καθαυτή», λέει ο Γ. Ψυχοπαίδης.

ΑΝΔΡΈΑΣ ΓΕΩΡΓΙΆΔΗΣ - ΕΠΈΣΤΡΕΦΕ Ο Κ.Π. Καβάφης είναι ο ποιητής της ζωής του ζωγράφου Ανδρέα Γεωργιάδη. Έκανε το πρώτο του ταξίδι στο εξωτερικό στην Αλεξάνδρεια, όπου επισκέφθηκε το σπίτι του ποιητή, και πάντα ζωγράφιζε, παράλληλα με άλλες δραστηριότητές του, τον κόσμο του Αλεξανδρινού ποιητή. Ο τίτλος του ποιήματος «Επέστρεφε» ενέπνευσε μια σειρά έργων του που παρουσιάστηκαν στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη το 2022, την πιο αυτοβιογραφική και βιωματική του έκθεση. Όπως λέει ο ίδιος: «Με άγγιξε πολύ η ευαισθησία με την οποία προσεγγίζει τον ερωτισμό, μ’ έκανε να νιώθω λιγότερο μόνος. Το φως και η σκιά παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στην ενότητα αυτή. Στην πραγματική αλλά και τη συμβολική τους διάσταση, το φως δημιουργεί όλες τις προϋποθέσεις να ορίσεις κάτι με ακρίβεια, ένταση και καθαρότητα. Η σκιά, πάλι, αφήνει αναπάντητα ερωτήματα, καλλιεργεί τον υπαινιγμό και την αμφιβολία, στοιχεία καθοριστικά για τη σχέση ενός έργου με το θεατή του. Είναι σαν να αφήνει ανοιχτά περάσματα να εισέλθει ο θεατής που επιθυμεί να συμπληρώσει αυτά τα κενά με τη δική του συναισθηματική εκδοχή».

Κ.Π. ΚΑΒΆΦΗΣ - ΖΩΓΡΑΦΙΣΜΈΝΑ Σαράντα σύγχρονοι δημιουργοί εμπνεύστηκαν από ποιήματα του Καβάφη για την έκθεση του 2013 στο Μουσείο Θεοχαράκη «Κ.Π. Καβάφης - Ζωγραφισμένα» που έγινε με αφορμή τα 150 χρόνια από τη γέννησή του. Εκτέθηκαν περισσότερα από εκατό έργα (λάδια, γλυπτά, σχέδια, χαρακτικά) κορυφαίων Ελλήνων εικαστικών, οι οποίοι επέλεξαν ποιήματα που απέδωσαν μέσα από το δικό τους έργο. Η οικουμενική διάσταση της ποίησης του Κ.Π. Καβάφη αναδύεται και μέσα από τους πίνακες του Γιάννη Τσαρούχη, ιδίως από το μεγαλύτερο έργο που έχει φιλοτεχνήσει ποτέ, «Σκέψεις για τον Καβάφη». Ο Παναγιώτης Τέτσης εμπνεύστηκε από το ποίημα «Αλεξανδρινοί Βασιλείς», ο Κώστας Τσόκλης και ο Χρήστος Μποκόρος από τα «Κεριά», ο Κωνσταντίνος Ξενάκης από την «Ιθάκη», ο Εδουάρδος Σακαγιάν από τις «Επιθυμίες», η Βάνα Ξένου από τα «Τείχη», ο Γιάννης Ψυχοπαίδης από το ποίημα «Μακρυά». «Ο Καβάφης ζει το μακρινό χθες, υποδυόμενος άλλες μορφές, και βαδίζει μόνος του, συντροφιά με τις επιθυμίες και τις αναζητήσεις του, άλλοτε στους δρόμους της Αλεξάνδρειας και άλλοτε στις σκοτεινές συνοικίες της Αντιόχειας», λέει ο επιμελητής της έκθεσης Τάκης Μαυρωτάς. «Ο καβαφικός αισθησιασμός προσφέρει στους εικαστικούς καλλιτέχνες πάντα ένα καταφύγιο, ένα αινιγματικό δυναμικό πεδίο για νέες εκφραστικές διατυπώσεις και αισθητικές αντιπαραθέσεις, ανακαλώντας, άλλοτε άμεσα και άλλοτε υπαινικτικά, έναν ατέρμονο διάλογο ποίησης και εικαστικής δημιουργίας».

Γιάννης Τσαρούχης, εικονογράφηση για το ποίημα του Καβάφη «Ωραία λουλούδια και άσπρα ως ταίριαζαν πολύ», 1964, Ίδρυμα Γιάννη Τσαρούχη «Πολυέλαιος» (Δήμος Σκουλάκης), από την έκδοση «Κ.Π. Καβάφης - Ποιήματα» (Καστανιώτης)

Γιάννης Ψυχοπαίδης, Πορτρέτο Κ.Π. Καβάφης, 2013, Συλλογή του Καλλιτέχνη

97 LIFO/ONASSIS

Έξι προσωπογραφίες του Κ.Π. Καβάφη στο αρχείο της Φρυνίχου (από αριστερά πάνω): Τάκης Καλμούχος (18951961), 13 Οκτωβρίου 1927 Ευθύμιος Παπαδημητρίου (1895-1958) Γιάννης Κεφαλληνός (1894-1957) Γιάννης Κεφαλληνός (1894-1957) Κωνσταντίνος Μαλέας (1879-1928), Δεκέμβριος 1923 Χαρίκλεια ΑλεξανδρίδουΣτεφανοπούλου (18891963), 1932

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

98

99 LIFO/ONASSIS

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ: ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ, ΣΥΝΟΜΙΛΙΕΣ, ΕΠΙΡΡΟΕΣ

Η άμεση και η έμμεση επίδραση της καβαφικής ποίησης στη λογοτεχνία καταδεικνύει τη μεγάλη του δύναμη όχι ως ποιητή του παρελθόντος αλλά ως μιας επιδραστικής φωνής του σήμερα που συνδέει διαφορετικά είδη και ξεπερνάει τα σύνορα. ΚΕΊΜΕΝΟ: ΤΊΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΆ

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

100

101 LIFO/ONASSIS

Λ

ίγες μόλις μέρες πριν από την Επέτειο Καβάφη –ημέρα γέννησης και θανάτου του–, την ώρα που ο πύραυλος της SpaceX που μετέφερε την πρώτη αποκλειστικά ιδιωτική ομάδα αστροναυτών στον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό ISS εκτοξευόταν και ξεκινούσε το δικό του ταξίδι, ο Ισραηλινός αστροναύτης Έιταν Στιμπέ απήγγελλε στίχους από την «Ιθάκη»: ήταν η δική του ιδιότυπη προσευχή, με απήχηση σε διαφορετικές εθνότητες και θρησκευτικές ομάδες, ικανή να επισκιάσει τις πιο κρίσιμες στιγμές της Ιστορίας. Τους ίδιους ακριβώς στίχους διάβασε ο τελευταίος σύντροφος της Τζάκι Κένεντι, Μόρις Τέμπλεσμαν, κατά τη διάρκεια της κηδείας της, εκπληρώνοντας μία από τις τελευταίες της επιθυμίες· η ίδια γνώριζε πως ο Καβάφης θα ήταν ενδεχομένως ο καταλληλότερος πλοηγός στην πορεία προς το άγνωστο. Σε ένα σύμπαν που μοιάζει να μη γνωρίζει όρια ούτε στον χρόνο ούτε στον χώρο, είναι προφανές ότι η πρόσληψη του έργου του Καβάφη ξεπερνά το πλαίσιο της φιλολογικής ανάλυσης και γίνεται παγκόσμιο κτήμα, πέρα και έξω από τις ακαδημαϊκές εκτιμήσεις, επιτρέποντας στα ποιήματα να αυτονομηθούν μέσα στην αποσπασματικότητά τους. Ο Καβάφης είναι, επομένως, πανιστορικός ακριβώς επειδή είναι κτήμα όλων: δεν είναι τυχαίο ότι πολύ σύντομα από πρώτος Έλληνας ποιητής που μπορούσαν να κατονομάσουν οι μορφωμένοι Βρετανοί στη μεταπολεμική Αγγλία έγινε το μέσο αναφοράς και απελευθέρωσης των ερευνητών των κλασικών σπουδών αλλά και τρόπος πρόσληψης κλασικών, μοντέρνων και μεταμοντέρνων αντιλήψεων. Ξεπερνώντας, δηλαδή, τα όρια της φιλολογικής έρευνας, η σκιά του Καβάφη απλώθηκε μέσω του Ντάρελ –στο έργο του οποίου πρωτοεμφανίστηκε στη λογοτεχνία– στο διεθνές στερέωμα και εξακτινώθηκε γρήγορα σε όλο το φάσμα των μυθιστορηματικών εξιστορήσεων. Έτσι, στο πλαίσιο των συγκριτικών μελετών μπορεί κανείς να βρει από τον ιστορικό, τον περιπετειώδη ή και τον στοχαστικό Καβάφη στα κόμικ «Εκουατόρια» των Canales και Pellejero (εκδόσεις Μικρός Ήρως, μτφρ. Ντίνα Φατούρου), όπου οι δυο δημιουργοί βάζουν τον διάσημο ήρωα Κόρτο Μαλτέζε να εξυμνεί τις αρετές της περιπλάνησης και της ελευθερίας απαγγέλλοντας στίχους από το ποίημα «Η πόλις», μέχρι τον ηδονιστή Καβάφη στο πολύ πετυχημένο «Να με φωνάζεις με το όνομά σου» του επίσης Αλεξανδρινού Αντρέ Ασιμάν (μτφρ. Νίκος Μάντης, Μεταίχμιο), ο οποίος περιλαμβάνει ένα εξαίσιο δοκίμιο για τον Καβάφη στο πρόσφατο βιβλίο του «Homo Irrealis». Επομένως, είναι αντιληπτό ότι ο τρόπος οικειοποίησης της καβαφικής μορφής είναι άμεσα συνδεδεμένος με την ανομοιογενή λειτουργία του corpus των ποιημάτων ενός συγγραφέα. Όμως, η ερμηνευτική ενέργεια στο εκάστοτε έργο, όπως επέμενε στην αρχή κιόλας της «Αρχαιολογίας της γνώσης» ο Μισέλ Φουκό, δεν είναι ποτέ ίδια, καθώς «δεν μπορεί να ιδωθεί ούτε ως άμεση ενότητα, ούτε ως βέβαιη ενότητα, ούτε ως ομοιογενής ενότητα». Από τις πρώτες ενσωματώσεις των καβαφικών στίχων στο έργο του Λουί ντε Μπερνιέρ με μεταφράσεις του ίδιου μέχρι τις προφανείς καβαφικές επιδράσεις στις «Νυχτερινές Αποδημίες», στα «Σταυροδρόμια» και άλλα πεζοποιήματα της πρόσφατα αποδημήσασας Λουίζ Γκλικ, είναι τεράστιος ο κατάλογος των έμμεσων ή άμεσων καβαφικών εκδοχών στην παγκόσμια γραμματεία, οι οποίες πολλές φορές συνορεύουν αναγκαστικά με την ποίηση ή καλύτερα καταργούν ακόμα και τις ειδολογικές αντιθέσεις. Θα έγραφε, άραγε, πεζοποιήματα ή δικούς της πρωτότυπους μονολόγους, που μοιάζουν με μικρά θεατρικά έργα, η νομπελίστρια ποιήτρια αν δεν είχε επηρεαστεί από την ίδια τη μορφή της καβαφικής ποίησης ή τη μοναδική και ιδιοσυστασιακή της δυνατότητα να υπερβαίνει ακόμα και τα είδη; Μένει να εξεταστεί και να ερευνηθεί από τους φιλολόγους. Αλλά είναι προφανές ότι η επιρροή του Καβάφη αναφέρεται τόσο σε επίπεδο περιεχομένου και εκφραστικού ύφους όσο και ειδολογικής συνάφειας. Πλειοδοτούν, άλλωστε, τα έργα μελετητών του Καβάφη που έχουν εξετάσει σε βάθος την επίδρασή του στους ξένους ποιητές, με τον Νάσο Βαγενά να έχει πραγματοποιήσει μια ουσιαστική μελέτη τόσο στα ξένα ποιήματα που συνομιλούν ρητά με τον Καβάφη όσο και στα πιο «καβαφογενή». Χαρακτηριστικά τονίζει: «Η σημερινή απήχηση της καβαφικής ποίησης τόσο στους Έλληνες όσο και στους ξένους αναγνώστες της αποκτά διαστάσεις φαινομένου, όταν σκεφτούμε ότι ο Καβάφης, που είναι χρονικά παλαιός ποιητής, δεν διαβάζεται ως ένας ποιητής που είχε ξεχαστεί και που ανακαλύπτεται εκ νέου», συμπεραίνοντας ότι ο Αλεξανδρινός διαβάζεται και ανακαλύπτεται διαρκώς ως ποιητής του παρόντος. Όχι τυχαία ο Μέντελσον τον περιγράφει ως «ποιητή των ποιητών», ένας βρετανικός όρος που είναι ίσως ο ακριβέστερος για να

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

περιγράψει τη θέση που κατέχει στο διεθνές φιλολογικό στερέωμα. Αλλά αν η επίδραση του Καβάφη στη διεθνή ποίηση μένει να ερευνηθεί και να εξεταστεί με μεγαλύτερη συστηματικότητα, η επίδρασή του στη λογοτεχνία επιτρέπει διαφορετικού είδους συμπεράσματα: ο Καβάφης μπορεί να ασκεί επιρροή είτε μέσω ενός στίχου, είτε ως μορφή, είτε ως βλέμμα, καθώς ανταποκρίνεται άμεσα ακόμα και στην ανάγκη του ανθρώπου να εκφραστεί προσωπικά με οποιονδήποτε τρόπο, όπως είδαμε στην περίπτωση του ύστατου αποχαιρετισμού της Τζάκι Κένεντι. «Ο Καβάφης», γράφει η Γιουρσενάρ στη μελέτη της για την αναγκαιότητα αλλά και τη μαγεία του ταξιδιού και της περιπλάνησης με τον τίτλο «Ο γύρος της φυλακής» (μτφρ. Νίκος Δομαζάκης, Χατζηνικολή), «θυμίζει στον ταξιδιώτη του ότι δεν θα βγει από τον τόπο της καταγωγής του, ότι όπου κι αν πάει η πόλη του θα τον ακολουθεί. Ο άνθρωπος του Μποντλέρ, όπου και αν πηγαίνει, απλώς λικνίζει το άπειρό του στις πεπερασμένες θάλασσες». Εν προκειμένω, το ταξίδι του Καβάφη στην Ιθάκη του γίνεται μεθοδολογικό εργαλείο ανακάλυψης και ερμηνείας του κόσμου, που απέκτησε σημαίνουσα θέση στο έργο της Γιουρσενάρ, μεταξύ άλλων, όχι μόνο λόγω της μετάφρασής της αλλά και της έντονης σχέσης που είχε η ίδια με τον Καβάφη. Εκτός από την κριτική παρουσίαση του έργου του, ήταν κυρίως αυτή η χειρονομία που μετέτρεψε τον Καβάφη σε συμβολικό κτήμα κάθε μυθιστοριογράφου που ήθελε να ανακαλύψει στους αλληγορικούς του στίχους τον δικό του τρόπο (επαν) ανάγνωσης της πραγματικότητας. Λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη τις καβαφικές υποδείξεις της Γιουρσενάρ, ο κορυφαίος Ιταλός μυθιστοριογράφος Ντίνο Μπουτζάτι βρίσκει στον ποιητή ένα στιβαρό καταφύγιο για να γράψει τα νεορεαλιστικά του μυθιστορήματα στην καρδιά του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Αν στο «Στην έρημο των Ταρτάρων» του Μπουτζάτι η καβαφική επιρροή είναι έμμεση μέσω του “Απολείπειν ο θεός Αντώνιον», στο κορυφαίο έργο του, το «Περιμένοντας τους βαρβάρους», η καβαφική μορφή είναι πανταχού παρούσα και όχι μόνο λόγω του τίτλου. Το μυθιστόρημα μιλάει εμφανώς για την απειλή των βαρβάρων που μοιάζουν «μια κάποια λύσις», καθώς ακόμα και όταν αυτοί εμφανιστούν αποδεικνύεται ότι τελικά δεν ήταν η πηγή του κακού αλλά η ανυπόστατη, κενή νοήματος προσωποίησή του. Αντίστοιχης καβαφικής έμπνευσης είναι το κορυφαίο αριστούργημα του Ζιλιάν Γκρακ, «Η ακτή των Σύρτεων» (μτφρ. Κώστας Κρυτσίνης, Ζαχαρόπουλος), που θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα βιβλία του 20ού αιώνα, με μια μυθιστορηματική αχλή να συνοδεύει τόσο τη γραφή του όσο και την τελική αναγνώρισή του μέσα από μια σειρά βραβείων τα οποία αρνήθηκε με έντονα ριζοσπαστικό τρόπο ο δανδής Γκρακ. Οικειοποιούμενος τον καβαφικό αέρα που τον ήθελε μέσα και έξω από την εποχή του, με μια ταυτόχρονη αναγνώριση αλλά και αποξένωση από τους πνευματικούς εκπροσώπους της εποχής του, ο Γκρακ βρέθηκε πολύ κοντά στους σουρεαλιστές, αλλά γρήγορα διαχώρισε τη θέση του από το numerus clausus των στρατευμένων εκπροσώπων του είδους. Τονίζοντας με το παραπάνω την καβαφική επίδραση στο έργο του, κυρίως μέσα από την ποίηση των ερειπίων και της παρακμής, των θρησκευτικών συμβόλων και της ποιητικότητας, ο Γκρακ θέτει στο επίκεντρο του βιβλίου του τον Άλντο, ο οποίος διορίζεται πολιτικός επίτροπος στις Σύρτεις από την κυβέρνησή της Ορσένα, μιας πόλης που μοιάζει αλεξανδρινή και όχι μόνο επειδή βρίσκεται σε ανάλογη κατάσταση παρακμής. Επικεφαλής του ναυαρχείου στις Σύρτεις είναι ο πλοίαρχος Μαρίνο, ο οποίος αφήνεται στην κατάπτωση, σχεδόν με τον ίδιο τρόπο που οι ήρωες του Μπουτζάτι αντιμετωπίζουν τον επικείμενο εχθρό. Ενδεχομένως τα λείψανα να είναι υπολείμματα ενός παρελθόντος που ο ίδιος ο Γκρακ θεωρούσε σχεδόν καβαφικό. Αλλά η πιο γνωστή μεταγραφή καβαφικού ποιήματος σε λογοτεχνική ιστορία, ένα «αληθινό λογοτεχνικό γεγονός που υπερβαίνει τα σύνορα», είναι το αριστούργημα του Τζον Κούτσι «Περιμένοντας τους βαρβάρους» (μτφρ. Μίλτος Φραγκόπουλος, Μεταίχμιο), το οποίο επαινέθηκε από σπουδαίους ομοτέχνους του, όπως ο Γκράχαμ Γκριν. Το βιβλίο εκδόθηκε στη Νότια Αφρική, τα χρόνια του απαρχάιντ, δηλαδή στις αρχές της δεκαετίας του ’80, και αφορά το βάναυσο κράτος που είχαν επιβάλει οι ακραίοι λευκοί ρατσιστές, οι οποίοι, επικαλούμενοι έναν αγώνα απέναντι σε δικούς τους υποτιθέμενους βαρβάρους, ουσιαστικά εκβαρβαρίζονται οι ίδιοι. Καθώς, όμως, φαίνεται, είναι ο πολιτισμός που «τελικά καταστρέφεται από τη δική του βαρβαρότητα», όπως τονίζει χαρακτηριστικά ο Μίλτος Φραγκόπουλος στην εισαγωγή του, και ο νομπελίστας συγγραφέας δεν θα μπορούσε να φανταστεί άλλον ποιητή από τον Καβάφη για να δανειστεί την αλληγορία του και να εμπνευστεί τον

102

πυρήνα της αφήγησής του. Ο εκδοτικός οίκος Penguin δεν το έχει εντάξει τυχαία στη λίστα με τα κορυφαία βιβλία του 20ού αιώνα. Όσον αφορά την επίδραση του Καβάφη στα ελληνικά γράμματα, είναι γνωστές και φιλολογικά επιμελημένες οι σχέσεις του ποιητή με τους συγκαιρινούς του αλλά και η σύγκρουσή του με τον Θεοτοκά ή τον Λορεντζάτο, οι οποίοι δεν αντιλήφθηκαν εγκαίρως τον ιδιότυπο μοντερνισμό του. Αμφίθυμη ήταν και η σχέση του με τον Νίκο Καζαντζάκη, ο οποίος τον επισκέπτεται στο σπίτι του στην Αλεξάνδρεια, γράφοντας, εκ των υστέρων ότι πρόκειται για την πιο «εξαιρετική πνευματική φυσιογνωμία της Αιγύπτου»: «Στο μεσόφωτο του αρχοντικού σπιτιού του προσπαθούσα να διακρίνω τη μορφή του. Ανάμεσά μας είναι ένα μικρό τραπεζάκι, γιομάτο ποτήρια με χιώτικη μαστίχα κι ουίσκι – και πίνουμε» γράφει ο Καζαντζάκης για τον Καβάφη, χωρίς να μπορεί τότε να προκρίνει το διεθνές εκτόπισμα της ποίησής του, καθώς, ταυτίζοντάς τον με την Αλεξάνδρεια, τον θεωρεί επίσης ποιητή της παρακμής «που τελεί τον άθλο της τέχνης με υπερηφάνεια και σιωπή, αρχηγός ερημίτης». Σε αυτήν τη συνάντηση αναφέρεται ο Καβάφης σε επιστολή του προς τον Φόρστερ, ενώ ενδεχομένως η καβαφική ποίηση να διαπερνά πολλά αποσπάσματα της ταξιδιωτικής γραφής του Νίκου Καζαντζάκη, ακόμα και αν δεν δηλώνεται ρητά. Η οικειοποίηση του Καβάφη από κορυφαίους συγγραφείς της αριστεράς οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στην πρωτότυπη ανάγνωση του Στρατή Τσίρκα που ήθελε την κοσμοπολίτικη ελευθεριότητα και ελληνικότητα του ποιητή να μην περιορίζεται σε εθνικούς όρους. Ως εκ τούτου, ο Άρης Αλεξάνδρου επηρεάστηκε από τον Καβάφη όχι μόνο στα ποιήματά του αλλά και στα πεζά του, καθώς και στα ειρωνικά προσωπεία που υιοθέτησε στο μοναδικό του μυθιστόρημα «Το Κιβώτιο». Η επίδρασή του τόσο στο λανθάνον ύφος και τις διακειμενικές συναντήσεις όσο και στις μοντερνιστικές επιρροές είναι διάχυτη κυρίως στους σύγχρονους μεταπολεμικούς πεζογράφους, οι οποίοι είχαν αφήσει πίσω τους τις προηγούμενες αντιστάσεις και ενστάσεις της γενιάς του ’30 και είχαν συνειδητοποιήσει την ανατρεπτική και αλληγορική δύναμη της ποίησης του Αλεξανδρινού. Μετά τον Άρη Αλεξάνδρου, σειρά είχαν εμβληματικοί πεζογράφοι όπως ο Μένης Κουμανταρέας, που είχαν πολλούς λόγους να ταυτιστούν με τις εμμονές, τις ενορασιακές διαθέσεις αλλά και την ιστορική συνείδηση του Καβάφη. Έκπληξη, μάλιστα, περιμένει τον αναγνώστη όταν βρίσκει τον Καβάφη να περιπλανιέται στις αυτοβιογραφικές σελίδες του Κουμανταρέα στο «To show είναι των Ελλήνων» (εκδόσεις Κέδρος), και μάλιστα στην πρώτη του ιστορία, όπου περιγράφεται η μοναδική συνάντηση του Αλεξανδρινού ποιητή με τον σπουδαίο μουσικό και συνθέτη Δημήτρη Μητρόπουλο, ο οποίος μελοποίησε στίχους του. Είναι τέτοια η ζωντάνια και η γλαφυρότητα της αφήγησης που νιώθουμε σαν να είμαστε εμείς παρόντες στη μεταξύ τους συνάντηση και να παρακολουθούμε το αυστηρό, αλλά συνάμα τρυφερό βλέμμα του ποιητή προς τον κορυφαίο μουσικό, καθώς εκείνος παίζει στο πιάνο αλλά και τραγουδά ποιήματά του. Μια αληθινή ιστορία για ένα καβαφικό χειρόγραφο που άκουσε από κάποιον Αλεξανδρινό ο συγγραφέας Θόδωρος Γρηγοριάδης, όσο ακόμα ήταν φοιτητής, ήταν η αφορμή για να εντάξει τη φιγούρα του ποιητή σε ένα από τα διηγήματά του με τον καβαφικό τίτλο «Τα Παράθυρα», το οποίο συμπεριελήφθη στη συλλογή διηγημάτων του «Γιατί πρόδωσα την πατρίδα μου» (εκδόσεις Πατάκη). Εκεί ο ηλικιωμένος αφηγητής από την Αλεξάνδρεια του λέει πως «το λεξιλόγιο των λιγοστών ποιημάτων του ποιητή ήταν αρκετό για να συλλάβεις το νόημα του κόσμου, την ιστορία, τα πάθη και τους πόθους των ανθρώπων». Και ίσως, τελικά ο πρωταγωνιστής της ξεχωριστής αυτής ιστορίας να έχει δίκιο: τα ελάχιστα σε σχέση με το έργο άλλων ποιητών ποιήματα του Καβάφη ήταν αρκετά για να δημιουργήσουν μια παγκόσμια φήμη που ενισχύεται αντί να μειώνεται με τον χρόνο. Από τις τελευταίες και πιο πρόσφατες εκδόσεις με άμεσο, πλέον, πρωταγωνιστή τον Καβάφη και όχι απλώς ως μια ποιητική επίδραση ξεχωρίζει το «Τι μένει από τη νύχτα» της Έρσης Σωτηροπούλου (εκδόσεις Πατάκη), όπου η μυθιστορηματική γλώσσα καλείται να αναπαραστήσει ανάγλυφα όλες τις όψεις της καβαφικής επιθυμίας, ακόμα και τις πιο σκοτεινές και παράνομες, που φέρνουν τον Αλεξανδρινό ποιητή πολύ κοντά στον Ζαν Ζενέ και στους θηρευτές της επιθυμίας στο Παρίσι του fin de siècle. Ο ελεύθερος από τις δεσμεύσεις του κοινωνικού περίγυρου της Αλεξάνδρειας Καβάφης στο φανταστικό σενάριο της Σωτηροπούλου περιπλανιέται στο Παρίσι του 1897, όταν θεριεύουν οι συγκρούσεις με αφορμή την πολύκροτη υπόθεση Ντρέιφους, και ο ίδιος αναλαμβάνει να επιδείξει το ελεύθερο πνεύμα του. Παράλληλα

με τα κρίσιμα γεγονότα παρακολουθούμε τις εξορμήσεις του στα κέντρα διασκέδασης και στα διάφορα σαλόνια όπου βρίσκεται μαζί με τον αδελφό του Τζον, με τον οποίο διατηρούσε στενή πνευματική σχέση. Είναι σημαντικό ότι η Έρση Σωτηροπούλου ερεύνησε με προσοχή πολλά τεκμήρια από το αρχείο για να συγγράψει το έργο, κάτι που καταδεικνύει ότι ειδικά ύστερα από την πρόσφατη ψηφιοποίηση του αρχείου, ο Καβάφης μετατρέπεται σε μια ανοιχτή αφορμή για περαιτέρω δημιουργική έκφραση όχι μόνο στη λογοτεχνία αλλά και σε διαφορετικές διακειμενικές προσεγγίσεις που ξεπερνούν τα φιλολογικά είδη, δίνοντας ιδέες για μια άλλη, πιο ζωντανή επιτελεστικότητα. Ένα τέτοιο παράδειγμα ήταν το πρόσφατο εντυπωσιακό παράδειγμα της «Constantinopoliad» της Sister Sylvester, όπως είναι το καλλιτεχνικό ψευδώνυμο της Kathryn Karaoglu Hamilton, όπου η ίδια, αναδεικνύοντας μια αθέατη μέχρι σήμερα πλευρά του εφηβικού Καβάφη, ύστερα από έρευνα στα ημερολόγια που κράτησε κατά την περίοδο παραμονής του στην Κωνσταντινούπολη, και προσθέτοντας, όχι τυχαία, στον τίτλο της περφόρμανς, η οποία συνδέει με τον πλέον άμεσο τρόπο την ποίηση με τη λογοτεχνία και το θέατρο ως ένα κείμενο μέσα στο καβαφικό κείμενο, το επίθετο «επικός»-«epic», φαίνεται να υποστηρίζει ότι από εκεί ακριβώς ξεκίνησε το καβαφικό ταξίδι και οι καβαφικές καταβυθίσεις ταυτόχρονα στον κόσμο της γραφής και της σεξουαλικότητας. Ρίχνοντας, εν προκειμένω, μακριά την καβαφική πέτρα στον ανώμαλων ειδολογικών γεωστρωματώσεων 21ο αιώνα, το χειροποίητο από πολλές απόψεις έργο της Sister Sylvester, καθώς προσφέρεται, μεταξύ άλλων, στον αναγνώστη/θεατή με τη μορφή βιβλίου και τον καλεί να βυθιστεί στην ανάγνωση, είναι μια στιβαρή και άκρως πρωτότυπη πρόταση ανάδειξης του καβαφικού έργου, φωτίζοντας ανεκμετάλλευτες πτυχές του Αρχείου Καβάφη. Ειδικά οι σελίδες που αφαιρέθηκαν από το ημερολόγιο, δηλαδή οι σκόπιμες σιωπές που ανιχνεύονται σε αυτό, είναι αυτές που κινητοποίησαν την ίδια ως δημιουργό ώστε να εντοπίσει τις αθέατες μορφές αυτολογοκρισίας/παρέμβασης εκ μέρους του ίδιου του ποιητή. Το έργο είχαμε την τύχη να δούμε τόσο στη Νέα Υόρκη όσο και στην Αθήνα, δηλαδή σε διαφορετικά χωροχρονικά περιβάλλοντα, ανακαλύπτοντας τους πολλαπλούς διαύλους άμεσης επικοινωνίας με τον θεατή/αναγνώστη. Η πρεμιέρα του έγινε στο πλαίσιο του φεστιβάλ «Archive of Desire» που διοργανώθηκε από το Ίδρυμα Ωνάση στη Νέα Υόρκη. Εκεί συσπειρώθηκαν διαφορετικές καλλιτεχνικές δυνάμεις και διακειμενικές εκφράσεις κάτω από την ταμπέλα «Καβάφης», σκορπώντας τη δύναμη των στίχων του κυριολεκτικά σε κάθε γωνιά της πόλης και αγγίζοντας ζητήματα πολλαπλότητας, εγκλεισμού, διαφορετικότητας, αποκλεισμού, ελευθερίας. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του διακειμενικού διαλόγου/ συνάντησης με τον Καβάφη που άνοιξε, στο πλαίσιο του ίδιου φεστιβάλ, η βραβευμένη Αφροαμερικανίδα ποιήτρια Ρόμπιν Κοστ Λιούις, η οποία δημιούργησε ένα νέο έργο απευθυνόμενη στον ποιητή, ενσωματώνοντας τις εκφράσεις της καβαφικής τροπικότητας και της ανοιχτής επίδρασής της στο έργο άλλων ποιητών. Πρόκειται για μια καταφατική και άκρως εμπεριστατωμένη στάση απέναντι στο έργο του ποιητή, που τον επαναφέρει στο προσκήνιο, ξαναζωντανεύοντας τους στίχους και αφήνοντάς τους ελεύθερους στο δημόσιο ασυνείδητο και στο συλλογικό τραύμα, μακριά από φιλολογικούς περιορισμούς και περιχαρακώσεις, φέρνοντάς τον στο σήμερα και στο τώρα. Απόδειξη του πόσο εμπεριστατωμένα ταυτοτική ήταν αυτή η κίνηση –με τους όρους της φουκοϊκής διάχυσης της ταυτότητας μέσα από την ετερότητα–, στηριγμένη στην ανάδειξη του Καβάφη σε μέσο ριζοσπαστικής πολιτικής διεκδίκησης, είναι η εισήγηση της Λιούις στο πλαίσιο του συμποσίου που διοργάνωσε για τον Καβάφη ο καθηγητής του τμήματος Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Columbia, Στάθης Γουργουρής, σε συνεργασία με την καθηγήτρια του Princeton Κάριν Έμεριχ. Εκεί η Αφροαμερικανίδα ποιήτρια εντόπισε την τεράστια συμβολή του Καβάφη στο ελευθεριακό κίνημα των μαύρων queer ατόμων του Σαν Φρανσίσκο και της Νέας Υόρκης τη δεκαετία του ’80, αφηγούμενη πως τα ποιήματα του Καβάφη, «τα οποία συνήθως κοσμούσαν τα πάνω ράφια από κλειστά ερμάρια», τους έδιναν ελπίδα και τους έκαναν να μπορούν να ελπίζουν και να συνεχίζουν. Είναι, επομένως, προφανές ότι, εκτός από φιλολογική επίδραση και κοσμογονική επιρροή που φτάνει κυριολεκτικά μέχρι το Διάστημα, ο Καβάφης ανάγεται σε ζωντανό παράδειγμα τρισδιάστατων τρόπων έκφρασης και επικοινωνίας όχι μόνο μέσα από κείμενα, ποιήματα και λογοτεχνικά έργα αλλά και μέσα από τη ζωή και την ιστορία των ανθρώπων, σε μια ανοιχτή περιπλοκή ιχνών και ένα σύνολο διαρκών αναζωπυρώσεων στο πέρας των αιώνων και των συνόρων.

103 LIFO/ONASSIS

Ε Π Ι Μ Έ Λ Ε Ι Α Τ Ε Ύ ΧΟΥ Σ Γ Ι Α ΤΟ Ί Δ ΡΥ Μ Α Ω Ν Ά Σ Η

Αφροδίτη Παναγιωτάκου, Δημήτρης Θεοδωρόπουλος, Έφη Τσιότσιου, Μαριάννα Χριστοφή, Δημήτρης Δρίβας, Αλέξανδρος Ρουκουτάκης, Ελισάβετ Πανταζή, Κατερίνα Χορταριά-Ταμβάκη, Βάσω Βασιλάτου Ε Π Ι Μ Έ Λ Ε Ι Α Τ Ε Ύ ΧΟΥ Σ Γ Ι Α Τ Η L I FO

Στάθης Τσαγκαρουσιάνος, Μιχάλης Μιχαήλ, Αλέξανδρος Διακοσάββας, M. Hulot Σ Χ Ε Δ Ι Α Σ Μ ΌΣ Τ Ε Ύ ΧΟΥ Σ

Γιάννης Καρλόπουλος Σ Υ Ν Ε Ρ ΓΆ Σ Τ Η Κ Α Ν

Τίνα Μανδηλαρά, Θοδωρής Αντωνόπουλος, Γιάννης Πανταζόπουλος, Χρήστος Παρίδης, Αργυρώ Μποζώνη, Φώντας Τρούσας, Ζωή Παρασίδη Φ ΩΤΟ Γ ΡΑΦ Ί Ε Σ

Στέλιος Τζέτζιας, Πάρις Ταβιτιάν, Πηνελόπη Γερασίμου Η αναπαραγωγή των αρχειακών τεκμηρίων γίνεται με την ευγενική παραχώρηση του Αρχείου Καβάφη του Ιδρύματος Ωνάση © 2016-2018 Cavafy Archive, Onassis Foundation.

X Ρ Ή Σ Ι Μ Α L I N KS

https://onassis.link/cavafy-archive https://onassis.link/cavafy-archive-building https://onassis.link/cavafy https://onassis.link/cavafybooklet https://onassis.link/cavafy-festival

Κ ΑΤ Έ Β Α Σ Τ Ε Δ Ω Ρ Ε Ά Ν Τ Η Γ Ρ Α Μ Μ ΑΤ Ο Σ Ε Ι Ρ Ά Κ . Π . Κ Α Β Ά Φ Η

Cavafy Script

Σ Κ Α Ν Ά Ρ Ο Ν ΤΑ Σ Τ Ο Q R C O D E

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ 104

1876. // 83. Macaulay, [Thomas Babington] (Lord). Trevelyan, George Otto. The Life and Letters of Lord Macaulay by his Nephew. Vol. III. (Collection of British Authors. Vol. 1573). Leipzig, Bernhard Tauchnitz, 1876. // 84. Macaulay, [Thomas Babington] (Lord). Trevelyan, George Otto. The Life and Letters of Lord Macaulay by his Nephew.

Vol. IV. (Collection of British Authors. Vol. 1574). Leipzig, Bernhard Tauchnitz, 1876. // 85. Mahaffy, J.P. The Empire of the Ptolemies. London-New York, Macmilan and Co., 1895. // 86. Manzoni, Alessandro. The Betrothed Lovers. (I Promessi Sposi). (The Minerva Library of Famous Books). Eπιμ. G.T.B. < G.T. Bettany>. London, Ward, Lock & Bowden, Limited, 1893. // 87. Marvin, Charles. The Russians at the Gates of Herat. London and New York, Frederick Warne and Co., χ.χ. // 88. Mavrogordato, John. Modern Greece. A Chronicle and a Survey. 1800-1931. London, Macmillan and Co., Limited, 1931. // 89. Michalaros, Demetrios A. The Legend of America and Other Poems. ChicagoNew York, The American Hellenic Publishing Co., 1927. // 90. Milner, Thomas. The History of England. From the Invasions of Julius Caesar to the Year A.D. 1852. With Early Notices for the British Archipelago. Summaries of the State of the People at Different Periods, their Maritime Operations, Commerce, Literature, and Political Progress.

For Schools and Families. (Educational series). London, The Religious Tract Society, χ.χ. // 91. Mommsen, Theodor. The History of Rome. Volume One. Mετ. W.P. Dickson. (Everyman’s Library, History). London-New York, J.M. Dent & Sons Ltd.-E.P. Dutton & Co., χ.χ. // 92. Monk, Maria. The Awful Disclosures of Maria Monk and the Mysteries of a Convent. Philadelphia, T.B. Peterson, χ.χ. // 93. Moore, T. Sturge. The Rout of the Amazons. London, Duckworth and Co., 1903. // 94. Morley, John. Critical Miscellanies. (Mackmillan’s Colonial Library, 44). London and New York, Macmillan and Co., 1889. // 95. Morris, William. Hueffer, Francis. A Selection from the Poems of William Morris Edited with a Memoir of Francis Hueffer. (Collection of British Authors. Vol. 2378). Leipzig, Bernhard Tauchnitz, 1886. // 96. Murray, Lindley. English Grammar, Adapted to the Different Classes of Learners: with an Appendix Containing Rules and Observations for Assisting the More Advanced Students to Write with Perspicuity and Accuracy. London, Longmans, Green, and Co., 1878. // 97. Ossian. The Poems Translated. With Dissertations on the Aera and Poems of Ossian and Dr. Blair’s Critical Dissertation. (Collection of British Authors. Vol. 116). Mετ. James Macpherson. Leipzig, Bernhard Tauchnitz, 1847 <1881>. // 98. Ouida [= de la Ramée, Louise]. Strathmore or Wrought by his own Hand. A Life Romance. (The Piccadilly Novels). London, Chatto & Windus, 1891. // 99. Pallis, A.A. Exchange of Populations in the Balkans. Reprinted from «The Nineteenth Century and After» by Permission of the Editor, March 1925. <London>, The Anglo-Hellenic League, 1925. // 100. Phillips, Stephen. Herod. A Tragedy.

London and New York, John Lane, 1901. // 101. Phillips, Stephen. Paolo and Francesca. A Tragedy in Four Acts. London and New York, John Lane, The Bodley Head, 1901. // 102. Pinero, Arthur W. Dandy Dick. A Farce in Three Acts. (The Plays of Arthur W. Pinero. Volume VII). London, William Heinemann, 1900. // 103. Pinero, Arthur W. Lady Bountiful. A Story of Years. A Play in Four Acts. (The Plays of Arthur W. Pinero. Volume V). London, William Heinemann, 1891 <1892>. // 104. Pinero, Arthur W. Letty. An Original Drama in Four Acts and an Epilogue. London, William Heinemann, 1904. // 105. Pinero, Arthur W. Sweet Lavender. A Domestic Drama in Three Acts. (The Plays of Arthur W. Pinero. Volume VIII). London, William Heinemann, 1899. // 106. Pinero, Arthur W. The Amazons. A Farcical Romance in Three Acts. (The Plays of Arthur W. Pinero. Volume XI). London, William Heinemann, 1895. // 107. Pinero, Arthur W. The Cabinet Minister. A Farce in Four Acts. (The Plays of Arthur W. Pinero. Volume III). London, William Heinemann, 1898. // 108. Pinero, Arthur W. The Hobby-Horse. A Comedy in Three Acts. (The Plays of Arthur W. Pinero. Volume IV). London, William Heinemann, 1898. // 109. Pinero, Arthur W. The Magistrate. A Farce in Three Acts. (The Plays of Arthur W. Pinero. Volume VI). London, William Heinemann, 1899. // 110. Pinero, Arthur W. The Notorious Mrs. Ebbsmith. A Drama in Four Acts. London, William Heinemann, 1895. // 111. Pinero, Arthur W. The Princess and the Butterfly or the Fantastics. A Comedy in Five Acts. London, William Heinemann, 1898. // 112. Pinero, Arthur W. The Profligate. A Play in Four Acts. (The Plays of Arthur W. Pinero. Volume II). London, William Heinemann, 1898. // 113. Pinero, Arthur W. The Schoolmistress. A Farce in Three Acts. (The Plays of Arthur W. Pinero. Volume IX). London, William Heinemann, 1900. // 114. Pinero, Arthur W. The Times. A Comedy in Four Acts. (The Plays of Arthur W. Pinero. Volume I). London, William Heinemann, 1900. // 115. Pinero, Arthur W. The Weaker Sex. A Comedy in Three Acts. (The Plays of Arthur W. Pinero. Volume X). London, William Heinemann, 1894. // 116. Poe, Edgar Allan. Poems. With an Original Memoir by R.H. Stoddard. Berlin, A. Asher & Co., χ.χ. // 117. Poe, Edgar Allan. Selections from Edgar Allan Poe. Prose and Poetry. (The Belle Sauvage library). London, Paris and Melbourne, Cassell & Company, Limited, χ.χ. // 118. Ragged, Hyder. King Solomon’s Wives; or, the Phantom Mines. With Numerous Illustrations. London, Vizetelly & Co., 1887. // 119. Robertson, William. An Historical Disquisition Concerning the Knowledge which the Ancients had of India; and the Progress of Trade with that Country, prior to the Discovery of the Passage to it by the Cape of Good Hope. With and Appendix Containing Observation on the Civil Policy – the Laws and Judicial Proceedings – the Arts – the Sciences – and Religious Institutions of the Indians. New York, Harper and Brothers, 1844. // 120. Robertson, William. The History of Scotland during the Reigns of Queen Mary and of King James VI till his Accession to the Crown of England. With a Review of the Scottish History previous to that Period: and an Appendix Containing Original Letters. New York, Harper and Brothers, 1844. // 121. Robertson, William. The History of the Discovery and Settlement of America. With an Account of his Life and Writings to which are added Questions for the Examination of Students. New York, Published by Harper & Brothers, 1843. // 122. Robertson, William. The History of the Reign of the Emperor Charles V. With a View of the Progress of Society in Europe; from the Subversion of the Roman Empire, to the Beginning of the Sixteenth Century.

New York, Published by Harper & Brothers, 1843. // 123. Roscoe, William. The Life of Lorenzo de’ Medici called the Magnificent. (Bohn’s Standard Library). London, George Bell and Sons, 1898. // 124. Russell, W.H. The War. From the Death of Lord Raglan to the Evacuation of the Crimea. London-New York, G. Routledge & Co., 1856. // 125.

Scaife, C.H.O. The Poetry of Alfred Tennyson. An Essay in Appreciation. London, Cobden-Sanderson, 1930. // 126. Scott, Walter. The Antiquary. (The Handy Volume «Waverley»). London, Bradbury, Agnew & Co., 1877. // 127. Shakespeare, William. The Works. Επιμ. William George Clark, William Aldis Wright. (The Globe Edition). London, Macmillan and Co. Ltd., 1874. // 128. Shakespeare, William. The Works. Vol. II. Histories. (The Victoria Edition). London-New York, Macmillan and Co. Ltd., 1896. // 129. Shaw, Bernard. Man and Superman. A Comedy and a Philosophy. Westminster, Archibald Constable & Co. Ltd., 1903. // 130. Southey, Robert. The Life of Nelson. (The Chandos Classics, 108). London and New York, Frederick Warne and Co, χ.χ. // 131. Stevenson, Robert Louis. Island Nights’ Entertainments, Consisting of The Beach of Falesa – The Bottle Imp – The Isle of Voices. (Collection of British Authors. Vol. 2856). Leipzig, Bernhard Tauchnitz, 1893 <1903>. // 132. Stevenson, Robert Louis. Kidnapped. Being Memoirs of the Adventures of David Balfour in the Year 1751. (Collection of British Authors. Vol. 2526). Leipzig, Bernhard Tauchnitz, 1888 <1904>. // 133. Stevenson, Robert Louis. Tales and Fantasies. (Collection of British Authors. Vol. 3837). Leipzig, Bernhard Tauchnitz, 1905 <1909>. // 134. Tennyson, Alfred. The Works. London and New York, Macmillan and Co., 1888. // 135. Thackeray, W. M. Miscellanies. Prose and Verse. Vol. I. Ballads, The Book of Snobs, The Fatal Boots, Cox’s Diary, The Tremendous Adventures of Major Gahagan. London, Smith, Elder & Co., 1870. // 136. Thomson, James. The Poetical Works. (The People’s Standard Library). London, Ward, Lock, & Co., Warwick House, χ.χ. // 137. Tucker, T.G. Life in Ancient Athens. The Social and Public Life of a Classical Athenian from Day to Day. (Handbooks of Archaeology and Antiquities). London-New York, Mackmillan and Co. Limited, 1907. // 138. Vechten, Carl van. Spider Boy. A Scenario for a Moving Picture. (Collection of British Authors. Vol. 4858).

Leipzig, Bernard Tauchnitz, 1928. // 139. Vechten, Carl van. Spider Boy. A Scenario for a Moving Picture. (Collection of British Authors. Vol. 4858). Leipzig, Bernard Tauchnitz, 1928. // 140. Whitney, William Dwight. Essentials of English Grammar for the Use of Schools. London, Kegan Paul, Trench & Co., 1883. // 141. Wilde, Oscar. The Oscar Wilde Calendar. A Quotation from the Works of Oscar Wilde for Every Day in the Year with Some Unrecorded Sayings. Eπιμ. Stuart Mason. London, Frank Palmer, <1910>. // 142. Wood, Robert S. Word-Building. Transcription & Composition. Vol. II. Parts V, VI. & VII. London, Macmillan and Co., Limited, 1899. // 143. Wordsworth, William.

Willian Wordsworth. London & Edinburgh, Thomas Nelson & Sons Ltd., χ.χ. // 144. Xenophon. The Memorable Thoughts of Socrates. Mετ. Edward Bysshe. (Cassell’s National Library, 158). London, Cassell & Company, Limited, 1880. > > > 7. BΙΒΛΙΑ ΣΤΑ ΓΑΛΛΙΚΑ > > > 1. Anthologie des poètes néo-grecs (1886-1929). Eπιμ. Jean Michel. Paris, Albert Messein, éditeur, 1930. // 2. Chansons choisies de Piron, Collé, Gallet, Favart, Lattaignant, Grécourt, Dorat, Panard, Sedaine, etc. (Bibliothèque des plus jolies chanson). Paris, <Delarue>, χ.χ. // 3. Compte rendu des travaux de la Commission de la Dette Publique d’Égypte pendant l’année 1897. XXIIme année. Le Caire, Imprimerie Centrale J. Barbier, 1898. // 4. Le collier de la vieille zoumboul. (Proverbes populaires arabes). Mετ. Ahmed Rassim. <Le Caire>, <Imprimerie F.E. Noury & fils>, χ.χ. // 5. Le temps d’aimer. Le nouveau Décaméron, première journée. Paris, A. Méricant, éditeur, 1896. // 6. Lettres d’un ignorantin à son élève. Réimpression conforme à l’original déja publié en 1884. (Collection anti-cléricale). Paris, P. Fort, libraire, χ.χ. // 7. Poètes belges d’esprit nouveau. Eπιμ. Paul Vanderborght. Bruxelles, Éditions Gauloises, 1924. // 8. Poètes d’aujourd’hui. Morceaux choisis, accompagnés de notices biographiques et d’un essai de bibliographie. I. Henri Barbusse – Henry Bataille.

Tristan Corbière – Lucie Delarue-Mardrus. Émile Despax – Max Elskamp – André Fontainas – Paul Fort. René Ghil – Remy de Gourmont – Fernand Gregh. Charles Guérin – A.-Ferdinand Hérold. Gérard d’Houville – Francis Jammes – Gustave Kahn. Jules Laforgue – Léo Larguier – Raymond de la Tailhède. Louis Le Cardonnel – Sébastien Charles Leconte.

Grégoire Le Roy – Jean Lorrain – Pierre Louÿs. Maurice Maeterlinck – Maurice Magre. Stéphane Mallarmé. Eπιμ. Ad. Van Bever, Paul Léautaud. Paris, Mercure de France, 1910. // 9. Poètes d’aujourd’hui. Morceaux choisis, accompagnés de notices biographiques et d’un essai de bibliographie. II. Camille Mauclaire – Stuart Merrill – Ephraïm Mikhaël. Albert Mockel – Robert De Montesquiou. Jean Moréas – Comtesse Mathieu de Noailles. Pierre Quillard – Ernest Raynaud – Henri de Régnier. Adolphe Retté – J.-A. Rimbaud – Georges Rodenbach. P.-N. Roinard – Saint-Pol-Roux – Albert Samain. Fernand Séverin – Emmanuel Signoret – Paul Souchon. Henry Spiess – Laurent Tailhade – Paul Valéry. Charles Van Lerberghe – Émile Verhaeren – Paul Verlaine. Francis Vielé-Griffin. Eπιμ. Ad. Van Bever, Paul Léautaud. Paris, Mercure de France, 1910. // 10. Printemps parfumé. Roman coréen. Mετ. J.-H. Rosny. (Petite Collection Guillaume). Paris, E. Dentu, éditeur, 1892. // 11. Théatre classique contenant Le Cid, Horace, Cinna, Polyeucte de P. Corneille. Britannicus, Esther, Athalie de J. Racine. Mérope de Voltaire. Le Misanthrope de Molière. Avec les préfaces des auteurs, les examens de Corneille, les variantes et les principales imitations. Eπιμ. Ad. Regnier. (Nouvelles éditions classiques publiées avec des notes historiques et littéraires). Paris, Librairie de L. Hachette et Cie, 1863. // 12. Alvère, Patrice. Sourires et grimaces. Paris, Albert Messein, éditeur, 1927. // 13. Apostolidès, B. Essai sur l’Hellénisme égyptien et ses rapports avec l’Hellénisme classique et l’Hellénisme moderne. Tome premier. L’Hellénisme sous l’Ancien et le Moyen Empire. Paris, H. Welter, éditeur, 1898. // 14.

[Apostolidès, B. Essai sur l’Hellénisme égyptien et ses rapports avec l’Hellénisme classique et l’Hellénisme moderne. Tome second. Les Kémites en Égypte. Paris, H. Welter, éditeur, 1898]. // 15. Argis, Henri d’ [= Berty, Alphonse]. Sodome. Paris, Alphonse Piaget, éditeur, 1888. // 16. Balzac, H. de. Études analytiques. Physiologie du mariage ou méditations de philosophie éclectique sur le bonheur et le malheur conjugal. (H. de Balzac oeuvres complètes). Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1882. // 17. Balzac, H. de. Études philosophiques. L’enfant maudit. Gambara. Massimilla Doni. (H. de Balzac oeuvres complètes). Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1878. // 18. <Balzac, H. de. Études philosophiques. Louis Lambert. Les proscrits. Séraphita>. // 19. Balzac, H. de. La maison du chat-qui-pelote. Le bal de sceaux. La bourse. La vendetta. (Scènes de la vie privée). (H. de Balzac oeuvres complètes). Paris. Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1891. // 20. Balzac, H. de. Le colonel Chabert. Scènes de la vie privée. – Le curé de Tours. Scènes de la vie de province. – Contes. Le proscrits, el verdugo. (Tous le chefs-d’oeuvre de la littérature française). Paris, La Renaissance du livre, Jean Gillequin & Cie, éditeurs, χ.χ. // 21. Balzac, H. de. Les employés. Un prince de la Bohême. Gaudissart II. Pierre Grassou. (H. de Balzac oeuvres complètes). Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1896. // 22. Balzac, H. de. Scènes de la vie parisienne. Histoire des treize – Ferragus – La duchesse de Langeais – La fille aux yeux d’or. (H. de Balzac oeuvres complètes).

Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1887. // 23. Balzac, H. de. Scènes de la vie parisienne. Le père Goriot. (H. de Balzac oeuvres complètes). Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1885. // 24. Balzac, H. de. Scènes de la vie privée. Le contrat de mariage. Un début dans la vie.

(H. de Balzac oeuvres complètes). Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1879. // 25. Balzac, H. de. Scènes de la vie privée. Modeste Mignon. (H. de Balzac oeuvres complètes). Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1881. // 26. Bassanville, Madame la Comtesse de. Almanach du savoirvivre. Petit code de la bonne compagnie. Paris, Librairie E. Plon, Nourrit et Cie, <1888> [1887]. // 27. Bataille, Henry. Le beau voyage. Poésies. Paris, Bibliothèque-Charpentier, Eugène Fasquelle, éditeur, 1904. // 28. Baudelaire, Charles. Curiosités esthétiques. (Bibliothèque contemporaine. Charles Baudelaire oeuvres complètes, II).

Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1885. // 29. Baudelaire, Charles. L’art romantique. (Bibliothèque contemporaine. Charles Baudelaire oeuvres complètes, III). Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1885. // 30. Baudelaire, Charles. Petits poëmes en prose. Les paradis artificiels.

(Bibliothèque contemporaine. Charles Baudelaire oeuvres complètes, IV). Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1886. // 31. Beaumarchais, [Pierre Augustin Caron de]. Le barbier de Séville, ou la précaution inutile. Comédie. (Petite bibliothèque diamant). Paris, L. Boulanger, éditeur, χ.χ. // 32. Beauvoir, Roger de. Aventurières et courtisanes. Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1880. // 33. Bellanger, Marguerite. Les amours de Napoléon III. Mémoires de Marguerite Bellanger, sa maitresse. Paris, P. Fort, libraire, 1900. // 34. Belot, Adolphe. Courtisane. Roman parisien. Paris, E. Dentu, éditeur, libraire de la Société des gens de lettres, 1886. // 35. Bérard, Charles. Pour rire à deux. (Collection A.-L. Guyot, D 7). Paris, A.-L. Guyot, éditeur, χ.χ. // 36. Berger, Philippe. Histoire de l’écriture dans l’antiquité. Paris, Ministère de l’Instruction Publique et Beaux-Arts, Imprimerie Nationale, 1891. // 37. Bernardini, L. La littérature scandinave. Bellman, Tegnér, Viktor Rydberg, Snoïlsky, Strindberg. Georges Brandes, Jacobsen, Herman Bang. Arne Garborg, Jonas Lie, Kielland Bjornstierne Bjornson, Henrik Ibsen. Paris, E. Plon, Nourrit et Cie, imprimeurs-éditeurs, 1894. // 38. Bibi-Tapin. Les farces de Beaupoil. Contes d’un petit pioupiou, 92e série. (Collection A.-L. Guyot, D 2). Paris, A.-L. Guyot, éditeur, 1894. // 39. Blain, Émile. Potins grivois d’une concierge de la rue Bréda. Paris, Librairie B. Simon & Cie, χ.χ. // 40. Boileau [-Despréaux, Nicolas]. Art poétique. (Classique français). Eπιμ. É. Geruzez. Paris, Librairie Hachette et Cie, 1892. // 41. Boisgobey, Fortuné du. Scènes de la vie sportive. Le plongeur. Paris, E. Plon, Nourrit et Cie, imprimeurs-éditeurs, χ.χ. // 42. Bourget, Paul. Cruelle enigme. Profils perdus. Paris, Modern-Bibliothèque, Arthème Fayard, éditeur, χ.χ. // 43. [Bourget, Paul]. <L’émigré>. [Paris, Plon-Nourrit et Cie, 1907]. // 44. Bourget, Paul. Un coeur de femme. (Modern-Bibliothèque). Paris, Alphonse Lemerre, éditeur, 1890. // 45. Brantôme, [Pierre de Bourdeilles, abbé et seigneur de]. Vies des dames galantes. (Bibliothèque choisie des chefs-d’oeuvre français et étrangers, XV). Paris, E. Dentu, éditeur, χ.χ. // 46. Bréhat, Alfred de. Scènes de la vie contemporaine. Paris, Michel Lévy frères, libraires-éditeurs, 1858. // 47. Capus, Alfred. Années d’aventures. Roman. Paris, Librairie Charpentier et Fasquelle, Eugène Fasquelle, éditeur, 1903. // 48. Casanova, Jacques de Seingalt. Amours & aventures de Jacques Casanova de Seingalt. Florence <Amsterdam, Auguste Brancart, éditeur>, 1885. // 49. Cattaui, Héli-Georges. La promesse accomplie. Paris, Se vend chez Camille Bloch, 1922. // 50. Catulle. Odes à Lesbie, et épithalame de Thétis et Pélée. Eπιμ. A.-J. Pons. (Chefs-d’oeuvre antiques). Paris, Maison Quantin, 1889. // 51. Champsaur, Félicien. L’orgie latine. Paris, Eugène Fasquelle, éditeur, 1903. // 52. <Chateaubriand>, [François René]. <René. Les aventures du dernier Abencerage>. // 53. Cherbuliez, Victor. La bête. Paris, Librairie Hachette et Cie, 1906. // 54. Cherbuliez, Victor. L’aventure de Ladislas Bolski. Paris, Librairie Hachette et Cie, 1905. // 55. Cherbuliez, Victor. Le roman d’une honnête femme. Paris, Librairie Hachette et Cie, 1887. // 56. Cherbuliez, Victor. Olivier Maugant. Paris, Librairie Hachette et Cie, 1885. // 57. Cherbuliez, Victor. Prosper Randoce. Paris, Librairie Hachette et Cie, 1882. // 58. Claretie, Jules. Candidat! Roman contemporain. Paris, Dentu et Cie, éditeurs, libraires de la Société des gens de lettres, 1887. // 59. Clédat, Léon. Le théatre en France au Moyen âge. (Collection des classiques populaires).

Paris, Lecène, Oudin et Cie, éditeurs, 1896. // 60. Clément de Rome. Épitre aux Corinthiens. Homélie du IIe siècle. Texte grec, traduction française, introduction et index. (Textes et documents pour l’étude historique du Christianisme. Les Pères Apostoliques, II). Mετ., επιμ. Hippolyte Hemmer. Paris, Librairie Auguste Picard, 1926. // 61. Cohen, Dan. L’offrande. Alexandrie, «Grammata», 1925. // 62. Colombier, Marie. Le pistolet de la petite baronne. Paris, C. Marpon et E. Flammarion, éditeurs, χ.χ. // 63. Combe, Étienne. La mort d’Alexandre le Grand à Babylone. Conférence … donnée sous les auspices de l’Alliance Française le 9 février 1924 en la salle de l’Université Populaire. Alexandrie, Alliance Française, Section d’Alexandrie-Société de Publications Égyptiennes, 1924. // 64. Conscience, Henri. L’avare. (Oeuvres complètes de Henri Conscience, Collection Michel Lévy). Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1884. // 65. Coppée, François. Henriette. Paris, Alphonse Lemerre, éditeur, 1889. // 66. Coppée, François. Premières poésies. Le reliquaire-Poèmes divers-Intimités. Paris, Alphonse Lemerre, éditeur, χ.χ. // 67. Coppée, François. Une idylle pendant le siège. Contes en prose. Paris, Alphonse Lemerre, éditeur, 1884. // 68. Coulon, Marcel. Le problème de Rimbaud, poète maudit. Paris, Éditions G. Grès & Cie, 1923. // 69. Courteline, G. Les gaîtés de l’escadron. Paris, Librairie Marpon & Flammarion, χ.χ. // 70. D’Annunzio, Gabriel. Les vierges aux rochers. (Les romans du lys). Mετ. G. Hérelle. Paris, Calmann Lévy, éditeur, 1897. // 71. D’Annunzio, Gabriele. Le martyre de saint Sébastien. Mystère composé en rythme français, et joué à Paris sur la scène du Châtelet le XXII mai MCMXI avec la musique de Claude Debussy. Paris, Calmann-Lévy, éditeurs, χ.χ. // 72. Darzens, Rodolphe. Nuits à Paris. Notes sur une ville. Paris, E. Dentu, éditeur, libraire de la Société des gens de lettres, 1889. // 73. Daudet, Alphonse. La petite paroisse. (Nouvelle collection illustrée Calmann-Lévy). Paris, Calmann-Lévy, éditeurs, χ.χ. // 74. Daudet, Alphonse. L’enterrement d’une étoile. (Nouvelles collections Guillaume «Lotus bleu»). Paris, Librairie Borel, E. Guillaume, directeur, <1896>. // 75. Daudet, Alphonse. Les femmes d’artistes. (Collection Guillaume). Paris, Alphonse Lemerre, éditeur, 1889. // 76. Daudet, Alphonse. L’immortel. Moeurs parisiennes. Paris, Alphonse Lemerre, éditeur, 1888. // 77. Daudet, Alphonse. L’obstacle. Pièce en 4 actes. (Collection Guillaume, théatre). Paris, Librairie Marpon et Flammarion, E. Flamarion succr., χ.χ. // 78. Daudet, Alphonse. Rose et Ninette. Moeurs du jour. (Collection Guillaume). Paris, Librairie E. Flammarion, χ.χ. // 79. Daudet, Alphonse. Sapho. Moeurs parisiennes. Paris, G. Charpentier et Cie, éditeurs, 1884. // 80. Daudet, Alphonse. Souvenirs d’un homme de lettres. (Collection Guillaume). Paris, C. Marpon et E. Flammarion, χ.χ. // 81. Daudet, Alphonse. Trente ans de Paris. A travers ma vie et mes livres. (Collection artistique Guillaume et Cie). Paris, C. Marpon et E. Flammarion, 1888. // 82. Daudet, Ernest. Une femme du monde. Paris, E. Dentu, éditeur, libraire de la Société des gens de lettres, 1884. // 83. Decourcelle, A. Un homme d’argent. Tome I. (Nouvelle collection illustrée, 147). Paris, Didier & Méricant, éditeurs, χ.χ. // 84. Decourcelle, A. Un homme d’argent. Tome II. (Nouvelle collection illustrée, 148). Paris, Didier & Méricant, éditeurs, χ.χ. // 85. Deligny, Eugène. L’héritage d’un banquier. Paris, C. Marpon, éditeur, 1875. // 86. Delpit, Albert. Disparu. Paris, Paul Ollendorff, éditeur, 1888. // 87. Descaves, Lucien. Atelier d’aveugles. Drame en un acte. Paris, Librairie théatrale, 1912. // 88. Deslys, Charles. L’épreuve. (Nouvelle collection illustrée, 5). Paris, Didier & Mericant, éditeurs, χ.χ. // 89. Diehl, Charles. Figures byzantines. Première série. La vie d’une impératrice à Byzance, Athénaïs, Théodora, Irène, Les romanesques aventures de Basile le Macédonien, Les quatre mariages de l’empereur Léon le Sage, Théophano, Zoé la Porphyrogénète, Une famille de Bourgeoisie à Byzance, Anne Dalassène. Paris, Librairie Armand Colin, 1916. // 90. Diehl, Charles. Figures byzantines. Deuxième série. Byzance et l’Occident à l’époque des Croisades, Anne Comnène, Irène Doukas, Andronic Comnène, Un poète de cour, Princesses d’Occident, A la cour des Comnènes et des Paléologues, Deux romans de chevalerie byzantins. Paris, Librairie Armand Colin, 1913. // 91. Donnay, Maurice. La douloureuse. Comédie en quatre actes. Paris, Paul Ollendorff, éditeur, 1897. // 92. Doumic, René. De Scribe à Ibsen. Causeries sur le théatre contemporain. Paris, Librairie Académic Didier, Perrin et Cie, libraires-éditeurs, 1896. // 93. Droz, Gustave. Monsieur, madame et bébé. Paris, Paul Ollendorff, éditeur, 1894. // 94. Dubarry, Armand. Les déséquilibrés de l’amour. Les flagellants. Paris, Chamuel, éditeur, 1898. // 95. Dumas, Alexandre. Impressions de voyage. Une année à Florence. (Oeuvres complètes d’Alexandre Dumas). Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1894. // 96. Dumas, Alexandre. Une nuit à Florence sous Alexandre de Médicis. (Oeuvres complètes d’Alexandre Dumas). Paris, Calmann Lévy, éditeur, 1898. // 97. Dumas, Alexandre fils. La dame aux camélias. (Oeuvres complètes d’Alexandre Dumas fils). Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1892. // 98. Faguet, Émile. Le Pacifisme. Paris, Société française d’imprimerie et de librairie, 1908. // 99. Fénelon [= François de Salignac de La Mothe]. Les aventures de Télémaque, suivies des aventures d’Aristonoüs avec notes historiques, mythologiques et géographiques. Tours, Alfred Mame et fils, éditeurs, 1891. // 100. Feuillet, Octave. Le roman d’un jeune homme pauvre. (Oeuvres complètes d’Octave Feuillet). Paris, Calmann Lévy, éditeur, χ.χ. // 101. Féval, Paul. Jésuites! Paris-Bruxelles, Société générale de Librairie Catholique, 1877. // 102. Finbert, Elian J. Poèmes. Alexandrie, Aux éditions des «Messages d’Orient», <1926>. // 103. Finbert, Elian J. Sous le règne de la Licorne et du Lion. Témoignages. (Collection «Le vaste monde»). Paris, Les éditions du Monde Moderne, <1925>. // 104. Flaubert, Gustave. Salammbô. Paris, G. Charpentier et Cie, éditeurs, 1888. // 105. Flaubert, Gustave. Trois contes. Un coeur simple. La légende de Saint Julien l’Hospitalier.

Hérodias. Paris, Bibliothèque-Charpentier, Eugène Fasquelle, éditeur, 1918. // 106. Fleri, Louis. Le poème d’Elvire. <Alexandrie>, 1901 [= 1904]. // 107. Fleri, Louis. Les émois factices. Poèmes. Alexandrie. Éditions de la Nouvelle Revue d’Égypte, 1903. // 108. Flers, R. de. La courtisane Taïa et son singe vert. (Nouvelles collections Guillaume «Lotus bleu»). Paris, Librairie Borel, E. Guillaume, directeur, <1896>. // 109. France, Anatole [= Thibault, Anatole François]. Balthasar. Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1898. // 110. France, Anatole [= Thibault, Anatole François]. Clio. Paris, Calmann Lévy, éditeur, 1900. // 111. France, Anatole [= Thibault, Anatole François]. Crainquebille, Putois, Riquet et plusieurs autres récits profitables. Paris, Calmann-Lévy, éditeurs, χ.χ. // 112. France, Anatole [= Thibault, Anatole François]. Histoire comique. Paris, Calmann-Lévy, éditeurs, χ.χ. // 113. France, Anatole [= Thibault, Anatole François]. Jocaste et le chat maigre.

Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1894. // 114. France, Anatole [= Thibault, Anatole François]. L’anneau d’améthyste. Paris, Calmann Lévy, éditeur, 1899. // 115. France, Anatole [= Thibault, Anatole François]. La rôtisserie de la reine Pédauque. Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1897. // 116. France, Anatole [= Thibault, Anatole François]. Le crime de Sylvestre Bonnard, membre de l’Institut. Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1895. // 117. France, Anatole [= Thibault, Anatole François]. Le jardin d’Épicure. Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1895. // 118. France, Anatole [= Thibault, Anatole François]. Le livre de mon ami. Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1896. // 119. France, Anatole [= Thibault, Anatole François]. Le mannequin d’osier. Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1897. // 120. France, Anatole [= Thibault, Anatole François]. Le puits de Sainte Claire. Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1895. // 121. France, Anatole [= Thibault, Anatole François]. Les désirs de Jean Servien. Paris, Alphonse Lemerre, éditeur, χ.χ. // 122. France, Anatole [= Thibault, Anatole François]. Les dieux ont soif. Paris, Calmann-Lévy, éditeurs, χ.χ. // 123. France, Anatole [= Thibault, Anatole François]. L’étui de nacre. Paris, Calmann Lévy, éditeur, 1892. // 124. France, Anatole [= Thibault, Anatole François]. L’île des pingouins. Paris, Calmann-Lévy, éditeurs, χ.χ. // 125. France, Anatole [= Thibault, Anatole François]. L’orme du mail. Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1897. // 126. France, Anatole [= Thibault, Anatole François]. Monsieur Bergeret à Paris. Paris, Calmann Lévy, éditeur, χ.χ. // 127. France, Anatole [= Thibault, Anatole François]. Pierre Nozière. Paris, Alphonse Lemerre, éditeur, 1899. // 128. France, Anatole. Thaïs. Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1891. Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1891. // 129. Gaffre, L.-A. Desjardins, A. Inquisition et inquisitions. Conférences données à l’Athénée Saint-Germain. Paris, Librairie Plon, Plon-Nourrit et Cie, imprimeurs-éditeurs, 1905. // 130. Garnier, P. Hygiène de la génération. Le mariage dans ses devoirs, ses rapports et ses effets conjugaux au point de vue légal, hygiénique, physiologique et moral. Traduction libre, refondue, corrigée et augmentée de l’Hygiène del Matrimonio. Paris, Garnier frères, libraires-éditeurs, <1887>. // 131. Gautier, Théophile. Émaux et camées. (Collection polychrôme). Paris, G. Charpentier et E. Fasquelle, éditeurs, 1895. // 132. Gautier, Théophile. Romans et contes. Paris, Bibliothèque-Charpentier, χ.χ. // 133. Ginisty, Paul. La seconde nuit. Roman bouffe. (Petite bibliothèque universelle, II 2). Paris, Librairie des publication à 5 centimes, A. Fayard, éditeur, χ.χ. // 134. Gobineau, [Joseph Arthur] le comte de. Deux études sur la Grèce moderne. Capodistrias. Le Royaume des Hellènes. Paris, Librairie Plon, Plon-Nourrit et Cie, imprimeurs-éditeurs, 1905. // 135. Goethe, [Johann Wolfgang von]. Werther. (Auteurs célèbres, 23). Paris, C. Marpon & E. Flammarion, éditeurs, χ.χ. // 136. Gogol, Nikolaï. Veillées de l’Ukraine.

Mετ. E. Halpérine-Kaminsky. (Auteurs célèbres, 18e série, 172). Paris, C. Marpon & E. Flammarion, éditeurs, χ.χ. // 137. Gourmont, Jean de. Henri de Régnier et son oeuvre. (Les Hommes et les idées). Paris, Société du Mercure de France, <1908>. // 138. Gourmont, Rémy de. La culture des idées. Du style ou de l’écriture – La création subconsciente – La dissociation des idées – Stéphane Mallarmé et l’idée de décadence – Le paganisme éternel – La morale de l’amour – Ironies et paradoxes. Paris, Société du Mercure de France, 1900. // 139. Grand-Carteret, John. «L’oncle de l’Europe» devant l’objectif caricatural. Images anglaises, françaises, italiennes, allemandes, autrichiennes, hollandaises, belges, suisses, espagnoles, portugaises, américaines, etc. (Les célébrités vues par l’image). Paris, Louis Michaud, éditeur, χ.χ. // 140. Gréville, Henry. L’expiation de Savéli. Paris, Naumbourg s/S., Chez G. Paetz, libraire-éditeur, 1877. // 141. Guigo-Coulmassis, Lucie. A mi-voix… <Paris>, Éditions Sansot, L.-H. Alexandre, éditeur, <1927>. // 142. Guyot, Yves. Un fou. (Auteurs célèbres, 230). Paris, Librairie Marpon & Flammarion, χ.χ. // 143. Gyp [= Mirabeau, Marie-Antoinette de Riquetti de]. La fée surprise. Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1897. // 144. Gyp [= Mirabeau, Marie-Antoinette de Riquetti de]. Les amoureux. Roman. (Collection «In Extenso» – nouvelle série). Paris, La Renaissance du Livre, χ.χ. // 145. Hamilton, [Anthony]. Histoire amoureuse de la Cour d’Angleterre. (Mémoires du chevalier de Grammont). Paris, E. Dentu, éditeur, libraire de la Société des gens de lettres, 1882. // 146. Hanein, Jos.-D. Gaspillages.

(Poëmes). Alexandrie, «Le trèfle»-(éditions), 1930. // 147. Hérisson, le comte d’. Le prince impérial. (Napoléon IV). Paris, Paul Ollendorff, éditeur, 1890. // 148. Hermant, Abel. Le frisson de Paris. Paris, Paul Ollendorff, éditeur, 1895. // 149. Hermant, Abel. Les grands bourgeois. (Mémoires pour servir à l’histoire de la société).

(Nouvelle collection illustrée Calmann-Lévy). Paris, Calmann-Lévy, éditeurs, χ.χ. // 150. Hérodote. Histoire. (Classiques grecs). Mετ. Larcher, επιμ. Émile Pessonneaux. Paris, Bibliothèque-Charpentier, Eugène Fasquelle, éditeur, χ.χ. // 151. Hervieu, Paul. Le Dédale. Pièce en cinq actes, en prose. Paris, Alphonse Lemerre, éditeur, 1903. // 152. Hoche, Jules. Moeurs d’exception. Le vice mortel. Paris, Librairie illustrée, J. Tallandier, éditeur, χ.χ. // 153. Homère. L’Odyssée. Traduction […] suivie des petits poèmes attribués à Homère. Mετ. Mme Dacier, [Jean-Baptiste] Dugas Montbel. Paris, Garnier frères, libraires-éditeurs, χ.χ. // 154. Houssaye, Arsène. Lucia.

(Auteurs célèbres). Paris, C. Marpon & E. Flammarion, éditeurs, χ.χ. // 155. Hugo, Victor. Bug-Jargal. Roman. (Oeuvres complètes de Victor Hugo). Paris, J. Hetzel & Cie, Maison Quantin, χ.χ. // 156. Hugo, Victor. La légende des siècles. [Vol. I]. <Oeuvres de Victor Hugo>. // 157. Hugo, Victor. L’âne. Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1880. // 158. Hugo, Victor. L’année terrible. (Oeuvres complètes de Victor Hugo). Paris, J. Hetzel & Cie, Maison Quantin, χ.χ. // 159. Hugo, Victor. L’année terrible. Paris, Michel Lévy frères, éditeurs, 1875. // 160. Hugo, Victor. L’art d’être grand-père. (Oeuvres complètes de Victor Hugo). Paris, J. Hetzel & Cie, Maison Quantin, χ.χ. // 161. Hugo, Victor. Le Pape. La pitié suprême. (Oeuvres complètes de Victor Hugo). Paris, J. Hetzel & Cie, Maison Quantin, χ.χ. // 162. Hugo, Victor. Les burgraves. (Oeuvres complètes de Victor Hugo). Paris, J. Hetzel, libraire-éditeur, χ.χ. // 163. Hugo, Victor. Les chansons des rues et des bois.

(Oeuvres complètes de Victor Hugo). Paris, J. Hetzel & Cie, Maison Quantin, χ.χ. // 164. Hugo, Victor. Les chants du crépuscule. (Oeuvres complètes de Victor Hugo). Paris, J. Hetzel & Cie, Maison Quantin, χ.χ. // 165. Hugo, Victor. Les chatiments. (Oeuvres complètes de Victor Hugo). Paris, J. Hetzel & Cie, Maison Quantin, χ.χ. // 166.

Hugo, Victor. Les contemplations. I. Autrefois 1830-1843. (Oeuvres complètes de Victor Hugo). Paris, J. Hetzel & Cie, Maison Quantin, χ.χ. // 167. Hugo, Victor. Les contemplations. II. Aujourd’hui 1843-1855. (Oeuvres complètes de Victor Hugo). Paris, J. Hetzel & Cie, Maison Quantin, χ.χ. // 168. Hugo, Victor. Les feuilles d’automne.

(Oeuvres complètes de Victor Hugo). Paris, J. Hetzel & Cie, Maison Quantin, χ.χ. // 169. Hugo, Victor. Les orientales. (Oeuvres complètes de Victor Hugo). Paris, J. Hetzel & Cie, Maison Quantin, χ.χ. // 170. Hugo, Victor. Les orientales. Les feuilles d’automne. Les chants du crépuscule. Paris, Librairie Hachette et Cie, 1882. // 171.

Hugo, Victor. Les rayons et les ombres. (Oeuvres complètes de Victor Hugo). Paris, J. Hetzel & Cie, Maison Quantin, χ.χ. // 172. Hugo, Victor. Les voix intérieures. (Oeuvres complètes de Victor Hugo). Paris, J. Hetzel & Cie, Maison Quantin, χ.χ. // 173. Hugo, Victor. Les voix intérieures. (Oeuvres complètes de Victor Hugo). Paris, J. Hetzel & Cie, Maison Quantin, χ.χ. // 174. Hugo, Victor. Marion de Lorme. (Oeuvres complètes de Victor Hugo). Paris, J. Hetzel & Cie, Maison Quantin, χ.χ. // 175. Hugo, Victor. Notre-Dame de Paris. I. (Oeuvres de Victor Hugo). Paris, Alphonse Lemerre, éditeur, 1879. // 176. Hugo, Victor. Notre-Dame de Paris. II. (Oeuvres de Victor Hugo).

Paris, Alphonse Lemerre, éditeur, 1879. // 177. Hugo, Victor. Odes et ballades. (Oeuvres complètes de Victor Hugo). Paris, J. Hetzel & Cie, Maison Quantin, χ.χ. // 178. Hugo, Victor. Paris. (Oeuvres complètes de Victor Hugo). Paris, J. Hetzel & Cie, Maison Quantin, χ.χ. // 179. Hugo, Victor. Quatrevingt-treize. (Oeuvres de Victor Hugo). <Paris>, χ.χ. // 180. Hugo, Victor. Religions et religion. L’âne. (Oeuvres complètes de Victor Hugo). Paris, J. Hetzel & Cie, Maison Quantin, χ.χ. // 181. Ibsen, Henrik. Les revenants. Maison de poupée. Drames. Mετ. M. Prozor. Paris, Librairie académique, Perrin et Cie, libraires-éditeurs, 1916. // 182. Karr, Alphonse. La famille Alain.

Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1886. // 183. Karr, Alphonse. Les femmes. Paris, Michel Lévy frères, éditeurs, 1875. // 184. Kiri, Jean. Les époux Ducordon. Romans comiques. (Bibliothèque Universelle de Poche, H 1). Paris, A. Fayard, éditeur, χ.χ. // 185. La Bruyère [Jean de]. Théophraste. Les Caractères de Théophraste. Les Caractères ou les moeurs de ce siècle. (Collection des meilleurs ouvrages français et étrangers). Mετ. [Jean de] La Bruyère. Paris, Garnier frères, libraires-éditeurs, χ.χ. // 186. La Fontaine, [Jean de]. Contes et nouvelles. Tome I. (Bibliothèque Nationale, Collection des meilleurs auteurs anciens et modernes, 248). Paris, Librairie de la Bibliothèque Nationale, 1880. // 187. La Fontaine, [Jean de]. Contes et nouvelles. Tome II. (Bibliothèque Nationale, Collection des meilleurs auteurs anciens et modernes, 249). Paris, Librairie de la Bibliothèque Nationale, 1880. // 188. La Fontaine, [Jean de]. Fables de La Fontaine avec de nouvelles remarques explicatives philologiques et littéraires et un choix de notes extraites de tous les commentateurs. Eπιμ. Félix Lemaistre. Paris, Garnier frères, libraires-éditeurs, χ.χ. // 189. La Fontaine, [Jean de]. Fables de La Fontaine suivies d’un choix de fables tirées des meilleurs fabulistes français. Édition classique avec notices biographiques et littéraires, notes et remarques historiques, philologiques, littéraires et morales. Eπιμ. O. Meurisess. Paris, Ancienne librairie Poussielgue, J. de Gigord, éditeur, 1910. // 190. Lamennais, [Félicité Robert de]. Paroles d’un croyant. (Bibliothèque Nationale, Collection des meilleurs auteurs anciens et modernes, 2). Paris, Librairie de la Bibliothèque Nationale, <L. Berthier, éditeur>, 1890. // 191. Lano, Pierre. La cour de Berlin. Paris, H. Simonis Empis, éditeur, χ.χ. // 192. Lavedan, Henri. Leurs soeurs. (Petite collection parisienne). Paris, Librairie de l’édition nationale, Émile Testard, éditeur, 1896. // 193. Lavedan, Henri. Lydie. Roman. Paris, Calmann Lévy, éditeur, 1899. // 194. Lavergne, Antonin. Jean Coste, ou l’instituteur de village. Paris, Société d’éditions littéraires et artistiques, Librairie Paul Ollendorff, 1903. // 195. Leconte de Lisle, [Charles Marie]. Poèmes barbares. Paris, Alphonse Lemerre, éditeur, χ.χ. // 196. Lemaitre, Jules. L’aînée. Comédie en quatre actes, cinq tableaux. Paris, Calmann Lévy, éditeur, 1898. // 197. Lemonnier, Camille. Contes flamands. Les bons amis. Le thé de ma tante Michel. Paris, E. Dentu, éditeur, χ.χ. // 198. Leprette, Fernand. Triptyque. Poèmes. Alexandrie-Égypte, Édition de la revue «Grammata», 1920. // 199. Le Roy, Édouard. Dogme et critique. (Études de philosophie et de critique religieuse). Paris, Librairie Bloud et Cie, 1907. // 200. Le Sage, [Alain René]. Histoire de Gil Blas de Santillane. Édition accompagnée de notes et d’une préface. Eπιμ. Saint-Marc Girardin. Paris, Bibliothèque-Charpentier, G. Charpentier et E. Fasquelle, éditeurs, χ.χ. // 201. Le Sage, [Alain René]. Théatre. Turcaret.

Crispin, rival de son maître. (Bibliothèque Nationale, Collection des meilleurs auteurs anciens et modernes, 132). Paris, Librairie de la Bibliothèque Nationale, 1888. // 202. Liber, Jules. Les Pantagruéliques. Contes du pays Rémois. Eπιμ. Jules Janin. Paris, C. Marpon et E. Flammarion, éditeurs, 1883. // 203. Linguet, [Simon Nicolas Henri]. Mémoires sur la Bastille. (Bibliothèque Nationale, Collection des meilleurs auteurs anciens et modernes). Paris, Librairie de la Bibliothèque Nationale, <L. Berthier, éditeur>, 1889. // 204. Longus. Daphnis & Chloé. Mετ. [Jacques] Amyot, P.-L. Courier. (Auteurs célèbres, 16). Paris, C. Marpon et E. Flammarion, éditeurs, χ.χ. // 205. Lorde, André de. Masson-Forestier. Attaque nocturne. Pièce en deux actes. <Représentée pour la première fois, au Théatre Antoine, le 7 mai 1903>. Paris, Librairie théatrale, artistique et littéraire, χ.χ. // 206. Lorrain, Jean. Un démoniaque. Espagnes. Histoires du bord de l’eau. Paris, E. Dentu, éditeur, 1895. // 207. Loti, Pierre [= Viaud, Julien]. Le roman d’un enfant. (Bibliothèque contemporaine). Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1890. // 208. [Loti, Pierre = Viaud, Julien]. Pages choisies. Avec une étude biographique. (Pages choisies des auteurs contemporains). Paris, Armand Colin et Cie, Calmann Lévy, éditeurs, 1896. // 209. Louvet de Couvray, [Jean-Baptiste]. Les amours du Chevalier de Faublas. Célèbre roman d’aventures galantes. Paris, Édité par la Librairie populaire, χ.χ. // 210. Lozada, J. Rodolfo. Simon Bolivar (1783-1830). Mετ. Paul de Ceuleneer. Anvers, Publication du Club Hispano-Belga-Americano, 1931. // 211. Maeterlinck, Maurice. La princesse Maleine. Bruxelles, Paul Lacomblez, 1891. // 212. Maeterlinck, Maurice. La sagesse et la destinée. Paris, Bibliothèque-Charpentier, Eugène Fasquelle, éditeur, 1898. // 213. Maeterlinck, Maurice. Le temple enseveli. Paris, Bibliothèque-Charpentier, Eugène Fasquelle, éditeur, 1902. // 214. Maeterlinck, Maurice. Le trésor des humbles. Paris, Société du Mercure de France, 1898. // 215. Maeterlinck, Maurice. L’intelligence des fleurs. Paris, Bibliothèque-Charpentier, Eugène Fasquelle, éditeur, 1907. // 216. Maeterlinck, Maurice. L’oiseau bleu. Féerie en cinq actes et dix tableaux. Représentée pour la première fois, sur le Théâtre Artistique de Moscou, le 30 septembre 1908. Paris, Librairie Charpentier et Fasquelle, Eugène Fasquelle, éditeur, 1909. // 217. Maeterlinck, Maurice. Monna Vanna. Pièce en trois actes. Représentée au théâtre de «L’Oeuvre» le 17 Mai 1902 (Scène du Nouveau Théâtre, direction Lugné-Poé). Paris, Librairie Charpentier et Fasquelle, Eugène Fasquelle, éditeur, 1902. // 218. Maistre, Xavier de. Oeuvres complètes. Voyage autour de ma chambre. Expédition nocturne. Le lépreux de la cité d’Aoste. Les prisonniers du Caucase. La jeune Sibérienne. Paris, Garnier frères, libraires-éditeurs, χ.χ. // 219. Marc Aurèle Antonin. Épictète. Cébès. Pensées de Marc Aurèle Antonin, précédées de la Vie de cet empereur, suivies du Manuel d’Épictète et du Tableau de Cébès. Mετ. P. Commelin. Paris, Librairie Garnier frères, χ.χ. // 220. Markéwitch, [B.M. (Boleslav Mikhailovich)]. La princesse Tata. Mετ. Derély, [Victor]. (Romans étrangers). Paris, Librairie de la Nouvelle Revue, 1887. // 221. Maspéro, G. Histoire ancienne des peuples de l’Orient. Paris, Librairie Hachette et Cie, 1886. // 222. Maupassant, Guy de. Histoire d’une fille de ferme. (Auteurs célèbres). Paris, C. Marpon & E. Flammarion, éditeurs, χ.χ. // 223. Maupassant, Guy de. La vie errante. Paris, Paul Ollendorff, éditeur, 1890. // 224. Maupassant, Guy de. Les dimanches d’un bourgeois de Paris. (Oeuvres complètes illustrées de Guy de Maupassant). Paris, Librairie Paul Ollendorff, Société d’éditions littéraires et artistiques, 1918. // 225. Maupassant, Guy de. Pierre & Jean. Paris, Paul Ollendorff, éditeur, 1888. // 226. Maynial, Édouard. La vie et l’oeuvre de Guy de Maupassant. Paris, Société du Mercure de France, 1906. // 227. Meding, Oscar. De Sadowa à Sedan. Mémoires d’un ambassadeur secret aux Tuileries. Eπιμ. Victor Tissot. Paris, E. Dentu, éditeur, libraire de la Société des gens de lettres, 1885. // 228. Mendès, Catulle. La légende du Parnasse contemporain. Bruxelles, Auguste E. Brancart, éditeur, 1884. // 229. Meusnier de Querlon, [G.A.]. Psaphion, ou la courtisane de Smyrne.

Les soupers de Daphné. Les hommes de Prométhée. Les dortoirs de Lacédémone. (Les Conteurs du XVIIIe siècle). Paris, Librairie des bibliophiles, E. Flammarion, χ.χ. // 230. Millet, René. Rabellais. (Les grands écrivains français). Paris, Librairie Hachette et Cie, 1892. // 231. Millevoye, [Charles Hubert]. Élégies. Chants élégiaques.

Poèmes. Poésies légères. Chansons. Dialogues. Dizains et huitains. Ballades. Épigrammes. Eπιμ. Alphonse Séché. (Bibliothèque des poètes français et étrangers). Paris, Louis-Michaud, éditeur, χ.χ. // 232. Mirbeau, Octave. Les vingt et un jours d’un neurosthénique. Paris, Bibliothèque-Charpentier, Eugène Fasquelle, éditeur, 1901. // 233. Montaigne, Michel de. Essais. Avec les notes de tous les commentateurs. Tome premier. Eπιμ. J.-V. Le Clerc. (Collection des classiques français). A Paris, Chez Lefèvre, éditeur, 1844. // 234. Montaigne, Michel de. Essais. Avec les notes de tous les commentateurs. Tome second. Eπιμ. J.-V. Le Clerc. (Collection des classiques français). A Paris, Chez Lefèvre, éditeur, 1844. // 235. Montaigne, Michel de. Essais. Avec les notes de tous les commentateurs. Tome troisième. (Collection des classiques français). A Paris, Chez Lefèvre, éditeur, 1844. // 236. Montégut, Émile. Livres et âmes des pays d’Orient. Daphnis et Chloé – Les Psaumes – Attila – La poésie d’une vieille civilisation – Nussir-u-Din, second roi d’Aoude – Lutfullah, gentilhomme musulman de l’Inde – Le Capitaine négrier. Paris, Librairie Hachette et Cie, 1885. // 237. Montifaud, Marc de. La chaste Suzanne. Nouvelles drôlatiques. Un ball chez ma tante, Une Messe blanche, Une mystification, L’amende honorable. (Collection Roy, Petite bibliothèque Omnibus illustrée). Paris, Ancienne maison Roy, éditeur, H. Geffroy, successeur, χ.χ. // 238. Montifaud, Marc de. Monsieur Mystère. Paris, Félix Bemelmans, éditeur, 1885. // 239. Moréas, Jean [= Παπαδιαμαντόπουλος, Iωάννης]. Iphigénie. Tragédie en cinq actes. Paris, Société du Mercure de France, 1904. // 240. Moréas, Jean [= Παπαδιαμαντόπουλος, Iωάννης]. Le pélerin passionné. Paris, Léon Vanier, libraire-éditeur, 1891. // 241. Moreau, Hégésippe. Le myosotis. (Bibliothèque universelle de poche, T2). Paris, Librairie des publications à 5 centimes, χ.χ. // 242. Moret, E. La blonde Alliette. <Affaire de la rue du Temple>. (Bibliothèque universelle de poche, Grandes causes célèbres). Paris, Librairie des publications à 5 centimes, χ.χ. // 243. Morgan, J. de. L’Elam et l’origine de l’invasion des pasteurs dans le vallée du Nil. Conférence faite à l’Athenaeum d’Alexandrie le 6 Mai 1892. Alexandrie d’Égypte, Typographie-Lithographie V. Penasson, 1892. // 244. Moscatelli, Jean. Quatorze feuilles au vent. Le Caire, Aux éditions de «La semaine égyptienne», χ.χ. // 245. Mourey, Gabriel. Passé le Détroit. La vie et l’art à Londres. Paris, Paul Ollendorff, 1895. // 246. Murger, Henry. Scènes de la vie de Bohème. (Henry Murger – Oeuvres complètes). <Paris>, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, χ.χ. // 247.

Nerval, Gérard de. Aurélia. Les nuits d’octobre. Promenades et souvenirs. Paris, Ernest Flammarion, éditeur, χ.χ. // 248. Nietzsche, Frédéric. Pages choisies. Mετ. Henri Albert. (Oeuvres complètes de Frédéric Nietzsche). Paris, Société du Mercure de France, 1899. // 249. Nion, François de. La morte irritée. Roman. Paris, Édition de la Revue Blanche, 1901. // 250. Ohnet, Georges. L’ame de Pierre. Paris, Paul Ollendorff, éditeur, 1890. // 251. Ohnet, Georges. Le lendemain des amours. Paris, Paul Ollendorff, éditeur, 1893. // 252. Ohnet, Georges. Serge Panine. Paris, Paul Ollendorff, éditeur, 1887. // 253. O’Rell, Max. Les filles de John Bull. Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1884. // 254. Paillarès, Michel. Le Kémalisme devant les Alliés. L’entrée en scène du Kémalisme. Le Traité de Sèvres. L’Accord d’Angora. Vers la paix d’Orient. Constantinople-Paris, Édition du «Bosphore», 1922. // 255. Péladan, Joséphin. L’Androgyne. La décadence latine. Éthopée. VIII. Paris, E. Dentu, éditeur, libraire de la Société des gens de lettres, 1891. // 256. Pernot, Hubert. Grammaire grecque moderne avec une introduction et des index. Paris, Garnier frères, libraires-éditeurs, χ.χ. // 257. Pétrarque. Les oeuvres amoureuses de Pétrarque. Sonnets – Triomphes, traduites en français avec le texte en regard et précédées d’une notice sur la vie de Pétrarque. Mετ. P-L. Ginguené. (Collection des meilleurs ouvrages français et étrangers). Paris, Garnier frères, libraires-éditeurs, χ.χ. // 258. Peyre, Roger. Nîmes, Arles, Orange, Saint-Rémy. Ouvrage orné de 93 gravures. (Les Villes d’art célèbres). Paris, Librairie Renouard, H. Laurens, éditeur, 1929. // 259. Photiadès, Constantin. Les vies du comte de Cagliostro. Paris, Éditions Bernard Grasset, <1932>. // 260. Photiadès, Constantin. Marie Kalergis, née Ctesse Nesselrode (1822-1874). La «Symphonie en blanc majeur». Paris, Librairie Plon, Plon-Nourrit et Cie, imprimeurs-éditeurs, <1924>. // 261. Photiadès, Constantin. Ronsard et son luth. Paris, Librairie Plon, Plon-Nourrit et Cie, éditeurs, <1925>. // 262. Pierron, Alexis. Histoire de la littérature romaine. Paris, Librairie Hachette et Cie, 1881. // 263. Poe, Edgard. Nouvelles histoires extraordinaires. Mετ. Charles Baudelaire. (Bibliothèque contemporaine. Charles Baudelaire oeuvres complètes, VI). Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1896. // 264. Poe, Edgar. Nouvelles histoires extraordinaires. Mετ. Charles Baudelaire. (Oeuvres d’Edgar Poe – traduction de Charles Baudelaire). Paris, Calmann Lévy, éditeur, Ancienne maison Michel Lévy frères, 1892. // 265. Pouchkine, [Alexandre Sergueievitch]. Doubrovsky. Mετ. E. Halpérine-Kaminsky. (Auteurs célèbres). Paris, C. Marpon & E. Flammarion, éditeurs, χ.χ. // 266. Pradel, Georges. La faute de madame Bucières. Paris, Paul Ollendorff, éditeur, 1884.