ATA BEYİT ANIT MEZAR KOMPLEKSİ • BURANA MİNARESİ • CENGİZ AYTMATOV MÜZE EVİ • İMAM SERAHSİ TÜRBESİ • ÖZGEN MİMARİ KOMPLEKSİ • SAYMALUU TAŞ
Kırgızistan’ın Kültürel ve Tarihi Mirasları
Bu broşürün hazırlanması (basılması) “USAID İş Geliştirme Girişimi”nin desteği ile olmuştur. Broşürün içeriği USAID ya da ABD Hükumetinin görüşlerini yansıtmak zorunda değildir.
Sevgili okurumuz, Türk topluluklarının beşiği Orta Asya her daim seyyahların ilgisini çekmiştir. Her bir yanı tarih ve kültür mirası ile zengin Orta Asya’nın incisi ise Kırgzistan. Mistik Tanrı Dağları, göçebe hayat tarzı, Türk medeniyetinin İslam öncesi ve sonrasına ait zengin eserleri ile ülkemizin kapısı ziyaretçilerine her daim açıktır. Günümüzde halen yaşatılmakta olan göçebe medeniyetinin zenginlikleri sanayileşme ve şehirleşme meşguliyetinden bir müddet kopmak isteyenlere çeşitli fırsatlar sunmakta. Aynı zamanda kavimlerin Orta Asya’dan Anadolu’ya kadar uzanan yolculuğu ve sonrasında bu iki coğrafyanın arasındaki ticari ve kültürel etkileşimi keşf etmek isteyenler için birbirinden değerli mekanlar beklemekte. İşte bu ziyaret mekanlarından bazılarını bir nevi merak uyandırma maksadı ile bilginize ve keşfinize arz etmekteyiz.
Ata Beyit Anıt Mezar Kompleksi Başkent Bişkek’ten 20 kilometre mesafedeki Çon Taş köyünde bulunan Ata Beyit Anıt Mezar kompleksi Kırgızistan yakın tarihinin büyük acılarından izler taşımaktadır. Stalin reporesyonları dönemine denk gelen 1938 yılında çoğunluğu Kırgız Türkü olmak üzere 19 milletten 137 kişinin bir gecede hiç sorguya tutulmadan halk düşmanı, milliyetçi, pan-türkist suçlamalarıyla topluca kurşuna dizildiği, sonrasında tuğla ocağına atılarak gömüldüğü bir yerdir Ata Beyit. Mezarın varlığı yaklaşık 50 yıl boyunca gizli tutulur, ancak 1990 yılında, katliamın şahidi olan tuğla ocağı bekçisinin kızı Bübüyra’nın olayı Kırgız hükümetine anlatmasıyla açığa çıkar. Böylece 1991 yılında toplu mezarın kazılması ve bulunan kemiklerin kimlik tespitlerinin yapılması kararı verilir. Maktuller arasında Türk Dünyasının büyük yazarı Cengiz Aytmatov’un babası, dönemin Başbakanı Törökul Aytmatov, Kırgızistan Milli alfabesinin mimarı ve doğu bilimleri âlimi Kasım Tınıstanov, âlim ve Turan Birliğinin savunucularından Bayalı İsakeyev, Cusup Abdrahmanov, Abdıkadır Orozbekov ve niceleri… Kimlik tespitleri yapıldıktan sonra naaşlar devlet kararıyla 30 Ağustos 1991 tarihinde resmi törenle tekrar yere verilir. Ulu yazar Cengiz Aytmatov’un da defnedildiği ve Sovyetlerin karanlık tarihine ışık tutan ‘Baba Mezarı’ anlamına gelen Ata Beyit, Türk Dünyası tarihinde çok az bilinse de, Kırgız türklerinin Sovyet ideolojisine kurban gitmiş atalarını andıkları önemli ziyaret mekanıdır.
Kasım Tınıstanov
Kırgız Milli alfabesinin mimarı ve doğu bilimleri âlimi
Törökul Aytmatov
(Yazar Cengiz Aytmatovun babası)
Burana Minaresi Tanrı Dağlarının ve Çüy vadisinin doğal güzelliğini bir nakış gibi süsleyen Burana minaresi Kırgızistan’ın başkenti Bişkek’in 112 kilometre doğusunda bulunmaktadır. Kendine has mimarisi olan minare Balasagun kadim kentinin bize ulaşan tarih şahididir. İpek Yolu üzerinde kurulmuş Balasagun şehri, X. yüzyılda Karahanlı Devleti’nin başkenti olarak Orta Asya coğrafyasının önemli ticaret ve kültür merkeziydi. İslamiyet’i devlet dini olarak ilk kabul eden Türk hanlığı Karahanlı Devleti döneminde, Türklere has kültür ve sanat geleneği İslâm ile bütünleşerek ilimde, sanatta ve mimaride yeni bir üslubun kurulmasına yol açtı. Şüphesiz dönemin en tanınmış ilim erbabı, Balasagun’da doğup büyüyen - Yusuf Has Hacip. Yaklaşık 3 yıllık bir çalışma sonunda, Türk edebiyatının ilk siyasetname ve ilk mesnevi örneği olan Kutadgu Bilig için zamanın hükümdarı kendisine Ulu Has Hacib unvanını ve Kaşgar’da vezir yardımcısı görevini vermiştir. Balasagun kent kalıntıları ortasında yer alan Burana minaresi, ilk 45 metrelik cami minaresi olarak inşa edilmiş, aynı zamanda gözetleme kulesi olarak da kullanıldı. Daha sonra meydana gelen şiddetli depremde minarenin bir kısmı yıkılarak, yüksekliği 25 metreye kadar inmiştir. Sovyet dönemine denk gelen 70li yıllarda minare restore edilerek günümüzdeki halini aldı. Minarenin etrafında balbal taşlardan oluşan açık hava müzesi, ziyaretçilere Orta Asya göçebe medeniyetinden örnekler sergiliyor.
Cengiz Aytmatov Müze Evi Son yüzyıl Türk dünyasının en ünlü yazarlarından – Cengiz Aytmatov. Dünya edebiyatına “Cemile”, “Gün olur asra bedel”, “Gülsarı”, “Dişi kurdun rüyaları”, “Yüz yüze” gibi eşsiz eserleri kazandıran Cengiz Aytmatov, 1928 yılında Kırgızistan’ın Talas bölgesinde dünyaya geldi. Asıl mesleği ziraat mühendisi olan büyük yazar, çevirmen, gazeteci, siyasetçi, diplomat ve sivil toplum önderi olarak da bilinmektedir. Yazarın eserleri Türkçenin yanı sıra 176 dile tercüme edilerek 128 farklı ülkede yayınlandı. Toplamda 100 milyon nüshanın üzerinde satışı olan yazara dünya genelinde nam getiren ‘Cemile’ romanı, sadece Almanca 37 defa yayınlandı. Eserlerinde sade dil kullanarak insan sevgisi, vicdan ve adalet gibi evrensel değerleri öne çıkardı ve içinde yaşamış olduğu rejimin zulmünü dile getirdi. Dünya ilk olarak ‘mankurt’ kavramıyla onunla tanıştı. Aytmatov 2008 yılında böbrek yetmezliği sonucu vefat etti ve vasiyeti üzerine Ata Beyit’te Stalin rejimine kurban giden babası Törökul Aytmatov’un yanına defnedildi. Vefatından 6 yıl sonra yazarın yaşadığı ev müzeye dönüştürüldü ve doğum gününde ziyaretçilere kapılarını açtı. 1986 yılından son günlerine kadar yaşadığı bu evde, günümüzde yazarın orijinal el yazıları, çalışma masası, daktilosu, fotoğrafları, ödülleri ve kullandığı şahsi eşyaları sergilenmektedir. Aile mutfağı, şahsi kütüphane, yatak ve misafir odalarından oluşan müze ev, şehrin kültür dokusunun bir parçası olmakla beraber, yazarın eserlerini yazarken bulunduğu atmosferi ve ortamı ziyaretçilere bir nevi merak, hayranlık, gurur ve özleyiş duygularıyla yaşatıyor.
İmam Serahsi Türbesi Türkistan toprakları Orta Çağda İslam dünyasına çok sayıda âlim kazandırdı. Hanefi mezhebi fıkhına dair önemli eserlerden “el-Mebsût”un müellifi - İmam Serahsî, en başta gelen isimlerdendir. ‘İmamların güneşi’ manasında Şemsü’l-Eimme lakabıyla meşhur büyük Türk-İslam âlimi İmam Serahsînin türbesi, Kırgızistan’ın Özgen şehrinde bulunmakta. Fergana vadisinde yer alan Özgen, başkent Bişkek’ten 600, Oş şehrinden ise 54 kilometre uzaklıktadır. Muhammed es-Serahsî 1009 senesinde, günümüzde Türkmenistan sınırları içerisinde bulunan Serahs kasabasında dünyaya geldi. Buhara’da, Halvânî başta olmak üzere büyük âlimlerden ilim tahsil etti. Felsefe ve mantıktaki eşsiz dehası, eserleri ve ilmî münazaraları ile Hocası Halvânî’den ‘İmamlar Güneşi’ lakabını devralarak şöhreti tüm İslâm âlemine yayıldı. 1073 yılında hükümeti tenkit eden sözlerinden ötürü İmam Serahsi, Batı Karahanlı devletinin o günkü başşehri olan Özgen’de, Emir Hasan tarafından kuyu zindana hapsedildi. İnsanı hayrete düşüren kuvvetli bir hâfızaya sahip olan âlim, zindandan talebelerine seslenerek sözlerini kâğıda döktürdü. Hanefi fakihlerin el kitabı haline gelen 32 ciltlik el-Mebsut, bu yöntemle on dört yılda vücuda geldi. Sonrasında zindandan çıkarılan İmam, 1090 senesinde Özgen’de vefat etti. 2012 yılında Türkiye Diyanet Vakfı tarafından geleneksel Türkistan mimarisine uygun olarak inşa edilen İmam Serahsi türbesi, günümüzde bölgenin önemli manevi ziyaret mekânlarındandır.
Özgen Mimari Kompleksi Orta Asya’nının kadim şehirlerinden biri - Özgen. Tarihte Soğd, Saka, Türk, Fars ve Arap kültürlerinin içiçe kaynaştığı Fergana vadisinde, başkent Bişkek’ten 600 km, ikinci başşehir sayılan Oş’tan 54 km mesafede bulunmaktadır. Yaklaşık 15 asır boyunca Doğu ile Batı’yı birbirine bağlayan Büyük İpek Yolu üzerindeki Fergana-Kaşgar istikametinin en önemli ticaret merkezlerinden biri olarak gelişti - Özgen. XII. yüzyılda Batı Karahanlı Devletinin başkenti olarak, ticaretten yanı sıra ilim ve irfan merkeziydi. Bu bağlamda kent merkezini XI. ve XII. asırlara ait mimari eser süslemektedir. Şekil itibariyle yekpare yapı gibi görünen üç ayrı bina, aslında farklı zamanlarda inşa edilen Karahanlı hükümdarlarının türbeleridir. Karahanlı klasik mimarisi misali olan bu yapıtlar, pişmiş tuğladan inşa edilmiş, duvarları çeşitli işlemelerle süslenmiştir. Yaklaşık bin yıllık zaman zarfı içinde kısmen yıpranan bu eserler, Sovyet dönemine denk gelen 70’li yıllarda onarılmıştır. Kırgızistan’ın tarihi ve kültürel sembollerinden olan bu yapıtlar, Karahanlı dönemine ait önemli esrlerdir ve dönemin sanat anlayışına ışık tutmaktadır. Özgen şehri, günümüzde halen Fergana vadisinin önemli kültürel ve ticari merkezi olarak değerini korumakta. Şehir merkezine süs katan Özgen Mimari Kompleksi ise, hem yerli hem yabancı turistlerin önemli ziyaret merkezi.
Saymaluu Taş Orta Asya’nın en büyük açık hava kaya resimleri galerisi Saymalı Taş, Celal Abad iline bağlı Toguz Toro ilçesinde yer alan Milli parkta bulunmaktadır. Tanrı Dağları’nın 3500 metre rakımına kadar serpilmiş olan ve sayıları yaklaşık 100 bine yaklaşan kaya resimlerinin tarihi ve kültürel kıymeti paha biçilmez. Bazı çizimlerin tarihi milattan önce 7 bin yıl öncesine kadar uzandığı tespit edilmiştir. Çizimler arasında yaygın olan ata binen insan, tekerlek ve at arabası insanlık ve medeniyet tarihi bakımından çok önemlidir. Çünkü atın ehlileştirilmesi söz konusudur. Atı ilk ehlileştirenlerin, milattan önce 2500-2000 yıllarında Türklerin olduğu görüşü yaygındır. At kadar Türk kültürünün “olmazsa olmazı” - ok ve yaydır. Saymalı Taş’ta en çok görülen dağ keçisi ve geyik resimleri Türk halklarının çok önem verdiği totem hayvanlardır. Bunların yanısıra aidiyet ifade eden damga çizimlerinin bazılarına bugün de Türk boyları arasında rastlamak mümkündür. İlginçtir ki, Saymalı Taş resimleri günümüz çağdaş tasarımcılar için de zengin bir ilham kaynağı olmaktadır. Saymalı Taş’taki kaya resimlerinin benzerleri Kazakistan, Türkiye, Rusya ve Moğolistan’da da bulunmuştur ve hepsi de Türk tarihinin araştırılmasında muazzam bir kaynak teşkil etmektedir. Türk gazeteci, araştırmacı ve fotoğraf sanatçısı Servet Somuncuoğlu “Saymalıtaş-Gökyüzü Atları” adlı 554 sayfalık kitap‑albümünde, 1500 yakın muhteşem kaya resmine yer vermiştir. Devlet koruması altında olan bu Milli Park’a ulaşım çok zor olmasına rağmen tarihçiler, fotoğrafçılar ve sıra dışı mekânlara merak saran turistler için çekici bir istikamet olmaya devam etmektedir.
• ATA BEYİT ANIT MEZAR KOMPLEKSİ • BURANA MİNARESİ • CENGİZ AYTMATOV MÜZE EVİ • İMAM SERAHSİ TÜRBESİ • ÖZGEN MİMARİ KOMPLEKSİ • SAYMALUU TAŞ
Broşürde ele alınan mekanlar hakkında videoları izlemek için Discover Kyrgyzstan YouTube kanalını ziyaret ediniz. www.discoverkyrgyzstan.org