de
www.pwc.nl
Het moet uit de breedte komen
Jaarlijks magazine bij Havencongres Rotterdam DE HAVEN 2012
Als zeevaartnatie hebben we een naam hoog te houden. Het scheepvaartbedrijf en de bijbehorende logistieke sector zijn al eeuwen drijvende krachten achter onze economie, en ook voor de toekomst zijn de verwachtingen hooggespannen. Zo wil Nederland in 2020 Europees marktleider zijn in de keten van transnationale goederenstromen. PwC ondersteunt deze ambitie graag. Bijvoorbeeld door relevante thema’s hoog op de politieke agenda te plaatsen en concrete aanbevelingen te doen voor verbeteringen en stimuleringsmaatregelen. Alleen met een goed investeringsklimaat kan Nederland kapitaal en talent binnen de dijken houden. Het is de voorwaarde om uit te kunnen groeien tot ketenregisseur en niet te vervallen tot doorgeefluik. De inzet is de maritieme en logistieke cluster in zijn geheel te versterken. Want hoe breder de basis, hoe groter de kans op succes. Isis Bindels, +31 (0)88 792 36 06, isis.bindels@nl.pwc.com
Rondetafelgesprek met Dick Benschop, Dirk van Slooten, Guido Dubbeld en Hans Smits Samen werken aan mix duurzame energie
INTERVIEW Imago Maritieme cluster verslag 30ste Havencongres Rotterdam: Ondernemers met lef Š 2012 PricewaterhouseCoopers B.V. (KvK 3412089) Alle rechten voorbehouden.
12-137_HCRMagazine2012_omslag_v6_424x297.indd 1 4890-01 PwC Adv. T&L A4.indd 1
3/29/12 3:41:13 PM
16-05-2012 19:04:03
Op zoek naar gemotiveerde medewerkers? Het Werkgeversservicepunt kan u helpen!
Met dank aan Rederij Clipper Stad Amsterdam
ER ZIJN VEEL DOUANEGARANTIES. ER IS ER MAAR ÉÉN DIE GRENZELOOS ONDERNEMEN GEMAKKELIJK MAAKT.
Wat houdt onze dienstverlening in? Äš :HUYLQJ HQ 6H OHFWLH Äš 8LWSODDWVLQJ %HJHOHLGLQJ Äš $DQWUHNNHOLMNH YRRUZDDUGHQ SURHISODDWVLQJ WHJHPRHWNRP LQJ EHJHOHLGLQJV Äš 2Q]H GLHQVWYH NRVWHQ
UOHQLQJ LV YRRU X DOV ZHUNJHYHU N RVWHORRV 'RRU KHW LQ GLHQV W QHPHQ YDQ PHG HZHUNHUV YLD KHW 6SLMNHQLVVH GUDDJ :HUNJHYHUVVHUYL W X ELM DDQ PDDWV FHSXQW FKDSSHOLMN YHUDQW VFKDS 'DQN]LM X ZRRUG RQGHUQHP NULMJHQ JHPRWLY HU HHUGH PHGHZHU NHUV HHQ QLHXZH NDQV Doet u met ons mee? Wij maken graag een vrijblij vende afspraak met u. Het Werkgeversse rvicepunt is ook werkzaam in de gemeenten Bern isse, Brielle
12-137_HCRMagazine2012_omslag_v6_424x297.indd 2
en Westvoorne.
Wetgeving verplicht steeds meer internationaal opere-
Omdat wij onze klanten door en door kennen, kunnen
rende bedrijven om douanegaranties te laten stellen. Een
we ďƒžnancieel borg voor hen staan. Als u zaken doet met
douanegarantie van Nationale Borg biedt hun de vrijheid
Nationale Borg kunt u uw kapitaal dus vrijhouden. Niet
om grenzeloos ĂŠn probleemloos te blijven ondernemen.
voor de bank, maar om in alle vrijheid te ondernemen. Dat
Nationale Borg is namelijk dĂŠ expert als het gaat om
maakt Nationale Borg uw ideale partner in het interna-
douanewetgeving. En omdat wij een groot deel van alle
tionaal zakenverkeer. Wilt u met ons in zee? Neem dan
douanegaranties afhandelen, hebben wij een snel en goed
gerust contact met ons op. Kijk op www.nationaleborg.nl
contact met de belastingdienst. Maar dat is niet alles.
of kom eens langs op de Keizersgracht 165 te Amsterdam.
DE ENIGE ONAFHANKELIJKE BORGVERSTREKKER VAN NEDERLAND.
www.spijkenisse.nl BBCCOM_00778_NatBorg_Douanegarantie.indd 1
30-3-11 10:12 16-05-2012 19:04:11
CoLoFon de Haven® verschijnt eenmaal per jaar.
Voorwoord
www.havencongres.nl
Een uitgave van: Management Producties Postbus 82 3130 AB Vlaardingen 010 435 04 77 info@managementproducties.com www.managementproducties.com Hoofdredactie: Janny Kok, Press Release
Eindredactie: Daniëlle Schönhage
Bladmanagement: Marieke Vollebregt
Beste Lezer,
Vormgeving: Zeker ontwerp + communicatie
Omslagfoto: Danny Cornelissen, PortPictures.nl Fotografie: Robert Tjalondo, Rockin’ Pictures Danny Cornelissen, PortPictures.nl Druk: Silber Druck oHG, Niestetal (D) Advertenties: Anita Korendijk
Oplage: 2.500 Verspreiding: havenprofessionals in Nederland en België. ISSN: 2213 - 3062
©2012 Management Producties b.v.
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Uitgevers en auteurs verklaren dat dit blad op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld, evenwel kunnen uitgevers en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Uitgevers en auteurs aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard ook, die het gevolg is van handelingen en/ of beslissingen die gebaseerd zijn op bedoelde informatie. Gebruikers van dit blad wordt met nadruk aangeraden deze informatie niet geïsoleerd te gebruiken, maar af te gaan op hun professionele kennis en ervaring en de te gebruiken informatie te controleren.
Voor u ligt de jaarlijkse uitgave van de Haven, een vakblad over de strategische ontwikkelingen in de Rotterdamse haven. De haven is druk en dynamisch, veel verschillende takken van sport worden er beoefend en komen samen. En als je er bent, proef je dat. Uit enquêteresultaten van de jongerenverenigingen blijkt dan ook dat mensen die er werken er niet meer weg willen.
Toch blijft imago een uitdaging: bij het aantrekken van jongeren om er te studeren en te werken en bij de veiligheidsdiscussies met bewoners. Ook bij nieuwe plannen zoals bijvoorbeeld rondom energie en energie-reductie. Kijk naar de reacties rondom ondergrondse opslag van CO2 of bijstook met biomassa. Hoe kunnen we dat negatieve imago naar buiten toe verbeteren?
We hebben geprobeerd de beweging van de haven te vangen in dit magazine met uiteenlopende onderwerpen. Zo leest u bijvoorbeeld over nieuwe energie in de haven tijdens een rondetafelgesprek met de voormannen van Shell, Havenbedrijf Rotterdam, Vopak LNG en Eneco. En over innovatie gesproken: de ontwikkelingen rondom het intelligent maken van de lading: iCargo. Ook het afhandelen van die lading kan sneller en intelligenter. Cargotec is daar volop mee bezig op onder meer Maasvlakte 2.
Het zal u niet ontgaan dat een deel van de input voor de artikelen komt van het Havencongres Rotterdam 2012. Zo hebben we o.a. geprobeerd Maurizio Aponte te verleiden tot uitspraken over het normaal toch wel gesloten MSC. Ook komen verrassende nieuwe ondernemers aan het woord actief in Rotterdam, samen met de jongere generatie die dit jaar ook een podium kreeg. Het was een enerverende middag, wat heeft geleid tot boeiende verhalen. We hopen u met dit magazine wat meer inzicht te geven in de nieuwe en spannende ontwikkelingen in de haven.
see you next year! Daniëlle Schönhage
de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 3
3
15-05-2012 10:58:33
‘de Laatste raFFinaderij die in europa gesLoten zaL worden, staat in rotterdam’ Rondetafelgesprek met Dick Benschop, president-directeur Shell Nederland, Dirk van Slooten, managing director Vopak LNG Holding, Guido Dubbeld, CFO Eneco en Hans Smits, presidentdirecteur Havenbedrijf Rotterdam.
6
Interview met Maurizio Aponte, Martin Poulsen en Michiel Nijdam
’maak de HaVen BeLastingVrij’
22
w V
I H 5 Vraag & antwoord met Jan Bert Schutrops, President VOPAK Nederland
44 4
‘trots op de HaVen’
de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 4
15-05-2012 10:58:38
inHoud 6
Jongeren op het podium van Havencongres Rotterdam 2012
16 port oF tHe Future: ’niet kiezen is VerLiezen’
Rondetafelgesprek Rotterdam Energiehaven
Samen werken aan mix duurzame energie is noodzaak.
16
30ste Havencongres Rotterdam 2012
18
Port of the future: Niet kiezen is verliezen
22
Global developments in containers
26
Ondernemers met lef: zaak van geen woorden maar daden
Huidige resultaten kunnen garantie geven voor de toekomst
Over dĂŠ haven van Europa, 2030 en ambities
imago maritiem CLuster Onderzoek van PwC over de toekomst van het Nederlandse Maritieme cluster.
In gesprek met Peter Goedvolk en drie nieuw gestarte ondernemers
40
Samenspel van machines, technologie en ketendenken
water VerBindende FaCtor Voor Huntsman en eVides Interview op Havennummer 5210 over co-siting
46
Overcapaciteit van schepen nog beheersbaar
31
Intelligent innoveren
36
Een jonge haven vernieuwt zichzelf
40
Internationaal archipel van niches
44
Vraag en antwoord met Jan Bert Schutrops
46
Synergievoordelen met co-siting
Tafelgesprek met Smits, Van Sluis en Baljeu op het Havencongres Rotterdam 2012
Resultaten onderzoek maritiem cluster door PwC
Rotterdamse haven maakt wereld van verschil
Praktijkcase van Evides en Huntsman
de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 5
5
15-05-2012 10:58:42
‘samen werken aan mix duurzame ener g is nood z
De redactie van dit magazine was te gast bij het Havenbedrijf Rotterdam in het World Port Center op de kamer van de president-directeur. Op de zestiende etage kwamen samen om te praten over Rotterdam Energiehaven: Dick Benschop, president-directeur Shell Nederland, Dirk van Slooten, managing director Vopak LNG Holding, Guido Dubbeld, CFO Eneco en natuurlijk Hans Smits.
6
de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 6
15-05-2012 10:58:45
rondetafelgesprek
r gie d zaak‘
de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 7
7
15-05-2012 10:58:49
rondetafelgesprek
g
smits:
i
’de Laatste raFFinaderij die in europa gesLoten zaL worden, staat in rotterdam’
De topmannen van het Havenbedrijf Rotterdam, Shell Nederland, Vopak LNG Holding en Eneco waren het in het rondetafelgesprek al snel met elkaar eens: “Er zal een verschuiving in gebruik van energiebronnen moeten plaatsvinden. De samenleving is te lang aan het gebruik van koolwaterstoffen blijven hangen.”
Wat Hans Smits, Dick Benschop, Dirk van Slooten en Guido Dubbeld betreft is er geen twijfel over mogelijk: Rotterdam is dé Energiehaven. Van Slooten klinkt als een reclamespot voor de haven als hij de retorische vraag opwerpt “wat zou Rotterdam zijn zonder energie? De haven kan zich meten met Houston, Singapore en Shanghai. Hier kunnen de allergrootste schepen komen, er zijn goede achterlandverbindingen dus is het mooi dat hier een energiehub is gekomen. Daarin zouden wij graag willen investeren, tenminste als er ruimte is.” De vraag over beschikbare ruimte in het Rotterdamse havencomplex is al eerder opgeworpen. Het antwoord ligt in efficiënte inrichting van bestaande ruimte en in die van Maasvlakte 2.
amBitie
Een andere vraag is of de havenbeheerder de ambitie kan waarmaken om de haven in 2030 wereldwijd koploper te laten zijn op het gebied van efficiency en duurzaamheid, zoals in de Havenvisie 2030 is voorzien. 8
Smits en zijn gesprekspartners menen van wel. “De ambitie is haalbaar in goede logistieke oplossingen, een goed politiek klimaat en een goed samenspel met diverse partijen. Wij hebben een goede samenwerking met de Milieudienst DCMR, de overheden en het havenbedrijfsleven. Het is fantastisch om de doelstelling samen te bereiken, al beseffen we dat daarvoor veel nodig is.”
Dat vinden de andere gesprekspartners ook, maar ze wijzen ook op de innovatie die in de bestaande energie-industrie plaatsvindt. Benschop doet dat wijzend op de activiteiten van de raffinaderij in Pernis, die samen met de chemische fabrieken in Moerdijk de grootste in Europa is en op de GTL (gas to liquids – een schonere brandstof uit gas) aanlanding. Hij meldt meteen dat in juni de ontzwavelingsfabriek (HydroDeSulphurisation) HDS 6 officieel in gebruik wordt gesteld. Dat is een installatie voor de productie van diesel met een ultralaag zwavelgehalte. Shell ontwikkelde de hoogwaardige technologie voor de ontzwavelingsfabrieken zelf en zorgde ervoor
de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 8
15-05-2012 10:58:49
“er zuLLen grote (Lng) Bunkerstations komen in de HaVen en in Het aCHterLand. aLs rotterdam dat reaLiseert, VoLgen andere. Van sLooten:
dat de installatie een van de duurzaamste en efficiëntste raffinagefabrieken ter wereld zal zijn.
niet VanzeLFsprekend
Dat is ook wel nodig om onderscheidend te zijn in de markt. “De concurrentiepositie van raffinaderijen is niet vanzelfsprekend; ook de vestigingen in de Rotterdamse haven niet”, aldus Benschop. “Er is zeker 30 procent overcapaciteit aan raffinaderijen in Europa, dus zullen we moeten bekijken wat er op nationaal en Europees niveau moet gebeuren om concurrentiekracht te behouden.” Van Slooten onderschrijft dat. Hij merkt op dat door toename van disbalans in de markt de business bij Vopak toeneemt. Alle ontwikkelingen zouden kunnen betekenen dat raffinageactiviteiten verschuiven naar het Midden- en Verre Oosten, waarop Smits meteen reageert met “de laatste raffinaderij die in Europa gesloten zal worden, staat in Rotterdam”. De industrie speelt zeker in op verandering van productie- en handelsstromen en op verscheidenheid in gebruik van diverse energiebronnen. Zo bezien is het niet verwonderlijk dat Shell de grootste investeerder in LNG is onder de private olie- en gasmaatschappijen. De interesse in de technologie voor de commerciële toepassing van de schone LNG werd in 1964 al zichtbaar. Nu wil Shell LNG een volwaardige plek geven in de mix van fossiele brandstoffen.
Het geloof in schone LNG-productie en gebruik is dusdanig dat Shell de ZuidKoreaanse scheepswerf Samsung Heavy Industries opdracht heeft gegeven voor de bouw van een drijvende fabriek voor de productie van vloeibaar aardgas. De ’floater’ (600.000 ton DWT) komt voor de kust van Australië te liggen, het gas gaat naar Azië. Maar er zijn Nederlandse toeleveranciers bij betrokken: SBM Offshore en het maritiem onderzoekscentrum Marin dat de testen uitvoerde van het supergrote schip annex drijvende LNG-productiefabriek.
goLden age oF gas
Benschop en Van Slooten hebben het in dat kader over een mozaïek van gas en renewables in mobiliteit. Van Slooten: “GTL brandstof en LNG kunnen relatief makkelijk in transport worden gebruikt”, vertelt hij tijdens het rondetafelgesprek. “LNG uitponden van grote naar kleine schepen is ook mogelijk. Tenslotte moeten kleinere schepen, zoals in de shortsea, ook voldoen aan de eisen die in 2015 ingaan voor laagzwavelige brandstof in de Baltische Zee en verdere SECA-gebieden. Er zullen daarvoor ook grote bunkerstations komen in de haven en in het achterland voor de binnenvaart. Als havens dat realiseren, volgen andere. Vopak zit niet voor niets in deze haven, maar ook in Marseille. We hebben om die reden ondermeer de Altamira Mexico terminal gekocht (in joint venture 60% Vopak/40% Enegas voor USD 408 miljoen, red.). de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 9
9
15-05-2012 10:58:50
rondetafelgesprek In het algemeen investeren en herinvesteren we wereldwijd alleen in duurzaamheid en langdurige projecten.”
Voor Eneco moet investeren in duurzaamheid een tweede natuur zijn, getuige de mission statement van de energieleverancier ‘Samen gaan we voor duurzaam’. Dat benadrukt Dubbeld dan ook als hij het heeft over ‘smart grids’ en Eneco’s inspanningen om zijn afnemers te voorzien van zonnepanelen en groene stroom afkomstig uit zonne- en windenergie. Eneco focust zich in R&D ook op biobrandstof. “Daarmee moeten we in 2030 een heel eind komen”, zegt Dubbeld over de bevoorrading van zeker 2,2 miljoen klanten in Nederland. “We investeren 800 miljoen euro op jaarbasis in duurzame energievoorzieningen en de verbetering van distributienetten. Toon (een thermostaat die inzicht geeft in energieverbruik en mogelijke besparingen), zonne-energie en slimme energiemeters zijn daar maar een paar voorbeelden van.” (De laatste registreert het actuele energieverbruik en geeft dit door aan de netbeheerder, red.). De komende 4 jaar wordt 600 miljoen euro van de investeringen in Rotterdam gedaan, dit gaat naar windenergie, zonne-energie en biomassa. Dat is bijna het dubbele van hetgeen Rotterdam zelf investeert.” Daarbij noemt hij de gas gestookte energiecentrale Enecogen op de Maasvlakte ook even als duurzaam voorbeeld. Eneco en Dong Energy hebben daarin ieder een 50 procent belang. De centrale heeft een vermogen van 870 Megawatt in totaal en een efficiëntie van 59,5%. Enecogen stoot de helft minder CO2 uit dan de bestaande moderne gasgestookte centrales. Ze is sinds 21 november vorig jaar operationeel, maar wordt nu al de meest efficiënte en schoonste gasgestookte centrale van Europa genoemd. Dubbeld beschouwt het in ieder geval als een uitgemaakte zaak dat energiecentrales niet meer op kolen, maar op gas worden gestookt, dat het energiebedrijf investeert in de aanleg van windparken en dat er voorzien wordt in de infrastructuur voor warmte en hergebruik van warmte. De flexibiliteit van een gasgestookte centrale sluit ook prima aan om de fluctuaties in wind en zon op te vangen.
gezamenLijk optrekken Van boven naar beneden: - Eerste schip op de Gate terminal in Rotterdam - Artist Impression van Shell: Floating Liquefied Natural Gas (FLNG) - Enecogen, één van de schoonste gastgestookte electriciteitscentrales in Europa
10
Eneco en het Havenbedrijf Rotterdam trekken in voorkomende gevallen gezamenlijk op richting overheid voor het verkrijgen van vergunningen. Dat soort acties leidt soms niet tot het gewenste resultaat, zoals in het geval van de mogelijke plaatsing van
de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 10
15-05-2012 10:58:55
duBBeLd:
’eneCo FoCust ziCH ook op BioBrandstoF. daarmee moeten we in 2030 een HeeL eind komen’ windmolens op de zeewering van Maasvlakte 2. Daarvoor moest separaat een vergunningenprocedure worden opgestart, terwijl het logischer zou zijn de plaatsing van de windmolens als deel van de bouwwerkzaamheden voor de zeewering op te nemen. Hans Smits had daarop aanvankelijk kritiek, maar begrijpt nu wel waarom de zaak zo is gelopen. “Het gaat om twintig hele grote windmolens op de kering die na tien jaar zullen worden overgedragen aan Rijkswaterstaat. Zo bezien is het niet verwonderlijk dat de overheid zeer zorgvuldig te werk gaat. We zijn intussen on speaking terms en we verwachten dat de windmolens in 2014 mogelijk operationeel kunnen zijn.”
Smits geeft desgevraagd aan dat het Havenbedrijf Rotterdam er alles aan doet om economie en ecologie in goede balans te houden. “Voor zover nodig nemen wij de regierol op ons, maar vaak trekken we gezamenlijk op naar Den Haag of Brussel. Het is een kwestie van vertrouwd worden door bedrijven en door de overheid. Dat vertrouwen bestaat ook tussen Rotterdam en Antwerpen. We zijn samen bezig met een feasibility studie voor mogelijke uitbreiding van het pijpleidingennetwerk tussen beide havens. We verwachten in Q3 (het derde kwartaal van 2012, red.) de studie af te ronden.”
Uit de woorden van Smits blijkt verder dat de blik richting Duitsland – inclusief de haven Duisburg als achterlandhub – intensiever wordt. Dat gebeurt in de wetenschap dat de zogenoemde ARA havens – Amsterdam,
Rotterdam en Antwerpen – belangrijker voor Duitsland worden. Vopak-man Van Slooten noemt in dat verband ook de Eemshaven ‘die een satelliet bunkerstation voor LNG kan worden’. Bij alles voorzien de gesprekspartners dat Rotterdam nog sterker een hub wordt voor een netwerk van andere havens. Het is een kwestie van denken op grote schaal, kijken naar afstand en mogelijke integratie en geen sentimenten laten meespelen bij het nemen van beslissingen. Conclusie: “Denk Europees. Als je het hier verkeerd doet, vertrekken je klanten naar elders. We hebben het over een open markt, waarin de klant bepaalt welke diensten hij wil afnemen en waarin hij graag wil investeren.”
Co2 reduCtie kostBare zaak
Daaraan kan de vraag worden gekoppeld of de klant wel wil betalen om ‘de schoonste’ te zijn. Olieprijzen worden almaar hoger in tijden van crises en biobrandstof blijkt nog eens 5 procent duurder dan olie. In zo’n omstandigheid is het moeilijk de samenleving te overtuigen van de noodzaak duurzame energiebronnen te gebruiken en daarvoor de juiste prijs te betalen. Tot dusver worden de werkelijke kosten van groene stroom alleen in Duitsland doorberekend aan de klant. Benschop noemt in dat verband de paradox dat de handelsprijs van CO2 nu zo’n 8 euro per ton is en daarmee geen zinnig prijssignaal afgeeft, terwijl de CO2-kosten van allerlei standaarden en verplichtingen oplopen
de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 11
11
15-05-2012 10:58:56
LantarenVenster, Rotterdam, Donderdag 21 juni 2012
HĂŠt energiedebat met 150 deelnemers:
ROTTERDAM ENERGY PORT
Reserveer nu: rgyport.nl e n e m a rd e tt o .r w ww
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd ADV109__REPvj12_voor HCRmag_v4.indd 112
15-05-2012 14-05-2012 10:58:57 15:53:21
’Het is Beter om een marktConForm prijssignaaL aF te geVen, dan aLLerLei kosten te VerBergen’ BensCHop (oVer prijs Co2): tot 200 tot 300 euro per ton. ”Het is beter om een marktconform prijssignaal af te geven, dan allerlei kosten te verbergen. We moeten vooral kosteneffectief te werk gaan.” De gesprekspartners zijn het met Benschop eens dat innovatie gestimuleerd moet worden door R&D en proefprojecten te subsidiëren. Nu wordt er te veel gekeken naar levenslange exploitatiesubsidies voor projecten. Het argument is dat langdurige subsidies zouden kunnen leiden tot gemakzucht bij de producenten. Zij kunnen immers op gegarandeerde omzet rekenen bij langdurige overheidssteun. Benschop noemt in dat verband de opkomst van Chinese fabrikanten van goedkope zonnepanelen die de Europese fabrikanten wegconcurreren. “De huidige wijze van subsidiëren leidt tot een soort bubble in de zonne-energie sector.” (min of meer vergelijkbaar met de economische ‘zeepbel’ in de IT sector die in de jaren 90 uiteenspatte, red.)”
De ultieme oplossing kwam niet op tafel, of deze moest zijn om CO2 vloeibaar in lege gasvelden op zee op te slaan. Er zijn al ideeën ontwikkeld, zoals inname van CO2 uitstootrechten tegen een bodemprijs, export van CO2 afvang en verkoop; bijvoorbeeld aan de glastuinbouw zoals nu al gebeurt, en het ontwikkelen van kostenefficiëntere duurzame productiemethoden. Dat moet de stimulans zijn voor het bedrijfsleven en consumenten om duurzame energie af te nemen tegen een prijs die voor verkoper en afnemer acceptabel is.
Het rondetafelgesprek heeft grotendeels de vraag beantwoord of het Havenbedrijf Rotterdam, Shell Nederland, Vopak LNG Holding en Eneco zelf ‘de schoonste in het land’ zijn. President-directeur Smits en anderen geven de gekende invulling van milieubewustzijn in eigen huis door lichten uit te doen in onbezette ruimten en waterbesparende voorzieningen. Een van de schepen van de Havendienst vaart op NEXTBTL brandstof en andere zullen zo mogelijk volgen. Smits en de zijnen gaan ook met de eigenaren van het World Port Center praten over verregaande voorzieningen om het gebouw CO2 neutraal te maken.
“Wij zijn CO2 neutraal”, besluit Smits terwijl de overige gesprekspartners instemmend knikken. De redactie van dit magazine heeft helaas niet kunnen vaststellen of de directieauto’s van de gespreksdeelnemers dat ook zijn. Mogelijke reductie daarvan zou op de agenda kunnen staan in het totaal van de vermindering van de CO2 uitstoot met 50% in 2025, vergeleken met die in 1990. Dat is de doelstelling van het Rotterdam Climate Initiative, waarvan het Havenbedrijf Rotterdam partner is.
Transport en opslag van CO2 (CCS) en afvang daarvan zullen een groot deel van de beoogde afname moeten zien te bereiken. Op die manier kan Rotterdam bewijzen werkelijk de schoonste in het land te zijn.
de HAVEN 2012
15:53:21
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 13
13
15-05-2012 10:58:58
Haven Update.com online community
14
de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 14
15-05-2012 10:59:00
HaVenupdate.Com dĂŠ site die HaVeninFo samenBrengt de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 15
15
15-05-2012 10:59:02
HaVenCongres rotterdam 2012 Wat doet een congresorganisator die moet constateren dat er geen felle discussies over bepaalde onderwerpen zijn in de Rotterdamse haven? Die laat sprekers en deelnemers in de toekomst kijken, dromen dat zij de baas zijn van de haven en toont aan dat ondernemen met lef kan leiden tot innovatieve oplossingen. Alle aanwezigen op 17 april kunnen tenminste ĂŠĂŠn advies ter harte nemen: stop de negatieve retoriek en wees trots op wat er hier tot stand is gekomen.
16
de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 16
15-05-2012 10:59:05
30ste HaVenCongres rotterdam Leert:
Huidige resuLtaten kunnen garantie geVen Voor de toekomst Deelnemers aan het 30ste Havencongres die opbeurende woorden wilden horen in crisistijden, zijn op hun wenken bediend. Transporteconoom Nijdam vertelde zijn gehoor dat de kansen voor het grijpen liggen in de concentratie van zeehavens in de Rijn-Schelde Delta, als er maar sprake is van samenwerking van terminal operators, havenautoriteiten en rederijen. Executive director Europe Maurizio Aponte van Mediterranean Shipping Company (MSC) voegde daaraan toe dat de overcapaciteit in de scheepvaart nog steeds beheersbaar is, maar waarschuwde wel dat deze in de containervaart een probleem kan worden. “Het is vreemd dat je verladers nooit hoort klagen als vrachttarieven laag zijn.”
Alle aanwezigen kunnen tenminste één advies ter harte nemen: stop de negatieve retoriek en wees trots op wat er in Nederland, en in Rotterdam in het bijzonder, tot stand is gekomen. Als die waarschuwing zelfs door buitenlanders – in dit geval CEO APM Terminals Europe Martin Poulsen – wordt afgegeven, moet de Nederlandse geneigdheid om zaken negatief te benaderen wel zeer opvallend zijn. “We zijn in dit land goed in staat om als iets niet goed is, dat uit te vergroten”, beaamde president directeur Hans Smits van het Havenbedrijf Rotterdam tijdens het congres dan ook. Hij en andere sprekers weigerden te blijven somberen. Dat kunnen ze doen op basis van marktgegevens die aantonen dat Nederland wat import betreft van Europees niveau is opgeklommen naar wereldniveau en steeds belangrijker wordt voor de EU, dat toekomstverwachtingen van McKinsey en van Policy Research elkaar niet veel ontlopen (de interpretatie van de gegevens verschilt wel) en dat ondanks de snelle economische groei in China er nog een heel groot verschil is tussen de GDP van de Volksrepubliek en dat van Europa.
De toekomst mag dan onzeker zijn, zoals Michiel Nijdam zijn gehoor voorhield, maar daarop anticiperen is mogelijk; zeker als overheden en het bedrijfsleven flexibel genoeg zijn om rekening te houden met diverse scenario’s en op termijn met de zich dan voordoende werkelijkheid. de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 17
Martin Poulsen en Maurizio Aponte
17
15-05-2012 10:59:06
port oF tHe Future:
niet kiezen is VerLiezen Dagvoorzitter René Buck, sprekers en deelnemers aan het 30ste Havencongres Rotterdam hebben kunnen nadenken over stellingen zoals “naar welk land verhuis je als de gang van zaken in Nederland je niet bevalt”, “niet kiezen is verliezen” en “het havenbedrijfsleven bestaat uit blanke mannen en grote bedrijven die de dienst uitmaken”. Dagvoorzitter René Buck zette de toon na de openingstoespraak van president Vopak Nederland Jan Bert Schutrops door de laatste stelling te poneren. In de loop van het congres bleek de werkelijke situatie genuanceerder te zijn.
Het zal op congressen maar weinig voorkomen dat er een songtekst in een presentatie getoond wordt. Vopak Nederland president Schutrops deed dat in zijn openingsspeech door een deel van de song België van Henk Westbroek te tonen. Dit ter illustratie dat het lastig is om een land aan te wijzen, waar alles in orde is: ‘k heb getwijfeld over België omdat iedereen daar lacht ‘k heb getwijfeld over België want dat taaltje is zo zacht ‘k stond zelfs in dubio maar ik nam geen enkel risico ‘k heb getwijfeld over België
dé HaVen Van europa
Jan Bert Schutrops tijdens zijn openingstoespraak
18
de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 18
Schutrops: “We zijn veel te kritisch in Nederland, terwijl we ons zouden moeten realiseren hoe goed we het in dit land hebben. We voeren hier discussies waarvan mensen in Azië denken ‘waar hebben ze het
15-05-2012 10:59:08
over’. De discussie of de Olympische Spelen in Rotterdam of in Amsterdam gehouden moeten worden bijvoorbeeld. Die is voor Aziaten onbegrijpelijk, zeker gezien de afstand tussen beide steden. Het is zaak te kiezen ‘doen of niet doen’. Niet kiezen is verliezen!” Hij betoogde dat Nederlanders zich bewust zouden moeten zijn van unique selling points in het buitenland, zoals de voetballers Arjan Robben en Wesley Sneijder (Schutrops: “in China heten ze Lobbe en Sneidel”) en het feit dat Rotterdam dé haven van Europa is.
“Het gaat erom beter en meer te communiceren over hetgeen er in de haven gebeurt en dat veiligheid en risicobeperking daarbij een zeer grote rol spelen. Dat moeten we vooral richting mensen in de buurt van het haven- en industriecomplex doen en ook richting overheid, onderwijs en bedrijfsleven.”
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 19
kennis maken, kennis deLen
Het vooruitstrevende van de haven en industrie is op velerlei plekken zichtbaar voor wie daar oog voor heeft. Dat bewezen voorzitter Jong Havenvereniging en business manager logistics Havenbedrijf Rotterdam Gerrit Peekstok, commissaris externe relaties LINK Maritiem en marketing manager Kuehne + Nagel Perry Pieëte en bestuurslid Jong VRC en senior executive Maersk Line Desiree Tetteroo. Ze weerspraken de stelling van dagvoorzitter Buck als zou de haven alleen uit blanke mannen bestaan en grote bedrijven die de dienst uitmaken. “Het gaat om kennis maken en kennis delen”, aldus Peekstok over de activiteiten van Jong Havenvereniging, waarbij hij ondermeer de Master Classes bij de maritieme opleidingengroep STC noemde, de Mainport Meewerkdagen,
de organisatie van de verkiezing van het ultieme Jong Haventalent en de RTM Port Party als feestelijk netwerkevenement. “Daar gaat het echt niet alleen om feesten en bier drinken. Het gaat er alleen informeler aan toe onder het motto ‘als je elkaar niet kent, kun je ook geen zaken met elkaar doen’.”
Dat is ook de instelling van de jonge leden van LINK Maritiem, een informeel netwerkplatform voor jonge professionals in de haven en transportsector. Jong VRC houdt het ogenschijnlijk wat serieuzer door als adviesorgaan voor het hoofdbestuur van de VRC (Vereniging Rotterdamse Cargadoors) te fungeren en als denktank voor de toekomst van de vereniging. Jong VRC-leden komen ondermeer bij elkaar in diverse werkgroepen. Bij alles is het doel om kennis en netwerk van jonge cargadoors te vergroten. de HAVEN 2012
19
15-05-2012 10:59:12
winnaar
De drie maritiem gerelateerde jongerenorganisaties konden op het Havencongres Rotterdam de kennis van de congresdeelnemers peilen. Jongeren quizmaster Pieëte begon met de makkelijke vraag wat de oudste voetbalclub van Rotterdam is: Sparta of Feyenoord. Er gingen heel wat rode kaarten de lucht in met het goede antwoord, maar dat aantal slonk in de loop van de quiz aanmerkelijk; zeker bij de vragen ‘Wie werd als eerste verkozen tot Jong Haventalent?’ en ‘Hoeveel leden hebben de drie jongerenverenigingen bij elkaar opgeteld?’.
De winnaar met het dichtstbijzijnde antwoord (550 leden) bleek HbR president Hans Smits te zijn. Hij riep bij aanvaarding van de prijs – een op aluminium gedrukte havenfoto van fotograaf Danny Cornelissen – dat hij alle schijn van voorkennis tegen zich had, maar ook: “ik vind het heel belangrijk
wat jullie doen in en voor de haven”. Smits beloofde meteen na te denken over de eindbestemming van de trofee. Hij maakte aan het slot van het congres bekend dat de speciale afdruk van de havenfoto naar de winnaar van Jong Haventalent van dit jaar zou gaan. Deze werd een paar dagen na het Havencongres aangewezen in de persoon van projectmanager Nautische Ketencoördinatie Jacob Bac bij de Divisie Havenmeester van het Havenbedrijf Rotterdam.
2030
‘Acteurs’ in het door de jongerenverenigingen getoonde filmpje durfden koffiedik te kijken om de toekomst van de haven te voorspellen. Ze benadrukten daarin het belang van duurzaamheid, effectieve communicatie en samenwerking van de diverse havens en partijen. Wesley Lems van Vopak Agencies weet in ieder geval wat er nu al
overrijp is voor verandering. “De waterklerken staan nog steeds alleen per telefoon in contact met kantoor. Daardoor krijgen we 4 à 5 keer invoer voordat uiteindelijk het gewenste resultaat er is.” Informatie-uitwisseling moet dus effectiever en transparanter worden. Dat zal naar verwachting in 2030 ook zo zijn.
De jongeren die in ‘De Nieuwe Generatie Over de Haven’- film aan het woord kwamen, verwachten dat de sectoren LNG en maritieme dienstverlening een grotere vlucht gaan nemen, dat de verhouding mannelijke en vrouwelijke werkers in de haven zeker 60/40 procent zal zijn en dat er in 2030 nog grotere volumes door de haven zullen worden behandeld. Ze voorzien ook een efficiënter doorgevoerde samenwerking tussen Rotterdam, Dordrecht, Moerdijk en verder in de Rijn-Schelde Delta om concurrerend te kunnen blijven.
razende reporter
steeds meer Vrouwen op CruCiaLe FunCties
Razende reporter Janny Kok (JK) interviewde de deelnemers tijdens de ontmoetingsmomenten.
JK: Wat hebben de jongeren op het podium u geleerd?
MvR: Als vader van vier dochters neem ik sowieso mee het verhaal van de man/vrouw verhoudingen die naar 40/60% gaan. Inderdaad kom ik op cruciale functies in mijn dagelijkse werk steeds meer vrouwen tegen, die ook steengoed zijn. JK: Hoe is het gesteld met de man/vrouw verhouding binnen Rhinecontainer?
MvR: Wij gaan ook gestaag naar een verhouding van 50/50, nu is dat 35/65. Maar het gaat er vooral om dat je de juiste mensen hebt. De gemiddelde leeftijd bij ons in het bedrijf is ongeveer de helft van mijn leeftijd. Dus misschien is het tijd om op te stappen! JK: Dat kan je niet menen!
MvR: Zolang ze me accepteren, blijf ik er werken tot mijn pensioen. Ik houd van mijn vak!
20
mattHieu Van roermund (mVr) - managing direCtor rHineContainer
de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 20
15-05-2012 10:59:15
geweLdig positieF
Dagvoorzitter René Buck, Gerrit Peekstok, Perry Pieëte en Desiree Tetteroo
amBitie
Uit de 400 reacties op de door de drie jongerenorganisaties gehouden enquête blijkt dat jong en oud de haven ervaren als ambitieus. Dat kan op zich al garantie zijn voor de toekomst. Opvallend is dat op de vraag hoe men voor het eerst in aanraking is gekomen met de haven het toch vooral reacties van familieleden zijn geweest, zeker onder de 55 jaar kwam dit vaak naar voren. Slechts rond de 30% van de groep tot 35 jaar heeft bewust gekozen om in de haven te werken, dus hier lijkt nog wel werk aan de winkel.
Het goede nieuws is dat een belangrijk deel van de respondenten, nu
ze in de haven werken, ook bewust hun carrière vervolgen in de haven. Dus als je er eenmaal werkt, wil je niet meer weg! De conclusies van de enquête zijn verder dat concurrentiepositie en opkomende economieën kansen bieden voor een veelbelovende toekomst, dat infrastructuur zowel een kans is als een bedreiging, en dat wetgeving eerder een bedreiging is dan een kans. Volgens de jongeren wordt de samenwerking met Afrika & China aangehaald, zal het wonen en werken in de haven meer samen gaan en wordt er gewoon nog werkkleding gedragen in de haven.
Het staat vast dat de getoonde uitspraken van jongeren het negativisme wegpoetsen als zouden jongeren niet in de haven willen werken. Zo noteerden de enquêteurs de volgende uitspraken:
’de HaVen Biedt nog grotere kansen om iets te Bereiken dan ik op VoorHand Had gedaCHt! er zijn Legio mogeLijkHeden om te groeien en zoVeeL uitdagingen!’
’ondanks dat ik VLakBij woonde, Had ik weinig tot geen geVoeL Bij de HaVen. Bij toeVaL Ben ik er toCH in tereCHt gekomen en nu wiL ik ook niet meer anders’
’de HaVen is HeerLijk en nog Leuker dan ik Had VerwaCHt. iedere dag iets nieuws, VeeL werk en de Bekende Handen uit de mouwen mentaLiteit’
’de saamHorigHeid, de dynamiek en de BeweegLijkHeid Leer je pas eCHt kennen aLs je in de HaVen zit!’
de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 21
21
15-05-2012 10:59:17
oVe r sCHepen no
gLoBaL deVeLopments in Containers:
22
de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 22
15-05-2012 10:59:20
Het is in de containersector als met het weer: wisselend bewolkt en hier en daar een bui, of om met Mediterranean Shipping Company (MSC) executive director Europe Maurizio Aponte te spreken “de overcapaciteit is nog steeds beheersbaar, maar wordt een probleem”. Een andere stelling in het Engelstalige gesprek met Aponte, APM Terminals Europe CEO Martin Poulsen en transporteconoom dr. Michiel Nijdam verbonden aan de Erasmus Universiteit Rotterdam was deze: “when there is no trade, you don’t need a port”.
e rCapaCiteit Van nog BeHeersBaar de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 23
23
15-05-2012 10:59:21
resuLtaten
Nijdam hield het op het Havencongres Rotterdam aanvankelijk positief door te melden dat de positie van Europa en van Nederland in het bijzonder erg sterk is. Overslagcijfers in de Rotterdamse haven gaven hem gelijk: in het eerste kwartaal van 2012 stegen deze met 3% ten opzichte van de vergelijkbare periode van 2011 tot 110 miljoen ton. De overslag van containers daalde licht van 1,75 miljoen in het eerste kwartaal van afgelopen jaar naar 1,68 miljoen in het nu voorbije kwartaal.
De resultaten werden precies op de dag van het Havencongres bekend gemaakt. Presidentdirecteur Hans Smits van het Havenbedrijf Rotterdam hield in een toelichting nog de moed erin: “Het resultaat is beter dan we eind vorig jaar verwachtten, ook als ik de procent groei er vanaf trek die we danken aan het schrikkeljaar. Volgens de prognose van eind 2011, zou de eerst helft van 2012 een
24
Maurizio Aponte
’mijn adVies? maak de HaVen BeLastingVrij!’ kleine daling te zien geven en volgt herstel in de tweede helft met een stabiel of licht positief eindresultaat. Zo bezien is in het eerste kwartaal wat vet opgebouwd. Of dit aangesproken wordt, hangt af van de Duitse en de Nederlandse economie. De eerste blijft zich positief ontwikkelen, de tweede geeft nog weinig reden voor optimisme. Lichtpunt is de export naar landen buiten de EU, waarvan het grootste deel via Rotterdam loopt.”
De toekomst is dus onzeker, zoals Michiel Nijdam ook in zijn presentatie aangaf. “Planning voor de toekomst kan problematisch zijn, wat niet wegneemt dat aanpassing aan de diverse scenario’s belangrijk is. Mogelijke oplossingen moeten in flexibiliteit worden gezocht; zowel bij het opstellen en sluiten van
contracten als in de ontwikkeling van de nodige infrastructuur. Bij alles geldt dat stuwadoors, havenautoriteiten en rederijen met elkaar moeten samenwerken.”
kansen
Het goede nieuws dat de transporteconoom meldde was dat de Rijn – Schelde Delta Regio kansen biedt als unieke concentratie van zeehavens en dat Nederland eerder de opgaande lijn van de wereldhandel volgt dan die van Europa. Maar dan nog zijn toekomstvoorspellingen voor diverse uitleg vatbaar. Dat blijkt wel uit die van Policy Research in opdracht van ECT en die van McKinsey in opdracht van het HbR. Deze lopen niet ver uiteen – Policy Research gaat uit van 14,5 miljoen TEU in 2017 en McKinssey van ongeveer 17 miljoen
de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 24
15-05-2012 10:59:23
TEU – maar de verwachte gevolgen voor de containerbehandeling in de Rotterdamse haven wel. McKinsey verwacht in 2017 een bezettingsgraad van 68% op alle terminals als de economie zich ongunstig ontwikkelt. Policy Research verwacht een bezettingsgraad van 61% op de terminals op de bestaande Maasvlakte. Daar zit voor de fijnproevers nu net het verschil in presentatie van de toekomstverwachtingen.
Niemand maakte de opmerking dat je met statistieken kunt liegen, maar wel dat de lading ergens naartoe moet en dat de markt bepaalt naar welke haven. “MSC is een wereldspeler en als zodanig vinden we dat de lading wel naar Rotterdam moet komen”, zei de hoogste baas van de Europese divisie van de van oorsprong Italiaanse familieonderneming MSC. “Wij zien groei in Azië en Latijns-Amerika en ook wel in Afrika en we hopen dat die groei zodanig is dat het de toevoeging van het 18.000 TEU containerschip aan de wereldvloot rechtvaardigt. Nu is overcapaciteit nog beheersbaar, maar dat kan een probleem worden. Ik ben het met dr. Nijdam eens dat samenwerking tussen verladers, terminals en rederijen nodig is. Het is alleen vreemd dat je verladers nooit over lage tarieven hoort klagen, maar wel als deze stijgen.” Hij constateerde dan ook dat de moraal in het zakenverkeer behoorlijk instabiel is. “Het gaat niet om Rotterdam, maar om hoe het er in de handel aan toe gaat.”
CEO Martin Poulsen van APM Terminals Europe beaamde dat. “We hebben het over volgroeide markten en kapitaal dat gaat waar de markt zich bevindt. Als het om de grootte van containerschepen gaat, zeg ik dat wij investeringen op langere termijn doen. We moeten wel in nieuwe hardware en in nieuwe faciliteiten investeren om goed in business te blijven. Rotterdam is goed gepositioneerd en daar maken wij gebruik van.” Het moest Poulsen van het hart dat het een misverstand is te denken dat de maritieme industrie niet transparant zou zijn. “Zelfs de lijnvaart houdt rekening met het gegeven dat we in de 21ste eeuw leven”, waarop Aponto er nog een schepje bovenop deed door op te merken dat politici verkeerde argumenten gebruiken om containerisatie in een kwaad daglicht te stellen.
Collega’s Ben Vree (nieuwe CEO APMT Rotterdam) en Martin Poulsen
Baas Van de HaVen
Wat de gesprekspartners in de containerisatieronde betreft mag de toonzetting in het algemeen wel wat positiever zijn. “Houd op met de negatieve retoriek en probeer daarvan positieve berichtgeving te maken”, aldus Poulsen, die dat zei op de vraag van dagvoorzitter Buck wat hij zou doen als hij de baas was van de Rotterdamse haven. Michiel Nijdam beet de spits af bij de beantwoording daarvan. “Leg meer nadruk op de achterlandverbindingen en de diverse modaliteiten die deze onderhouden. Het wegvervoer wordt almaar schoner, de waterwegen kunnen nog beter worden benut en de treinverbindingen ook.” MSC topman Aponte zou als baas van de haven nog meer zorg besteden aan de scheepvaartmaatschappijen. “Iedereen verdient aan de maritieme industrie, havenautoriteiten ook. In het verleden waren wij niet welkom in Rotterdam. Nu wel en als nieuwkomer kan ik zeggen dat Rotterdam een goede haven is. Mijn advies? Maak de haven belastingvrij!”
Michiel Nijdam
de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 25
25
15-05-2012 10:59:28
ondernemers met LeF:
zaak Van geen woor De strofe “Binnen de perken zijn de mogelijkheden even onbeperkt als daarbuiten” uit een gedicht van Jules Deelder zou toepasbaar kunnen zijn op het handelen van ondernemers met lef. CEO Argos/North Sea Group Peter Goedvolk, managing director O-foil Bas Goris, directeur Henny Endenburg van Alveis Shipping en directeur Mark Remie van Raillogix/RailRelease passen in ieder geval de bekende slogan ‘Geen Woorden, Maar Daden’ toe in hun dagelijkse praktijk. “Wij kunnen misschien sneller reageren dan grote en logge bedrijven”, aldus Goedvolk op het Havencongres Rotterdam. Een mens moet lef hebben als hij tegen de verdrukking in de verkoop en productie van biobrandstoffen blijft bevorderen en de ambitie heeft groene leverancier van gas en elektriciteit aan huishoudens te worden. Lef is ook nodig om een shortsea dienst voor versgoed vanuit het zuiden van Spanje naar
Bas Goris
26
Rotterdam op te zetten, in de wetenschap dat dit vaak geprobeerd is maar tot dusver niet gelukt. Het getuigt zeker van doorzettingsvermogen als dat plan niet helemaal van tafel gaat omdat de helft van de citrusoogst in Andalusië bevroren is, maar het afvaartschema vertraagd wordt tot na de volgende oogst.
Henny Endenburg
de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 26
15-05-2012 10:59:29
orden maar daden waLVisstaart
Dagvoorzitter Buck kon met alle respect deze ‘lefgozers’ aan het woord laten. Ook de voormalig logistieke consultant die in 2005 1.500 euro investeerde in een door een vriend gemaakte website. Hij startte zonder kapitaal een makelaardij annex verhuurbedrijf van spoorwagons. De laatste in het rijtje ondernemers kan durf niet worden ontzegd. Aan de hand van een vissenstaart liet hij zien hoe een brede, op-en-neer bewegende vleugel het alternatief kan zijn voor een traditioneel voortstuwingsysteem. Daarbij wierp hij de vraag op “ooit een walvis gezien met een scheepsschroef?” Dat laatste deed managing director O-foil Bas Goris op het congres, waar hij uitlegde hoe het systeem werkt. Het verschil met de scheepsschroef is dat de O-foil vleugel over de totale breedte van het binnenvaartschip wordt geplaatst, waardoor het stuwingoppervlak een stuk groter is dan dat van een gewone scheepsschroef. De ontwerpers hebben berekend dat het rendement van de O-foil vleugel 50 procent hoger is, een brandstofbesparing van 33 procent oplevert en de CO2 uitstoot fors beperkt.
Anderen hebben zich ook door vissen laten inspireren, zoals directeur Jac Meeuwissen van scheepsschroevenfabriek Van Voorden. Deze wil nog dit jaar een binnenvaartschip uitrusten met een zogenoemde walvisstaartvoortstuwing die dieselelektrisch of LNG zou kunnen worden aangedreven.
duurzaam
Het zijn maar twee voorbeelden van duurzaam denken en doen. Peter Goedvolk doet
Mark Remie
dit al jaren. “Olie is eindig en regeren is vooruitzien”, hield hij zijn gehoor voor toen hij zijn plannen ontvouwde om van de Argos Group ook een duurzame leverancier van elektriciteit en gas te maken. “We worden écht geen Essent of Eneco, maar kunnen onze rol in Europa gaan spelen nu Argos en NSG zijn samengevoegd. Daarmee hebben we de toekomst naar voren gehaald.”
Die toekomst is voorzien om als grotere speler voldoende kracht te hebben om verder te groeien in de Europese markt. Goedvolk kijkt ook naar Brazilië waar de handel in ethanol almaar meer wordt, en naar Singapore, Hongkong en Shanghai voor de groothandel in bunkering. Hij noemde desgevraagd ook bunkeringactiviteiten in de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 27
27
15-05-2012 10:59:30
Noordwest Europese havens, LNG leverantie aan de binnenvaart en ‘ethanolachtige activiteiten’. Als dit magazine later opmerkt dat de leverantie van een 85/15 procent mix van benzine en ethanol aan de pomp toch is gestaakt wegens gebrek aan overheidssteun, door middel van heffing van lagere accijnzen, en te geringe afname, merkt Goedvolk op dat ‘je ergens ook te vroeg in kan zijn’. Hij verwacht dat de geesten bij overheid en consumenten rijper worden voor duurzame brandstoffen voor auto’s. Deze zal dan ook bij de Argos benzinestations weer verkrijgbaar zijn, als de overheid faciliteert en de consument de juiste, scherp gecalculeerde prijs wil betalen.
rijp
Alveis Shipping directeur Endenburg verwacht dat de verladers nu rijp zijn om groenten en fruit via shortsea vanuit Spanje naar Rotterdam te vervoeren. Dat doet hij op basis van bestaande en nieuwe contacten in Andalusië, Valencia en Almaria. De bevriezing
van de helft van de citrusoogst in Andalusië heeft weliswaar de start van de afvaarten fors vertraagd, maar Endenburg en de zijnen zijn vast van plan in oktober 2013 te beginnen met een lijndienst die vooralsnog met een schip zal worden uitgevoerd vanaf Huelva naar Rotterdam. De retourvracht moet in containers gaan. Endenburg: “Er moet een afvaart komen op woensdag om maandag in Noord Europa te zijn. We willen volgend jaar meer havens gaan aandoen, maar dan moeten er wel wekelijks twee schepen
razende reporter
Vooruitkijken
Razende reporter Janny Kok (JK) interviewde de deelnemers tijdens de ontmoetingsmomenten.
JK: Je hebt geholpen bij de totstandkoming van dit programma. Het kan niet anders dan dat jij dit een geweldig programma vindt? BJ: Wij vinden het als Deltalinqs heel erg leuk om mee te praten over het onderwerp en we denken dat het goed is om 1 keer per jaar een congres te hebben in Rotterdam gericht op logistiek en overslag. JK: Is dit congres geslaagd?
BJ: Ik ben zelf altijd wel erg kritisch over wat het oplevert voor de aanwezigen. Maar ik vond dit zeker een leuke aflevering. Het onderwerp ‘de jeugd heeft de toekomst’ spreekt me zeer aan. Vooruitkijken, positief zijn ondanks de economisch mindere tijden, vind ik erg belangrijk. En dit jaar hadden we ook gewoon leuke sprekers!
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 28
Bas janssen (Bj) - pLV. direCteur deLtaLinqs
15-05-2012 10:59:34
worden ingezet. Het natransport kan vanaf Rotterdam per trein naar het achterland gaan. Vanaf Spanje verder Europa in kan niet, omdat het spoor in Spanje smaller is dan in andere Europese landen.”
Dat heeft Endenburg besproken met directeur Raillogix en RailRelease Remie. De laatste heeft zeker het momentum gebruikt toen de geesten rijp waren voor effectief gebruik van het spoorvervoer. De vroegere consultant in logistiek constateerde dat spoorvervoer efficiënter kan worden georganiseerd als wagons sneller beschikbaar zijn. “Het gaat veelal als bij het wegvervoer; de trekker is er wel maar de oplegger niet”, legde hij aan de congresdeelnemers uit. “In het spoorvervoer kun je locomotieven sneller inzetten als wagons beschikbaar zijn. Dat kan door die wagons op een ‘parking’ te zetten en die aan de vervoerder te verhuren als hij die nodig heeft. Wij hebben bewezen dat er maar 48 uur hoeft te zitten tussen aanvraag en uitvoering van het spoorvervoer.” Het succes van het concept liet niet lang op zich te wachten. Remie begon in 2005 naar eigen zeggen zonder financiën of vreemd vermogen met als enige asset een door een vriend gebouwde website. Hij haalde met behulp daarvan binnen een maand zijn eerste verhuurcontracten binnen. “Het is dus mogelijk spoorvervoer zo flexibel mogelijk te regelen”, constateert hij. In 2011 heeft hij een omzet van 20 miljoen gerealiseerd.
oVerHeid
Alle ondernemers moeten het hebben van overheden die niet tegenwerken. Dat gebeurt in voorkomende gelegenheden wel door lokale overheden. Zij willen het spoorvervoer liever niet over hun grondgebied hebben en gebruiken allerlei argumenten om het tegen te houden. Spaanse havenautoriteiten hebben min of meer de ontwikkeling van het shortsea vervoer belemmerd door kosten intensieve procedures en havengelden. De Nederlandse overheid is indirect de verkoop van de milieuvriendelijke 85/15 procent mix benzine/ethanol tegengegaan door accijns op die brandstof niet te verlagen. Argos heeft de accijnsrekening voor een deel opgepikt, maar kon daar niet mee doorgaan. Zeker niet omdat consumenten in tijden van crisis en hoge olieprijzen liever voor goedkope brandstof kiezen. Voor alle ondernemers geldt dat ze het leuk vinden om trendsetter te zijn, maar niet tegen elke prijs.
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 29
peter goedVoLk Ceo argos nortH sea group In 1984 verliet Peter Goedvolk Total om onafhankelijk olieleverancier te worden. In 1994 nam hij bunkerbedrijf Argos over en zette zijn andere ondernemingen voort onder deze naam. Argos Oil groeide uit tot één van de snelst groeiende energiebedrijven in deze regio.
In maart 2011 fuseerde Argos Oil met North Sea Group (NSG) en is daarmee de grootste onafhankelijke speler op de West-Europese downstream oliemarkt en combineert de opslag en distributie met de internationale handel in en verkoop van minerale oliën en biobrandstoffen. Peter Goedvolk, in 2006 nog Havenman van het Jaar, is eindverantwoordelijk voor de Argos North Sea Group.
de HAVEN 2012
29
15-05-2012 10:59:36
Evides Ongekend betrouwbaar
12 miljoen m3 demiwater per jaar produceren met één installatie.
Wij doen het.
Vijftien grote (petro)chemische bedrijven in de Rotterdamse haven worden vanuit onze Demiwaterplant Botlek 24/7 voorzien van proceswater. Hun processen staan nooit stil. Onze productie dus ook niet. Betrouwbaarheid, leveringszekerheid en kwaliteit zijn kernvereisten bij ons ‘maatwerk in water’ voor de chemische-, petrochemische- en voedingsmiddelenindustrie. Op basis van DBFO-contracten (Design, Build, Finance & Operate) leveren wij onze opdrachtgevers diverse soorten proceswater, zorgen wij voor de zuivering van afvalwater en maken wij hergebruik van water (effluent) mogelijk. En dat 24/7 vanuit operational excellence. Voor minder doen we het niet.
www.evides.nl
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 30
15-05-2012 10:59:37
ar
mse ornze eid ter’ deild, rse alijk. en
inteLLigent innoVeren:
samenspeL Van maCHines, teCHnoLogie en ketendenken “De informatiestroom verloopt in feite nog steeds zoals in de beginfase van ECT. Het is te lang, te duur en er wordt teveel technologie toegepast. Zorg dan tenminste dat het geheel samenwerkt.” Cargotec senior vice-president Frank Kho kreeg met die uitspraak wellicht een deel van de Havencongres Rotterdam deelnemers rechtop in hun stoel, maar dagvoorzitter Buck merkte koeltjes op “dat weten we in Rotterdam toch al zeker tien jaar!”
Zoveel is duidelijk: de door Frank Kho geconstateerde macht der gewoonte kan vertragend werken. Volgens hem is economische druk van buiten noodzakelijk om vastgeroeste gewoonten - “dat doen we al jaren zo”- los te weken. Het is een kwestie van anders naar de gang van zaken kijken, de diverse componenten in het logistieke proces te standaardiseren en waar mogelijk te integreren. Kho zegt dat samenspel van machines, technologieën en ideeën binnen netwerken vernieuwing en verbetering bevorderen. Hij bepleit verregaande samenwerking tussen rederijen en vervoerders om dat doel te bereiken.
VernieuwingswinkeL
Kho: “Bedrijven kunnen KPI’s (Key Performance Indicators) benoemen om resultaten
te boeken. Zo kan een automatisch lashing platform een oud probleem bij vast- en losmaken van twist locks oplossen. Er zijn om te beginnen al 90 soorten twist locks. Standaardisatie daarvan is zeker wenselijk.” Er is dus nog werk aan de vernieuwingswinkel, al bewijzen toegepaste innovaties dat de containersector het niet bij het oude laat. Kho noemde het succes van de zogenoemde corner casters (afgeschuinde hoeken) aan de 45-voets containers, waardoor deze intermodaal kunnen worden vervoerd. Voor het weggedeelte is het namelijk belangrijk dat de trucklengte binnen de normering van 13,60 meter blijft en dat kan als op de oplegger een container met corner casters staat.
inteLLigente Lading
Zo zijn er meer vernieuwingen in technologie de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 31
31
15-05-2012 10:59:37
razende reporter
teCHniek Hoort Bij de HaVen
Razende reporter Janny Kok (JK) interviewde de deelnemers tijdens de ontmoetingsmomenten.
JK: We hebben het deze editie ook over techniek gehad en het tekort aan technische mensen.
RM: Ja, techniek hoort bij de haven. En wij proberen met dit soort congressen aan te haken op alle ontwikkelingen die spelen. Ik denk dat dit één van de belangrijkste congressen is in het jaar. JK: Denk je dat je hier ook ‘new recruits’ kunt binnenhalen?
RM: Dat kan ik natuurlijk niet zeggen. Iedereen die hier rondloopt is dedicated aan zijn/haar bedrijf. Maar je weet natuurlijk nooit wat er gebeurt met de vele kaartjes die er hier uitgewisseld worden! JK: Zijn er nog mensen die je vandaag specifiek wilt spreken?
remi mankers (rm) - saLes manager, Croon eLeCtroteCHniek
te noteren. Kho noemde desgevraagd ECT als de best georganiseerde terminal en als goede tweede de Hamburgse HHLA terminal. Hij weet uit eigen jarenlange ervaring - onder andere bij ECT – dat terminalactiviteiten niet op zichzelf staan, maar onderdeel uitmaken van het hele logistieke proces. “De terminal moet interactief zijn met veel externe factoren.”
Dat beaamde Hans Moonen, universitair docent aan de Universiteit Twente en consultant Logica. “Het is mogelijk dat een kraan vier containers tegelijk pakt en die op een bepaalde eindbestemming in stack zet. Dat is een kwestie van organisatie op basis van informatie van de diverse partijen. Die informatie ontbreekt nogal eens. Eigenlijk hebben we het over processen, waarvan ICT een
32
RM: Alle grote bazen van de rederijen zijn aanwezig, dus dat is leuk om te zien. En ze staan ook nog gemoedelijk met elkaar te praten, ondanks alle perikelen.
onderdeel is. Nog steeds is het deels een verrassing welke containers in het schip zitten en waar ze naartoe gaan.”
jo Van nunen
Dat kan anders, aldus Moonen wijzend op het EU project EURIDICE en het onderdeel Intelligent Cargo. In het kader daarvan werden in een pilotproject treinwagons naar
de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 32
15-05-2012 10:59:41
Frank Kho en Hans Moonen
Zweden en Finland toegerust met een soort sensor die naar de beste modaliteiten zocht voor de eindbestemming. Uit zijn presentatie bleek dat Intelligent Cargo in feite onderdeel uitmaakt van een ‘internet van dingen’ die met elkaar communiceren. Dat gebeurt ook in Nederland in het nieuwe Intelligent Cargo Project waaraan DHL, Unilever, TNO en Logica Business Consulting meewerken. “Mijn oude baas (wijlen professor Jo van Nunen) zou zeggen dat we ons niet meer moeten richten op ’tracking & tracing’ maar
op ‘sensing & pacing’. Concluderend kunnen we stellen dat intelligente lading een belangrijk bouwblok is voor de Topsector Logistiek.” Die Topsector kan gebruik maken van de al eerder gepresenteerde ‘bouwstenen’ ICT Platform voor Logistiek Synchromodaal transport en 4C.*
Het rendement van congressen is doorgaans slecht te meten. De aanwezigen hebben in ieder geval kunnen vaststellen dat het resultaat van het onderdeel Intelligent Innoveren van het Havencongres Rotterdam een afspraak heeft opgeleverd: Cargotec senior vice-president Kho en Universiteit Twente wetenschapsman Moonen gaan gesprekken voeren over intelligente toepassingen in de praktijk van de multifunctionele kranenbouwer Cargotec.
* Cross Chain Control Centre: een soort cockpit voor de regie van diverse logistieke ketens, een financiële logistieke keten en een logistiek kernnetwerk die de regierol op zich neemt voor knooppunten havens, luchthavens, (groenten en fruit)veilingen en logistieke clusters.
de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 33
33
15-05-2012 10:59:45
Zojuist verschenen:
In dit boek van Gerrit Nieuwenhuis wordt ingegaan op de organisatie van de markt, de operationele aspecten in het railgoederenvervoer en de belangrijkste recente ontwikkelingen. Kortom, een onmisbaar inzicht in de Europese en Nederlandse wereld van railgoederenvervoer.
34
Bestel op: www.wegwijsrailgoederenvervoer.nl de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 34
15-05-2012 11:40:10
’zorg tenminste dat Het geHeeL samenwerkt’ Frank kHo
de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 35
35
15-05-2012 10:59:49
een jonge HaVen V “Veel in de logistieke wereld verloopt inefficiënt. Jonge ondernemingen kunnen wat dat betreft een venture jump maken. Er zit muziek in de vooruitgang van de haven, maar het is wel een kwestie van moeten.” Dat zei Havenbedrijf Rotterdam president-directeur Hans Smits in het afsluitend interview dat dagvoorzitter René Buck hem afnam aan de tafel, waaraan ook voorzitter Deltalinqs Wim van Sluis en havenwethouder van Rotterdam Jeannette Baljeu zaten.
Wat Smits betreft legt de door het Havenbedrijf Rotterdam (HbR) gepresenteerde Havenvisie 2030 de basis voor de haven die zich al doende moet blijven vernieuwen om ‘in business’ te blijven. “Er is een hoofdstuk gewijd aan innovatie in het logistieke gedeelte van de haven”, aldus Smits die daaraan toevoegde dat het HbR en Deltalinqs praten over de gezamenlijke instelling van een zogenoemd venture fund voor financiële ondersteuning van innovatieve oplossingen. “Veel in de logistieke wereld is inefficiënt. Dat zal moeten veranderen. De haven groeit met 3 procent, im- en export van containers zijn meer in balans en er gaan minder lege containers naar het Verre Oosten. We hebben de indruk dat de markt meer volatiel is geworden, al hebben we een redelijk eerste kwartaal gehad.”
FinanCiËn
Deltalinqs voorzitter Wim van Sluis haakte daarop in door te stellen dat het HbR verdient, maar dat die verdiensten niet altijd worden doorgezet naar het bedrijfsleven in het haven36
en industriecomplex. Bovendien werkt de terughoudende opstelling van banken niet bevorderend. Een aantal gebruikte onlangs de crisis en vermeende onveiligheid in de chemiesector als argument om niet te financieren. Van Sluis beseft dat misstanden geen reclame voor de chemiesector zijn, maar zei daar meteen bij dat juist het zorgvuldig melden van alle incidenten bij de Milieudienst DCMR en aanpak van misstanden het bewijs zijn dat haven en industrie veilig zijn.
toL
“We moeten ons niet laten leiden door belangen van politieke partijen of anderen die mensen bang maken als zouden ze op een tikkende tijdbom leven”, aldus Van Sluis. Smits merkte droogjes op: “We zijn als land goed in staat als iets niet goed is, dat uit te vergroten”. Dat werd onderschreven door havenwethouder Baljeu. ”We moeten kijken naar de feiten die zich voordoen en oppassen dat de problematiek niet over het hele havenen industrieel complex wordt uitgelegd.”
de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 36
15-05-2012 10:59:51
smits, Van sLuis en BaLjeu aan Het woord:
n Vernieuwt ziCHzeLF
Zij en de andere gesprekspartners gebruikten de gelegenheid om even de noodzaak van de aanleg van de Blankenburgtunnel te onderstrepen en scepsis te uiten over mogelijke tolheffing op de A13/A16.
aantrekkeLijk
Dat bracht René Buck op de vraag “boeken we nou vooruitgang en wordt die haven nog aantrekkelijker?” De antwoorden waren niet mis te verstaan. Smits over de aantrekkelijkheid van de haven voor jongeren: “We gaan kleine stapjes vooruit. Vijf jaar geleden was het beroep aan hogescholen om jongeren te wijzen op een carrière nog aan dovenmansoren gericht. Daarin is verandering gekomen, maar het is zeker een langdurig proces om meer mensen naar werk in de haven te krijgen. Dat zal zeker vijf jaar duren.”
gefaciliteerd, maar het bedrijfsleven zal ook zijn bijdrage moeten leveren door niet te bezuinigen op stageplekken en banen. “Het moet niet gebeuren dat 100 jongeren buiten blijven staan door wegbezuinigen van stageplekken”, aldus Van Sluis over mogelijke bezuinigingen bij bedrijven in economisch slechtere tijden. Verder verwacht hij dat de relatie met bestaande grote klanten van de haven driehonderd procent zal zijn en de aandacht voor nieuwe bedrijven optimaal zal zijn, maar hoopt dat dit niet ten koste zal gaan van bestaande bedrijven. Als de aan de Havencongres tafel beleden liefde voor de haven blijvend wordt getoond, kan dat alleen maar helpen de aantrekkingskracht daarvan te vergroten.
De gesprekspartners constateerden met genoegen dat het in Den Haag is doorgedrongen dat het bedrijfsleven technische mensen nodig heeft. Dat moet in opleidingen worden de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 37
37
15-05-2012 10:59:53
a
k 12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 38
15-05-2012 11:00:06
aan Het HaVenCongres rotterdam 2012 werkten mee:
kijk Voor een sFeerimpressie op: www.HaVenCongres.nL 12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 39
15-05-2012 11:00:14
40
de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 40
15-05-2012 11:00:17
IntervIew
pwC onderzoekers ConCLuderen:
maritiem CLuster in Feite een internationaaL arCHipeL Van niCHes PwC-partners Jeroen Boonacker en Isis Bindels en director Jasper Pierik zijn het erover eens dat de maritieme industrie moet uitstralen dat ze actief is in een dynamische wereld vol internationale kennis en knowhow. “Niets is zo internationaal als de maritieme sectoren; minstens zoals Unilever, ING of Shell”, durven ze zelfs te stellen. Vooralsnog staan de door PwC ondervraagde bestuursvoorzitters nog voor de vraag hoe de maritieme sectoren van het imago ’oud en vies’ kunnen afkomen.
Het maritieme cluster is al jaren bezig aandacht te besteden aan opleidingen die beter aansluiten bij de behoefte van het bedrijfsleven en het verbeteren van het imago van de sector. Desondanks blijft er aan de maritieme industrie een imago kleven als zou deze ouderwets zijn. “Beelden zijn hardnekkig, waardoor verbeteren van imago een lastige zaak is”, weet PwC-partner Jeroen Boonacker. “Nog steeds staan logistiek en haven voor sommigen, en gelukkig voor steeds minder, synoniem voor ‘oud en vies werk’ en de scheepsbouw voor ‘zwaar en roest’. Dat dit allang niet meer zo is, is bij sommigen kennelijk niet doorgedrongen. Het is een feit dat de manier waarop de logistieke keten is ingedeeld, innovatief is, de Nederlandse scheepsbouw hoogwaardig en dat niets zo internationaal is als deze sector.”
Boonacker, zijn collega partner Isis Bindels en PwC director Jasper Pierik vinden dat juist dat internationale aspect gebruikt zou kunnen worden om jonge Vmbo’ers, Mbo’ers, Hbo’ers en academici naar de diverse sectoren van de maritieme industrie te trekken als een boeiend alternatief voor een internationale carrière bij Unilever, Shell of een andere multinational. Pierik: “Toen we begonnen met ons rapport stelden we de vraag of er wel een maritiem cluster is. Daar heeft iedereen het immers over. Het is echter zeker geen homogeen cluster, maar eerder een aaneenschakeling van niches als een archipel met internationalisering daar omheen.”
De ‘maritieme archipel’ moet volgens de PwC onderzoekers dan ook als dusdanig worden de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 41
41
15-05-2012 11:00:17
42
de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 42
15-05-2012 11:00:19
IntervIew gefaciliteerd als het gaat om beleidsmatige zaken zoals deregulering, fiscaliteit, arbeidsmarkt en bevordering van innovatie. Bindels daarover: “Je kunt ook vragen ‘wat hebben die eilandjes in de archipel met elkaar gemeen?’ Dat is kennis, knowhow en resources, waardoor ze een dynamische wereld vormen. Dat zouden de vertegenwoordigers van de sectoren kunnen uitdragen en dat doen mensen die ouder zijn dan ik ook. Zij zijn enthousiast over een carrière in hun sector. Maar bij mensen in bepaalde studierichtingen ligt dat anders. In gesprekken is ons gebleken dat aankomende studenten meer in een algemene richting worden gestuurd dan dat ze bij een bepaalde sector terecht komen. Dan kom je vanzelf wel bij Unilever, ING of een vergelijkbaar internationaal bedrijf terecht. Daarbij komt dat er nog maar weinig grote Nederlandse rederijen zijn, die hier een hoofdkantoor hebben.”
weinig rotterdams
De drie PwC onderzoekers tekenen hierbij ook aan dat bij ondernemingen die in nichemarkten opereren – zoals die van de heavy lift en projectlading – het Nederlandse aspect minder speelt. Hun activiteiten hebben immers per definitie een internationaal karakter. Uit interviews met bestuursvoorzitters is hen gebleken dat het feit dat de Rotterdamse haven steeds meer in internationale handen is gekomen, in ieder geval niet als bedreigend wordt ervaren. “CEO’s maken wel duidelijk dat ze hun eigen strategie daar tegenover willen zetten, waarbij ze natuurlijk inspelen op de internationalisering. Het Havenbedrijf Rotterdam is nadrukkelijk bezig met internationalisering. Het investeert in buitenlandse havens en achterlandverbindingen en draagt zelf een internationaal imago uit.” De inbreng van de overheid wordt door het bedrijfsleven gewaardeerd, maar de bestuursvoorzitters uit de diverse maritieme geledingen leggen de verantwoordelijkheid voor het hele proces vooral bij zichzelf. Ze hebben in afgestane interviews aan het PwC drietal daaraan toegevoegd dat ze al doende de overheid wel nodig hebben als facilitator.
Desondanks is het bedrijfsleven kritisch over de instelling van het logistieke kenniscentrum Dinalog en kwamen de door minister Maxime Verhagen (economische zaken) ingestelde adviesorganen Topsector Logistiek en Topsector Water niet eens ter sprake. De ‘grote PwC drie’ konden wel de ambitie registreren van het bedrijfsleven om tot uitwisseling van kennis met de diverse
onderwijssectoren te komen, maar in de praktijk houden ‘praktische bezwaren’ verwezenlijking van die ambitie soms tegen. “Zeker in crisistijden waarin bedrijven die een slecht jaar beleven zeggen ‘dit jaar maar even niet’. In feite willen mensen uit het bedrijfsleven en de onderwijssectoren hetzelfde: op het bedrijfsleven toegesneden onderwijs. Het is dus een kwestie van elkaar bij de les houden om dat te bereiken.”
gemeensCHappeLijk
In de conclusies en aanbevelingen van het PwC rapport blijken de kansen voor verdere groei van de Nederlandse maritieme archipel voor het grijpen te liggen. De kracht van wat voor het gemak nog even het ‘maritieme cluster’ wordt genoemd, ligt in de aanwezigheid van alle daarbij betrokken sectoren. De diverse organisaties in het cluster kunnen hun voordeel doen met hetgeen ze gemeenschappelijk hebben: het internationale karakter van hun activiteiten, kennis en resources. De PwC boodschap luidt dan ook: “Benut het internationale karakter als realiteit en richt je op het hebben van de regiefunctie bij technologische ontwikkelingen, (niche) markten en logistieke en toegevoegde waardeketens.” De PwC onderzoekers noemen vier uitdagingen die de ‘maritieme archipel’ kan aangaan op basis van hetgeen ze gemeenschappelijk heeft en die zouden kunnen dienen als basis voor toekomstige groei van alle betrokken sectoren. Deze zijn: 1. Verdere verhoging van de kwaliteit van het onderwijs en verbetering van het bestaande imago bij het grote publiek. 2. Versteviging van de innovatieve positie die de maritieme sectoren al innemen door gebruik te maken van kennisnetwerken. 3. Specialisatie en consolidatie als vereisten opnemen voor verdere groei. 4. Internationalisatie en investeringen in regieposities als hoofdbestanddeel van de bedrijfsstrategie incorporeren.
Ze bepleiten een holistische benadering van de vier aan elkaar verwante uitdagingen om al doende het toekomstige succes van de maritieme sectoren te verzekeren. “We zijn van mening dat de strategie van de bestuursvoorzitters gericht moet zijn op verandering van de arbeidsmarkt, het vormen van kennisnetwerken en op een internationale focus op het vasthouden van de regierol. De mate waarop voordeel kan worden behaald uit groei hangt af van de mate waarop het Nederlandse maritieme cluster de veranderingen kan faciliteren.”
meer informatie op www.pwc.nl/ transport-logistiek
de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 43
43
15-05-2012 11:00:20
Blijft vraag minister Maxime Verhagen aangewezen Kan er nog wat veranderen aan he Blijft de vraag Helpen de door economische zaken m het zoveelste politiek Haagse speelt in het haven- en industriecomplex? Helpen Maxime Verhagen aangewezen Top Kan er nog wat veranderen aan he Blijft de vraag Helpen de door economische zaken is dit het zoveelste politiek Haagse speeltj haven- en industriecomplex? Toch Helpen de door economische zaken m het zoveelste politiek Haagse speelt in
rotterdamse HaVen maakt wereLd Van VersCHiL “Er is alle reden om trots te zijn op de Rotterdamse haven,” meent Vopak Nederland President Jan Bert Schutrops. Volgens hem kunnen we iedereen en dan in het bijzonder jongeren enthousiast maken door ze de haven zelf te laten beleven. “We hebben de jongeren nu en in de toekomst hard nodig. Het bedrijfsleven moet laten zien wat er in de haven gebeurt. Bezoekers van onze terminals zijn onder de indruk door de grootte, de techniek en het belang. Het zicht op een Very Large Crude Carrier (VLCC) die bij een terminal afgemeerd ligt, leidt vrijwel altijd tot enthousiaste reacties. Er valt zoveel indrukwekkends te ontdekken. Echt, wie er eenmaal van proeft, raakt eraan verknocht.”
Schutrops is gevraagd het 30ste Havencongres te openen en hij heeft niet nagelaten te wijzen op de trendsettende manier waarop de Rotterdamse haven en industrie zich manifesteren. “Rotterdam is leidend voor wat continue innovatie betreft. Ik kan je na 5,5 jaar verblijf in China en 3 jaar in Maleisië verzekeren dat er naar ons gekeken wordt. Ik hoor om me heen nogal eens ‘als het (politiek) zo doorgaat hier, ben ik weg’. De vraag is: ‘Naar welk land dan wel?’ Nederlanders zijn te kritisch op hun eigen land. Als je ook een poos ergens anders hebt gewoond dan realiseer je je twee dingen: dat het hier goed is én dat de mensen dat zelf niet in de gaten hebben. De consequentie is vaak een negatieve houding en dat 44
is erg jammer want daarmee staan we onszelf in de weg.”
Toch blijft de vraag of innovatie niet meer is dan een ‘buzz word’?
Schutrops: “Zeker niet, er zijn veel voorbeelden te geven waaruit blijkt dat innovatie meer is dan een inhoudsloos begrip. Ik denk zelf direct aan de zero emissie terminal die we gebouwd hebben in Westpoort (de Amsterdamse haven). Bij de term innovatie denken mensen nu eenmaal vaak aan baanbrekende uitvindingen zoals elektriciteit of een nieuw medicijn. In de haven kun je het beter evolutie noemen, continue verbetering. Daar win je misschien geen Nobelprijs mee
maar het is voor de haven een ongelooflijk belangrijk proces. Gelukkig evolueert de Rotterdamse haven voorspoedig. Dat vraagt om slimme en flexibele mensen want het betekent ook dat werken op een terminal tegenwoordig iets heel anders is dan twintig jaar geleden.”
Helpen de door economische zaken minister Maxime Verhagen aangewezen Topsectoren daarbij, of is dit het zoveelste politiek Haagse speeltje?
Schutrops: “Het nieuwe beleid getuigt van een gerichte benadering van de sectoren en van focus aanbrengen, dat vind ik verstandig. Niet kiezen is verliezen. Mijn erva-
de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 44
15-05-2012 11:00:21
wezen an het aag en minister peeltje? lex? pen n Topsectoren an het aag aken peeltje? ? Toch en minister peeltje? in
Helpen dit het zoveelste politi het haven- en indus een ‘buzz word’? aangewezen Topsectore veranderen aan het gevestigd innovatie niet meer is dan minister zoveelste politiek H het haven- en indus een ‘buzz word’? aangewezen Topsect veranderen aan het gevestigd niet meer is dan een aangewezen Topsectore veranderen aan het gevestigd industriecomplex?
ring in het buitenland is dat bedrijven niet moeten hopen dat anderen helpen als het wat minder gaat. Het bedrijfsleven is zelf verantwoordelijk, en zo hoort het ook.”
Kan er nog wat veranderen aan het gevestigde management in het haven- en industriecomplex?
Schutrops: “Sterker nog; dat gaat vanzelf. De wereld verandert continu en razendsnel, in de haven is dat niet anders. Het is daarom goed om een mix van jonge mensen en ervaren rotten in huis te hebben. Jonge collega’s houden je scherp. Zij hebben vaak een ander perspectief, een frisse blik. Maar in feite worden ondernemingen door de markt al scherp gehouden. We moeten
Vraag & antwoord
steeds betere prestaties kunnen leveren voor onze klanten en de omgeving. Bovendien wordt van bedrijven verwacht dat ze ook steeds meer verantwoording afleggen op bijvoorbeeld het gebied van duurzaamheid en maatschappelijk verantwoord ondernemen. Juist die ontwikkelingen en het tempo, maken van de haven een boeiende en uitdagende werkplek.”
Samenwerking van kenniscentra met het bedrijfsleven wordt ook wel genoemd als voorbeeld van vernieuwing. Hoe effectief is deze?
andere kenniscentra, maar ook aan de Jong Havenvereniging. Welke andere wereldhaven heeft nu zo’n enthousiaste club jonge mensen die kennis met elkaar willen delen? Het is een prachtig, informeel netwerk waarin jongeren elkaar kunnen vinden en kennis en ervaring kunnen uitwisselen. In een waardevol netwerk zou de focus vooral moeten liggen op het effectief delen van kennis, en dus niet zozeer op het instituut zelf. Het gaat om de samenwerking, daar zit de winst.”
Schutrops: “Daarvan zijn goede voorbeelden te geven. Denk maar aan de Deltalinqs ‘University’ en de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 45
45
15-05-2012 11:00:26
46
de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 46
15-05-2012 11:00:29
IntervIew
Co-siting LeVert synergieVoordeLen:
water VerBindende FaCtor Voor eVides en Huntsman Evides Industriewater heeft met succes gebruik kunnen maken van een deel van de beschikbare ruimte op de plant van Huntsman Holland in het Botlekgebied. De ondernemers vullen zo één van de speerpunten voor een duurzamer haven en industrie cluster in Rotterdam: co-siting. Het op deze manier efficiënter gebruik maken van ruimte wordt toegepast op havennummer 5210. Daarop stonden namelijk ook twee kleine proceswaterfabrieken die door Evides Industriewater zijn overgenomen. Dit is uitgebreid met een nieuwe demin/waterinstallatie (capaciteit 1.400 m3/uur). Daarvan heeft niet alleen Huntsman plezier, maar ook zestien andere chemische bedrijven en drie raffinaderijen in het Rotterdamse industriecomplex. Evides Industriewater en Huntsman Holland bewijzen dat co-siting meer kan zijn dan een stukje grond op een haventerrein verhuren aan een ander.
Huntsman Holland site contracts & services manager Kees Schols plaatst de voor de buitenstaander schijnbaar aparte vorm van co-siting voor dit magazine graag in perspectief: “In het verleden deden bedrijven in principe alles zelf. Ze hadden een eigen warmtekrachtcentrale en deden andere activiteiten die niet per definitie bij hun kernactiviteiten hoorden. De toekomst is dat bedrijven zich steeds meer gaan richten op datgene waar ze goed in zijn en andere activiteiten uitbesteden. Wij zijn goed in het produceren van MDI, een halffabrikaat voor polyurethaan; een soort schuim dat ondermeer in isolatie, de matrassen van Tempur, dashboards van auto’s, stoelen en wat al niet meer zit.
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 47
“Evides is net als wij een firma die goed is in haar kerntaak, innovatief is en investeert in verder onderzoek en ontwikkeling. Zij willen goed zijn in water en het verwerken van vuil water. Dat bewijzen ze op ons terrein. Wij hadden twee waterfabrieken. Zij hebben daarnaast een nieuwe demin/waterinstallatie (gedemineraliseerd water dat ontdaan is van alle zouten) en die geautomatiseerd. Evides heeft maar twee man nodig voor het betrouwbaar bedrijven van onze voormalige fabrieken terwijl wij in onze waterfabrieken zeven man aan het werk hadden.” De zogenoemde multi-client Demi Water Plant Botlek (DWPB) is sinds midden 2009 de HAVEN 2012
47
15-05-2012 11:00:30
schols:
’als bedrijf moet je blijVen innoVeren om in de markt te blijVen’ operationeel. Met de DWPB en andere dien sten blijkt Evides Industriewater al doende een betrouwbare partner van Huntsman Holland en andere te zijn. Schols: “We hebben aan elkaar ‘geroken’ in de fase dat ze alleen proceswater aan ons leverden. Dat moet altijd beschikbaar zijn en dat is het dan ook.”
waterspecialist
Voor Huntsman Holland en Evides Industrie water vormt betrouwbaarheid voldoende basis om de samenwerking verder uit te bouwen. Momenteel leggen beide partijen de laatste hand aan een contract dat zal toezien op het verleggen van de verantwoor delijkheid voor de afvalwaterzuivering van Huntsman naar Evides. Nadat in de komende jaren de bedrijfsvoering hiervan is over genomen door Evides, ontstaan er nieuwe uitdagingen zoals onderzoek naar verlaging van de operationele kosten en verbetering van de energiebalans.
De Evides Industriewater general manager Markus Flick ervaart de vestigingsplaats van de DWPB als een prima basis voor uitbreiding. “De keuze voor vestiging van de demin installatie is de juiste gebleken: in het hart van de Rotterdamse industrie nabij sommige van de grootste gebruikers van demin water, en dichtbij de leidingen strook bij de A15 met daarin de dubbel uitgevoerde distributieleiding van demin water, het zogenaamde demin net.” Huntsman had de ruimte op de site beschik baar, waaraan de waterspecialist zijn activiteiten kon verknopen met die van het petrochemiebedrijf en service kon bieden aan hen en andere bedrijven in het industrie complex.
Verdere ontwikkeling
Als het om nieuwe initiatieven gaat, wijst Schols graag op ‘vele nieuwe innovatieve projecten in de polyurethaan business’ van Huntsman Holland en op de testfaciliteit voor duurzame procestechnologie Plant One op het terrein van Huntsman. Deze wordt door het Havenbedrijf Rotterdam, Deltalinqs en andere spelers in het Rotterdamse indus triecomplex gepromoot als dé faciliteit voor stimulering en versnelling van duurzame ontwikkeling in de petrochemische industrie. Plant One biedt ruimte voor de nodige ener giebesparende ontwikkeling van slimmere en efficiëntere productiemethoden. Die activiteiten sluiten prima aan bij de ontwikkeling van Huntsman Holland zelf, ‘cositing’ ondernemingen als Air Liquide en Evides en mogelijk andere. “Als bedrijf moet je blijven innoveren om in de markt te blijven”, zegt Schols daarover. 48
Dat doet Evides Industriewater ook. De waterspecialist heeft op 11 april de afvalwaterplant in werking gesteld en kan zich vervolgens beraden op methoden voor benutting van zoutwaterstromen die uit het afvalwater kunnen worden gehaald en andere toepassingen.
Flick voegt daaraan toe dat de productie van hoogwaardig proceswater middenin het haven en industriecomplex een hoge toegevoegde waarde heeft voor de hele Rotterdamse haven en industrie. De betrouw bare beschikbaarheid van dit demin water en diverse andere kwaliteiten “water uit de pijp” is belangrijk als vestigingsfactor voor de industrie. Flick: “Onze klanten hoeven zelf geen investeringen te doen in eigen productie van proceswater. Bovendien zorgt een gecombineerde productie van proceswater voor schaalvoordelen (prijs) en leverings zekerheid. Het aardige is dat het demin net inmiddels ook is verlengd naar Maasvlakte 1 waar E.ON als eerste energiecentrale in het gebied demin water van ons inkoopt. Vanzelf
de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 48
15-05-2012 11:14:55
flick:
’ik weet wel wat ik mijn zoon ga adViseren te studeren...”
sprekend zien wij kansen ook de toekomstige industrie op Maasvlakte 2 te laten profiteren van centrale water commodities. We maken daartoe in 2012 ook echt een begin door het waterleidingennetwerk te gaan uitrollen naar Maasvlakte 2. Eind 2012 moet het industrie water in het gehele gebied beschikbaar zijn. Demin water zal beschikbaar komen naar mate zich industrie gaat vestigen in dit nieuwe stukje Nederland.”
De Evides Industriewater general manager stelt vast dat de synergie tussen chemie operator en waterspecialist bewezen is. Evides biedt daarbij aan de bouw van maat werkinstallaties en de daaropvolgende bedrijfsvoering geheel in eigen beheer te doen, waarbij de onderneming gebruik maakt van meerdere bronnen om de continuïteit van levering te kunnen garanderen. Het gaat om drinkwater bereid uit Maaswater als primaire bron en water uit het Brielse Meer. Dat is de enige zoetwaterbron in de directe nabijheid van de Rotterdamse haven.
ruimte
Flick: “Onze klanten hebben altijd de keuze om hun proceswater met een eigen water installatie te produceren. Water in deze grootste delta van Europa is echter een ingewikkelde materie gebleken. Dat levert complexe vragen in het licht van bronnen, technologie, kennis en kapitaal. Ik geloof te mogen stellen dat wij in de afgelopen decen nia hebben bewezen voor de industrie in deze delta – van Rotterdam tot Vlissingen, Terneuzen en Antwerpen – toegevoegde waarde te leveren door water beschikbaar te stellen in de gewenste kwantiteit en kwali teit. Door de levering van water in handen te leggen van specialisten is water een zeer betrouwbare commodity geworden voor de industrie. Inderdaad een noworry product!”
Maar water gaat verder dan proceswater. “Evides Industriewater richt zich op maat werkinwater in de gehele watercyclus: in plaats van de levering van installaties leveren we complete waterdiensten op maat. Dat betekent dat we op basis van Design, Build, Finance & Operate contracten aan de voor zijde van het proces van onze klanten maatwerkproducten leveren, maar ook in opdracht van onze klanten hun afvalwater zuiveren en waar mogelijk het effluent her gebruiken voor de productie van demin water. Omdat zoetwater in onze delta een schaars product is maar ook omdat we op deze manier een bijdrage willen leveren aan de inspanningen van de industrie om hun waterverbruik te verlagen. En bij dit alles moeten we voortdurend innoveren. Met het doel om de leveringszekerheid te verhogen en toch kostenefficiënt te blijven.”
Flick zegt daarbij dat Evides Industriewater voortdurend contact houdt met de klant om het gewenste product te ontwikkelen en te leveren. Dat bewijst de bestaande praktijk, ondermeer in de samenwerking met Hunts man Holland. “Het blijft daarbij wel lastig om in de Rotterdamse haven voldoende gekwalificeerd personeel te vinden. Huntsman is zo verstandig geweest om in tijden van crisis personeel vast te houden, waardoor kennis en knowhow aanwezig blijven. Wij groeien en hebben voortdurend interesse in goed gekwalificeerde technici. Maar dat is niet vreemd in een tijd waarin de belangstelling voor technische vakken op hogescholen en universiteiten nog altijd achteruit gaat. Onbegrijpelijk als je beseft voor welke opgaven de watersector zich in de komende decennia gesteld ziet. Ik weet wel wat ik mijn zoon ga adviseren te studeren...”
de HAVEN 2012
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 49
49
15-05-2012 11:14:56
THUIS IN MARITIEM EN LOGISTIEK De Rotterdamse haven, in samenwerking met de andere Nederlandse zeehavens, speelt een belangrijke rol in de internationale positionering van Nederland en de ontwikkeling van onze economie. De ongekende dynamiek van de sector vraagt om een voortvarende en kundige aanpak. ABN AMRO Maritime biedt alle deelnemers in de keten, van rederij tot logistieke dienstverlener, de ervaring en professionele slagkracht die ondernemers verder helpt hun ambities te realiseren. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met ABN AMRO Maritime, tel 010-402 54 32.
12-137_HCRMagazine2012_biwerk_v6.indd 50 210010358 1811 Adv Maritiem&Logistics A4.indd 1
15-05-2012 11:00:32 16-04-12 16:05
Op zoek naar gemotiveerde medewerkers? Het Werkgeversservicepunt kan u helpen!
Met dank aan Rederij Clipper Stad Amsterdam
ER ZIJN VEEL DOUANEGARANTIES. ER IS ER MAAR ÉÉN DIE GRENZELOOS ONDERNEMEN GEMAKKELIJK MAAKT.
Wat houdt onze dienstverlening in? Äš :HUYLQJ HQ 6H OHFWLH Äš 8LWSODDWVLQJ %HJHOHLGLQJ Äš $DQWUHNNHOLMNH YRRUZDDUGHQ SURHISODDWVLQJ WHJHPRHWNRP LQJ EHJHOHLGLQJV Äš 2Q]H GLHQVWYH NRVWHQ
UOHQLQJ LV YRRU X DOV ZHUNJHYHU N RVWHORRV 'RRU KHW LQ GLHQV W QHPHQ YDQ PHG HZHUNHUV YLD KHW 6SLMNHQLVVH GUDDJ :HUNJHYHUVVHUYL W X ELM DDQ PDDWV FHSXQW FKDSSHOLMN YHUDQW VFKDS 'DQN]LM X ZRRUG RQGHUQHP NULMJHQ JHPRWLY HU HHUGH PHGHZHU NHUV HHQ QLHXZH NDQV Doet u met ons mee? Wij maken graag een vrijblij vende afspraak met u. Het Werkgeversse rvicepunt is ook werkzaam in de gemeenten Bern isse, Brielle
12-137_HCRMagazine2012_omslag_v6_424x297.indd 2
en Westvoorne.
Wetgeving verplicht steeds meer internationaal opere-
Omdat wij onze klanten door en door kennen, kunnen
rende bedrijven om douanegaranties te laten stellen. Een
we ďƒžnancieel borg voor hen staan. Als u zaken doet met
douanegarantie van Nationale Borg biedt hun de vrijheid
Nationale Borg kunt u uw kapitaal dus vrijhouden. Niet
om grenzeloos ĂŠn probleemloos te blijven ondernemen.
voor de bank, maar om in alle vrijheid te ondernemen. Dat
Nationale Borg is namelijk dĂŠ expert als het gaat om
maakt Nationale Borg uw ideale partner in het interna-
douanewetgeving. En omdat wij een groot deel van alle
tionaal zakenverkeer. Wilt u met ons in zee? Neem dan
douanegaranties afhandelen, hebben wij een snel en goed
gerust contact met ons op. Kijk op www.nationaleborg.nl
contact met de belastingdienst. Maar dat is niet alles.
of kom eens langs op de Keizersgracht 165 te Amsterdam.
DE ENIGE ONAFHANKELIJKE BORGVERSTREKKER VAN NEDERLAND.
www.spijkenisse.nl BBCCOM_00778_NatBorg_Douanegarantie.indd 1
30-3-11 10:12 16-05-2012 19:04:11
de
www.pwc.nl
Het moet uit de breedte komen
Jaarlijks magazine bij Havencongres Rotterdam DE HAVEN 2012
Als zeevaartnatie hebben we een naam hoog te houden. Het scheepvaartbedrijf en de bijbehorende logistieke sector zijn al eeuwen drijvende krachten achter onze economie, en ook voor de toekomst zijn de verwachtingen hooggespannen. Zo wil Nederland in 2020 Europees marktleider zijn in de keten van transnationale goederenstromen. PwC ondersteunt deze ambitie graag. Bijvoorbeeld door relevante thema’s hoog op de politieke agenda te plaatsen en concrete aanbevelingen te doen voor verbeteringen en stimuleringsmaatregelen. Alleen met een goed investeringsklimaat kan Nederland kapitaal en talent binnen de dijken houden. Het is de voorwaarde om uit te kunnen groeien tot ketenregisseur en niet te vervallen tot doorgeefluik. De inzet is de maritieme en logistieke cluster in zijn geheel te versterken. Want hoe breder de basis, hoe groter de kans op succes. Isis Bindels, +31 (0)88 792 36 06, isis.bindels@nl.pwc.com
Rondetafelgesprek met Dick Benschop, Dirk van Slooten, Guido Dubbeld en Hans Smits Samen werken aan mix duurzame energie
INTERVIEW Imago Maritieme cluster verslag 30ste Havencongres Rotterdam: Ondernemers met lef Š 2012 PricewaterhouseCoopers B.V. (KvK 3412089) Alle rechten voorbehouden.
12-137_HCRMagazine2012_omslag_v6_424x297.indd 1 4890-01 PwC Adv. T&L A4.indd 1
3/29/12 3:41:13 PM
16-05-2012 19:04:03