W kręgu teorii dyplomacji. Wybrane aspekty bezpieczeństwa państwa by Małgorzata Sikora-Gaca

M. Sikora-Gaca, W kręgu teorii dyplomacji. Wybrane aspekty bezpieczeństwa państwa, [w:] M. Gorka (red.), Rola i zadania służb w systemie bezpieczeństwa publicznego, Koszalin 2013, s. 265-275.

dr Małgorzata Sikora-Gaca Instytut Polityki Społecznej i Stosunków Międzynarodowych Politechnika Koszalińska „Państwo ciągle jeszcze spełnia w dzisiejszym świecie ważną funkcję stabilizującą i nie może go zastąpić ani jeden działający arbitralnie światowy hegemon, ani ponadnarodowe ciało”. Francis Fukuyama

W kręgu teorii dyplomacji. Wybrane aspekty bezpieczeństwa państwa Pojęcie dyplomacji to zagadnienie wielowarstwowe1, które towarzyszy ludzkości od zarania dziejów. W aspekcie polityki zagranicznej, jest to jedna z najistotniejszych kwestii. Winston Churchill stwierdził kiedyś, iż „dyplomata to człowiek, który dwukrotnie się zastanowi zanim nic nie powie”. Z kolei Tom Clancy podkreślił, iż kwintesencja omawianego zjawiska opiera się na skuteczności. W tym kontekście należy podkreślić szczególną zależność między dyplomacją a bezpieczeństwem państwa. Henry Ford mawiał: „spotkanie jest początkiem, jedność postępem, a współpraca sukcesem”. Dyplomacja w ujęciu teoretycznym, to z jednej strony metody i środki, z drugiej zadania i cele. W pierwszym przypadku dysponentem głównym jest państwo będące podmiotem realizującym całość interdyscyplinarnego zagadnienia2, jakim jest polityka zagraniczna3. Drugie ujęcie posiada wymiar szerszy, międzypodmiotowy; w krąg teorii dyplomacji angażowane są relacje pomiędzy poszczególnymi aktorami sceny politycznej 4. Są to zatem czynności, metody, ludzie5 czy środowisko6. Dyplomacja jest pojęciem niezwykle szerokim, dlatego też aby określić jej szczególny związek z kategorią bezpieczeństwa, wzięto pod uwagę terminy indywidualne. Metodologicznie oparto się na analizie piśmiennictwa7. Charakterystyce poddano następujące pojęcia: dyplomacja prewencyjna, azyl dyplomatyczny, eksterytorialność, glejt bezpieczeństwa, koncyliacja, mediacja, notyfikacja, rokowania dyplomatyczne, pokojowe współistnienie, ultima-

M. Orzechowski, Nowoczesna dyplomacja (geneza, ewolucja, istota, charakter, rola), [w:] Dyplomacja, pod red. M. Wilka, Łódź 2002, s. 8. 2 C. Ikanowicz, J. Piekarski, Protokół dyplomatyczny i dobre obyczaje, Warszawa 2009, s. 16. 3 Zob. R. Tarnogórski, Służba dyplomatyczna w II Rzeczypospolitej, „Biuletyn Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych” 2002, nr 48. 4 B. Dobrzańska, M. Sitek, Mini leksykon dyplomatyczny, Józefów 2011, s. 16. 5 Zob. J. Sutor, Prawo dyplomatyczne i konsularne, Warszawa 2000, s. 29. 6 N. Snow, Rethinking Public Diplomacy, [w:] N. Snow, P. M. Taylor, Public Diplomacy, Nowy Jork 2009, s. 6. 7 A. Chodubski, Wstęp do badań politologicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2004, s. 119–131

tum, sankcja. Przedstawiono ich aspekt teoretyczny i praktyczne zastosowanie w polityce międzynarodowej, zarówno jako „status quo” i „status quo ante”. 1. Dyplomacja prewencyjna Szczególny rozwój dyplomacji prewencyjnej nastąpił po II Wojnie Światowej 8 (Uchwała Vandenberga9). Współcześnie jest to jedna z podstawowych metod działania wielu organizacji międzynarodowych, w tym ONZ czy UE. Dyplomacja prewencyjna traktowana jest jako dodatkowa alternatywa dla systemu ich bezpieczeństwa. Pojęciem „dyplomacja prewencyjna10” określa się „działania podejmowane w ramach systemu bezpieczeństwa” mające charakter zapobiegawczy. Ich zasadniczym celem jest przeciwdziałanie „wybuchom konfliktów zbrojnych między państwami w regionach geograficznych”, w których istnieją potencjalne „ogniska zapalne”. Dyplomacja prewencyjna opiera się w głównej mierze na „prowadzeniu negocjacji ze stronami sporu, próbach wyjaśniania i pojednania”11. Dag Hammarskjod w 1960 roku określił „dyplomację prewencyjną” jako alternatywę sporów minimalnych dla konfliktów o zdecydowanie większym zasięgu12. „Dyplomacja prewencyjna” to również obligatoryjne szukanie rozwiązań dla konfliktów o charakterze destrukcyjnym. Są to również wszelkiego rodzaju działania profilaktyczne zmierzające do ustalenia konsensusu, utrwalające przyjęty model bezpieczeństwa międzynarodowego. Cechą „dyplomacji prewencyjnej” jest jej solidarne „zastosowanie” przez podmioty międzynarodowe13, dążące do osiągnięcia statusu quo. Na „dyplomację prewencyjną” składają się następujące kategorie działań: „peacemaking” (tworzenie pokoju), „peace-keeping” (utrzymanie pokoju), „pace-building” (budowanie pokoju)14. Pokreślić należy, iż „dyplomacja prewencyjna” posiada charakter zarówno globalny, jak i regionalny15, przyjmując formę „strategii zachowania pokoju” (Gareth Evans). W historii najnowszej „dyplomacja prewencyjna” miała liczne zastosowania: kwestia Kaliningradu, Czeczenia, Bałkany16 w tym Kosowo17, Jugosławia18 („formuła z Bironi”), Bośnia i Hercegowina, konflikty skoncentrowane w basenie Morza śródziemnego czy Macedoński problem z mniejszością albańską19. „Dyplomacja prewencyjna” poniosła również liczne klęski, np. podczas inwazji Iraku na Kuwejt. Są to oczywiście tylko nieliczne przykłady, potwierdzające zastosowanie wspomnianych procedur. 8

Zob. Preventive diplomacy: stopping wars before they start, pod red. K.M. Cahill, New York 1996. Również: B. H. Steiner, Collective Preventive Diplomacy: a Study in International Conflict Management, Albany 2004; K. Rupesinghe, Preventive Diplomacy, Colombo 2008. 9 J. Nazarkin, Nowe-stare zagrożenia: emocje i trzeźwa analiza, [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe czasu przemian. Zagrożenia – koncepcje – instytucje, red. R. Kuźniar, Z. Lachowski, Warszawa 2003, s. 145. 10 dyplomacja prewencyjna – z ang. preventive diplomacy; prewencyjne rozmieszczenie sił – z ang. preventive deployment 11 B. Dobrzańska, M. Sitek, dz.cyt., s. 19-20. 12 B. W. Jentleson, Preventive Diplomacy: A Conceptual and Analytic Framework, [w:] B. W. Jentleson, Opportunities Missed, Opportunities Sized, Preventive Diplomacy in the Post-Cold War World, New York 2000, s. 9– 10; 13 Dyplomacja współczesna a problemy prawa i bezpieczeństwa międzynarodowego, pod red., L. Łukaszuk, Warszawa 1999, s. 172–173. 14 B. Ghali, An Agenda for Peace, New York 1992, s. 11. 15 E. A. Kołodziej, Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie, [w:] Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, pod red. D.B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba, Warszawa 1997, s. 59–76. 16 Zob. C. Mojsiewicz, Leksykon problemów międzynarodowych i konfliktów zbrojnych, Wrocław 1999. 17 A. Kuryłowicz-Rodzoch, M. Zawistowska, Rozwój współpracy państw UR w dziedzinie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, „Sprawy Międzynarodowe” 1999, nr 2, s. 166. 18 C. Mojsiewicz , Leksykon współczesnych międzynarodowych stosunków politycznych, Wrocław 1998. 19 Zob. H.J. Sokalski, An Ounce of Prevention: Macedonia and the UN experience in Preventive Diplomacy, Washington 2003.

2. Azyl dyplomatyczny, eksterytorialność, glejt bezpieczeństwa Kategoria „azyl dyplomatyczny” („diplomatie asylum”) oznacza szczególne uprawnia „państwa do udzielania schronienia na swym terytorium lub w swych przedstawicielstwach dyplomatycznych osobom ściganym z powodów politycznych, rasowych i religijnych” 20. Udzielany jest w „sytuacjach nadzwyczajnych”, kiedy azylantowi grozi bezpośrednie niebezpieczeństwo, w tym np. utrata życia21. „Azyl dyplomatyczny” stosowany był w przeszłości, początkowo jako „wewnętrzny” (świątynie), następnie jako „nietykalność posła” i jego mienia22. Instytucja ta ma zdecydowanie europejskie korzenie23, na Kontynencie była stosowana na od XV-XVIII wieku24. W Ameryce Południowej „azyl dyplomatyczny” zaczęto stosować od XIX wieku, jednakże interpretacja prawna zjawiska zdecydowanie różniła się od pierwotnie stosowanej25. Jednymi z pierwszych podstaw prawnych w zakresie „azylu dyplomatycznego” w Ameryce Południowej były: umowa wielostronna podpisana w 1889 roku w Montevideo, a następnie Konwencja o azylu z Hawany (1928)26, Konwencja o azylu politycznym (Montevideo 1933)27, Traktat o azylu politycznym i schronieniu (Montevideo 1939), Konwencja w sprawie azylu dyplomatycznego (Caracas 1954). W Ameryce Południowej „azyl dyplomatyczny” przyjął się z uwagi na specyficzne uwarunkowania polityczne (zamachy stanu, przewroty polityczne). Z założenia powinien on spełniać rolę humanitarną. Przypadki udzielania „azylu dyplomatycznego” miały miejsce np. w europejskich placówkach dyplomatycznych w latach 1945 i 1956 (wojny domowe w Hiszpanii); w II połowie lat 90. polska placówka w Dżakarcie udzielała azylu mieszkańcom Timoru Wschodniego; kontrowersyjna jest również sprawa Haya de la Torre (Kolumbia – Peru); Julian Assange – twórca Wikileaks znalazł schronienie w ambasadzie Ekwadoru na terytorium Londynu; Kardynał Jozsef Mindszenty (węgierski prymas) ukrywał się a amerykańskiej placówce dyplomatycznej na terenie Budapesztu ok 15 lat; chilijscy powstańcy ukrywali się w ambasadzie w Santiago. Udzieleniu „azylu dyplomatycznego” służy „eksterytorialność”. To działania związane z „wyłączeniem pewnego terytorium czy placówki spod przepisów prawnych obowiązujących w danym państwie ” („eksklawa eksterytorialna”). „Istnieją również obszary wód eksterytorialnych na morzach i oceanach świata. Z prawa eksterytorialności korzystają nie tylko okręty wojenne ale i np. ambasady, które kierują się własnym prawem narodowym28. „Eksterytorialność” określana jest często jako „zakrajowość” i stanowi uzasadnienie dla zastosowania azylu dyplomatycznego. Siedziby ONZ (Nowy Jork, Genewa, Haga, Wiedeń, Nairobi), rezydencja Stolicy apostolskiej w Castel Gandolfo czy siedziba Zakonu Kawalerów Maltańskich na Macie i w Rzymie posiadają status „extra territorium”29.

J. Sutor, Prawo dyplomatyczne i konsularne, Warszawa 2006, s. 274. B. Dobrzańska, M. Sitek, dz.cyt., s. 11. 22 J. Pieńkos, Prawo międzynarodowe publiczne, Kraków 2004, s. 203. Zob. również: L. Ehrlich, Prawo międzynarodowe, Warszawa 1958, s. 207. 23 J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 1998, s. 45 i n.; K.B. Szczaniecki, Rys rozwoju prawa narodów w dziejach, Kraków 1872, s. 162. 24 K. Strąk, Polityka azylowa Unii Europejskiej, „Przegląd Prawa Europejskiego” 1999, nr 1, s. 21 i n. 25 Zob. G. von Glahn, Law Among Nations – An Introduction to Public International Law, New York 1965, s. 246-247. 26 S. Sawicki, Prawo konsularne. Studium prawnomiędzynarodowe, Warszawa 2003, s. 216. 27 B. Wierzbicki, O azylach i ekstradycji przestępców, Warszawa 1982, s. 15. 28 H. Malendowski, Leksykon współczesnych międzynarodowych stosunków politycznych, Wrocław 1998. 29 J. Białocerkiewicz, Prawo międzynarodowe publiczne. Zarys wykładu, Olsztyn 2003, str. 339. R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 1992, str. 170. J. Pieńkos, Prawo międzynarodowe publiczne, Kraków 2004, str. 423-425. 21

„Glejt bezpieczeństwa” jest ściśle związany z pojęciem „azylu dyplomatycznego”. To inaczej tzw. „żelazny list”. Dokument ten sięga czasów średniowiecznych, a jego zasadniczą ideą była „gwarancja bezpieczeństwa osobistego i nietykalności”. Wydanie „glejtu bezpieczeństwa” azylantowi gwarantuje mu „bezpieczne opuszczenie terytorium danego państwa”. Podstawą prawną dokumentu jest artykuł 15 konwencji o azylu dyplomatycznym, którą podpisano w Caracas 28 marca 1954 roku30. 3. Mediacja, koncyliacja „Koncyliacja” to inaczej „postępowanie pojednawcze” w sporach międzynarodowych, dość popularne w okresie międzywojennym. Biorą w nim udział organy stałe lub tymczasowe, powołane przez strony konfliktu. Celem zastosowania tego środka jest zapewnienie bezpieczeństwa międzynarodowego, poprzez zdiagnozowanie źródła sporu i poznanie faktów oraz analizę i znalezienie zadowalających obie strony rozwiązań. „Koncyliacja” została uwzględniona w Akcie generalnym Ligi Narodów z 1928 roku oraz w tzw. Pakcie bogotańskim z 1948. Własne zasady „koncyliacji” posiada również ONZ. „Koncyliację” zastosowano przy tworzeniu traktatów niemiecko-szwajcarskich z 1921 roku czy francusko-szwajcarskich z 1925. „Koncyliacja” duży nacisk kładzie na zaangażowanie w spór osoby trzeciej, jednak w świetle literatury przedmiotu stanowi pojęcie podrzędne w stosunku do „mediacji”. W przeciwieństwie do mediatora – koncyliator nie bierze bezpośredniego udziału w sporze, nie zajmuje stanowiska, odpowiada jedynie za prawidłowy przebieg procesu porozumiewawczego miedzy stronami31. „Koncyliacja” reguluje zasady komunikacji podczas „mediacji”. Wiele państw, w tym m.in. Szwajcaria używa tej metody do rozwiązywania różnego rodzaju sporów. Występują dwie teorie dotyczące źródeł „mediacji”. Niektórzy badacze uważają, że słowo to pochodzi od greckiego wyrażenia „medos” – „neutralny”; inni natomiast upatrują korzeni w łacińskim „mediare” – „być w środku”32. „Mediacja” znana była już w starożytności i średniowieczu, na wszystkich kontynentach. Korzystali z niej Europejczycy, Afrykańczycy, Indianie czy Chińczycy; japoński mediator to „chukai-sha”. W 1947 roku powołano „Federal Mediation and Conciliation Service”. W ramach „Alternative Dispute Resolution”33 („Alternatywne Metody Rozwiązywania Sporów”) negocjował Jimmy Carter, doprowadzając do porozumienia w Camp David między Izraelem a Egiptem czy Teodor Roosevelt w sporze japońsko-rosyjskim. „Mediacja” w formie „Alternative Dispute Resolution” powstała jako efekt niewydolności państwowego sądownictwa w rozstrzyganiu sporów. Również z tego powodu wskazuje się na wady „mediacji” odnoszące się do prywatyzacji wymiaru sprawiedliwości34. „Mediacja” to doradczy, nie obligatoryjny „dyplomatyczny środek rozwiązywania sporów”35. Zasadniczym celem prowadzonych mediacji jest przyjęcie określonego „stanowiska”36. „Mediacja” posiada szerokie zastosowanie, co powoduje problemy z ustaleniem ostatecznej definicji pojęcia37. Najbardziej powszechna stwierdza, że jest to „pojednawcze roz30

B. Dobrzańska, M. Sitek, dz.cyt., s. 28. Zob. również: H. Malendowski, dz.cyt. R. Morek, ADR – w sprawach gospodarczych, Warszawa 2004, s. 82. 32 U. Haeske, Konflikty w życiu zawodowym. Mediacja i trening w rozwiązywaniu problemów, Kielce 2005, s. 10. 33 Zob. G. Applebey, Alternative dispute resolution and the civil justice system, [w:] A Handbook of Dispute Resolution, K.J. Mackie (red.), London 1991, s. 26-42. 34 M. Merigeu, Neue Wege der Wiedergutmachung im Strafrecht, Freiburg 1990, s. 334. 35 M. Wright, Neighbor and peer mediation help to preserve social order, “Mediator” 2005, nr 32, s. 5-13. 36 B. Dobrzańska, M. Sitek, dz.cyt., s. 41. 37 S. Pieckowski, Mediacja w sprawach cywilnych, Warszawa 2006, s. 12. 31

wiązanie sporu przy pomocy osoby trzeciej”38. Parlament Europejski wraz z Radą, definiują „mediację” jako postępowanie, bez względu na jego nazwę lub określenie, w którym przynajmniej dwie strony sporu próbują same osiągnąć porozumienie w celu rozwiązania ich sporu, korzystając z pomocy mediatora39. Postępowanie takie może zostać zainicjowane przez strony albo może je zaproponować lub zarządzić sąd lub nakazać prawo państwa członkowskiego”40. W dobrowolny41 proces (metody) mediacji zaangażowany jest zawsze bezstronny mediator, jako neutralna strona negocjacji42. „Mediacja” nie narzuca określonego rozwiązania43, a jedynie dąży do osiągnięcia konsensusu porozumiewawczego. Opiera się zatem nie na konfrontacji a na dialogu. Mediatorem może być również państwo, historia zna liczne przykłady takiego zastosowania; Wielka Brytania w 1925 roku prowadziła proces mediacji między Portugalią a Brazylią; wspólnie z Francją w 1844 roku między Hiszpanią i Marokiem. Zarówno „koncyliacja”, jak i „mediacja” to tylko jedne z metod „Alternatywnej Metody Rozwiązywania Sporów”. Wśród pozostałych można wymienić: „Mini-proces”, „Analizę eksperta”44, „Wczesną obiektywną ocenę sprawy”45, „Skoncentrowaną rozprawę”46, „Mediację-Arbitraż”47, „Arbitraż-Mediację”48, „Rady rozpatrywania sporów”49, „Mediację i arbitraż ostatniej oferty”50, „Arbitraż w oznaczonych granicach”51, „Rzecznika klientów”52. Zarówno „mediacja”, jak i „koncyliacja” to elastyczne53 formy rozwiązywania konfliktów. Stanowią tym samym cenne narzędzia dyplomacji w trosce o szeroko pojęte bezpieczeństwo. 4. Notyfikacja Pojęcie „notyfikacja” określa „urzędowe powiadomienie”, „oficjalne powiadomienie”. Posiada charakter „noty dyplomatycznej”. Skierowana jest do władz państwowych lub organizacji międzynarodowych. Dokument ten przedstawia tzw. „oficjalne stanowisko” nadawcy w stronę adresata54. Należy podkreślić, że jest do dokument posiadający charakter jednostronny o określone prawem skutki. Na zasadach „notyfikacji” mogą odbywać się mianowania członków misji dyplomatycznych („notyfikacja nominacji”). „Notyfikację” uzyskał Karol Bosckamp-Lasopolski, konsyliarz gabinetu Stanisława augusta Poniatowskiego na wyjazd do Stambułu.

Z. Kmieciak, Mediacja i koncyliacja w prawie administracyjnym, Zakamycze 2004, s. 55. A. Korybski, Alternatywne rozwiązywanie sporów w USA, Lublin 1993, s.103-123 40 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/52/WE z dnia 21 maja 2008 roku w sprawie niektórych aspektów mediacji w sprawach cywilnych i handlowych (Dz. Urz. UE L 136/3 z 24.5.2008 r.), art. 3 lit. a. 41 E. Bieńkowska, Mediacja w polskim prawie karnym, „PPK” 1998, nr 18, s. 21. 42 Ch. Bühring-Uhle, Arbitration and Mediation in International Business, The Hague 1996, s. 273; S. Włodyka, Ustrój organów ochrony prawnej, Warszawa 1975, s. 17; M. Noone, Essential legal skills. Mediation, London 1966, s. 5. 43 J. Folberg, A. Taylor, Mediation. Practical Guide, San Francisco 1989, s. 31. 44 R. Morek, ADR – w sprawach gospodarczych, Warszawa 2004, s. 82-85. 45 Tamże, s. 86-87. 46 Tamże, s. 87-89. 47 Tamże, s. 87-89. Zob. również: A. K a l i s z, Alternatywne rozwiązywanie sporów – recepcja rozwiązań, czy globalizacja koncepcji?,[w] Filozofia prawa wobec globalizmu, pod red. J. S t e l m a c h, Kraków 2003, s. 177. 48 R. Morek, ADR – w sprawach gospodarczych, Warszawa 2004, s. 89-90. 49 Tamże, s. 90-91. 50 Tamże, s. 92-93. 51 Tamże, s. 93-94. 52 Tamże, s. 95. 53 Pietrzyk A., Mediacja jako forma pomocy psychologicznej w konfliktach małżeńskich. [w:] Psychologiczna problematyka wsparcia społecznego i pomocy, pod. red. Z. Ratajczyk, Katowice 1993, s. 156. 54 B. Dobrzańska, M. Sitek, dz.cyt., s. 45. 39

W ramach „notyfikacji” podmiot międzynarodowy może dokonać „uznania międzynarodowego”, a więc akceptacji pewnego stanu lub wydarzenia politycznego (uznanie rządu, wojny, powstania, przewrotu, itd.). Za pomocą „notyfikacji” Unia Europejska może powiadomić państwa członkowskie o określonych kwestiach; może wyznaczyć również tzw. „jednostkę notyfikowaną” do realizacji ściśle określonych zadań. Mianem „notyfikacji” można określić notę organizacji międzynarodowej, w której zawarto informację np. o przetargu, wystąpieniu z danej organizacji. Może być to również wyjaśnienie udzielone przez dany podmiot międzynarodowy dla określonego lub przyjętego stosunku prawnego. Michał Antoni Hacki, dyplomata i deszyfrant królewski jeździł do Brandenburgii z notyfikacją koronacji królewskiej. Notyfikować można neutralność danego państwa lub rząd (notyfikowano Rząd Tymczasowy RP). 5. Rokowania dyplomatyczne Najstarszym środkiem „pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych” są „rokowania dyplomatyczne”55. Podstawą prawną w tym zakresie jest Karta Narodów Zjednoczonych oraz konwencja haska z 1907 roku. W „rokowaniach dyplomatycznych” („rozmowach dyplomatycznych” bardzo często wykorzystywana jest „mediacja” i „koncyliacja” 56. Istotę zagadnienia oddają słowa Henrego Kissingera, który stwierdził, że „dyplomacja jest sztuką powstrzymywania się od użycia siły”. „Stałe misje dyplomatyczne to główny kanał prowadzenia rokowań i dialogu między państwami”. Mogą mieć charakter oficjalny i kuluarowy. Stronami rokowań dyplomatycznych mogą być „głowy państw”, jak i poszczególni ministrowie. Muszą być one zgodne z prawodawstwem międzynarodowym, do którego w większości się odwołują57. „Rokowania dyplomatyczne” to działania o charakterze elastycznym (ustalenia, negocjacje, pertraktacje), polityka współdziałania polegająca na regulacji przeciwieństw, np. za pomocą „not dyplomatycznych”. Dzięki „rokowaniom dyplomatycznym” Związek Radziecki zobowiązał się wycofać swoje wojska z Afganistanu, a Stany Zjednoczone z Wietnamu; rozwiązano konflikt w Nikaragui (1989), Namibii (1988), Kambodży (1990) czy aktualne syryjskie rokowania pokojowe. 6. Pokojowe współistnienie Bezkonfliktowe funkcjonowanie obok siebie „państw o odmiennych ustrojach politycznych” to w języku dyplomatycznym „pokojowe współistnienie” („peaceful coexistence”). Po raz pierwszy koncepcja taka pojawiła się po 1956 roku, w trakcie odwilży postalinowskiej, kiedy to w ZSRR obalono pogląd o rewolucji światowej i walce z demokracjami zachodnimi. Współcześnie „pokojowe współistnienie” odnosi się do szerszych kwestii, m.in. religijnych, kulturowych czy gospodarczych. Problematyka Bliskiego Wschodu i funkcjonowania we wzajemnym sąsiedztwie religii muzułmańskiej i chrześcijańskiej, to istotna problematyka. W samym Libanie funkcjonuje 18 wspólnot religijnych. Aktualna polityka państwa gruzińskiego, w którym prezydent i premier reprezentują inne opcje polityczne, tworzy również nowy wymiar omawianego zagadnienia. Odpowiednim przykładem będą również stosunki polsko-ukraińskie, w których nie brakuje historycznych konfliktów. W historii najnowszej „pokojowe współistnienie” odnosi się często to aktualnych problemów międzynarodowych, mających bezpośredni wpływ na bezpieczeństwo. Kontekst 55

K. Kocot, Rokowania dyplomatyczne; prawno-międzynarodowe sposoby regulowania sporów, Warszawa 1969, s. 1 i n. 56 Zob. M. Leonard, V. Alakseon, Going Public, Londyn 2000. 57 B. Dobrzańska, M. Sitek, dz.cyt., s. 56.

pierwotny zagadnienia został rozszerzony i zestawiony z pojęciem konfrontacji („Zachód i świat arabski - konfrontacja czy pokojowe współistnienie”58). Zagadnienia związane z „pokojowym współistnieniem” są obecne w polityce i doktrynie wielu państw. 7. Ultimatum, Sankcja, Status quo i Status quo ante „Ultimatum” posiada charakter oficjalnego dokumentu, skierowanego przez jeden z podmiotów międzynarodowych, w stronę drugiego59. To inaczej „groźba zastosowania środków przymusu” w przypadku niespełnienia żądań w terminie określonym w „ultimatum”. Dawniej było to podstawowe narzędzie służące do wypowiadania wojny. W 1914 roku „ultimatum” postawione przez Austro-Wegry – Serbii doprowadziło do wybuchu I Wojny Światowej; w latach 90. stało się przyczyną wybuchu wojny nad Zatoką Perską. Postawione „ultimatum” może dotyczyć różnorodnej problematyki. Polska wysunęła ultimatum w stosunku do Litwy celem nawiązania stosunków dyplomatycznych (1938). Przykładem „ultimatum” jest wezwanie hiszpańskich konkwistadorów – tzw. Requerimento, kierowane do amerykańskich tubylców, których kolonizowali. Komisja Europejska postawiła „ultimatum” Francji w związku z deportacjami Romów. Korea Północna wystosowała żądania w stosunku do Korei Południowej, itd. Niespełnienie „ultimatum” niesie za sobą konsekwencję w postaci represji, środków przymusu, retorsji, przerwanych rokowań czy tez odstąpienia od podpisania umowy międzynarodowej. Ambrose Bierce stwierdził, że „w dyplomacji ultimatum to stanowcze żądanie, po którym przechodzi się do ustępstw”. Konsekwencją „ultimatum” może być „sankcja”. To inaczej „środek represyjny stosowany wobec państwa łamiącego przepisy prawa międzynarodowego”60. Mogą mieć one charakter gospodarczy, polityczny czy wojskowy. Podstawą dla zastosowania „sankcji” przez podmioty prawa międzynarodowego są np. akty terroryzmu, nacjonalistyczne konflikty czy łamanie praw człowieka. Kontynent europejski, reagując na sytuację polityczną w Syrii postuluje o wprowadzenie kolejnych „sankcji” przeciwko temu państwu. Za dostawy broni do Syrii Stany Zjednoczone wprowadziły „sankcję” przeciwko Rosji i Iranowi, a także przeciwko Białorusi i Chinom. Stanowisko amerykańskie wspierają inne podmioty, w tym neutralna Australia, która również zapowiedziała zastosowanie środka zapobiegawczego przeciwko Iranowi. Unia Europejska wprowadziła sankcję przeciwko Białorusi, za łamanie podstawowych wartości demokratycznych. 8. Podsumowanie Zagadnienia z kręgu teorii dyplomacji są ściśle powiązane z kwestią bezpieczeństwa państwa i innych podmiotów międzynarodowych. Dyplomacja prewencyjna, azyl dyplomatyczny, eksterytorialność, glejt bezpieczeństwa, koncyliacja, mediacja, notyfikacja, rokowania dyplomatyczne, pokojowe współistnienie, ultimatum czy sankcja to tylko nieliczne zagadnienia podkreślające globalne znaczenie dyplomacji w kształtowaniu bezpieczeństwa międzynarodowego. To również pełne spektrum możliwości i narzędzi sprzyjające dążeniu do osiągnięcia „status quo” na Świecie.

Zob. K. Brataniec, Zachód i świat arabski - konfrontacja czy pokojowe współistnienie, Kraków 2008; D. Rossa-Kilian, Nowy wymiar współpracy bałtyckiej – zapobieganie konfliktom i pokojowe współistnienie państw a polska polityka zagraniczna, „Słupskie Studia Historyczne” 2007, nr 13. 59 Zob. B. Dobrzańska, M. Sitek, Mini leksykon dyplomatyczny, Józefów 2011. 60 Tamże.

Streszczenie Dyplomacja jest pojęciem niezwykle szerokim, dlatego też aby określić jej szczególny związek z kategorią bezpieczeństwa, wzięto pod uwagę terminy indywidualne. Metodologicznie oparto się na analizie piśmiennictwa. Charakterystyce poddano następujące pojęcia: dyplomacja prewencyjna, azyl dyplomatyczny, eksterytorialność, glejt bezpieczeństwa, koncyliacja, mediacja, notyfikacja, rokowania dyplomatyczne, pokojowe współistnienie, ultimatum, sankcja. Przedstawiono ich aspekt teoretyczny i praktyczne zastosowanie w polityce międzynarodowej, zarówno jako „status quo” i „status quo ante”. Słowa kluczowe dyplomacja prewencyjna, azyl dyplomatyczny, eksterytorialność, glejt bezpieczeństwa, koncyliacja, mediacja, notyfikacja, rokowania dyplomatyczne, pokojowe współistnienie, ultimatum, sankcja Summary Diplomacy is an extremely wide concept, therefore to specify its special relationship with the category of security, individual appointments were taken into account. Methodology was based on the analysis of literature. The following concept were characterized: preventive diplomacy, diplomatic asylum, extraterritoriality, security letter, conciliation, mediation, notification, diplomatic negotiations, peaceful coexistence, ultimatum, sanctions. Their theoretical aspect and practical application in international politics were shown, both as "status quo" and "status quo ante". Key words preventive diplomacy, diplomatic asylum, extraterritoriality, security letter, conciliation, mediation, notification, diplomatic negotiations, peaceful coexistence, ultimatum, sanctions