Narbarte gure herria. Narbarteko eskola by malerreka eskolatxikiak

NARBARTE GURE HERRIA

2007/2008 Ikasturtea Arotzenea Ikastetxe Publikoa Narbarte

Kaixo: Gu Narbarteko haurrak gara eta Narbarteko eskolan ikasten ari gara. Narbarte oso herri txikia eta polita da eta gure eskola plazan dago. Eskolan 20 haur gaude , 7 Haur Hezkuntzan eta 13 Lehen Hezkuntzan. Gure eskolan 4 gela daude eta asko ikasten dugu. Narbarten etxe haundiak eta ederrak daude eta guk gure herria nolakoa den kontatuko dizuegu. This is our little village!!! EA GUSTATZEN ZAIZUEN!!!!!!!!! (Nerea, Gaizka, Fรกtima, Michelle eta Alazne)

Narbarte 1. – Sarrera 2. - Kokapena • Narbarte Nafarroan • Gure eskualdea 3. - Herriaren deskribapena • Deskribapena • Paisaia, klima eta landaredia • Bidasoa ibaia 4. - Historia pixka bat • Santesteban de Lerín • Etxeak eta armarriak • Lakoizketa baserria 5. - Monumentu eta eraikin bereziak • San Andres eliza • Zubia • Lehengo aztarnak 6. - Pertsonai ilustreak. Biografia • Jose Maria de Lakoizketa 7. - Bitxikeriak, pasadizoak, istorioak… 8. - Agurra

1- SARRERA Gu Narbarteko “Arotzenea” Ikastetxeko ikasleak gara eta Narbarteko herriari buruzko lan bat egitea bururatu zaigu. Narbarteko eskola 1901 urteko Urtarrilaren 1ean sortu zen, baina gaur egun ezagutzen dugun ikastetxea 1962. urtean egindakoa da. Ikusiko duzuen bezala, lan hau hiru hizkuntzatan idatzita dago (eskolan ikasten ditugunak): euskara, erdara eta ingelesa . Testu batzuk euskaraz daude, beste batzuk erdaraz eta beste batzuk bi hizkuntzetan. Eta, gainera, azalpen batzuk ingelesez ere, agertzen dira. Hiru hizkuntza hauek letra mota desberdinekin bereiztu ditugu. Lan honen bidez, gure herria hobeto ezagutzea espero dugu. Como veréis este trabajo está presentado en tres lenguas (las que estudiamos en la escuela): euskara, castellano e inglés. Unos textos están escritos en euskara, otros en castellano y otros en las dos lenguas. Además, veréis que aparecen algunos comentarios en inglés. Para diferenciar las lenguas las hemos escrito con diferente tipo de letra. Con este trabajo lo que pretendemos es aprender un poco más sobre nuestro pueblo y darlo a conocer a todos vosotros. (Ion, Adei, Gorka, Izaskun,David, Uxoa Sarai eta Belén)

2- KOKAPENA

3- HERRIAREN DESKRIBAPENA Narbarte Nafarroako iparraldean dagoen herri txiki bat da Narbarte; IruĂąetik 50 kilometrotara. Bertizarana udalerriko herriburua da, eta Bidasoa ibaiaren eskuinaldean kokatzen da. Gaur egun 312 biztanle ditu. Bertiz, Legasa, Oieregi eta Narbarteko lekuneek eta Erreparatzea, Santa Leokadia, Tipulatze eta Zeberia auzoek osatzen dute Bertizaranako udalerria, Ondoko herri hauekin muga egiten du: Etxalar(I), Baztan(E),Donamaria(H eta HM), Doneztebe (M) eta Sunbilla(IM). (David eta Adei)

Narbarte is a little village, capital of the Bertizarana valley, situated on the right bank of the Bidasoa river.

(Ion, Adei, Gorka, David, Uxoa, Izaskun, Sarai eta BelĂŠn)

Narbarte es un pueblo pequeño, situado a cincuenta kilómetros de Pamplona. Es la capital del valle de Bertizarana, ubicado a la derecha del río Bidasoa. Hoy día cuenta con 312 habitantes. Los concejos de Bertiz, Legasa, Oieregi y Narbarte, junto con los barrios de Erreparatzea, Santa Leokadia, Tipulatze y Zeberia componen el valle de Bertizarana. (Sarai, Belén eta Gorka)

Paisaia, klima eta landaredia (Paisaje, clima y vegetación)

Narbarte es un pueblo situado en la parte denominada geográficamente Navarra Húmeda del Noroeste, dentro del valle de Bertizarana. Narbarte está situada en la orilla derecha del río Bidasoa y, debido a su proximidad al Océano Atlántico, su clima es templado-oceánico, con temperaturas templadas y abundantes precipitaciones.

En los montes y alrededores de Narbarte podemos encontrar una gran variedad de especies características de este clima: • El roble, el haya, el castaño y el fresno; especies autóctonas. • El pino insigne y el roble americano;como especies en repoblación. En las superficies exentas de arbolado, las vegetaciones que afloran son los helechales, praderas naturales, pastizales y matorrales, entre otros. (Belén, Sarai, Uxoa, Izaskun, David, Gorka, Adei eta Ion)

Bidasoa ibaia â&#x20AC;&#x153;Bidasoa Nafarroako eta Gipuzkoako ibaia daâ&#x20AC;? Erratzun Baztan izenarekin jaio eta Mugairira iristean Bidasoa izena hartzen du . Bertizarana, Oieregi, Narbarte, Legasa, Doneztebe, Sunbilla, Igantzi eta Beratik pasa ondoren, Gipuzkoan sartzen da, beronen eta Lapurdiren arteko muga markatuz; Hondarribia eta Hendaia artean itsasoratzen da, Txingudi badian. Ezkurra , Latsa, Zia eta Endara ibaien urak hartzen ditu. 69km ditu; 59 Nafarroan eta 10 Gipuzkoan. (Michelle, Alazne, FĂĄtima, Gaizka eta Nerea)

4- HISTORIA PIXKA BAT Narbarteko bizitza eta historia Bertizaranari lotuta egon dira beti. Aintzinean, Nafarroako Iparraldea Lerin-go Lurraldea bezala ezagutzen zen eta Narbarte lurralde horren barruan kokatzen zen. Erdi Aroan, lurralde hori haranetan banatzen joaten da eta horrela Baztan, Bortziri, Santesteban de LerĂn eta Bertizaranako haranak sortzen dira. Santesteban de LerĂn herri desberdinez osatuta zegoen eta, pixkanaka-pixkanaka, banatzen joan ziren. Erdi Aro amaierako agirietan Bertizaranako herriak Malerrekako lurren artean aipaturik ageri dira, oraindik. Baina, 1630. urtearen inguruan udalerria eratu zuten, eta 1800erako, Narbarte zen herriburua eta alkateak bertan zuen egoitza.

(Adei eta Ion)

UN POCO DE HISTORIA Antiguamente, Narbarte formaba parte del valle histórico de Santesteban de Lerín. En la Edad Media, la Tierra de Lerín, como se llamaba a la zona norte de Navarra, se organiza en valles, surgiendo así el Valle del Baztán, Santesteban de Lerín, Basaburua y Bortziriak. El valle de Santesteban de Lerín estaba compuesto por diversos pueblos, que poco a poco se fueron separando. Así, en 1630 los pueblos de Legasa, Narbarte, Oieregi y Oteiza se separaron, convirtiéndose en el valle de Bertizarana. Fue en esta época cuando se constituye el municipio de Bertizarana y ya para el año 1800, Narbarte es su capital, donde tiene el alcalde su residencia. (David eta Gorka)

Etxeak eta armarriak (Casas y escudos)

Kale nagusiak alde batetik bestera zeharkatzen du herria. 1850ean egindako hiru arkuko zubi eder batean du hasiera kaleak, eta etxe zahar ederrez inguraturik dago. Horietako etxe askotan armarriak ageri dira aurrealdean: Arribillaga (1723), Argiñenea (1702), Altzuberea (1860), Lakoizketa (1894), Domingenea(1723), Apeiztegia (1702), Bentunea (1711), Zuankotenea (1714), Petixenea (1703), Arretxea (1720), Albinea (1702), Xubindoa (1903)…… Armarri gehienetan sirena bat agertzen da; ile luzea dauka eta bi besoak altxatuak ditu; eskuineko eskuan orrazia dauka eta ezkerrekoan ispilu bat. A mermaid appears in most of the coatof-arms.

(Izaskun eta Ion)

El escudo de Bertizarana El escudo del valle de Bertizarana, sumamente prodigado en casas y caseríos, consiste en “una sirena con los cabellos colgantes, los brazos levantados, manejando en la mano derecha un peine y en la izquierda un espejo”. “La razón de abundar este blasón en tantas casas del valle, proviene del hecho de que antiguamente todos los hijos de éste gozaban del fuero de la hidalguía con uso de armas”. En Navarra, los escudos no son de los apellidos, sino de las casas. Realmente en la Edad Media no había apellidos con el significado que hoy tienen y a las gentes se les conocía por el lugar de donde procedían ó por las casas de donde venían (Marthin de Bertiz, Juan de Reparaz…..). (Sarai eta Belén)

Argiñeneako armarria

Lakoizketa baserria Lakoizketako baserria Narbarte eta Donezteben artean dago eta aintzinean, Baionatik Iruñarainoko baserri ederrena omen zen. Eduardo Gil Beraren esanetan, baserri honen jatorria, gutxienez, XVI. mendean aurkitzen da. Gaur egun,ere, haran honen erditik pasatzen dira Iruña eta Irunen arteko komunikabide garrantzitsuenak. 1834. urte arte “Erret Bidea” errekaren ondotik pastasen zen, baina, bidea zabaldu eta errepidea egin zenean, bide hori Lakoizketako lurren erditik pasatu zen. Legasara sartzeko zegoen zubia, ere, Lakoizketakoa omen zen. Baina, XIX. mendean, zubi hori, inguruko lurrekin batera, kendu egin zizkioten. Hala ere, Lakoizketa oso etxe garrantzitsua izaten jarraitu zuen XIX. mendean. XX. mendean ere, bere sagardoa zela eta oso famatua izan zen. Francisco de Lakoizketak (apaizaren anaiak)1902. urtean Parisen sari garrantzitsu bat irabazi zuen. Lakoizketan oso pertsonai ilustreak bizi omen ziren. Ezagunenak : Jose Maria de Lakoizketa eta Francisco de Lakoizketa (bere anaia). Baina, badira beste batzuk ere: Juan Bautista Ustariz (conde de Reparaz), Miguel Joseph de Ustariz (marqués de Echeandía) ………

Caserío de Lakoizketa Situada entre Narbarte y Santesteban, a la altura de Legasa, esta mansión estuvo considerada “la mejor casa de labranza desde Bayona hasta Pamplona”. Las propiedades de Lakoizketa, pertenecientes hoy al concejo de Narbarte, aparecían vinculadas al barrio de Oteiza, el cual pertenecía a Bertizarana hasta finales del siglo XIX (hoy son de Doneztebe). Por el centro de la calle atraviesan desde antiguo las principales vías de comunicación entre Pamplona e Irún. Hasta 1834 ya el Camino Real iba por la orilla del río, pero, más tarde, cuando se hizo la carretera, ésta atravesó ya por las tierras de Lakoizketa. Según Eduardo Gil Bera, el origen del caserío de Lakoizketa se remonta, cuando menos, al siglo XVI. A principios del siglo XX destacaba, todavía, por su renombrada sidra. Fue Francisco de Lakoizketa, hermano del botánico, quien consiguió varias medallas en París. Además del botánico Jose Maria de Lakoizketa, y de su hermano Francisco, hay varios personajes ilustres vinculados a esta casa, como, por ejemplo : Juan Bautista Ustariz (conde de Reparaz), Miguel Joseph de Ustariz ( marqués de Echeandía) ……..

5 â&#x20AC;&#x201C;MONUMENTUAK ETA ERAIKIN BEREZIAK Narbarteko historia luzea eta aberatsa da eta badira herrian historian zehar egindako eraikin ikusgarriak. Eraikuntza ikusgarrien artean: San Andres eliza, Erreparazeako hiru arkuko zubi erromanikoa eta, bere ondoan, Erdi Aroko palazioa. Trikuharri batzuk ere badira eta herri bertan etxe zahar eta ederrak, beraien armarriekin. Aipatzeko, baita ere, 1905. urtean egindako kisulabea. Gaur egun guztiz berritua dago.

Erreparazeako zubia

Herriko eraikuntza interesgarrienen artean San Andres eliza aurkitzen da. Herriko plazan dago eta bertako harri gorriz eginda dago, XVII. mendean. Parroquia de San Andrés Este edificio, situado en el centro de la población, se construyó a lo largo del siglo XVII, comenzando por la cabecera, crucero y sacristía, encargadas al cantero Martín de Zubieta, quien las habría concluido para 1620. A continuación, se emprendió la obra de la nave, que se ajusta a la tipología barroca vigente en este momento, y, finalmente, se procedió a la decoración de yeserías. El templo debió sustituir a comienzos del siglo XVII a otra iglesia anterior, de la que se han aprovechado parte de los alzados que incluyen la puerta principal, que data del siglo XVI.

San Andres elizako atea

Lehengo aztarnak Duela 3000-4000 urte, gutxi gorabehera, Nafarroako antzinako biztanleek zenbait trikuharri egin zituzten. Monumento handiak ziren eta bertan hileta errituak egiten zituzten. Monumento hauei â&#x20AC;&#x153;megalitoakâ&#x20AC;? esaten zaie. Megalitoak harri handiz egindako monumentuak ziren. Hiru motatakoak dira gaur egun ezagutzen ditugunak: zutarriak, trikuharriak eta harrespilak. Narbarten hiru trikuharri ezagutzen dira toki hauetan: Amaburun, Mallurketan eta eta Otalzun. Hemendik hurbil, badira beste bi ere Bertizen.

Inguruko trikuharrien kokapena

6- PERTSONAI ILUSTREAK. BIOGRAFIAK Jose Maria de Lakoizketa (Narbarteko apaiza) 1831-an jaio zen eta zenbait anai-arreben arteko zaharrena izan zen. Iruñako institutoan ikasi zuen hasieran eta ondoren erlijio-ikasketak egin zituen. Apaiz egindakoan eta bi urte Elgorriagan pasatu ondoren, Narbartera etorri zen eta bertako erretorea izan zen 30 urtetan (1857- 1887). Denbora horretan, eliza zaintzeaz gain, bere denbora librean, inguruko landareak ikertzeari ekin zion eta, edozein eguraldia zela eta, mendira ateratzen zen landareak biltzera. Herriko jendeari apaizaren portaera oso berezia iruditzen zitzaion (behin duro bat eman zion artzain bati landare bat ekartzeagatik) eta “Lakoizketako eroa” deitzen zioten. Baina, Europako botanikari eta naturalista famatuen artean, Lakoizketako apaiza gizon jakintsu bat bezala kontsideratua zegoen eta horrela, Narbartekoek deitzen zuten “Lakoizketako ero” hori benetan jendeak ulertzen ez zuen gizon jakintsu eta ospetsua izan zen. 1887an gaixotu egin zen eta bere arrebarekin Elbeteako Jarola jauregira joan zen. Bertan hil zen 1889an eta Narbarteko hilerrian lurperatu zuten.

Botanikaren inguruko liburu eta katalogoak idatzi zituen eta bere “Diccionario de los nombres eúskaros de las plantas” (1888) balio handikoa izan da euskal ondare lexikala ezagutzeko. 1924. urtean “Eusko Ikaskuntzak” elkarteak bere lana onartu zuen eta bere baserrian plaka bat jarri zuten bere omenez. (Ion, Adei, David, Gorka, Izaskun, Uxoa, Sarai eta Belén)

JOSE MARÍA DE LAKOIZKETA (El cura de Narbarte)

Nacido en 1831, fue el primogénito de una familia de varios hermanos. Estuvo 30 años (1857-1887) como párroco en Narbarte, donde, además de atender la parroquia, dedicaba sus ratos libres a estudiar las plantas de su entorno. A la gente del pueblo el comportamiento del cura le parecía de lo más extravagante por lo que le pusieron el apodo de “ el loco de Lakoizketa”. Sin embargo, en el círculo de los mejores botánicos de Europa, era considerado como un verdadero sabio.

Jose Maria de Lakoizketa was the priest of Narbarte from 1857 to 1887

(Ion, Adei, Gorka, David, Uxoa Izaskun, Sarai eta Belén)

El botànico de Lakoizketa escribiò dos obras fundamentales: “Catàlogo de las plantas que espontáneamente crecen en el valle de Vertizarana” (1885) y el “Diccionario de los nombres euskaros de las plantas” (1888). Aquellas obras fueron reconocidas en su día como una importante contribución científica al estudio de la flora del norte de España con importantes hallazgos en el campo de las criptogramas (hongos, líquenes y musgos). Pero la obra principal fue su” Herbario”, que actualmente se encuentra en el Museo de Ciencias Naturales de Vitoria. (Ion eta Adei)

7- BERTAKO ISTORIO ETA PASADIZO BATZUK. BITXIKERIAK Narbarten historia eta pasadizo asko gertatu dira historian zehar eta atal honetan herrian bildutako hoietako batzuk kontatuko ditugu. “Sastrenea, Domingenea eta Xubindoa etxeak altuera berdina omen dute eta, kontatu digutenez, hau da horren istorioa: Behin Domingenea eta Xubindoako jabeak, ostatuan mozkortuak musean jolasten ari zirela, apostu handi eta berezi bat egin zuten: “ Ea zeinek egiten zuen etxe altuena”. Horrela biak etxeak eraikitzen hasi ziren, eta biek ,“pikatuak”, besteak baino etxe altuagoa egiten saiatu ziren. Azkenean, biak aspertu zirenean, etxeei altuera berbera ematea erabaki zuten.” (David eta Uxoa)

“Bidartea palazio bat da eta, lehen, militarrak, generalak ….. etortzen omen ziren. Bertan festa asko eta handiak egiten omen zituzten, beti lau neska edo lau zerbitzarien laguntzaz. Jakin dugunez, Bidartea ez zen etxe aberats bakarra, Casa Mayor ere oso aberatsa zen eta bertakoak ere, oso festazaleak omen ziren. (David eta Uxoa)

“Kantauri itsasoan neguan hotza egiten zuen eta lamiak, Bertizaranako Bidasoa errekara hurbiltzen ziren, bertako ura beroagoa zegoelako. Bainua hartzekin, errekaren bazter batean exertzen ziren eguzkia hartzen. Eta hor egoten ziren eskuak altxatuta, ilea apaintzen, esku baten orrazia eta bestean ispilua zutela”. (Gorka)

“Galtxornea lehen nesken eskola zen eta mutikoen eskola, orain udaletxea dena zen. Oraingo eskola,berriz, lehen etxe bat zen eta Arretxea Ibarra familia bizi zen gerra garaian”. (Uxoa eta Izaskun )

“Lehen Narbarteko zelai gehienak haltzaz eta urez beterik zeuden. Horregatik hasten ziren “Altz”-ez etxeen izenak, adibidez: Altzuberea, Altzugorea, Albinea, Altzumea,….” (Uxoa, Izaskun, Sarai eta Belén )

“1940-50 urteen tartean, trena pasatzen zen Narbartetik. “Txikito” zuen izena”. (Izaskun eta Ion)

Istorio hau Espa帽ako gerra zibilaren ondoren gertatu zen Narbarten, Otaltzuko baserrian. Data : 1947ko maiatzaren 25ean Garai horretan oso normala zen herri guztietan soldaduak egotea. Horrela gertatu zen Narbarten, etxe askotan soldaduak ziren eta Oieregin, berriz, destakamentu oso bat. Otaltzuko baserrian familia bat bizi zen: senar-emazteak (Jose Antonio eta Magdalena) eta seme txikiena(Hip贸lito). Emaztearen ahizpa alarguna askotan etortzen zen bisita egitera baserrira eta destakamentu horretako sargento bat berarekin maitemindu zen, baina neskaren familia ez zegoen ezkontza horrekin ados. Egun batean, sargentoa, haserreturik, bere lagun batzuekin baserrira joan zen eta bertako senar-emazteak tiroka hil zituzten. Semea zauriturik gelditu zen (geroago hil egin zen). Herriko jendeak berria jakin zuenean epaitegira joan ziren eta sargentoa atxilotu, epaitu eta fusilatu egin zuten. Fusilatu ondoren, eta ejerzitoko buruzagiek eskatuz, ez zen gehiago istorio hau aipatu, mundu guztia ixildu egin zen. (Adei)

Otaltzu gaur egun

AGURRA Bukatzeko, eskerrak eman nahi ditugu lan hau egiten lagundu diguten guztiei: Don Jesús apaiza, Lakoizketako Kontxi, Itziar Iriarte, Migeltxo Oteiza, Klarita Petitxeneakoa, Maria Bentunekoa, Andres Etxenike, Karmen Perurena, gurasoei………..eta gurekin pazientzia izan duten guztiei.

ESKERRIK ASKO !! Egileak: Nerea Albiasu (1. maila), Gaizka Agirre (1. maila), Fatima Elhaoud(2. maila), Alazne Aizpuru (2. maila), Michelle Cruz (2. maila), Belén Encinas (5.maila), Sarai Encinas (5.maila), Izaskun Iriarte (6.maila) Uxoa Mutuberria (6.maila), David Albiasu (6.maila), Gorka Delgado (6.maila), Adei Ibargarai (6.maila) eta Ion Arretxea (6.maila).