Aspekti na chovekovata bezbednost

2008

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

Автор: М-р Ивана Томовска Издавач: Центар за регионални истражувања и соработка „Студиорум“ - Скопје За издавачот: Проф. д-р Томе Груевски Рецензент: Станислав Петковски Лектура и коректура: Борче Апостолов Техничко уредување и дизајн на корица: Александар Манчевски Печати: Графостил, Скопје

Мислењата што се изразени овде му припаѓаат на авторот и не ги одразуваат ставовите на издавачот.

Финансиска подршка: Публикацијата е издадена во рамките на проектот „Истражувачки публикации“, регистриран како 07 10 ИГО 103 со деловоднички број 10-332/6-2007

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

РЕЦЕНЗИЈА ЗА „АСПЕКТИТЕ НА ЧОВЕКОВАТА БЕЗБЕДНОСТ ВО МАКЕДОНИЈА” Кога се подготвував да ја читам книгата на Ивана Томовска, разлистувајки ги темите, си припомнував за конфликтот 2001 година и на атмосферата која тогаш владееше на улиците и по домовите. Ја забележував разликата надвор-дома. Надвор, владееше притаена анксиозност и експлицитна еуфорија, каде што оние што ги познавам јавно покажуваа храброст и подготвеност за најлошата варијанта на конфликтот - граѓанска војна. Но, тишината по домовите беше толку громогласна што избиваше низ нивните прозорци, врати и долго време откако ќе излезеа луѓето од своите домови, го носеа грчот за нивната промена. Промената која претстоеше и која лебдеше во воздухот, за која луѓето само читале по книги и гледале филмови, како цунами се наближуваше кон нивните животи, полека, но неминовно - ВОЈНА. Онака, зајакнати во групи, надвор, покажуваа храброст, се смееа, или пак се затвораа во себе. Омразата се користеше како дополнително средство за лачење адреналин кој го подготвува поединецот за напор, за да може да се справи со претстојната промена. Промената беше во нивните замислени и испланирани животи, кои можеа да се остварат само во МИР, и во нивното чувство за безбедност. Кога би ја анализирале безбедноста од психолошки аспект, тоа на наједноставен начин е дека она што луѓето го замислуваат, со сигурност ќе го доживеат. Она што ќе го планираат да се оствари и помалку или повеќе се остварува. Војната беше ситуација која за овие генерации беше само приказна од историјата, која така бурно ги заплискуваше Балканските брегови кај секоја генерација, десетици генерации наназад. Зарем и оваа ќе го доживее истото, беше основното прашање. Безбедноста не се гледа, таа не е предмет. Безбедноста е чувство за безбедност. Доказите за тоа се бројни. Ние сите возиме автомобили, велосипеди, се чувствуваме безбедни бидејќи го имаме управувачот во СВОИ РАЦЕ. Криминалот во градовите е во пораст, но повеќето од нас се чувствуваат безбедно, ние планираме каде да одиме, каде е безбедно, а каде не е ... одењето на небезбедни места го имаме во СВОИ РАЦЕ. Човекот се чувствува небезбеден кога му се одзема контролата 6

М-р Ивана Томовска

над неговото секојдневие во економски кризи, или конфликти од пошироки размери. Човекот се чувствува небезбеден, кога му се одзема контролата врз сопствената иднина, поради низа општествени деформации. Човекот се чувствува небезбеден кога му се одзема контролата врз неговите мисли и зборовите, во тоталитарните режими. Најпосле, ние сите се чувствуваме небезбедно покрај човек кој не може да обезбеди контрола над себе самиот, или стравуваме од фактот кога ни се чини дека ќе ја изгубиме контролата врз себе, бидејќи тогаш може да направиме или да ни се случи нешто непредвидливо. Поимот контрола, тука не го споменувам во негативно значење како што вообичаено децата го доживуваат од своите родители. Тоа не ниту она што работниците го доживуваат од својот надзорник. Поимот контрола тука е она што всушност е најсофистицираното во човековата природа, ПРЕДВИДУВАЊЕТО. Тоа е затоа што доколку имаме инспекција (контрола) на многу аспекти на својот живот, тогаш сме во состојба да реагираме навреме, да ја насочиме контролирано една појава во насока која обезбедува за нас благосостојба, а не регресија. Некаде 1999 година во разговор со еден мајстор, етнички Албанец, наш од Македонија, во врска со настаните во соседството, со гордост го споделував фактот дека нашите две етнички заедници во својата историја немале меѓусебно пролевање на крв. Дека тоа на овој или оној начин е често меѓу другите народи во овој регион, но меѓу нас немало. Ми одговори дека се согласува со тоа и дека е тоа многу важно сознание. Но, како и да е, иако го имавме тој факт ние, жителите на Македонија од различни етникуми, сепак живеевме едни покрај други. Бевме разграничени со невидливи линии од благонаклона индиферентност. Само во исклучителни ситуации каде „предметот на трудот” беше неутрален (интернационален) делувавме како соседи, познаници, пријатели и потоа назад, повторно во својата етничка ограда. Ние Македонците и Албанците. Се случи 2001 година, а настаните се редеа за едни најсвирепо и брутално, а за други кои тоа го гледаа на ТВ како да е вест од некаде таму, далеку. Почетокот на конфликтот, борбените дејствија, војната, што и да е, беа проследени со негација дека 7

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

тоа нам може да ни се случи. Но, наспроти една сеопшта народна неподготвеност, постоеше исклучителна подготвеност за состојбата кај помал број на националисти кои се чини живееа за таа промена. Читајќи ја книгата, дилемата или проценката, дали мотивите за конфликтот се етнички, или неетнички, и во двата случаи стигнував до лидерството како категорија која на овие простори беше полигон за вежбање на многу ПРИПРАВНИКЛИДЕРИ, кои во адолесценцијата на својот лидерски пат, како и секоја адолесценција беа насочени кон тоа да се „најсилни во својата банда” и да сакаат да ги потиснат „другите банди”. Да сакаат без потреба да се истакнат и да експериментираат со судбината на многу луѓе само поради тоа што дошле нивните „пет минути“. Историскиот контекст за жал ги истакна оние типови на лидери кои не се интересираа, или пак мислеа дека не е време за едноставно домаќинско водење на домот-државата. Доаѓаме до ситуацијата дека лидерите внатрешно психолошки не биле подготвени да бидат добри родители, можеби имале потенцијали, но останале на нив. Од друга страна, брзината на промените на контекстот не оставаа многу простор за планирање, за домаќинлук, туку за брзи речиси интуитивни реакции. Но, токму во оваа интуитивна брза реакција доаѓа до израз квалитетот на лидерот, дали е тој квалитетен родител, кој умее да се грижи за „своите деца и децата на соседот”. На крај, би се придружил кон тезата за неетнички причини повеќе, поради фактот што во тој период (а и денес сè уште) имаме парадоксална системска и субсистемска структура и динамика кај нас. Имено, во Македонија каде се Македонците мнозинство, во регионот се малцинство, а Албанците во Македонија се малцинство, а во регионот се мнозинство. Ваквата констелација на двојна различна дистрибуција на моќ од аспект на постигнување на краткорочни историски цели, ги става и двете етнички групи во компликувана меѓусебна ситуација. Тогаш, запалениот регионален фитил, со брзина на светлоста (во историски временски размери) се пренесува тука кај нас, и сите губиме контрола, да парафразирам од книгата , „ситуацијата во македонија е безбедна ама не се знае после полноќ„. Би сакал во оваа прилика да напоменам дека после конфликтот се случуваа низа системски аномалии кои се присутни и до денес. Тие ја одржуваат дисфункционално-функционалната 8

М-р Ивана Томовска

состојба во државава. За тоа пишував во некои од локалните весници, ќе ги напоменам само насловите на тие текстови. Мислам дека како коментар за безбедноста, насловите ќе говорат доволно: „Кога народот може да биде овца?”, „Заробеници на омразата”, „Дали е безбедно?”. Книгата на М-р Томовска ја поздравувам како нејзин придонес, а се надевам и на други, да даде свое видување со помош на други и своја анализа за непосредниот историски период. Тоа е единствено средство кое може интелектуалниот потенцијал на оваа држава да го даде, да пишува, да влијае и да анализира. Тогаш насоката кон која одиме ќе ни биде предвидлива и безбедна.

03.12.2008.

Петковски Станислав Сашо

9

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

10

М-р Ивана Томовска

СОДРЖИНА Предговор 1. Вовед 2. Методологија 2.1. Научни методи употребени во истражувањето 2.2. Собирање на податоци и анализирање на содржината 2.3. Интервјуирање на елити

11 15 20 20 22 22

3. Пост-Охридска сага: парадигмата на етно-политички конфликт 3.1. Охридски рамковен договор 3.2. Позадина на конфликтот од 2001-та На преговарачката маса 3.3. Етничкиот идентитет, неговата улога во конфликтот и етно-политичката парадигма 3.3.1. Ериксен – етникумот како глокален феномен 3.4 Дијагнозата ја одредува терапијата

25 25 29

4. Гледиштето на човекова безбедност 4.1. Човекова безбедност: дали заканата за безбедност е конечна?

4.2. Кон доктрината за човекова безбедност 4.2.1. Сиромаштија и невработеност 4.2.2. Корупција и организиран криминал 4.2.3. Институционални слабости 4.3. Кон новата парадигма

44 44 48 49 51 53 56

5. Граѓанското општество носител на човековата безбедност во Македонија 5.1 Од еманципација до активно граѓанско учество 5.2 Развојот како безбедност 5.3. Мултикултурализмот во Македонија 5.4 Родовата перспектива на човековата безбедност 5.5 Зголемување на граѓанското учество

65

6. Заклучок 7. Анекси 7.1. Листа на испитаници со кои се спроведени интервјуа 7.2. Интервју прашања 7.2.1. Прашања за испитаниците од Македонија 7.2.2. Прашања за испитаниците – претставници на меѓународната заедница (инволвирани во Косово и Македонија)

78 81 81 82 82

8. Библиографија

85

31 31 35

65 67 68 70 71

83

11

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

ПРЕД­ГО­ВОР Ос­но­ва на ова ис­тра­жу­ва­ње прет­ста­ву­ва мо­јот ма­гис­тер­ски труд и ис­тра­жу­ва­ње­то што го вр­шев во те­кот на 2007 го­ди­на за вре­ме на ма­гис­тер­ски­те сту­дии на Уни­вер­зи­те­тот во Лон­ дон (УЛ) – Шко­ла­та за сла­вон­ски и ис­точ­но­ев­роп­ски сту­дии (University College London, School of Slavonic and East European Studies). За вре­ме на ис­тра­жу­ва­ње­то са­ма­та те­ма пре­тр­пе ни­за из­ме­ни и тран­сфор­ма­ции, осо­бе­но во ме­то­до­лош­ки­от прис­тап и те­о­рет­ска­та рам­ка во што нај­го­ле­мо вли­ја­ние имаа мо­и­те про­ фе­со­ри и мен­то­ри од УЛ – Проф. д-р Ке­нет Мо­ри­сон (Kenneth Morisson) и Проф. д-р Хер Ду­иј­џингс (Ger Diujzings)– по­ра­ди нив­на­та дол­го­го­диш­на по­вр­за­ност со ре­ги­о­нот и зем­ји­те на За­ па­ден Бал­кан; и Проф. д-р Фе­ликс Чу­та (Felix Cuita) по­ра­ди не­ го­ви­от сис­те­мат­ски при­од кон ра­бо­ти­те и ог­ром­но­то зна­е­ње од об­лас­та на Кри­тич­ки­те без­бед­нос­ни сту­дии. Те­о­рет­ски­от дел на ис­тра­жу­ва­ње­то се спро­ве­ду­ва­ше во пер­ и­о­дот од ја­ну­а­ри 2007 кон­ти­ну­и­ра­но до сеп­тем­ври 2007. Ин­тер­ вју­а­та се спро­ве­ду­ваа во пер­и­о­дот од ап­рил 2007 до ав­густ 2007 во Ма­ке­до­ни­ја (Скоп­је и Те­то­во) и во Лон­дон (Ве­ли­ка Бри­та­ни­ја). Пи­шу­ва­ње­то и лек­то­ри­ра­ње­то на ан­гли­ски ја­зик се из­вр­ши во пер­и­о­дот на сеп­тем­ври 2007 до­де­ка пре­во­дот и лек­то­ри­ра­ње­то на ма­ке­дон­ски ја­зик се из­вр­ши до­пол­ни­тел­но. Во од­нос на со­ др­жи­на­та и струк­ту­ра­та, кни­га­та во нај­го­ле­ма ме­ра се ба­зи­ра на ма­гис­тер­ски­от труд со из­вес­ни ин­тер­вен­ции во пог­лав­је­то ’Гра­ѓан­ско­то оп­ште­ство ка­ко но­си­тел на чо­ве­ко­ва­та без­бед­ност’. Ис­то та­ка, на кра­јот на се­кое пог­лав­је мо­же да се нај­дат ин­те­рес­ ни ци­та­ти од ин­тер­вју­а­та спро­ве­де­ни со дел од ис­пи­та­ни­ци­те. Кни­га­та, ка­ко про­из­вод на ова ис­тра­жу­ва­ње, е на­ме­не­та за си­те оние кои што се за­ин­те­ре­си­ра­ни да се ин­фор­ми­ра­ат и да на­у­чат по­ве­ќе за кон­цеп­тот за чо­ве­ко­ва без­бед­ност, кој­што сме­там де­ка не е до­вол­но об­јас­нет и де­ба­ти­ран, по­себ­но во кру­го­ви­те на гра­ ѓан­ски­от сек­тор.

12

М-р Ивана Томовска

Би са­ка­ла да ја из­ра­зам мо­ја­та бла­го­дар­ност до ко­ле­ги­те и со­ра­бот­ни­ци­те, ка­ко и до ис­пи­та­ни­ци­те – чии мис­ле­ња и ори­ ги­нал­ни ви­ду­ва­ња во го­ле­ма ме­ра вли­ја­е­ја врз ква­ли­те­тот на про­дук­тот на ис­тра­жу­ва­ње и на оваа пуб­ли­ка­ци­ја. Ти­мот од Цен­та­рот за ре­ги­о­нал­ни ис­тра­жу­ва­ња Сту­ди­о­рум, ка­ко и М-р Не­да Ми­лев­ска-Кос­то­ва има­ат го­ле­ма уло­га во кре­и­ра­ње­то на крај­ни­от про­из­вод за ова ис­тра­жу­ва­ње да ја до­бие фор­ма­та ко­ја се­га ја има. Фи­нан­сис­ка­та под­дрш­ка од стра­на на Ма­ке­дон­ски­ от цен­тар за ме­ѓу­на­род­на со­ра­бот­ка, чи­ја ини­ци­ја­ти­ва да под­ др­жат мла­ди ис­тра­жу­ва­чи е ед­на од свет­ли­те точ­ки во на­ше­то оп­ште­ство де­нес.

Скоп­је, 2008 го­ди­на М-р Ива­на То­мов­ска

13

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

14

М-р Ивана Томовска

1. Во­вед Цел­та на ис­тра­жу­ва­ње­то е да се раз­гле­да­ат не­ет­нич­ки­те без­ бед­нос­ни пра­ша­ња на гра­ѓа­ни­те во пост-кон­флик­тни­от пер­и­ од во Ма­ке­до­ни­ја по 2001 го­ди­на. За да се до­бие дол­го­роч­но и ре­ал­но ре­ше­ние на сос­тој­ба­та во зем­ја­та пот­ре­бен е раз­ли­чен прис­тап и раз­би­ра­ње на при­чи­ни­те за кон­флик­тот. До­се­гаш­но­ то ин­сти­ту­ци­о­нал­но ре­ше­ние – Ох­рид­ски­от рам­ко­вен до­го­вор прет­ста­ву­ва­ше пре­кин на на­силс­тво­то, но од дру­га стра­на до­го­ во­рот не про­из­ве­де ’по­зи­ти­вен’ мир и ус­ло­ви за раз­вој на зем­ја­та. Ар­гу­мен­тот што сле­ду­ва е де­ка про­ме­на на фо­ку­сот на при­чи­ ни­те за кон­флик­тот од ет­нич­ки кон не­ет­нич­ки т.е. од ет­но-по­ ли­тич­ки кон­фликт кон па­ра­диг­ма­та на чо­ве­ко­ва без­бед­ност би мо­же­ло да до­ве­де до про­ме­на на оп­шта­та сос­тој­ба во др­жа­ва­та. Да­ли прис­та­пот кон овие пра­ша­ња мо­же да до­не­се одрж­ли­во ре­ ше­ние за ’по­зи­ти­вен мир’ и раз­вој во зем­ја­та? Ис­то та­ка, цел­та на ис­тра­жу­ва­ње­то е да ја раз­гле­да оп­ци­ја­та во ко­ја гра­ѓан­ско­то оп­ште­ство би би­ло но­си­тел на чо­ве­ко­ва­та без­бед­ност во Ма­ке­до­ ни­ја. Оваа оп­ци­ја би ги за­до­во­ли­ла пот­ре­би­те на та­ка­на­ре­че­ни­ от ‘bottom-up’1 прис­тап и би да­ла ак­цент на пра­ва­та на ин­ди­ви­ ду­а­та на­мес­то упот­ре­ба­та на ко­лек­тив­ни­те пра­ва. Глав­ни пра­ша­ња око­лу кои е те­ме­ле­но ис­тра­жу­ва­ње­то се: a) Кои се не­ет­нич­ки­те без­бед­нос­ни пра­ша­ња во пост-кон­ флик­тни­от пер­и­од во Ма­ке­до­ни­ја? б) Да­ли вак­ви­от прис­тап кон раз­би­ра­ње на кон­флик­тот мо­ же да по­мог­не во из­на­о­ѓа­ње­то на одрж­ли­во ре­ше­ние за по­зи­ти­вен мир и раз­вој? Ни­во­то на ана­ли­за е ’ин­ди­ви­ду­ал­на/чо­ве­ко­ва без­бед­ност’ за раз­ли­ка од тра­ди­ци­о­нал­но­то ’на­ци­о­нал­но’ ни­во на ана­ли­за на без­бед­ност. Чо­ве­ко­ва­та без­бед­ност да­ва ос­врт на ин­ди­ви­ду­ал­ ни­те пер­цеп­ции на гра­ѓа­ни­те за пост-кон­флик­тна­та без­бед­ност во Ма­ке­до­ни­ја и за­тоа е по­доб­на за овој тип на на­уч­но ис­тра­жу­ ва­ње. Те­о­рет­ска­та рам­ка е зе­ме­на од две гру­пи на ли­те­ра­ту­ра од по­ли­тич­ки­те на­у­ки: оп­шта ли­те­ра­ту­ра за ет­но-по­ли­тич­ки и кон­фликт по­ме­ѓу гру­пи со цел да се да­де ос­врт на си­ту­а­ци­ја­та

1 Bottom- up пристапот во случајов, ја започнува анализата од основното ниво на една заедница – од граѓаните и оди нагоре кон нивоата на власт се до централната власт.

15

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

во Ма­ке­до­ни­ја пред 2001; и ли­те­ра­ту­ра за ’се­ку­ри­ти­за­ци­ја’2 ка­ко дис­курс кој се упот­ре­бу­ва со цел да се иден­ти­фи­ку­ва неш­то ка­ ко без­бед­нос­на за­ка­на и да му се да­де ит­ност на тоа пра­ша­ње. Цен­трал­ни­от дел на ис­тра­жу­ва­ње­то е ба­зи­ран на но­ва­та па­ра­ диг­ма во без­бед­нос­ни­те сту­дии – чо­ве­ко­ва­та без­бед­ност. Зош­то пост-кон­флик­тна­та без­бед­ност во Ма­ке­до­ни­ја е важ­на те­ма за ис­тра­жу­ва­ње? Овој ис­тра­жу­вач­ки труд е ори­ги­на­лен и до­се­га не е нап­ра­ве­ но ис­тра­жу­ва­ње од овој тип. По­на­та­му, те­ма­та на ис­тра­жу­ва­ње е сов­ре­ме­на и ак­ту­ел­на по­ра­ди неј­зи­ни­те им­пли­ка­ции за без­ бед­нос­та не са­мо во Ма­ке­до­ни­ја ту­ку и во по­ши­ро­ки­от ре­ги­он. Те­ма­та ис­то та­ка да­ва ос­врт и на ефек­тот на ’пре­ле­ва­ње’ на кон­ флик­ти и на мож­ни­те пос­ле­ди­ци од ва­ков тип на пра­ша­ња на ре­ги­о­нал­но и ев­роп­ско ни­во. Ова ис­тра­жу­ва­ње ја има цел­та да им пос­лу­жи на ид­ни­те ис­тра­жу­ва­чи и да соз­да­де кон­ти­ну­и­тет по­ме­ѓу прет­ход­ни­те ис­тра­жу­ва­ња на оваа и слич­ни те­ми во Ма­ ке­до­ни­ја. По­на­та­му, ка­ко ис­тра­жу­вач про­це­нив де­ка ло­кал­ни­те ус­ло­ви во Ма­ке­до­ни­ја се зре­ли за за­поч­ну­ва­ње на ис­тра­жу­вач­ка ра­бо­та од овој тип. Име­но, пос­тои раз­у­мен вре­мен­ски ин­тер­вал по­ме­ѓу кон­флик­тот во 2001 и вре­ме­то ко­га е за­поч­на­то ис­тра­ жу­ва­ње­то (2007 го­ди­на). Од дру­га стра­на, пос­тои го­ле­ма пот­ре­ ба да се нап­ра­ви увид во мо­мен­тал­ни­те без­бед­нос­ни ус­ло­ви во Ма­ке­до­ни­ја, по­себ­но се­га ко­га се на­ѕи­ра не­за­вис­нос­та на Ко­со­во, ко­ја са­ма по се­бе прет­ста­ву­ва но­ва ’без­бед­нос­на ди­ле­ма’ во ре­ ги­о­нот.3 По­чет­на точ­ка на ана­ли­за е Ох­рид­ски­от рам­ко­вен до­го­вор ка­ко до­го­вор кој го пре­ки­на во­о­ру­же­но­то на­сил­ство во Ма­ке­ до­ни­ја во ав­густ 2001 и обез­бе­ди ин­сти­ту­ци­о­нал­но ре­ше­ние за кри­за­та. Ако се за­зе­ме по­и­на­ков прис­тап и ако се раз­гле­да­ат мож­ни­те не­ет­нич­ки при­чи­ни за кон­флик­тот од 2001 ќе мо­же да се пре­ис­пи­та­ат ми­на­ти­те и ид­ни­те по­ли­ти­ки на Ма­ке­до­ни­ја на па­тот кон кон­со­ли­ди­ра­ње на де­мок­ра­ти­ја­та. Поч­ну­вај­ќи од 1991 ме­ѓу­на­род­на­та за­ед­ни­ца и ме­ѓу­на­род­ни­те ек­спер­ти по без­бед­ Види: Ванковска (2006) ’Врз база на ваквото гледиште на безбедноста се темели и познатиот концепт на безбедноста како говорен акт (security as speech act) или концептот на секуритизација (securitization) p. 56.

3 Во времето кога е пишувана темата независноста на Косово сè уште не беше извесна – Косово ја прогласи својата независност во февруари 2008, а Република Македонија го призна Косово во октомври 2008 година.

2

16

М-р Ивана Томовска

ност ја сме­таа Ма­ке­до­ни­ја за еден од нај­ус­пеш­ни­те при­ме­ри за пре­вен­ци­ја на кон­флик­ти.4 ’Оа­за­та на ми­рот’ ка­ко ме­та­фо­ра за Ма­ке­до­ни­ја бе­ше пос­та­ве­на врз об­јас­ну­ва­ње­то на ме­ѓу­на­род­на­ та за­ед­ни­ца де­ка ефек­тот на ’пре­ле­ва­ње’ на проб­ле­ми во ре­ги­о­ нот мо­же да се спре­чи и ис­ти­те да не ја за­сег­нат Ма­ке­до­ни­ја. До­ми­нан­тна­та прет­пос­тав­ка бе­ше де­ка Ма­ке­до­ни­ја мо­же да ег­зис­ти­ра без раз­ли­ка на раз­во­јот на нас­та­ни­те во со­седс­тво­то – поч­ну­вај­ќи со вој­на­та во Бос­на во ра­ни­те де­ве­де­сет­ти па на­ва­ му. Но, ме­ѓу­на­род­на­та ин­тер­вен­ци­ја во Ма­ке­до­ни­ја бе­ше дел од ре­ги­о­нал­ни­от кон­текст на нас­та­ни во кој се по­ја­ви ма­ке­дон­ска­та кри­за; спо­ред ло­ги­ка­та на нас­та­ни кон­флик­тот во Ма­ке­до­ни­ја во нај­го­лем дел, ако не и це­лос­но, бе­ше прет­ста­вен ка­ко ет­но-по­ли­ тич­ки. Глав­ни­от дис­курс бе­ше де­ка Ма­ке­до­ни­ја од се­ко­гаш би­ла пре­дод­ре­де­на да ја до­жи­вее суд­би­на­та на ет­но-по­ли­тич­ки­те кон­ флик­ти кои се слу­чи­ја во дру­ги­те др­жа­ви во ре­ги­о­нот. Ал­ка­та што не­дос­та­су­ва во до­се­гаш­на­та ана­ли­за е прис­та­пот кон не­е­тич­ ки­те из­во­ри на кон­фликт во др­жа­ва­та (Ван­ков­ска 2003: 14). Струк­ту­ра­та на овој труд ја има след­на­та фор­ма: тој се сос­ тои од се­дум де­ла, вклу­чу­вај­ќи го во­ве­дот и анек­си­те т.е. лис­та­та на пра­ша­ња упот­ре­бе­ни во ин­тер­вју­а­та со до­маш­ни и стран­ ски ис­пи­та­ни­ци, кра­ток опис на ин­тер­вју­и­ра­ни­те лич­нос­ти и при­мар­на и се­кун­дар­на биб­ли­ог­ра­фи­ја упот­ре­бе­на за пот­ре­ би­те на ис­тра­жу­ва­ње­то. Во вто­ри­от дел се на­о­ѓа ме­то­до­ло­ги­ја­та упот­ре­бе­на за ис­тра­жу­ва­ње од овој тип; ме­то­дот на пер­со­нал­ни ин­тер­вјуа со од­дел­ни ис­пи­та­ни­ци прет­ста­ву­ва­ше нај­а­дек­ва­тен тип на ква­ли­та­тив­ни ис­тра­жу­ва­ња за при­би­ра­ње на ре­ле­ван­ тни по­да­то­ци и до­би­ва­ње на зна­е­ње од од­ре­де­на об­ласт и по Види: Crocker, Chester A., Fen Osler Hampson, Pamela R. (eds.) 2001 Turbulent Peace: The Challenges of Managing International Conflict. Washington, DC: United States Institute of Peace Press. Also see Lord Paddy Ashdown (2007) Swords and Ploughshares. Bringing Peace to the 21st Century. London: Orion Publishing Co. Лордот Пади Ашдаун во периодот 2002-2006 ја извршуваше функцијата на Висок претставник за Босна и Херцеговина. На промоцијата на неговата книга ’Мечови и плугови: Одржување мир во 21 век’ на Лондонската Школа за економија и политика во мај 2007, беше запрашан од авторката во врска со одржливоста на мирот во Македонија. Лордот Ашдаун во својот одговор го посочи случајот на Македонија во последните 15 години како еден од најуспешните, ако не и најуспешниот каде Европската Унија со своите превентивни мировни мисии обезбедила прекинување на конфликтот уште на самиот почеток.

4

17

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

од­ре­де­ни пра­ша­ња. Беа ос­тва­ре­ни око­лу де­сет­ти­на ин­тер­вјуа со прет­став­ни­ци на по­ли­тич­ка­та и ин­те­лек­ту­ал­на­та ели­та од зем­ ја­ва, вклу­чу­вај­ќи и ин­тер­вјуа со прет­став­ни­ци од ме­ѓу­на­род­на­та за­ед­ни­ца при­сут­ни во Ма­ке­до­ни­ја за вре­ме на кон­флик­тот од 2001 го­ди­на или пак за вре­ме на ко­сов­ска­та кри­за од 1999 го­ди­ на. След­ни­те две пог­лав­ја го со­чи­ну­ва­ат те­ло­то на ис­тра­жу­ва­ ње­то и се­кое пог­лав­је ана­ли­зи­ра сет од три пра­ша­ња и нив­ни мож­ни ре­ше­ни­ја гле­да­ни од две раз­лич­ни пер­спек­ти­ви. Тре­то­то пог­лав­је име­ну­ва­но “Пост-Ох­рид­ска са­га: па­ра­диг­ма­та на ет­нопо­ли­тич­ки кон­фликт“ да­ва ос­врт на мо­мен­тал­на­та без­бед­нос­на си­ту­а­ци­ја во Ма­ке­до­ни­ја со фо­кус на им­пли­ка­ци­и­те од Ох­рид­ ски­от рам­ко­вен до­го­вор и не­го­во­то по­на­та­мош­но спро­ве­ду­ва­ ње. Ова пог­лав­је ис­то та­ка ги пре­зен­ти­ра тра­ди­ци­о­нал­ни­те гле­ диш­та на кон­флик­тот во Ма­ке­до­ни­ја ка­ко ет­нич­ки или ет­нопо­ли­тич­ки и на­чи­нот на кој што оваа оп­ци­ја е под­др­жу­ва­на од стра­на на ме­ѓу­на­род­на­та за­ед­ни­ца ка­ко и до­маш­ни­те кре­а­то­ри на по­ли­ти­ки. Во слу­чај ко­га се ап­ли­ци­ра­ат ет­но-по­ли­тич­ки­те гле­диш­та за кон­флик­тот, мо­же да се иден­ти­фи­ку­ва­ат три спор­ ни пра­ша­ња: (1) Пра­ша­ње за иден­ти­те­тот (упот­ре­ба на ја­зик), (2) Прис­тап до моќ­та (про­це­сот на де­цен­тра­ли­за­ци­ја) и (3) Пра­ша­ње на пра­ва­та на мал­цинс­тва­та ка­ко чо­ве­ко­ви пра­ ва (вклу­чу­вај­ќи го пра­ша­ње­то на по­ли­тич­ко-со­ци­јал­на вклу­че­ ност/ или ис­клу­че­ност). За овие три пра­ша­ња јас­но мо­же да се ви­ди на­чи­нот на кој тие се пре­то­че­ни во пре­по­ра­ки за др­жав­ни по­ли­ти­ки во Ох­рид­ ски­от рам­ко­вен до­го­вор, од­нос­но во де­лот кој се од­не­су­ва за из­ ме­ни­те на Ус­та­вот: (1) Об­ра­зо­ва­ние и упот­ре­ба на ја­зи­ци­те; (2) По­ли­ти­ки за вра­бо­ту­ва­ње на кад­ри во по­ли­ци­ја­та, ар­ми­ ја­та и јав­на­та ад­ми­нис­тра­ци­ја; (3) Из­ме­ни­те на Ус­та­вот на Ре­пуб­ли­ка Ма­ке­до­ни­ја и не­го­во­ то те­ме­ле­ње врз гра­ѓан­ски­от иден­ти­тет. Овој дел ис­то та­ка вклу­чу­ва и ос­врт на оп­шта­та ака­дем­ска ли­те­ра­ту­ра од об­лас­та на ет­ни­ку­мот и ет­но-по­ли­тич­ки­от кон­ фликт. Во чет­вр­то­то пог­лав­је се пре­зен­ти­ра­ат ал­тер­на­тив­ни сто­ја­ лиш­та за при­чи­ни­те за кон­флик­тот, со тоа што ак­цент се да­ва на со­цио-еко­ном­ски­те ус­ло­ви во зем­ја­ва поч­ну­вај­ќи од пер­и­о­дот на не­за­вис­нос­та 1991 и низ це­ли­от пер­и­од на тран­зи­ци­ја. Но­ва­та 18

М-р Ивана Томовска

ана­ли­за иден­ти­фи­ку­ва три важ­ни пра­ша­ња кои се прот­ка­ју­ва­ат низ кон­флик­тот, а тоа се: (1)Си­ро­маш­ти­ја­та и нев­ра­бо­те­нос­та; (2)Ин­сти­ту­ци­о­нал­на­та сла­бост на др­жа­ва­та (от­су­ство на вла­ де­е­ње на пра­во­то); (3) Ко­руп­ци­ја­та и ор­га­ни­зи­ра­ни­от кри­ми­нал. Овие пра­ша­ња мо­же мно­гу по­а­дек­ват­но да би­дат од­го­во­ре­ ни упот­ре­бу­вај­ќи го кон­цеп­тот на чо­ве­ко­ва без­бед­ност и си­те еле­мен­ти што овој кон­цепт ги со­др­жи во се­бе. Ко­га те­о­ри­ја­та на чо­ве­ко­ва без­бед­ност ќе се ап­ли­ци­ра врз пос­то­еч­ки­те пра­ша­ња, се до­би­ва сет на но­ви по­вр­за­ни пре­по­ра­ки кои вклу­чу­ва­ат: (1) Ин­ди­ви­ду­ал­ни пра­ва – на­мес­то ко­лек­тив­ни пра­ва; (2) Мул­ти­кул­ту­ра­ли­зам за без­бед­ност; (3) Од­го­вор­ни раз­вој­ни по­ли­ти­ки кои се ба­зи­ра­ат на прис­та­ пот на чо­ве­ко­ва­та без­бед­ност. Во пет­то­то пог­лав­је се раз­гле­ду­ва уло­га­та на гра­ѓан­ско­то оп­ ште­ство ка­ко по­тен­ци­ја­лен но­си­тел на чо­ве­ко­ва­та без­бед­ност и се сле­ди па­тот што тре­ба да се изо­ди од еман­ци­па­ци­ја до ак­тив­ но гра­ѓан­ско уче­ство. Ос­вен раз­во­јот ка­ко без­бед­ност и ро­до­ва­ та пер­спек­ти­ва на чо­ве­ко­ва­та без­бед­ност, ова пог­лав­је ис­то та­ка да­ва пре­сек и на ме­ха­низ­ми­те за зго­ле­му­ва­ње на гра­ѓан­ско­то уче­ство ка­ко нај­ви­со­ко ни­во на чо­ве­ко­ва без­бед­ност. Зак­лу­чо­кот ги ис­так­ну­ва зак­лу­чо­ци­те од ова ис­тра­жу­ва­ње т.е. ба­зич­ни­те без­бед­нос­ни гри­жи на гра­ѓа­ни­те на Ма­ке­до­ни­ја. Да­ли про­нај­ до­ци­те од ова ис­тра­жу­ва­ње и про­ме­на на прис­та­пот кон овие пра­ша­ња мо­же да до­не­се одрж­ли­во ре­ше­ние за ’по­зи­ти­вен мир’ и раз­вој во зем­ја­та, ос­та­ну­ва да се по­ка­же во на­ред­ни­от пер­и­од.

19

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

2.МЕ­ТО­ДО­ЛО­ГИ­ЈА

2.1. На­у ч­ни ме­то­ди упот­ре­бе­ни во ис­тра­ж у­ва­ње­то

Ана­ли­тич­ка­та за­да­ча што прет­сто­е­ше е да се ис­тра­жат есен­ ци­јал­ни­те без­бед­нос­ни гри­жи на гра­ѓа­ни­те на Ма­ке­до­ни­ја. Ис­ тра­жу­ва­ње­то ис­то та­ка има за цел да раз­гле­да на кој на­чин се ме­ну­ваа пер­цеп­ци­и­те на гра­ѓа­ни­те со те­кот на вре­ме­то во вр­ска со без­бед­нос­ни­те пра­ша­ња, осо­бе­но по кон­флик­тот од 2001 го­ ди­на. За таа цел беа упот­ре­бе­ни след­ни­те на­уч­ни ме­то­ди: (1) Оп­сер­ва­ци­ја (ме­тод на наб­љу­ду­ва­ње) Оп­сер­ва­ци­ја­та бе­ше из­вр­ше­на пре­ку ме­то­дот на ’учес­никнаб­љу­ду­вач’ (Пе­ли­ва­нов 2002: 65). Пре­ку овој ме­тод тој што го вр­ши ис­тра­жу­ва­ње­то мо­же да до­бие мно­гу поп­род­ла­бо­че­но и реф­лек­тив­но лич­но ис­ку­ство за од­ре­де­ни нас­та­ни и да до­бие поз­на­ва­ње за ком­плек­сни­те ус­ло­ви во кои од­ре­де­ни­те нас­та­ни се слу­чи­ле (Пе­ли­ва­нов 2002: 65). Лич­ни­те оп­сер­ва­ции во мо­јот слу­чај, при­мар­но ја имаа уло­га­та да спо­ре­дат/ве­ри­фи­ку­ва­ат не­ кои од ан­ке­ти­те на јав­но мис­ле­ње кои беа спро­ве­ду­ва­ни, ка­ко и да спо­ре­дат/ве­ри­фи­ку­ва­ат дел од из­ја­ви­те да­де­ни од стра­на на ис­пи­та­ни­ци­те. Ка­ко ис­тра­жу­вач, ја имав пред­нос­та ка­ко жи­тел - член на по­ши­ро­ка­та за­ед­ни­ца во Те­то­во и ка­ко гра­ѓа­нин на Ма­ке­до­ ни­ја лес­но да ја за­зе­мам уло­га­та на учес­ник-наб­љу­ду­вач. Дру­га пред­ност, ус­лов­но зе­ме­но, е поз­на­ва­ње­то на те­ре­нот ка­де што се од­ви­ва­ше ис­тра­жу­ва­ње­то ка­ко и ве­ќе вос­пос­та­ве­ни­те кон­так­ ти со по­тен­ци­јал­ни­те ис­пи­та­ни­ци.5 Еден ас­пект од упот­ре­ба на на­уч­ни­от ме­тод што бе­ше од ис­клу­чи­тел­но зна­че­ње за ме­не е за­др­жу­ва­ње на ви­сок сте­пен на ака­дем­ска/про­фе­си­о­нал­на об­ јек­тив­ност во тек на це­ло­то вре­ме на спро­ве­ду­ва­ње на ис­тра­ жу­ва­ње­то. Овој ас­пект е ис­то тол­ку ва­жен и за ус­пе­хот на ед­но ис­тра­жу­ва­ње и за не­го­ва­та ва­лид­ност. Ис­тра­жу­ва­ње­то де­монс­ 5 Почетокот на истражувањето датира од 2007 кога бев на студии во Лондон, Велика Британија. Уште при формулирањето на темата стапив во контакт со експерти од нашата земја кои сметав дека би биле значајни испитаници во моето понатамошно истражување.

20

М-р Ивана Томовска

три­ра­ше де­ка ис­пи­та­ни­ци­те и од две­те за­ед­ни­ци, ал­бан­ска­та и ма­ке­дон­ска­та, беа на­вис­ти­на реф­лек­тив­ни за вре­ме на ин­тер­вју­ а­та. Од­го­во­ри­те на ис­пи­та­ни­ци­те беа дла­бин­ски и ана­ли­тич­ки и во го­лем дел по­мог­наа за ис­тра­жу­ва­ње­то и за зго­ле­му­ва­ње­то на ква­ли­те­тот на ис­то­то. При­чи­на­та за го­ле­ма­та реф­лек­сив­ност на ис­пи­та­ни­ци­те ве­ро­јат­но ле­жи во фак­тот што лу­ѓе­то ге­не­рал­ но има­ат по­го­ле­ма жел­ба да збо­ру­ва­ат на од­ре­де­на те­ма, ко­га зна­ат де­ка нив­ни­от глас ќе би­де пре­зен­ти­ран на над­во­реш­на и не­ут­рал­на пуб­ли­ка. Ис­кре­но се на­де­вам де­ка и чи­тач­ка­та пуб­ ли­ка­та во Ма­ке­до­ни­ја ќе прис­та­пи на ова ис­тра­жу­ва­ње со до­за на не­ут­рал­ност и неп­рис­трас­ност.

(2) Спро­ве­ду­ва­ње на ин­тер­вјуа Ин­тер­вју прет­ста­ву­ва со­би­ра­ње по­да­то­ци по пат на ус­на ко­ му­ни­ка­ци­ја со ис­пи­та­ни­ци­те со цел тие по­да­то­ци да се упот­ре­ бат за на­уч­ни це­ли (Пе­ли­ва­нов 2002: 83). Ин­тер­вју­то е во фор­ма на раз­го­вор со цел да се ис­тра­жат не­кои прет­пос­тав­ки кои ги има ис­тра­жу­ва­чот. Беа спро­ве­де­ни ин­тер­вјуа со прет­став­ни­ци на по­ли­тич­ка­та и ин­те­лек­ту­ал­на­та ели­та, онол­ку кол­ку што ус­ло­ви­те доз­во­лу­ваа т.е. во за­вис­ност од мож­нос­та и жел­ба­та на ис­пи­та­ни­ци­те да од­го­во­рат на по­ну­да­та за спро­ве­ду­ва­ње на ин­тер­вју со нив. Не­кол­ку ин­тер­вјуа ис­то та­ка беа спро­ве­де­ни и со прет­став­ни­ци на ме­ѓу­на­род­на­та за­ед­ни­ца кои се на­о­ѓа­ле во Ма­ке­до­ни­ја за вре­ме на кон­флик­тот, ка­ко и за вре­ме на Ко­сов­ ска­та кри­за во 1999 го­ди­на. Из­бо­рот на ис­пи­та­ни­ци се из­вр­ши врз ос­но­ва на след­ни­те кри­те­ри­у­ми: лич­нос­ти од по­ли­тич­ка­та и ин­те­лек­ту­ал­на ели­та на Ма­ке­до­ни­ја (и/или ме­ѓу­на­род­на­та за­ед­ни­ца) кои би­ле на не­кој на­чин ин­вол­ви­ра­ни во по­ли­тич­ки­ от жи­вот на др­жа­ва­та и гра­ѓан­ско­то оп­ште­ство во те­кот на 2001 го­ди­на; лич­нос­ти при­сут­ни за вре­ме на пре­го­во­ри­те во Ох­рид или пак чле­но­ви на Вла­да­та во тоа вре­ме; прет­став­ни­ци на нев­ ла­ди­ни­от сек­тор кои учес­тву­ва­ле во пуб­ли­ка­ции, кам­па­њи итн. во пост-кон­флик­тни­от пер­и­од. Ис­пи­та­ни­ци­те се лич­нос­ти кои се поз­на­ти на по­ши­ро­ка­та јав­ност и лич­нос­ти кои пр­венс­тве­но се реп­ре­зен­та­тив­ни ка­ко ин­ди­ви­дуи, вклу­чу­вај­ќи ги и фор­мал­ ни­те и не­фор­мал­ни­те ли­де­ри на јав­но­то мис­ле­ње. Из­бо­рот за ин­тер­вју­и­ра­ње на по­ли­тич­ки ели­ти е со цел да се ис­тра­жи пра­ ша­ње­то да­ли пос­тои не­ко­ја иде­ја во по­дем за кон­сен­зус за за од­ ре­де­ни ас­пек­ти во зем­ја­та.

21

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

2.2. Со­би­ра­ње на по­да­то­ци и ана­ли­зи­ра­ње на со­др­жи­на­та

’Им­про­ви­за­ци­ја­та не­ма вред­ност во на­у­ка­та’, што зна­чи де­ка иде­и­те за ем­пи­ри­ско ис­тра­жу­ва­ње тре­ба да се пре­ле­ат во адек­ ват­ни тех­нич­ки инс­тру­мен­ти за со­би­ра­ње на по­да­то­ци со цел да се до­би­јат нај­точ­ни­те ре­зул­та­ти (Пе­ли­ва­нов 2002: 103). Пред да се нај­дат со­од­вет­ни­те ме­то­ди, ис­тра­жу­ва­чот тре­ба да про­из­ве­ де ра­бот­на хи­по­те­за врз ко­ја ќе се те­ме­ли ис­тра­жу­ва­ње­то. Стан­ дар­ди­зи­ра­ње­то на ис­тра­жу­вач­ка­та про­це­ду­ра е ул­ти­ма­тив­ни­ от на­чин да се овоз­мо­жи спо­ред­бе­ност на по­да­то­ци­те. Нај­пос­ле, хи­по­те­за­та тре­ба да би­де при­ла­го­де­на на фак­ти­те а не об­рат­но; фак­ти­те не сме­ат да се соз­да­ва­ат врз ос­но­ва на прет­ход­но пос­та­ ве­на хи­по­те­за. Би­деј­ќи ин­тер­вју­и­ра­ње­то на ели­ти бе­ше глав­ни­ от из­вор на при­мар­ни ин­фор­ма­ции во ова ис­тра­жу­ва­ње, сле­ди по­јас­ну­ва­ње за на­чи­нот на кој ин­тер­вју­а­та беа спро­ве­ду­ва­ни и што прет­ста­ву­ва ме­то­дот на ’ин­тер­вју­и­ра­ње на ели­ти’.

2.3. Ин­тер­вју­и­ра­ње на ели­ти Пра­ша­ње­то на ин­тер­вју­и­ра­ње на ели­ти е осо­бе­но зна­чај­но во сту­ди­и­те кои тре­ти­ра­ат пра­ша­ња од об­лас­та на кон­тра­ра­зуз­ на­ва­ње и без­бед­ност, ’ква­ли­та­тив­но­то ис­то­ри­ско ин­тер­вју­и­ра­ ње всуш­ност слу­жи за из­вле­ку­ва­ње на неп­ро­ме­не­ти ис­ку­ства и до­ка­зи од пр­ва ра­ка од оче­вид­ци­те’ (Davies 2001: 77). За оваа цел, нај­доб­ро е да се ко­рис­ти след­но­то об­јас­ну­ва­ње на тер­ми­нот ’ели­ти’: ’оние кои ја по­се­ду­ва­ат или се бли­ски до моќ­та (по­ли­ тич­ка) или оние што до­не­су­ва­ат од­лу­ки; ка­те­го­ри­ја­та ис­то та­ ка ги вклу­чу­ва из­бра­ни­те прет­став­ни­ци т.е. пра­те­ни­ци­те, ви­со­ ки уп­ра­ви­те­ли на ор­га­ни­за­ции и ви­ши др­жав­ни служ­бе­ни­ци. Над­вор од сфе­ра­та на по­ли­ти­ка­та, оваа де­фи­ни­ци­ја сло­бод­но мо­же да се про­ши­ри’ (Lilleker 2003: 207). Пра­ша­ње­то што ис­тра­ жу­ва­чот или тој што го во­ди ин­тер­вју­то тре­ба да си го пос­та­ви е след­но­то: што са­кам да доз­на­ам? Абер­бах и Рок­ман (Aberbach и Rockman) ни го да­ва­ат од­го­во­рот на ова пра­ша­ње во вр­ска со ин­тер­вју­и­ра­ње­то на ели­ти, ка­жу­вај­ќи де­ка на ис­тра­жу­ва­чот му тре­ба увид во ин­тер­пре­та­ци­и­те од чле­но­ви на ели­та­та во вр­ска со од­ре­де­ни нас­та­ни или пак ни­за нас­та­ни што се слу­чи­ле во ми­на­то­то (Aberbach and Rockman 673).

22

М-р Ивана Томовска

Цел­та на ова ис­тра­жу­ва­ње е да се от­крие на­чи­нот на кој по­ли­ тич­ки­те, ин­те­лек­ту­ал­ни­те и ака­дем­ски­те ели­ти во Ма­ке­до­ни­ја ги ин­тер­пре­ти­ра­ат при­чи­ни­те за кон­флик­тот од 2001 го­ди­на. Со тоа што ќе се нап­ра­ви увид во ин­тер­пре­та­ци­и­те на ели­ти­те во вр­ска со кон­флик­тот од 2001 го­ди­на, ќе мо­же да се ви­ди кој фак­тор бил ис­так­нат и со­од­вет­но на тоа кој из­бор на др­жав­ни по­ли­ти­ки е нап­ра­вен во пост-кон­флик­тни­от пер­и­од. По­на­та­му, цел­та на ис­тра­жу­ва­ње­то е да се ви­ди пре­ку овие ин­тер­пре­та­ции ка­де се на­о­ѓа мес­то­то на гра­ѓа­ни­нот во це­ла­та си­ту­а­ци­ја и на кој на­чин гра­ѓан­ско­то оп­ште­ство би мо­же­ло да ин­тер­ве­ни­ра. Ти­пот на ин­тер­вју што бе­ше упот­ре­бе­но ка­ко ква­ли­та­тив­на ме­то­да во ис­тра­жу­ва­ње­то е ’от­во­рен тип’ на ин­тер­вју (или ин­тер­вју со ’от­ во­рен крај’).6 Овој тип на ин­тер­вју е оце­нет ка­ко ’нај­рис­кан­тен но по­тен­ци­јал­но нај­вре­ден тип на ин­тер­вју­и­ра­ње на ели­ти кој ба­ра од ис­тра­жу­ва­чи­те да зна­ат ко­га да пра­шу­ва­ат и ка­ко да смис­лу­ ва­ат пот­пра­ша­ња за вре­ме на са­мо­то ин­тер­вју’ (Berry 2002: 679). Ка­ко што бе­ше ис­так­на­то прет­ход­но из­бо­рот на ис­пи­та­ни­ ци­те бе­ше нап­ра­вен врз ос­но­ва на прет­став­ни­ци на ели­ти кои са­ми­те би­ле оче­вид­ци на нас­та­ни­те во 2001 го­ди­на. Цел­та бе­ше да се ста­пи во кон­такт со чле­но­ви на ели­та­та кои са­ми по се­бе се реп­ре­зен­та­тив­ни ка­ко лич­нос­ти, лу­ѓе кои се ши­ро­ко поз­на­ти на јав­нос­та и чии ви­ду­ва­ња се ис­то та­ка поз­на­ти на јав­нос­та; на тој на­чин ка­ко во­ди­тел на ин­тер­вју­то до од­ре­ден сте­пен имав зна­е­ње за тоа што да оче­ку­вам од се­кој ис­пи­та­ник по­себ­но и со­ од­вет­но од нив­ни­те од­го­во­ри. Во ака­дем­ска­та ста­ти­ја­та ’Ин­тер­ вју­и­ра­ње на ели­ти во по­де­ле­но оп­ште­ство: лек­ции од Се­вер­на Ир­ска’ Џо­ан Ме­ки­вој (Joanne McEvoy)7 го пос­та­ву­ва ар­гу­мен­тот де­ка ис­тра­жу­ва­чот тре­ба да зе­ме во пред­вид на кој на­чин иден­ ти­те­тот на са­ми­от ис­тра­жу­вач мо­же да вли­јае на ис­пи­та­ни­ци­те и да­ли ’ис­тра­жу­ва­чот но­си прис­трас­ност во ин­тер­вју­то и на кој на­чин ис­тра­жу­ва­чот мо­же да пос­та­ву­ва пра­ша­ња без да доп­ре до по­зи­ци­и­те на раз­лич­ни­те ет­нич­ки гле­диш­та зас­но­ва­ни врз не­до­вер­ба во дру­га­та стра­на’ (McEvoy 2006:184). Фак­тот што јас до­а­ѓам од Те­то­во, град врз кој­што кон­флик­тот има­ше вли­ја­ние, на не­кој на­чин ми да­де по­го­лем кре­ди­би­ли­тет во очи­те на ис­ 6 Во ‘open-ended’ interview се почнува со поопшти прашања и се продолжува кон поспецифични прашања.

7 Наслов на оригиналот ‘Elite Interviewing in a Divided Society: Lessons from Northern Ireland’

23

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

пи­та­ни­ци­те по­ра­ди тоа што ги нап­ра­ви свес­ни за фак­тот де­ка по­се­ду­вам внат­реш­ни и лич­ни ис­ку­ства од во­о­ру­же­ни­от кон­ фликт. По­на­та­му Ме­ки­вој твр­ди де­ка ис­тра­жу­ва­чи­те од Се­вер­на Ир­ска се ’свес­ни де­ка го но­сат сопс­тве­ни­от ет­нич­ки и емо­ци­о­на­ лен ба­гаж со нив’ (McEvoy 2006: 186). Ние мо­же да се сог­ла­си­ме со Ме­ки­вој, но од дру­га стра­на мо­ра да се ис­так­не кул­ту­ро­лош­ка­та раз­ли­ка во на­ша­та си­ту­а­ци­ја, би­деј­ќи во Ма­ке­до­ни­ја и ге­не­рал­ но во зем­ји­те на Ју­го­ис­точ­на Ев­ро­па пос­то­јат друг тип на од­но­си и вр­ски по­ме­ѓу лу­ѓе­то. Хер­ман (Hermann) ги опи­шу­ва ис­тра­жу­ ва­чи­те ка­ко ’ин­сај­де­ри’ и ’аут­сај­де­ри’; ’ин­сај­дер’ е не­кој кој во­ди по­тек­ло или жи­вее по­дол­го вре­ме во ре­ги­о­нот и се иден­ти­фи­ку­ ва со ед­на или дру­га за­ед­ни­ца, до­де­ка ’аут­сај­де­рот’ до­а­ѓа над­вор од тој ре­ги­он (Hermann 2001: 187). Да се би­де ’ин­сај­дер’ е да се по­се­ду­ва зна­е­ње и од­ре­ден тип на од­нос кон ра­бо­ти­те кој мо­же­ би мо­же да по­мог­не да се над­ми­не проб­ле­мот на хер­ме­нев­ти­ка­ та8; т.е. чо­ве­кот не мо­же да пот­пад­не под до­пол­ни­тел­но вли­ја­ние на неш­то кое што му е ве­ќе ин­тим­но поз­на­то. Ин­сај­дер­ско­то зна­е­ње мо­же­би ќе му овоз­мо­жи на ис­тра­жу­ва­чот да го нап­ра­ви пот­реб­ни­от че­кот на­на­зад и да ја сог­ле­да си­ту­а­ци­ја­та ка­ко аут­ сај­дер. Уш­те поз­на­чај­но е тоа што ова ис­тра­жу­ва­ње прет­ста­ву­ва ’пот­ра­га по зна­е­ње’ за раз­ли­ка од ’пот­ра­га­та по вис­ти­на’ што не­ кои ака­де­ми­ци би ја пре­фе­ри­ра­ле (Moreno-Jimenez 2007: 6). На све­тот пос­то­јат онол­ку суб­јек­тив­ни ’вис­ти­ни’ или ви­зии, кол­ку што има и лу­ѓе кои се за­сег­на­ти со не­кое пра­ша­ње; за раз­ли­ка од тоа, зна­е­ње­то мо­же да би­де уни­вер­зал­но т.е. мо­же да се под­ ло­жи на тест за ва­лид­ност. Ва­лид­нос­та или точ­нос­та е ос­но­вен кон­цепт во ме­то­до­ло­ги­ја­та и тоа зна­чи де­ка из­вес­ни ре­зул­та­ти т.е. про­нај­до­ци не са­мо што тре­ба да се точ­ни, ту­ку тре­ба и да се во мож­ност да би­дат реп­ро­ду­ци­ра­ни.9

8 Освен херменевтика, постои и ’двојна херменевтика’ која Гиденс ја дефинира како ’обостран интерпретативен интерплеј помеѓу општествените науки и оние (личности) чии активности ја формираат материјата на општествените науки’ цитат преземен од од McSweeney 1999: 147 9 Благодарност до Др. Бенедикт Дедоминичис, професор по меѓународни односи на Американскиот Универзитет во Бугарија, за неговиот конструктивен фидбек и конструктивни коментари за валидноста и објективноста на знаењето.

24

М-р Ивана Томовска

3. Пост-Ох­рид­ска са­га: па­ра­диг­ма­та на ет­но-по­ли­тич­ки кон­фликт 3.1. Ох­рид­ски рам­ко­вен до­го­вор Две­те ет­нич­ки гру­пи со тек на вре­ме го ап­сор­би­ра­ат Ох­р ид­с ки­от до­го­вор ка­ко неш­то што.....тој се прет­во­ра во сим­бол. Не­го­во­то зна­ч е­ње, по­себ­но во дис­кур­сот на стран­с ки­те се­ми­на­р и из­г ле­да ка­ко тој да е не­кој до­го­вор кој ре­шил не­кој стра­ви­ч ен проб­лем, не­кој мно­г у ус­пе­шен.

- Љу­бо­мир Да­на­и­лов Фрч­ков­ски10 Ко­га Ох­рид­ски­от рам­ко­вен до­го­вор бе­ше пот­пи­шан на 13 ав­ густ 2001 го­ди­на, Ро­берт Ба­дин­тер, по­ра­не­шен прет­се­да­тел на фран­цус­ки­от Ус­та­вен суд, го да­де след­ни­от ко­мен­тар: ’Мо­мен­ тал­ни­от тренд во Ев­ро­па е ос­тва­ру­ва­ње ком­про­мис, и ни­ту еден до­го­вор не смее да се пот­пи­ше без ком­про­мис. Ком­про­ми­сот пак ба­ра кон­це­си­ја. Ал­тер­на­ти­ва­та на овој до­го­вор е вој­на’ (Бо­ја­ров­ ски и Ра­ши­ди 2002: 95). По по­ли­тич­ки­те тур­бу­лен­ции во Ма­ке­ до­ни­ја кои ре­зул­ти­раа со во­о­ру­жен кон­фликт за вре­ме на 2001 го­ди­на, ал­бан­ски­от и ма­ке­дон­ски­от по­ли­тич­ки блок со по­мош­ та и ме­ди­ја­ци­ја­та на ме­ѓу­на­род­на­та за­ед­ни­ца го пот­пи­шаа Ох­ рид­ски­от рам­ко­вен до­го­вор во ав­густ 2001 го­ди­на. До­го­во­рот го но­си име­то по ис­то­рис­ки­от град Ох­рид ка­де што се од­ви­ваа три­ пар­тит­ни­те пре­го­во­ри.11 Рам­ков­ни­от до­го­вор се сос­тои од три де­ла: аман­дма­ни на Ус­та­вот на Ре­пуб­ли­ка Ма­ке­до­ни­ја, из­ме­ни во то­гаш­ни­те за­ко­ни и по­ли­ти­ки за де­цен­тра­ли­за­ци­ја и план да се пре­ки­не во­о­ру­же­но­то на­сил­ство кое се слу­чу­ва­ше за вре­ме на Интервју спроведено со проф. д-р Љубомир Фрчковски на 11 април, 2007 во Скопје.

11 Потписници на Охридскиот рамковен договор се: Бранко Црвенковски (тогашен лидер на Социјалдемократскиот Сојуз на Македонија), Љубчо Георгиевски (тогашен премиер и лидер на ВМРО-ДПМНЕ), Арбен Џафери (тогашен лидер на Демократската Партија на Албанците), Имер Имери (тогашен лидер на Партијата за демократски просперитет на Албанците и тогашниот Претседател на државата Борис Трајковски.

10

25

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

про­лет­та и ле­то­то во 2001 го­ди­на. Ако се сле­ди то­гаш­ни­от до­ми­ нан­тен дис­курс во од­нос на пра­ша­ње­то на без­бед­ност, мо­же да се иден­ти­фи­ку­ва­ат три спор­ни пра­ша­ња: пра­ша­ње­то на упот­ ре­ба на ја­зи­ци­те на ет­нич­ки­те за­ед­ни­ци (пра­ша­ње на иден­ти­ тет); прис­тап до из­врш­на моќ (пра­ша­ње­то за де­цен­тра­ли­за­ци­ја) и пра­ва на мал­цинс­тва­та ка­ко чо­ве­ко­ви пра­ва (вра­бо­ту­ва­ње на кад­ри и реп­ре­зен­та­ци­ја на ет­нич­ки­те Ал­бан­ци во јав­на­та ад­ ми­нис­тра­ци­ја, по­ли­ци­ја и ар­ми­ја). Пра­ша­ње­то за упот­ре­ба­та на ал­бан­ски­от ја­зик и за Ма­ке­до­ни­ја ка­ко дво­ја­зич­на зем­ја бе­ше кон­тро­вер­зно пра­ша­ње во тоа вре­ме, неш­то за кое ма­ке­дон­ски­ те по­ли­тич­ки пар­тии имаа ја­сен и цврст бес­ком­про­ми­сен став. Пра­ша­ње­то за прис­тап до моќ­та, по­ли­тич­ка и те­ри­то­ри­јал­на, кое по­доц­на бе­ше ре­гу­ли­ра­но со За­ко­нот за те­ри­то­ри­јал­на­та ор­ га­ни­за­ци­ја на ло­кал­на­та са­мо­уп­ра­ва во Ре­пуб­ли­ка Ма­ке­до­ни­ја12, за вре­ме на пре­го­во­ри­те во Ох­рид бе­ше пер­ци­пи­ра­но ка­ко прв че­кор кон те­ри­то­ри­јал­на ав­то­но­ми­ја и ду­ри по­дел­ба на др­жа­ ва­та.13 Пра­ша­ње­то на вра­бо­ту­ва­ње на кад­ри и про­пор­ци­о­нал­на зас­та­пе­ност на ет­нич­ки­те Ал­бан­ци во др­жав­ни­те ин­сти­ту­ции бе­ше пер­ци­пи­ра­но ка­ко по­зи­тив­на дис­кри­ми­на­ци­ја, ко­ја пак од дру­га стра­на ги дис­кри­ми­ни­ра дру­ги­те ком­пе­тен­тни кан­ди­да­ ти од дру­ги ет­нич­ки за­ед­ни­ци во зем­ја­та. Но, рег­ру­ти­ра­ње­то на ет­нич­ки Ал­бан­ци ис­то та­ка се слу­чу­ва по ли­ни­ја на пар­ти­ска при­пад­ност и пар­ти­ски по­ли­ти­ки и мно­гу не се раз­ли­ку­ва од не­по­тис­тич­ки­от/пар­ти­ски на­чин на рег­ру­ти­ра­ње на кад­ри во јав­на­та ад­ми­нис­тра­ци­ја и дру­ги­те јав­ни ус­лу­ги кај ет­нич­ки­те Ма­ке­дон­ци или пак дру­ги ет­нич­ки за­ед­ни­ци. Ос­вен ак­цен­тот на чо­ве­ко­ви­те пра­ва и сло­бо­ди, Ох­рид­ски­от рам­ко­вен до­го­вор и со­од­вет­но но­ви­от Ус­тав на Ре­пуб­ли­ка Ма­ке­ до­ни­ја ги ин­сти­ту­ци­о­на­ли­зи­раа ет­нич­ки­те раз­ли­ки во др­жа­ва­ та; по­на­та­му, ме­ѓу­на­род­на­та за­ед­ни­ца при­до­не­се за гле­диш­те­то кон­флик­тот да се де­фи­ни­ра ка­ко ет­нич­ки или ет­но-по­ли­тич­ки Закон за територијалната организација на локалната самоуправа во Република Македонија. Службен весник бр. 55/2004 13 Тие перцепции продолжија и понатаму да опстојуваат. Референдумот за Законот за територијална организација во 2004 беше во целост бојкотиран од страна на етничките Македонци. Технички, новата територијална поделба го зголеми бројот на општини каде што процентот на етничките заедници е поголем од 20%. За време на Референдумот во 2004 авторот беше асистент на привремените монитори на изборите од страна на ОДХИР (Office for Democratic Institutions and Human Rights Elections).

12

26

М-р Ивана Томовска

(Ван­ков­ска 2003: 23). Го­ре­на­ве­де­ни­те три спор­ни пра­ша­ња јас­ но беа тран­сфе­ри­ра­ни во пред­ло­зи за по­ли­ти­ки, по­тек­ну­вај­ќи од Ох­рид­ски­от рам­ко­вен до­го­вор и из­ме­ни­те во Ус­та­вот. Со­од­ вет­но, тие по­ли­ти­ки се след­ни­те: за­кон за упот­ре­ба на ја­зи­ци и за­кон за ви­со­ко об­ра­зо­ва­ние; по­ли­ти­ки за вра­бо­ту­ва­ње на кад­ри (во по­ли­ци­ја­та, ар­ми­ја­та и јав­на­та ад­ми­нис­тра­ци­ја) и из­ме­ни во Ус­та­вот – не­го­ва тран­сфор­ма­ци­ја ка­ко гра­ѓан­ски ус­тав и гра­ ѓанс­тво­то ка­ко не­го­ва ос­но­ва. 14 Tабе­ла 1

Про­це­сот на из­ме­ни во Ус­та­вот и раз­о­ру­жу­ва­ње­то на чле­но­ ви­те на ОНА тре­ба­ше да се слу­чу­ва син­хро­ни­зи­ра­но; фа­зи­те на пар­ла­мен­тар­ни­те про­це­ду­ри тре­ба­ше да ги сле­дат фа­зи­те на пре­да­ва­ње­то на оруж­је­то (Јо­ва­нов­ски и Ду­ло­ви 2002: 60). Стра­те­ ги­ја­та на де­мо­би­ли­за­ци­ја, раз­о­ру­жу­ва­ње и ре­ин­тег­ра­ци­ја (ДДР стра­те­ги­ја)15 за­ед­но со ам­нес­ти­ра­ње на чле­но­ви­те на ОНА бе­ ше спро­ве­де­на со цел ис­ти­те да се ре­ин­тег­ри­ра­ат и вклу­чат во оп­штес­тво­то.16 Од дру­га стра­на, ет­нич­ки­те Ма­ке­дон­ци се по­ чувс­тву­ваа из­не­ве­ре­ни од стра­на на др­жа­ва­та и нив­ни­те стра­ во­ви во од­нос на без­бед­нос­та се зго­ле­ми­ја. Спо­ред Брун­ба­у­ер (Brunnbauer) ет­нич­ки­те Ма­ке­дон­ци на по­че­то­кот на не­го­во­то соз­да­ва­ње го пер­це­пи­раа Ох­рид­ски­от рам­ко­вен до­го­вор ка­ко 14 Ако Уставот сега се темели на граѓанскиот идентитет – а претходно се темелел на етничкиот идентитет (каде што се посочувал еден народ како носител на правата а другите се споредни националности) тогаш по логиката на настаните – категоријата граѓанин како таква би требало да има многу повеќе права и ингеренции отколку што имала порано.

15 Demobilization, Disarmament and Reintegration Strategy 16 На некој начин оваа стратегија па дури и амнестијата помина многу помалку драматично отколку што тоа на пример се случува во други земји. Но, од друга страна, вооружениот конфликт во Македонија беше од друг тип.

27

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

по­раз во од­нос на нив­ни­те пра­ва и сло­бо­ди; ’ет­нич­ки­те Ма­ке­ дон­ци др­жа­ва­та ја сме­таа ка­ко един­ствен заш­тит­ник на нив­ ни­от спо­рен на­ци­о­на­лен иден­ти­тет. Из­ме­ни­те на Ус­та­вот ка­ко гра­ѓан­ски ус­тав за го­лем број ет­нич­ки Ма­ке­дон­ци прет­ста­ву­ ваа зна­чи­тел­но заг­ро­зу­ва­ње на нив­на­та без­бед­ност (Brunnbauer 2002: 2). Спо­ред ан­ке­та­та на јав­но­то мис­ле­ње спро­ве­де­на од Ин­ сти­ту­тот за де­мок­ра­ти­ја, со­ли­дар­ност и гра­ѓан­ско оп­ште­ство во 2002, 50,7 про­цен­ти од ет­нич­ки­те Ма­ке­дон­ци не го одоб­ру­ва­ат пот­пи­шу­ва­ње­то на Ох­рид­ски­от рам­ко­вен до­го­вор, до­де­ка 43,7 го под­др­жу­ва­ат ис­ти­от (Јо­ва­нов­ски и Ду­ло­ви 2002: 65). На­мес­то да се зго­ле­ми без­бед­нос­та, др­жа­ва­та бе­ше во сос­тој­ба на зго­ле­ме­ на и це­ло­куп­на не­си­гур­ност. На­мес­то др­жа­ва­та да се дви­жи од пост-кон­флик­тна фа­за кон пер­и­од на кон­со­ли­да­ци­ја, др­жа­ва­та се нај­де во опас­ност пов­тор­но да се вра­ти во пред-кон­флик­тна­ та фа­за (Ван­ков­ска 2003: 11). Ка­ко ре­зул­тат на таа не­си­гур­ност бе­ше и на­ма­ле­на­та ло­јал­ност спре­ма др­жа­ва­та и гу­бе­ње на до­ вер­ба кон дру­ги­те ет­нич­ки гру­пи ка­ко и гу­бе­ње на до­вер­ба кон вла­да­та. Во ра­ни­от пост-кон­флик­тен пер­и­од ова чув­ство бе­ше осо­бе­но за­бе­ле­жи­тел­но кај ет­нич­ки­те Ма­ке­дон­ци кои жи­ве­ат во се­ве­ро­за­пад­ни­от и за­пад­ни­от дел на др­жа­ва­та и кај оние чиј ста­тус на бе­гал­ци и внат­реш­но рас­е­ле­ни ли­ца сè уш­те не бе­ше ре­шен. Со тек на вре­ме ова чув­ство по­ле­ка се про­ши­ру­ва­ше и кај ос­та­на­ти­от дел од на­се­ле­ни­е­то.17 Ох­рид­ски­от рам­ко­вен до­го­вор при­мар­но не е до­ку­мент од об­лас­та на без­бед­нос­та – но бе­ше соз­да­ден со цел да кре­и­ра без­ бед­ност. Мо­же да се твр­ди де­ка ге­не­ра­лен не­дос­та­ток на Ох­рид­ ски­от рам­ко­вен до­го­вор е тоа што ’но­ви­те аман­дма­ни ста­ва­ат ак­цент на ко­лек­тив­на­та вред­ност на гра­ѓа­ни­нот (......) ак­цен­ти­ рај­ќи ги пра­ва­та на по­е­ди­не­цот ка­ко член на не­ко­ја гру­па на­ мес­то пра­ва­та на по­е­ди­не­цот пред сè’ (Дас­ка­лов­ски 2003: 2/3). По­на­та­му мо­же да се твр­ди де­ка ’без­бед­нос­та мо­ра да има сми­ сол на ос­нов­но­то ни­во на по­е­ди­не­цот за да има сми­сол на ме­ѓу­ на­род­но ни­во’ ка­ко и на др­жав­но ни­во (McSweeney 1999: 16). Со цел да се ана­ли­зи­ра Ох­рид­ски­от рам­ко­вен до­го­вор пр­во тре­ба да се обр­не вни­ма­ние на про­це­сот на не­го­во­то соз­да­ва­ње и теш­ ки­те окол­нос­ти во кои тој нас­та­на.

Последиците на зголемена недоверба кон власта може да се воочат според драстичното зголемување на штрајкови и протести од 2002 година наваму.

17

28

М-р Ивана Томовска

3.2. По­за­ди­на на кон­флик­тот од 2001 / На пре­го­ва­рач­ка­та ма­са

Во те­кот на про­лет­та и ле­то­то 2001 го­ди­на во Ма­ке­до­ни­ја се во­деа два ’фрон­та’; еден што и бе­ше поз­нат на по­ши­ро­ка­та до­ маш­на и ме­ѓу­на­род­на јав­ност и друг – на пре­го­ва­рач­ка­та ма­ са во Ви­ла Бил­ја­на на Ох­рид­ско­то езе­ро ка­де што се од­ви­ваа трис­тра­ни­те пре­го­во­ри. Вто­ри­от ’фронт’ т.е. пре­го­во­ри­те со тек на вре­ме ста­ну­ва поз­нат на они кои се љу­бо­пит­ни да доз­на­ат по­ве­ќе. Пре­го­ва­ра­чи­те за прв пат се срет­наа во Ох­рид во ју­ли 2001 го­ди­на (Schneckener 2002: 34). При­сут­ни беа прет­став­ни­ци од ма­ке­дон­ски­от по­ли­тич­ки блок – од две­те пар­тии СДСМ и ВМРО-ДПМНЕ и од ал­бан­ски­от по­ли­тич­ки блок – ДПА и ПДП. Ис­то та­ка при­сут­ни беа прет­став­ни­ци нa ме­ѓу­на­род­на­та за­ед­ ни­ца – олес­ну­ва­чот од Ев­роп­ска­та Уни­ја, Фран­соа Ле­о­тар, прет­ став­ни­кот од НА­ТО за Ма­ке­до­ни­ја, Пи­тер Фејт и олес­ну­ва­чот од САД, Џејмс Пер­дју (Schneckener 2002: 34). Во ме­ѓув­ре­ме по­го­ ле­ми­от дел од ак­тив­нос­ти­те на ур­ба­на­та ге­ри­ла се слу­чу­ва­ше во се­ве­ро-за­пад­ни­от дел од др­жа­ва­та во Те­то­во и пла­ни­ни­те во те­тов­ски­от ре­ги­он. Два од­лу­чу­вач­ки тра­гич­ни нас­та­ни ја имаа уло­га­та на ка­та­ли­за­то­ри за пот­пи­шу­ва­ње на До­го­во­рот: па­дот на се­ло Ара­чи­но­во и тра­ге­ди­ја­та кај Кар­па­лак. Се­ло­то Ара­чи­но­ во, ло­ци­ра­но на де­се­ти­на ки­ло­мет­ри се­ве­ро­ис­точ­но од глав­ни­от град Скоп­је, е стра­теш­ка точ­ка за­ед­но со наф­те­на­та ра­фи­не­ри­ја и ае­род­ро­мот Пет­ро­вец во не­пос­ред­на бли­зи­на на се­ло­то. Тра­ге­ ди­ја­та што се слу­чи во об­лас­та Кар­па­лак на па­тот по­ме­ѓу Скоп­је и Те­то­во, ка­де де­сет при­пад­ни­ци на ар­ми­ја­та беа на­пад­на­ти од за­се­да и ги из­гу­би­ја жи­во­ти­те, бе­ше пос­лед­на­та кап­ка да се пот­ пи­ше До­го­во­рот. За вре­ме на пре­го­во­ри­те, це­ли­те на ОНА беа по мал­ку не­јас­ ни на по­че­то­кот, за да со те­кот на вре­ме­то ја сме­нат сво­ја­та ре­ то­ри­ка во ’бор­ба за чо­ве­ко­ви пра­ва, упот­ре­бу­вај­ќи сред­ства што ги заг­ро­зу­ваа чо­ве­ко­ви­те пра­ва на дру­ги’ (Дас­ка­лов­ски 2005: 81). Нај­се­оп­фат­на­та де­фи­ни­ци­ја за ОНА е ’се­оп­фат­на ор­га­ни­за­ци­ја со­чи­не­та од на­ци­о­на­лис­ти, швер­це­ри на дро­га, не­за­до­вол­ни ма­ ке­дон­ски Ал­бан­ци, обич­ни се­ла­ни и стран­ски пла­те­ни­ци. Но, по­ве­ќе­то од ко­ман­дан­ти­те на ОНА се ве­те­ра­ни на УЧК ис­то та­ ка поз­на­та ка­ко Ко­сов­ска Ос­ло­бо­ди­тел­на Ар­ми­ја’ (Дас­ка­лов­ски 2005: 119). Мно­гу по­ли­ти­ча­ри, ана­ли­ти­ча­ри и ин­те­лек­ту­ал­ци од 29

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

Ма­ке­до­ни­ја и од ме­ѓу­на­род­на­та за­ед­ни­ца го по­со­чу­ва­ат по­тек­ ло­то на кон­флик­тот за вре­ме на кри­за­та во Ко­со­во не са­мо во од­ нос на ли­дерс­тво­то на ОНА и УЧК и ло­гис­тич­ка­та под­дрш­ка но ис­то та­ка и ка­ко фак­тор за дес­та­би­ли­за­ци­ја на оп­штес­тве­на­та рам­но­те­жа во Ма­ке­до­ни­ја.18 Во раз­го­вор со Ху­са­ме­дин Ха­ли­ли, по­ра­не­шен гра­до­на­чал­ник на Лип­ко­во (ед­на од ба­зи­те на ОНА), Ри­шард Бил­ски го за­бе­ле­жу­ва след­но­то:19 ’Јас не­ма да од­ре­ку­вам де­ка во ар­ми­ја­та пос­то­јат доб­ро­вол­ци од Ко­со­во. Тие се­ка­ко се на­ши бра­ќа; но јад­ро­то на вој­ни­ци­те е од оп­шти­на Лип­ко­во и дру­ги­те оп­шти­ни. Јас не се сог­ла­су­вам со тоа де­ка кри­за­та е ’уве­ зе­на од Ко­со­во’. Кри­за­та има внат­ре­шен ка­рак­тер, при­чи­ни­те за кри­за­та се на­о­ѓа­ат ту­ка во на­ша­та оп­шти­на, во Ма­ке­до­ни­ја....’ (Бил­ски 2002: 100). Во друг раз­го­вор по­ме­ѓу Бил­ски и Проф. Др. Фа­диљ Су­леј­ма­ни, то­га­шен рек­тор на Те­тов­ски­от уни­вер­зи­тет кој во тоа вре­ме не бе­ше приз­нат од вла­да­та, Бил­ски го пра­шу­ ва Су­леј­ма­ни за при­чи­ни­те зад во­о­ру­же­ни­от кон­фликт. Су­леј­ ма­ни од­го­ва­ра де­ка при­чи­ни­те ле­жат во дис­кри­ми­на­ци­ја­та на Ал­бан­ци­те и фак­тот де­ка тие се иг­но­ри­ра­ни од стра­на на влас­ та. На­мес­то мал­цин­ски пра­ва, ет­нич­ки­те Ал­бан­ци ба­ра­ат на­ ци­о­нал­ни и ус­тав­ни пра­ва за ед­на­ков ста­тус на Ал­бан­ци­те (во Ма­ке­до­ни­ја) (Бил­ски 2002: 54). По ло­ги­ка­та на нас­та­ни­те, кон­ флик­тот во 2001 бе­ше ока­рак­те­ри­зи­ран ка­ко ет­нич­ки. Со цел да се ана­ли­зи­ра овој ар­гу­мент пр­венс­тве­но тре­ба да се ви­ди до кој сте­пен ет­нич­ко­то на­сил­ство при­до­не­ло или не при­до­не­ло за за­поч­ну­ва­ње на кон­флик­тот.

18 За понатамошна референца види ја книгата на Киро Глигоров ’Македонија е сè што имаме’ (2001), изјавите на Љубчо Георгиевски за време на конфликтот и интервју направено со Љубомир Фрчковски. Фазли Велиу и Али Ахмети и претходно биле политички активни на Косово и беа едни од основоположниците на УЧК. Исто така Г’зим Острени, шефот на штабот на УЧК, имаше висока позиција во Бранителниот Корпус на Косово (Kosovo Protection Corps) кој беше оформен по завршувањето на Косовската криза. (Види статија од Исо Руси 2002, страна 30).

19 Ришард Билски е воен известувач и фото-репортер од Полска за весникот ’Жечпосполита’. Неговата книга ’Пожарите над Тетово’ содржи серија на известувања и сведоштва од прва рака за кризата во Тетово во периодот од 15 март 2001 до август 2002.

30

М-р Ивана Томовска

3.3. Ет­нич­ки­от иден­ти­тет, не­го­ва­та уло­га во кон­флик­тот и ет­но-по­ли­тич­ка­та па­ра­диг­ма

3.3.1. Ерик­сен – ет­ни­к у­мот ка­ко гло­ка­лен фе­но­мен Во се­кој­днев­ни­от ја­зик кон­цеп­тот ’ет­нич­ка гру­па’ обич­но се упот­ре­бу­ва да се опи­ше ’мал­цин­ска гру­па ко­ја кул­ту­ро­лош­ки се раз­ли­ку­ва од мно­зинс­тво­то’ (Eriksen 2001: 262). Ан­тро­по­лош­ ки­те ис­тра­жу­ва­ња твр­дат де­ка ’ет­ни­ку­мот нај­чес­то е нај­ва­жен во кон­текст ка­де гру­пи­те се кул­ту­ро­лош­ки бли­ски и ре­дов­но ста­пу­ва­ат во кон­такт ед­ни со дру­ги’; на тој на­чин ет­нич­ки­те за­ ед­ни­ци не со­др­жат ус­ло­ви на сег­ре­га­ци­ја, изо­ла­ци­ја и кон­флик­ тни кул­ту­ро­лош­ки раз­ли­ки ка­ко што се прет­пос­та­ву­ва во по­ве­ ќе­то слу­чаи на ет­но-по­ли­тич­ки кон­флик­ти (Eriksen 2001: 262). По­на­та­му, Ерик­сен твр­ди де­ка што пос­лич­ни ста­ну­ва­ат лу­ѓе­то тол­ку по­ве­ќе се за­сег­на­ти да ос­та­нат раз­лич­ни: ’ет­ни­ку­мот се ма­ни­фес­ти­ра ко­га кул­ту­ро­лош­ки­те раз­ли­ки се ис­так­ну­ва­ат ка­ ко ре­ле­ван­тни пре­ку ин­те­рак­ци­ја­та. На тој на­чин се ис­так­ну­ва тоа што е оп­штес­тве­но ре­ле­ван­тно, а не тие кул­ту­ро­лош­ки раз­ ли­ки што во ре­ал­ност пос­то­јат’ (Eriksen 2001: 262/3). Со цел да се мо­би­ли­зи­ра­ат20 чле­но­ви­те од ис­та ет­нич­ка гру­па во пер­и­о­ди­те на ет­но-по­ли­тич­ки кон­фликт се слу­чу­ва ’ет­нич­ка ре­ви­та­ли­за­ ци­ја’ или тоа што Смит го на­ре­ку­ва ’кул­тур­но про­чис­ту­ва­ње’ (Smith 1996: 445). Кон­цеп­тот на ет­нич­ка ре­ви­та­ли­за­ци­ја21 бук­ вал­но зна­чи де­ка кул­тур­ни­те сим­бо­ли и оби­чаи што со те­кот на вре­ме­то ста­на­ле ар­ха­ич­ни пов­тор­но ја до­би­ва­ат нив­на­та важ­ ност; но од дру­га стра­на ре­ви­та­ли­зи­ра­на­та кул­ту­ра се­ко­гаш ќе се раз­ли­ку­ва од ори­ги­нал­на­та за­тоа што кон­тек­стот во кој таа се ја­ву­ва не е тра­ди­ци­о­на­лен ту­ку мо­де­рен (Eriksen 2001: 289). Овој но­ви­тет т.е. но­ва­та сре­ди­на (од тра­ди­ци­о­нал­на кон мо­дер­на) е од ог­ром­на важ­ност да се раз­бе­ре што е тоа што го пот­тик­ну­ва ет­но-по­ли­тич­ки­от кон­фликт. Ерик­сен твр­ди де­ка ’без раз­ли­ка да­ли е на­ци­о­на­лен, ре­ли­ги­о­зен или ре­ги­о­на­лен по при­ро­да, по­ ли­ти­ка­та на иден­ти­те­тот е гло­ка­лен фе­но­мен: се од­не­су­ва на Мобилизација во овој контекст значи некоја група или поединец ’да се организира за политичка акција’ (Harff and Gurr 2004: 78) 21 Употребувајќи го аргументот на Смит, двете култури поминуваат низ фазите на културно прочистување, територизација, повикување на колективни сеќавања, итн. (Smith 1996: 445) 20

31

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

ед­на те­ри­то­ри­ја и на спе­ци­фич­на зат­во­ре­на гру­па (што го пра­ ви иден­ти­те­тот ло­ка­лен), но се­пак за­ви­сен е од гло­бал­ни­от дис­ курс за кул­ту­ра и пра­ва со цел да би­де ус­пе­шен (Eriksen 2001: 291). Во слу­ча­јот на кон­флик­тот во Ма­ке­до­ни­ја, ме­ѓу­на­род­на­та за­ед­ни­ца ка­ко и до­маш­ни­те ели­ти го под­др­жу­ваа овој гло­ка­лен фе­но­мен. Ет­нич­ки­от иден­ти­тет на Ал­бан­ци­те и Ма­ке­дон­ци­те одиг­ра го­ле­ма уло­га, но мо­же­би во мо­би­ли­за­ци­ја­та на лу­ѓе и со цел да се соз­да­де ат­мос­фе­ра на тен­зи­ја од стра­на на ет­но-по­ли­ тич­ки­те ли­де­ри во тр­ка­та за по­ли­тич­ка моќ. Ако ги упот­ре­би­ме те­о­ри­и­те на кон­фликт по­ме­ѓу гру­пи ќе сог­ле­да­ме де­ка ет­нич­ ки­от иден­ти­тет и сим­бо­ли­те на за­ед­ни­ци­те беа упот­ре­бе­ни во фор­ма на ос­тра ре­то­ри­ка со цел да се вли­јае на пер­цеп­ци­ја­та и на ет­нич­ки­те Ма­ке­дон­ци и на ет­нич­ки­те Ал­бан­ци. Ре­то­ри­ ка­та бе­ше сис­те­мат­ски упот­ре­бу­ва­на во се­кој­днев­ни­от жи­вот и днев­на­та по­ли­ти­ка од стра­на на ет­но-по­ли­тич­ки­те ли­де­ри со цел да се пре­на­со­чи вни­ма­ни­е­то на гра­ѓа­ни­те од вис­тин­ски­те проб­ле­ми кон пра­ша­ња од об­лас­та на ет­но-по­ли­ти­ка. Харф и Гур (Harff and Gurr) пред­ла­га­ат не­кол­ку хи­по­те­зи за по­об­јас­ну­ ва­ње на ет­но-по­ли­тич­ка­та мо­би­ли­за­ци­ја вклу­чу­вај­ќи ја и важ­ нос­та на ет­но-по­ли­тич­ко­то ли­дер­ство (Harff and Gurr 2004). Иден­ти­те­тот, ми­то­ви­те и ом­ра­за­та мо­жат да би­дат конс­тру­и­ра­ ни и ре­конс­тру­и­ра­ни за це­ли­те на ма­сов­на­та мо­би­ли­за­ци­ја и мо­жат да би­дат ра­ши­ре­ни со ре­то­ри­ка­та на ли­де­ри­те, ’ели­ти­те и “ет­нич­ки­те прет­при­е­ма­чи“ чес­то ги раз­го­ру­ва­ат ет­нич­ки­те иден­ти­те­ти и чув­ства со цел да ги ре­а­ли­зи­ра­ат сопс­тве­ни­те на­ ци­о­на­лис­тич­ки идеи’ (Ellis 2006: 39). Ко­га ’би­о­лош­ки­те те­о­рии’ за ет­нич­ки­от кон­фликт беа ком­плет­но от­фр­ле­ни, на­уч­ни­ци­те го за­зе­доа ког­ни­тив­ни­от прис­тап ка­ко по­по­до­бен за об­јас­ну­ва­ ње на ет­нич­ки­от кон­фликт ста­вај­ќи ак­цент на ’ор­га­ни­за­ци­ја­та на зна­е­ње­то и на­чи­нот на кој сис­те­мот на од­не­су­ва­ња и ве­ру­ва­ ња про­из­ве­ду­ва пер­цеп­ции или гле­диш­та’ (Ellis 2006: 14). По­ на­та­му, пот­пи­рај­ќи се на твр­де­ња­та на Таџ­фел и Гилс и Џон­сон (Tajfel and Giles, Johnson) ’со­ци­јал­ни­от и ет­но­ја­зич­ни­от иден­ти­ тет се мно­гу важ­ни ка­рак­те­рис­ти­ки на по­е­ди­не­цот’ (Ellis 2006: 15). Во слу­ча­јот на ет­нич­ки­те Ал­бан­ци во Ма­ке­до­ни­ја, со­ци­јал­ ни­от и ја­зич­ни­от иден­ти­тет ис­то та­ка беа зе­ме­ни и упот­ре­бе­ни од стра­на на ели­ти­те за да ја мо­би­ли­зи­ра­ат ал­бан­ска­та по­пу­ла­ ци­ја во Ма­ке­до­ни­ја. За илус­тра­ци­ја, спе­ци­фич­ни­те ком­по­нен­ти на ма­ке­дон­ски­от и ал­бан­ски­от иден­ти­тет се след­ни­те: ма­ке­дон­ ски­от ја­зик е јуж­нос­ло­вен­ски ја­зик до­де­ка ал­бан­ски­от прет­ста­ 32

М-р Ивана Томовска

ву­ва по­се­бен ја­зик (ка­ко на при­мер гру­зис­ки­от или грч­ки­от). Ре­ли­ги­ја­та во слу­ча­јот на Ма­ке­до­ни­ја не одиг­ра тол­ку го­ле­ма уло­га за­тоа што ет­нич­ки­те Ал­бан­ци се при­пад­ни­ци на не­кол­ку ре­ли­гии (ис­лам, пра­вос­лав­на и ка­то­лич­ка ве­ра); во слу­ча­јот на ет­нич­ки­те Ма­ке­дон­ци мо­же­би ре­ли­ги­ја­та прет­ста­ву­ва по­го­лем фак­тор по­ра­ди ре­ла­тив­но ско­реш­но­то оса­мос­то­ју­ва­ње на ав­то­ ке­фал­на­та Ма­ке­дон­ска Пра­вос­лав­на Црк­ва. Ис­то­рис­ки­те слу­ чу­ва­ња и лич­нос­ти имаа при­мар­на уло­га во ет­но-по­ли­тич­ка­та мо­би­ли­за­ци­ја во Ма­ке­до­ни­ја што се ка­рак­те­ри­зи­ра со ве­ли­ча­ње на ис­то­ри­ски нас­та­ни и лич­нос­ти. Ет­нич­ки­те Ал­бан­ци се за­вр­ теа кон по­е­ти и пи­са­те­ли од пер­и­о­дот на пре­род­ба­та, ка­ко што се На­им Фра­ше­ри и одеј­ќи ду­ри и по­да­ле­ку во ми­на­то­то кон ли­кот на Скен­дер­бег22; ет­нич­ки­те Ма­ке­дон­ци на сли­чен на­чин се по­ви­ку­ваа на ли­кот и де­ло­то на Крс­те Пет­ков Ми­сир­ков и се раз­би­ра евер­гри­нот – Алек­сан­дар Ма­ке­дон­ски. Инс­тру­мен­тал­на­та при­ро­да на ет­нич­ки­от иден­ти­тет и мо­ би­ли­за­ци­ја обич­но мо­же да при­до­не­сат кон ба­ра­ња­та на за­ед­ ни­ца­та ’Ка­ко глав­на цел на гру­пи­те се сме­та­ат ма­те­ри­јал­ни­те и по­ли­тич­ки­те до­бив­ки; кул­тур­ни­от иден­ти­тет е по­ви­кан ка­ ко сред­ство да се при­до­би­јат ба­ра­ни­те до­бив­ки’ (Harff and Gurr 2004: 78). Ет­нич­ки­от иден­ти­тет на Ал­бан­ци­те и Ма­ке­дон­ци­те во Ма­ке­до­ни­ја бе­ше ма­ни­пу­ли­ран од стра­на на ет­но-по­ли­тич­ко­ то ли­дер­ство од две­те стра­ни со цел да се при­до­бие по­ли­тич­ка моќ на ма­ке­дон­ска­та по­ли­тич­ка сце­на и мож­ност за соз­да­ва­ње на без­за­кон­ска си­ва зо­на во се­ве­ро­ис­точ­ни­от дел на зем­ја­та ка­ де неп­ре­че­но би мо­же­ле да опе­ри­ра­ат гру­пи­те на ор­га­ни­зи­ран кри­ми­нал. Слич­но, ма­ке­дон­ски­от ет­нич­ки иден­ти­тет бе­ше ма­ ни­пу­ли­ран од стра­на на ма­ке­дон­ски­те по­ли­тич­ки ли­де­ри со мо­то­то ’тој што не е со нас е про­тив нас’. Не­дос­та­то­кот на ви­со­ко об­ра­зо­ва­ние на ал­бан­ски ја­зик и упот­ре­ба­та на ал­бан­ски­от ја­зик во не­кои оп­шти­ни мо­же­ше да се ре­ши со по­ли­тич­ки ди­ја­лог, а не со упот­ре­ба на оруж­је. Мо­же да се твр­ди де­ка мо­же­би ова не бе­ше до­вол­но да се за­поч­не кон­флик­тот, но се­пак бе­ше упот­ ре­бе­но ка­ко при­чи­на и на­чин да се ар­ти­ку­ли­ра не­за­до­волс­тво­ то. Но­во­то ли­дер­ство на ет­нич­ки­те Ал­бан­ци се за­ла­га­ше да ја 22 Види Пиро Миша (Piro Misha) ‘Invention of a nationalism: myth and amnesia’ in Stephanie Schwandner – Sievers and Bernd J. Fisher (eds) Albanian Identities.

London: Hurst and Company. pp33-48, Ger Duijzings (2000) Religion and the politics of identity in Kosovo.

33

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

пре­зе­ме моќ­та со тоа што зе­де оруж­је и на тој на­чин мо­же­би го на­ма­ли кре­ди­би­ли­те­тот на пос­то­еч­ки­те по­ли­тич­ки прет­став­ ни­ци на Ал­бан­ци­те. Ре­ги­о­нал­ни­те нас­та­ни ис­то та­ка одиг­раа мно­гу важ­на уло­га во кон­флик­тот ’По­ме­ѓу овие фак­то­ри беа и за­јак­на­та­та по­зи­ци­ја на уме­ре­ни­те ал­бан­ски пар­тии на Ко­со­во, ма­ке­дон­ски­те пог­ра­нич­ни пат­ро­ли во 2000-та’ ка­ко и оби­ди­те да се пре­ки­не пре­куг­ра­нич­ни­от шверц на дро­га, оруж­је и лу­ ѓе, пот­пи­шу­ва­ње­то на до­го­во­рот за ут­вр­ду­ва­ње на гра­ни­ца­та со Фе­де­ра­тив­на Ре­пуб­ли­ка Ју­гос­ла­ви­ја во фев­ру­а­ри 2001 го­ди­на и од­лу­ка­та на НА­ТО во мај 2001 го­ди­на да им доз­во­ли на ју­гос­ло­ вен­ски­те си­ли да прис­та­пат на­зад во јуж­на Ср­би­ја што при­до­ не­се не­кои бор­ци на УЧК да пре­ми­нат на те­ри­то­ри­ја­та на Ма­ ке­до­ни­ја (Дас­ка­лов­ски 2005: 120). Си­те овие нас­та­ни во­деа кон ма­ѓеп­са­ни­от круг на ’ра­ди­ка­ли­за­ци­ја на по­ли­тич­ки­те суб­јек­ти од ед­на­та ет­нич­ка гру­па да го соз­да­дат ис­ти­от фе­но­мен кај по­ ли­тич­ки­те суб­јек­ти од дру­га­та ет­нич­ка гру­па’ (Ља­ти­фи 2001: 204). Шест го­ди­ни по кон­флик­тот сè уш­те пос­тои не­дос­та­ток на де­фи­ни­ци­ја за тоа што се слу­чи во 2001. Не­кои ин­тер­пре­та­ции вклу­чу­ва­ат: вој­на, бунт, кон­фликт, те­ро­рис­тич­ки на­пад, аг­ре­ си­ја од дру­га зем­ја (Ко­со­во), бор­ба за чо­ве­ко­ви пра­ва, итн. (Со­ ти­ров­ска и Ди­мит­ров­ски 2007: 3). Но, ба­рем пос­тои кон­сен­зус кај праг­ма­тич­ни­те ин­те­лек­ту­ал­ци и не­кои чле­но­ви од по­ли­тич­ ка­та ели­та де­ка ис­хо­дот – бе­ше рет­рог­ра­ден че­кор на­на­зад кон ми­лет сис­те­мот23. ’Про­ме­ни­те на Ус­та­вот про­мо­ви­ра­ат по­ли­тич­ ки иден­ти­тет на зем­ја­та кој нај­доб­ро би се об­јас­нил ка­ко ’ми­лет’ или ’ет­нич­ка Ма­ке­до­ни­ја’ (Дас­ка­лов­ски 2005: 161). Оваа спо­ред­ ба е со цел да се от­сли­ка си­ту­а­ци­ја­та во ко­ја пра­ва­та на ин­ди­ ви­ду­и­те или чо­ве­ко­ви­те пра­ва се да­ва­ат врз ба­за на од­ре­де­на ет­нич­ка, клас­на или те­ри­то­ри­јал­на при­пад­ност; оваа си­ту­а­ци­ ја всуш­ност ја от­сли­ку­ва прав­но-те­ри­то­ри­јал­на­та уре­де­ност на Ото­ман­ска­та Им­пе­ри­ја. Нај­ве­ро­јат­но, на­чи­нот на кој Ох­рид­ски­ от рам­ко­вен до­го­вор се им­пле­мен­ти­ра ја по­тис­ну­ва Ма­ке­до­ни­ја на­зад кон не­ли­бе­ра­лен ре­жим на­мес­то да ја во­ди кон де­мок­рат­ ска кон­со­ли­да­ци­ја.

Концептот за милет систем беше често употребуван од многу критичари на тековната политичка ситуација. Овој концепт исто така се јави во интервјуата спроведени со г. Кирјас и г. Дерала.

23

34

М-р Ивана Томовска

3.4. Ди­јаг­но­за­та ја од­ре­ду­ва те­ра­пи­ја­та На кон­фе­рен­ци­ја во Ати­на во 1999 ко­га ко­сов­ско­то пра­ша­ње би­ло дис­ку­ти­ра­но на ре­ги­о­нал­но ни­во, г. Ар­бен Џа­фе­ри ја дал след­на­та из­ја­ва: ’Ма­ке­до­ни­ја е во сос­тој­ба на тран­зи­ци­ја ка­де што ужи­ва ср­деч­на под­дрш­ка за неј­зи­на­та не­за­вис­ност во мир­ ни­те во­ди на Ев­ро­па. Но бро­дот на Ма­ке­до­ни­ја не мо­же ни­ту да го но­си то­ва­рот ни­ту Ев­роп­ски­те стан­дар­ди ко­га ста­ну­ва збор за до­маш­ни пре­диз­ви­ци (Veremis and Triantaphyllou 1999: 185). Ре­чи­си осум го­ди­ни по­доц­на Ма­ке­до­ни­ја сè уш­те не мо­же да од­ го­во­ри на сво­и­те до­маш­ни пре­диз­ви­ци. Па­ра­док­сот на Ох­рид­ ски­от рам­ко­вен до­го­вор, ка­ко што за­бе­ле­жу­ва Ван­ков­ска, ле­жи во фак­тот де­ка тој пот­вр­ду­ва де­ка на­силс­тво­то мо­же да ре­зул­ ти­ра во про­ме­ни на струк­ту­ри­те и евен­ту­ал­но де­ка ’на­силс­тво­ то е ко­ри­сен инс­тру­мент на оп­штес­тве­на про­ме­на’ (Ван­ков­ска 2006: 60). Мо­же да се твр­ди де­ка до­ми­нан­тна­та ка­те­го­ри­за­ци­ја не ги иден­ти­фи­ку­ва вис­тин­ски­те при­чи­ни зa из­був­ну­ва­ње на на­силс­тво­то и не про­из­ве­ду­ва ре­а­лис­ти­чен прис­тап за по­ми­ру­ ва­ње. Пе­ри­о­дот од 2002 до 2006 го­ди­на вклу­чу­ва­ше и пост-кон­ флик­тна ре­конс­трук­ци­ја и по­ми­ру­ва­ње кое се сос­то­е­ше од: де­ мо­би­ли­за­ци­ја на бор­ци­те на ОНА и да­ва­ње ам­нес­ти­ја на си­те кои учес­тву­ваа во кон­флик­тот, раз­о­ру­жу­ва­ње на бор­ци­те, раз­о­ ру­жу­ва­ње на ци­вил­но­то на­се­ле­ние, соз­да­ва­ње на ’кон­со­ци­е­тал­ на’ де­мок­ра­ти­ја24, тран­сфор­ма­ци­ја на ли­дерс­тво­то на ОНА во до­ми­нан­тен по­ли­тич­ки ак­тер, прав­ни ре­фор­ми, от­поч­ну­ва­ње на про­це­сот на де­цен­тра­ли­за­ци­ја, итн. Сле­деј­ќи го ар­гу­мен­тот на Ван­ков­ска, ’А би­деј­ќи ди­јаг­но­за­та ја де­тер­ми­ни­ра те­ра­пи­ја­та, не­дос­ти­гот на ве­ро­дос­тој­на про­цен­ка на ка­рак­те­рот и на дла­ бо­чи­на­та на кри­за­та мо­же да има­ат не­га­тив­ни пос­ле­ди­ци за де­ фи­ни­ци­ја­та’ (Ван­ков­ска 2003: 58). Не би би­ло ко­рек­тно со­се­ма да се не­ги­ра Ох­рид­ски­от рам­ко­вен до­го­вор за­тоа што тој се­пак од­го­ва­ри на ба­ра­ња­та на ал­бан­ска­та по­пу­ла­ци­ја во Ма­ке­до­ни­ја и ги ко­ре­ги­ра струк­ту­рал­ни­те не­дос­та­то­ци во вр­ска со нив­на­та зас­та­пе­ност и удел во др­жав­ни­те ин­сти­ту­ции и во про­це­сот на до­не­су­ва­ње од­лу­ки. Се­пак, тре­ба да се приз­нае фак­тот де­ка ни­ ту ја­зи­кот, ни­ту вер­ски­те раз­ли­ки не се до­вол­ни да се раз­бе­ре Терминот консоциетална демократија е воведен од страна на Аренд Липхард, холандски академик, што значи модел на поделба на моќта помеѓу неколку политички актери во еден политички систем.

24

35

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

сеп­ри­сут­на­та не­си­гур­ност во Ма­ке­до­ни­ја; ’Во ед­но оп­ште­ство ка­де што сè е ’се­ку­ри­ти­зи­ра­но’ (т.е. проб­ле­ми­те кои не се нуж­ но без­бед­нос­ни се тол­ку­ва­ат ка­ко так­ви и се ста­ва­ат во без­бед­ но­сен кон­текст; уш­те по­ло­шо, ду­ри и ре­ше­ни­ја­та се на­о­ѓа­ат во без­бед­нос­ни­те мер­ки) - за вис­тин­ски­те без­бед­нос­ни пра­ша­ња не се дис­ку­ти­ра јав­но’ (Ван­ков­ска 2003: 56). На крај мо­же да се ис­так­не ед­на по­зи­тив­на но­та од Ли­о­та и Џеб (Liotta and Jebb): ’За раз­ли­ка од пост-Деј­тон­ска­та Бос­на и Хр­ват­ска од 1995 го­ди­на, и од Ко­со­во по ин­тер­вен­ци­ја­та од 1999 г., Ма­ке­до­ни­ја и пок­рај си­те пре­диз­ви­ци и кон­тра­дик­ции сè уш­те ет­нич­ки не е ис­чис­те­на. Ма­ке­до­ни­ја е пос­лед­на­та ав­тен­тич­на мул­ти­ет­нич­ка др­жа­ва на Бал­ка­нот (Liotta and Jebb 2004: 79)

Ка­ко ја гле­да­те це­ло­куп­на­та без­бед­нос­на си­ту­а­ци­ја во Ма­ке­до­ни­ја, во се­гаш­но вре­ме (2007 го­ди­на)? Це­ло­куп­на­та без­бед­нос­на си­ту­а­ци­ја во Ма­ке­до­ни­ја, не за­ ви­си са­мо од Ма­ке­до­ни­ја, ту­ку за­ви­си од ме­ѓу­на­род­ни­те лин­ко­ви нап­ра­ве­ни – што по­ли­тич­ки, што во­е­ни а да не збо­ру­ва­ме за еко­ном­ски­те. Ма­ке­до­ни­ја во мо­мен­тов е ста­ бил­на. Збо­ру­ва­ме за ин­тер­вју нап­ра­ве­но на 10 ап­рил – во мо­мен­тот Ма­ке­до­ни­ја е ста­бил­на.(....) Ста­бил­на е по си­те ос­но­ви и во­е­но и по­ли­тич­ки, без­бед­нос­но; еко­ном­ски е то­ тал­но раз­о­ре­на, но се­пак се одр­жу­ва на апа­ра­ти. (......) Зна­ чи во мо­мен­тот е ста­бил­на, но е нес­та­бил­на во гло­ба­ла. Во без­бед­нос­на смис­ла на збо­рот, Ма­ке­до­ни­ја е ре­ла­тив­на во пог­лед на кон­тро­ла на гра­ни­ци, во пог­лед на им­пле­мен­ та­ци­ја на за­ко­ни кои се од­не­су­ва­ат на кон­тро­ла на оруж­је­ то, кон­тро­ла на швер­цот на оруж­је, кон­тро­ла на оруж­је­то внат­ре во др­жа­ва­та. Се­пак офи­ци­јал­но ако ги пог­лед­не­ ме си­те па­ра­мет­ри што ги при­ме­ну­ва­ат и до­маш­ни­те и стран­ски­те фак­то­ри, Ма­ке­до­ни­ја е ста­бил­на. Ме­ѓу­тоа во од­го­во­рот вам ви на­вес­тив фак­то­ри ко­иш­то мо­же да зна­ чат де­ка ве­ќе пос­ле пол­ноќ овој ден мо­же да би­де нес­та­бил­ на оваа др­жа­ва. Џ. Де­ра­ла

36

М-р Ивана Томовска

За да се да­де од­го­вор на се­гаш­на­та сос­тој­ба во Ма­ке­до­ни­ ја, мо­ра да се има во пред­вид ре­ги­о­нал­ни­от кон­текст; не мо­же да се го­во­ри за Ма­ке­до­ни­ја ка­ко це­лос­но изо­ли­ран сис­тем над­вор од рам­ки­те на ре­ги­о­нал­ни­те од­но­си, та­ ка да мо­жам еден ге­не­ра­лен зак­лу­чок да да­дам на са­ми­ от по­че­ток де­ка си­ту­а­ци­ја­та во без­бед­нос­на глед­на точ­ка е се­уш­те крев­ка, па ду­ри во од­ре­де­ни мо­мен­ти мо­же да се ока­рак­те­ри­зи­ра и ка­ко нап­на­та. (......). Од дру­га стра­на, ре­ги­о­нал­ни­от кон­текст, т.е. слу­чу­ва­ња­та по­вр­за­ни со ид­ ни­от ста­тус на Ко­со­во се ис­клу­чи­тел­но сен­зи­тив­ни и не мо­же да се пред­ви­ди во це­лост ка­ко мо­же да се од­не­су­ва­ат дру­ги­те зем­ји во ре­ги­о­нот при до­не­су­ва­ње­то на ко­неч­на­та од­лу­ка за ста­ту­сот на Ко­со­во. Е. Кир­јас Не е тол­ку ло­ша, всуш­ност е доб­ра, во спо­ред­ба во тоа што мо­же­ше да се слу­чи. Пред че­ти­ри или пет го­ди­ни ние бев­ ме на­вис­ти­на заг­ри­же­ни де­ка мо­же­ше да има не­вол­ји, ка­ ко што спо­ме­нав, но на­вис­ти­на е доб­ро. Т. Крос Без­бед­нос­на­та си­ту­а­ци­ја ге­не­рал­но во Ма­ке­до­ни­ја од се­ ко­гаш, ако го ис­клу­чи­те пер­и­о­дот на кон­флик­тот, е со ре­ ла­тив­но ви­сок сте­пен на без­бед­ност. Тоа мо­же да го про­ це­ни­те по дип­ло­мат­ски­те про­цен­ти, ни­во­то на дип­ло­мат­ ски­те пос­тап­ки во Ма­ке­до­ни­ја тие се се­ко­гаш на вр­вот во ре­ги­о­нот за­тоа што по­зи­ци­ја­та на Ма­ке­до­ни­ја е ’cross-land country’ од неа ги сле­дат си­те по­зи­ции во ре­ги­о­нот: ал­ бан­ско­то пра­ша­ње, срп­ско-грч­ки­те ре­ла­ции и срп­ско­ то пра­ша­ње, кри­за­та во Бос­на. Прак­тич­но си­те ло­ка­ции, глав­ни­те се­диш­та на нев­ла­ди­ни­те ор­га­ни­за­ции на раз­уз­ на­вач­ки­те по­зи­ции, по­себ­но аме­рич­ки, беа во Ма­ке­до­ни­ја. От­та­му од по­че­то­кот нив­на глав­на про­цен­ка е де­ка има ре­ла­тив­но ви­сок сте­пен на без­бед­ност, не­за­вис­но мул­ти­ кул­ту­рал­ни­от ка­рак­тер во оп­штес­тво­то и из­ло­же­нос­та на др­жа­ва­та, ка­ко но­ва др­жа­ва ко­ја си­те проб­ле­ми што ги има­ше со со­се­ди­те око­лу приз­на­ва­ње­то и на при­ти­со­ци­те, пред се од Ср­би­ја и по­тоа од Гр­ци­ја. Во тоа е ге­не­рал­на­та 37

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

сос­тој­ба око­лу без­бед­нос­та. (.....) И за кри­за­та Ма­ке­до­ни­ ја по­ка­жа ви­сок сте­пен на ап­сор­пци­ја на тен­зи­ја­та во ин­ сти­ту­ци­и­те. Не­за­вис­но на за­до­волс­тво­то и не­за­до­волс­тво­ то на на­се­ле­ни­е­то, тој ви­сок сте­пен на ин­клу­зив­ност, да се впие кри­за­та во ин­сти­ту­ци­и­те го по­ка­жу­ва от­се­ко­гаш ка­рак­те­рот на ма­ке­дон­ски­от по­ли­тич­ки сис­тем, на ма­ке­ дон­ска­та др­жа­ва. Љ. Фрч­ков­с ки Всуш­ност, си­ту­а­ци­ја­та зна­чи­тел­но се по­доб­ри во од­но­сот на без­бед­нос­та но не е до­вол­но за да мо­же да се сог­ле­да ка­ко це­лос­но ста­бил­на и мис­лам де­ка се­уш­те, од вре­ме на вре­ме е крев­ка. Се­уш­те пос­то­јат фак­то­ри, за­тоа не мо­же­ме да из­вле­че­ме оп­шти зак­лу­чо­ци и про­це­ни де­ка оп­шта­та без­бед­ност е без за­ка­ни, без ри­зи­ци и без проб­ле­ми. Си­ ту­а­ци­ја­та во од­нос на без­бед­нос­та зна­чи­тел­но се по­доб­ри по­ра­ди пос­то­ја­на­та и ин­тен­зив­на ме­ди­ја­ци­ја т.е. за­ед­нич­ ки­те на­по­ри на ЕУ, НА­ТО и вла­да­та на САД во ре­ги­о­нот и по­себ­но за­тоа што без ме­ди­ја­ци­ја­та, без пот­ти­кот ние не мо­жев­ме да нап­ра­ви­ме так­ви по­доб­ру­ва­ња на си­ту­а­ци­ја­та. Но се­пак пос­то­јат не­кол­ку пре­диз­ви­ци кои лес­но мо­же да ста­нат проб­лем и да го пре­диз­ви­ка­ат по­ли­тич­ки­от и без­ бед­но­сен сис­тем на Ма­ке­до­ни­ја. На пр­во мес­то, јас не мис­ лам де­ка мо­же да из­вле­че­ме зак­лу­чок де­ка сè е во ред во од­нос на без­бед­нос­та на Ма­ке­до­ни­ја, се до­де­ка ох­рид­ски­от рам­ко­вен до­го­вор не се им­пле­мен­ти­ра на вре­ме. И на­жа­ лост, се­га сме 2007 го­ди­на, а до­го­во­рот се оче­ку­ва­ше да се им­пле­мен­ти­ра до кра­јот на де­кем­ври 2004 го­ди­на. Зна­чи ту­ка има го­ле­мо за­кас­ну­ва­ње и ни­кој не мо­же да га­ран­ти­ ра де­ка ова за­кас­ну­ва­ње не­ма да се ис­ко­рис­ти ка­ко алат­ка, ка­ко ар­гу­мент, не­кој вид на али­би за соз­да­ва­ње на тен­зии и соз­да­ва­ње на нов бран на проб­ле­ми. На вто­ро мес­то, ако Ма­ке­до­ни­ја не про­дол­жи да има конс­трук­тив­на уло­га и да ги сле­ди мис­ле­ња­та на ЕУ и Аме­ри­ка во вр­ска со крај­но­то ре­ше­ние за ста­ту­сот на Ко­со­во, пов­тор­но мо­же да зас­ки­та во од­нос на без­бед­нос­но­то пра­ша­ње. В. Ља­ти­фи

38

М-р Ивана Томовска

Да­ли сме­та­те де­ка Ох­р ид­с ки­от рам­ко­вен до­го­вор е ус­ пеш­но им­п ле­мен­ти­ран? Ве мо­лам по­со­ч е­те при­ме­р и кои го под­др­ж у­ва­ат ва­ши­от ар­г у­мент. Ох­рид­ски­от до­го­вор во тој мо­мент тие што го смис­ли­ ја беа стран­ци, by the way, and all the way. Тој Ох­рид­ски до­го­вор бе­ше единс­тве­ни­от мо­жен из­лез од кри­за­та. И тој Ох­рид­ски до­го­вор се­ка­ко де­ка е ОК, са­мо што е до­го­вор и тоа рам­ко­вен, зна­чи врз не­го тре­ба­ше да се гра­ди сис­тем од­нос­но ре­из­град­ба, во не­кои де­ло­ви до­из­град­ба на сис­ те­мот, итн. Се­га за се­га, Ох­рид­ски­от до­го­вор уш­те ос­та­на еден ул­ти­ма­ти­вен до­ку­мент со кој мав­та­ат си­те по­ли­ти­ча­ ри во Ма­ке­до­ни­ја и не­кои ви­ка­ат де­ка е ис­пол­нет, дру­ги де­ка не е ис­пол­нет и прет­ста­ву­ва уш­те еден ка­мен на соп­ ну­ва­ње, сè уш­те е из­вор на го­ле­ми тен­зии ме­ѓу­ет­нич­ки и сè уш­те е при­чи­на со ко­ја се прав­да­ат мно­гу­ми­на кои што тре­ба се­ри­оз­но да ра­бо­тат во дру­ги сек­то­ри кои не се ни по­ли­тич­ки, ни во­е­ни, ни без­бед­нос­ни, ту­ку еко­ном­ски, об­ра­зов­ни, кул­тур­ни. Џ. Де­ра­ла Ин­те­рес­но пра­ша­ње, ду­ри и во са­ми­от ли­бе­ра­лен свет на не­кој на­чин го де­ба­ти­рав­ме Ох­рид­ски­от до­го­вор, да­ли е до­го­вор кој­што има ли­бе­рал­ни ди­мен­зии или кој има кон­ зер­ва­тив­ни ди­мен­зии и мис­лам де­ка таа де­ба­та ќе про­ дол­жи и по­на­та­му, ме­ѓу­тоа и пок­рај тоа што Ох­рид­ски­от рам­ко­вен до­го­вор да­ва на не­кој на­чин обeзбе­де­ност на ко­ лек­тив­ни­те пра­ва, се­пак мис­лам де­ка има и еден ис­клу­чи­ тел­но ва­жен ли­бе­ра­лен еле­мент. Рам­ков­ни­от до­го­вор со ниш­то не ги на­ве­ду­ва гра­ѓа­ни­те по ав­то­ма­ти­зам да при­ па­ѓа­ат во од­ре­де­на за­ед­ни­ца. Од­лу­ка­та да­ли гра­ѓа­ни­нот ќе при­пад­не на од­ре­де­на за­ед­ни­ца или не, е чис­то лич­на и ин­ди­ви­ду­ал­на од­лу­ка. Ни­кој не мо­же да ви на­ло­жи да­ ли сте при­пад­ник на ед­на за­ед­ни­ца: ни­ту ја­зи­кот кој­што го го­во­ри­те, ни­ту мес­то­то на ра­ѓа­ње, те­ри­то­ри­јал­нос­та што е нај­чес­то де­фи­ни­ра­на при­пад­ност. Во те­о­ри­ја­та на ме­ѓу­на­род­ни­те од­но­си, нај­чес­то мес­то­то на жи­ве­е­ње од­ нос­но мес­то­то на ра­ѓа­ње ја де­тер­ми­ни­ра при­пад­нос­та кон за­ед­ни­ца­та. Ох­рид­ски­от рам­ко­вен до­го­вор нап­ро­тив има 39

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

ја­ка ин­ди­ви­ду­ал­на ниш­ка од­нос­но ли­бе­рал­на ниш­ка да се­ко­ја ин­ди­ви­дуа са­ма си го про­нај­де мес­то­то во сис­те­мот од­нос­но мес­то­то во др­жа­ва­та без раз­ли­ка на те­ри­то­ри­јал­ на­та при­пад­ност. Та­ка да, од таа глед­на точ­ка мо­же да се ка­же де­ка Ох­рид­ски­от рам­ко­вен до­го­вор не е до­го­вор са­мо за заш­ти­та на ко­лек­тив­ни­те пра­ва ту­ку и за заш­ти­та на ин­ди­ви­ду­а­та во рам­ки­те на ко­лек­ти­вот. Е. Кир­јас Мо­ја те­за е ако не­ма­ше кон­фликт, од­нос­но ако не беа Ко­ со­ва­ри­те, на­ши­те со­се­ди, ова што де­не­ска го збо­ру­ва­ме во сос­тав на Ох­рид­ски­от до­го­вор ќе бе­ше им­пле­мен­ти­ра­но долж ма­ке­дон­ска­та аген­да за влез во Ев­роп­ска­та Уни­ја. Ис­ ти­те ба­ра­ња, ис­то­то про­ши­ру­ва­ње, упот­ре­ба­та на ја­зи­кот, ис­ти­от рек­рут­мент, ис­та­та про­фе­си­о­нал­на ад­ми­нис­тра­ ци­ја што се­га е вгра­де­на во Ох­рид­ски­от до­го­вор ќе бе­ше вгра­де­на во аген­да­та за влез на Ма­ке­до­ни­ја во ЕУ. Ис­та­ та аген­да ние ќе ја спро­ве­ду­вав­ме. Та­ка што Ма­ке­дон­ци­те има­ат заб­лу­да де­ка неш­то по­ве­ќе спро­ве­ду­ва­ат со Ох­рид­ ски­от до­го­вор. Љ. Фрч­ков­с ки Да, јас мис­лам де­ка е на­вис­ти­на ус­пе­шен. Мис­лам де­ка е онол­ку до­бар, кол­ку што бе­ше воз­мож­но да се пос­тиг­не во тоа вре­ме. И прет­пос­та­ву­вам де­ка до­ка­зот за тоа кол­ку е до­бар е не­го­ва­та ефек­тив­ност. Еве сме ту­ка во 2007 го­ди­на и Ма­ке­до­ни­ја пре­жи­веа. Што зна­чи, не е мож­но да е тол­ку лош. Т. Крос До­го­во­ри­те соз­да­де­ни врз ба­за на ком­про­мис ни­ко­гаш не се при­фа­ќа­ат лес­но; ком­про­мис­ни­от до­го­вор ка­ков што е Ох­рид­ски­от рам­ко­вен до­го­вор бе­ше неш­то што по­ве­ќе бе­ ше пред­ло­же­но и по­ну­де­но, от­кол­ку неш­то за кое на­вис­ ти­на се пре­го­ва­ра­ше. Не пос­то­е­ше друг из­бор, или да се про­дол­жи во гра­ѓан­ска вој­на или да се при­фа­ти до­го­вор. Це­на­та на ком­про­ми­сот бе­ше по­доб­ра и поп­ри­фат­ли­ва од 40

М-р Ивана Томовска

це­на­та да се би­де од­го­во­рен за гра­ѓан­ска вој­на. Зна­чи, не мис­лам де­ка тоа бе­ше из­бор по­ме­ѓу две зла, ту­ку бе­ше из­ бо­ри по­ме­ѓу од­го­вор­нос­та за гра­ѓан­ска вој­на, ил­јад­ни­ци лу­ѓе да ги за­гу­бат жи­во­ти­те и вто­ра­та оп­ци­ја – да се при­ фа­ти неш­то што не е со­вр­ше­но но што мо­же да по­мог­не во про­це­сот на де­мок­ра­ти­за­ци­ја на др­жа­ва­та. В. Ља­ти­фи

Да­ли мис­ли­те де­ка гра­ѓа­ни­те на Ма­ке­до­ни­ја, без раз­ли­ ка на ет­нич­ка­та при­пад­ност се чувс­тву­ва­ат не­ло­јал­ ни кон др­ж а­ва­та? Ко­ја ло­јал­ност до­а ­ѓа на пр­во мес­то: спре­ма др­ж а­ва­та, ет­нич­ка­та гру­па, кла­нот, итн., и да­ли тоа при­до­не­с у­ва за зго­ле­му­ва­ње на чувс­тво­то на не­с и­г ур­ност? Во ко­ја и да се ва­ри­јан­та, да­ли е тоа врз ет­нич­ка ос­но­ва или е врз ос­но­ва на по­ма­ли, ло­кал­ни ис­ку­ства во влас­та, со сис­те­мот, итн., во се­ко­ја ва­ри­јан­та, има си­ту­а­ци­ја во ко­ јаш­то ни­е­ден чо­век во ни­ту ед­на за­ед­ни­ца не чувс­тву­ва до­вер­ба кон ин­сти­ту­ци­и­те. Ние сè уш­те жи­ве­е­ме во ми­ лет сис­те­мот во тур­ско вре­ме во кој­што ако не­маш чо­век во кан­це­ла­ри­ја­та на ка­ди­ја­та, ниш­то не си за­вр­шил. Ама не, зас­та­ни во ред и го­то­во. Не­ма до­вер­ба ни во шал­тер, ед­но­шал­тер­ски сис­тем и слич­но. (....) Не­ма и тоа не е врз ет­нич­ка ос­но­ва, пост-ох­рид­ски гле­да­но. Се­га оди во нај­ заг­ро­зе­ни­те под­рач­ја во се­ве­ро­за­пад­на Ма­ке­до­ни­ја ка­де што лу­ѓе­то се жа­леа на Ма­ке­дон­ци­те. Ма­ке­дон­ци­те ги те­ паа, ма­ке­дон­ска­та по­ли­ци­ја ги мал­тре­ти­ра­ше, ма­ке­дон­ски влас­ти, итн. Ко­га дој­доа Ал­бан­ци на власт, ко­га дој­доа и Ал­бан­ци по­ли­цај­ци, итн., јас да пра­шам: кол­ку тие ма­ке­ дон­ски гра­ѓа­ни - Ал­бан­ци во тие ре­ги­о­ни, осо­бе­но на за­ пуш­те­ни­те ру­рал­ни ре­ги­о­ни, кол­ку тие се­га се чувс­тву­ва­ ат уба­во? Се­га те за­пи­ра Ал­ба­нец-по­ли­ца­ец, ти збо­ру­ва на ал­бан­ски ја­зик, не е проб­лем, ти зе­ма по­да­то­ци и ти за­ка­ чу­ва уба­ва каз­на. А ти сè уш­те не­маш па­тиш­та, ти сè уш­те не­маш во­да, стру­ја или ре­до­вен до­ток, не­маш ин­тер­нет, не­маш ус­ло­ви, ти па­ѓа кро­вот на ос­нов­но­то учи­лиш­те, ти ра­ну­ва де­ца (ка­ко во Ни­куш­так на при­мер) итн. И што си 41

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

до­бил ти со во­о­ру­же­на ре­во­лу­ци­ја? Ниш­то! Apropos тоа пра­ша­ње, гра­ѓа­ни­те без ог­лед на нив­на­та ет­нич­ка при­ пад­ност не­ма­ат до­вер­ба кон др­жа­ва­та за­тоа што др­жа­ва­та от­ка­ко е фор­ми­ра­на Ре­пуб­ли­ка Ма­ке­до­ни­ја ка­ко др­жа­ва не­ма нап­ра­ве­но ниш­то за сво­и­те гра­ѓа­ни. Др­жа­ва­та пред сè, не го из­гра­ди сис­те­мот кој ќе би­де гра­ѓан­ски ори­ен­ти­ ран, де­мок­рат­ски, итн. Џ. Де­ра­ла До­кол­ку жи­ве­е­те во не­кое изо­ли­ра­но се­ло, пла­нин­ско, ру­ рал­но, ко­еш­то има ве­ков­на тра­ди­ци­ја да жи­вее на не­кој на­чин од­во­е­но од сис­те­мот на др­жа­ва­та, од­нос­но др­жа­ва­та не му ја заг­ро­зу­ва ни­ту по­доб­ру­ва без­бед­нос­на­та си­ту­а­ци­ ја во тоа се­ло, до­кол­ку вле­зе не­ко­ја па­ра­во­е­на фор­ма­ци­ја и ви ре­че де­ка од тој ден на­та­му тие ви ја га­ран­ти­ра­ат без­ бед­нос­та без при­тоа да ви про­ме­нат ниш­то во жи­во­тот се раз­би­ра де­ка мо­же и не­ма да ви би­дат дра­ги ме­ѓу­тоа не­ ма да ви пре­чат, не­ка се ше­та­ат ту­ка на­о­ко­лу са­мо не­ка не за­де­ва­ат. Вед­наш по­тоа има­те ре­ак­ци­ја на дру­ги др­жав­ни си­ли ко­иш­то на во­ен на­чин пре­диз­ви­ку­ва­ат ма­те­ри­јал­на ште­та во са­мо­то се­ло, од­нос­но на ис­ти­от тој сто­пан што прет­ход­но не­мал за­бе­леш­ки за тоа што не­кој му се прет­ ста­ву­вал ка­ко фак­тор, на­ед­наш му се ру­ши ку­ќа­та. До­ кол­ку др­жа­ва­та пос­ле тоа нас­та­пе­ше да ка­же­ме вед­наш со мер­ки во Шип­ко­ви­ца, мер­ки на об­но­ва, мер­ки на гра­де­ње до­вер­ба и ин­тег­ри­ра­ње на тие лу­ѓе во за­ед­ни­ца­та т.е. ако им по­ка­же­ше де­ка др­жа­ва­та на­вис­ти­на се гри­жи за нив ве­ ро­јат­но ло­јал­нос­та кон са­ма­та др­жа­ва ќе бе­ше по­го­ле­ма. Е. Кир­јас Др­жа­ва­та за да се до­ка­же и да прив­ле­че ло­јал­ност, мо­ра да се вра­ти­ме на пр­ва­та те­ма што ја збо­ру­вав­ме: мо­ра да по­ ка­же ефи­кас­на и не­ут­рал­на ад­ми­нис­тра­ци­ја. Таа мо­ра да по­ка­же сер­вис. Кон ко­го си ти ло­ја­лен? Кон ми­то­ви на хим­ на­та, или си ло­ја­лен кон не­кој сер­вис кој е спо­со­бен, гле­ даш де­ка сер­ви­си­ра, де­ка ра­бо­ти, тој те убе­дил де­ка со­би­ ра да­нок, но­си во­до­вод, фа­ќа кри­ми­нал­ци, ти обез­бе­ду­ва чо­ве­ко­ва без­бед­ност. А ако ти вло­жу­ваш а па­ри­те ти одат, 42

М-р Ивана Томовска

не мо­жеш имо­тен лист да фа­тиш, ти не­маш ло­јал­ност кон др­жа­ва­та, ти тоа го гле­даш ка­ко ед­на ска­па­на др­жа­ва ка­де што пр­во тре­ба не­ко­го да ко­рум­пи­раш а и ако ти да­дат лист не ти е си­гур­но де­ка мо­жеш да ги ис­те­раш тие што се­дат та­му или не­кои што ти го узур­пи­ра­ле зем­јиш­те­то. Тоа е еле­мен­тар­на прав­на не­си­гур­ност. Пре­ку тој сис­тем се пра­ви сис­те­мот на су­ве­ре­ни­тет и ло­јал­ност. Љ. Фрч­ков­с ки Се раз­би­ра да. И ова бе­ше, доз­во­ле­те ми да би­дам ди­рек­ тен, ова бе­ше ед­на од глав­ни­те при­чи­ни по­ра­ди што се ја­ви кон­флик­тот во Ма­ке­до­ни­ја, ба­рем ко­га збо­ру­ва­ме за Ал­бан­ци­те, за ал­бан­ска­та за­ед­ни­ца. Ал­бан­ци­те тра­ди­ци­ о­нал­но се чувс­тву­ва­ле, пред кон­флик­тот, мар­ги­на­ли­зи­ра­ ни и ка­ко гра­ѓа­ни од втор ред. Тие не им ве­ру­ва­ле на др­ жав­ни­те ин­сти­ту­ции и нај­ве­ро­јат­но има­ле при­чи­на за ова по­ра­ди трет­ма­нот на ин­сти­ту­ци­и­те кон нив или мо­же­би по­ра­ди не­кои дру­ги при­чи­ни. Но Ал­бан­ци­те не им ве­ру­ ва­ле на др­жав­ни­те ин­сти­ту­ции за­тоа што не се гле­да­ле се­ бе де­ка има­ат чув­ство на сопс­тве­ност на ис­ти­те. Не­кој мо­ же да пра­ша: зош­то тоа (кон­флик­тот) не се слу­чи во 99-та или во 92-ра или во 93-та, зош­то во 2001-ва? За жал, за тоа не­мам од­го­вор, зош­то не се слу­чи­ло по­ра­но. В. Ља­ти­фи

43

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

4. Гле­диш­те­то на чо­ве­ко­ва без­бед­ност

4.1. Чо­ве­ко­ва без­бед­ност: да­ли за­ка­на­та за бед­ност е ко­неч­на?25

Во пос­лед­ни­те де­це­нии, кон­цеп­тот на без­бед­ност се про­ ши­ру­ва­ше со цел да се за­до­во­лат но­ви­те ус­ло­ви кои про­из­ле­ гоа од вли­ја­ни­е­то на гло­ба­ли­за­ци­ја­та и но­ви­те пре­диз­ви­ци на ме­ѓу­на­род­на­та по­ли­тич­ка сце­на. Про­ши­ру­ва­ње­то на кон­цеп­тот на без­бед­ност бе­ше прос­ле­де­но со па­ра­ле­лен про­цес на тран­ зи­ци­ја на нор­ми пос­та­ву­вај­ќи ус­ло­ви за без­бед­нос­ни­те аген­ди на ак­те­ри­те во таа ме­ѓу­на­род­на по­ли­тич­ка сце­на. Со цел да се ис­тра­жи кон­цеп­тот на чо­ве­ко­ва без­бед­ност пр­венс­тве­но тре­ба да се раз­гле­да ре­фе­рен­тни­от об­јект на ис­тра­жу­ва­ње­то, но­си­те­ лот на без­бед­ност и из­во­ри­те на за­ка­на во од­но­сот на об­јек­тот. Те­о­ри­ја­та на ’се­ку­ри­ти­за­ци­ја’ е те­о­ри­ја во пот­ра­га по ре­фе­рен­ тен об­јект или спо­ред ар­гу­мен­тот на Бу­зан, ’Се­ку­ри­ти­за­ци­ја­та мо­же да се сог­ле­да ка­ко по­екс­трем­на вер­зи­ја на по­ли­ти­за­ци­ја­та’ (Buzan et al. 1998: 23). Се­ку­ри­ти­за­ци­ја­та е осо­бе­но за­сег­на­та со три пра­ша­ња: ’без­бед­ност за ко­го’ (или чи­ја без­бед­ност т.е. кој е ре­фе­рен­тни­от об­јект); ’без­бед­ност за што’ (т.е. кои се вред­нос­ти­ те ста­ве­ни на ри­зик) и ’без­бед­ност од ко­го или што’ (т.е. кои се из­во­ри­те на за­ка­ни) (Møller 2000: 43). За вре­ме на Сту­де­на­та вој­ на, без­бед­нос­та бе­ше де­фи­ни­ра­на со не тол­ку оп­шир­ни, во­е­ни тер­ми­ни, фо­ку­си­рај­ќи се на на­ци­о­нал­на­та без­бед­ност и оп­сто­ ју­ва­ње­то на др­жа­ва­та или пак мо­же­би оп­сто­ју­ва­ње­то на ре­жи­ мот кој е на власт (Møller 2000: 46). Во пер­и­о­дот по Сту­де­на­та вој­на нас­та­пу­ва еден вид на ре­не­сан­са за без­бед­нос­ни­те сту­дии во ко­ја се за­зе­ма нов, по­ху­ма­нис­тич­ки прис­тап во без­бед­нос­ни­ те сту­дии. Чо­ве­ко­ва­та без­бед­ност ги тре­ти­ра след­ни­те па­ра­мет­ ри: ре­фе­рен­тен об­јект е ин­ди­ви­ду­а­ле­цот и чо­веч­ки­от род ка­ко та­ков; вред­нос­ти­те ста­ве­ни на ри­зик ва­ри­ра­ат од оп­ста­нок на чо­ве­кот сè до ква­ли­тет на не­го­ви­от жи­вот и чо­ве­ко­ви­те пра­ва; мож­ни из­во­ри на за­ка­ни мо­же да би­дат др­жа­ва­та но ис­то та­ка и вли­ја­ни­е­то на гло­ба­ли­за­ци­ја­та (Møller 2000: 43). Ако из­во­рот на за­ка­ни бе­ше ис­клу­чи­тел­но над­во­ре­шен (кон­фликт по­ме­ѓу др­ 25 Ова поглавје оригинално е испечатено во академското списание на ХУМСЕК институтот од Грац, Австрија достапно на www.humsec.eu

44

М-р Ивана Томовска

жа­ви), се­га из­во­рот на за­ка­ни ис­то та­ка мо­же да би­де и внат­ре­ шен (кон­фликт во рам­ки­те на са­ма­та др­жа­ва). Дру­го пра­ша­ње што се на­мет­ну­ва до­де­ка се ана­ли­зи­ра чо­ве­ко­ва­та без­бед­ност е епис­те­мо­лош­ко­то пра­ша­ње – кое е ни­во­то на ана­ли­за; да­ли го ана­ли­зи­ра­ме чо­ве­кот а во ис­то вре­ме го за­др­жу­ва­ме ни­во­то на ана­ли­за на сис­те­мот (по­ли­тич­ки, еко­ном­ски, оп­ште­ствен, кул­ту­ ро­лош­ки, итн.)? Зна­е­ње­то мо­же да се до­бие са­мо со ана­ли­зи­ра­ње на чо­ве­кот, но во по­ши­ро­ка па, ду­ри и гло­бал­на пер­спек­ти­ва. По­тек­ло на тер­ми­нот: Из­веш­та­јот за чо­ве­ко­ви­от раз­вој на Прог­ра­ма­та за раз­вој на Обе­ди­не­ти­те на­ции од 1994 го­ди­на вклу­чу­ва дис­ку­си­ја за кон­цеп­тот на без­бед­ност и ги ак­цен­ти­ ра врс­ки­те по­ме­ѓу чо­ве­ко­ва­та без­бед­ност, чо­ве­ко­ви­от раз­вој и про­мо­ци­ја­та и заш­ти­та­та на чо­ве­ко­ви­те пра­ва. Во из­веш­та­јот е за­бе­ле­жа­но де­ка тра­ди­ци­о­нал­ни­от кон­цепт на без­бед­ност мо­ра да се про­ме­ни и да ста­не по­ве­ќе ори­ен­ти­ран кон лу­ѓе­то т.е. зас­но­ван на чо­ве­ко­ви­те пот­ре­би (Kinzelbach and Amrei 2007: 14). Раз­ли­ка­та по­ме­ѓу прет­ход­ни­те кон­цеп­ти на без­бед­ност, вклу­чу­вај­ќи ја и ’оп­штес­тве­на­та без­бед­ност’ и кон­цеп­тот на чо­ве­ко­ва без­бед­ност, е фак­тот што чо­ве­ко­ва­та без­бед­ност оди че­кор по­нап­ред и го тре­ти­ра чо­ве­ко­ви­от раз­вој ис­то та­ка ка­ко пот­ре­ба за без­бед­ност, ’Обез­бе­де­на ра­бо­та, обез­бе­ден при­ход, здравс­тве­на­та заш­ти­та, еко­лош­ка­та заш­ти­та и заш­ти­та­та од кри­ми­нал се по­јав­ни­те пра­ша­ња на чо­ве­ко­ва­та без­бед­ност низ це­ли­от свет’ (Møller 2000: 41). Спо­ред ед­ни од пи­о­не­ри­те на пра­ ша­ње­то за чо­ве­ко­ва без­бед­ност - нев­ла­ди­на­та ор­га­ни­за­ци­ја Ам­ нес­ти Ин­тер­не­ше­нел (Amnesty International) - ’вис­тин­ски­от из­ вор на не­си­гур­ност е ко­руп­ци­ја­та, уг­не­ту­ва­ње­то, дис­кри­ми­на­ ци­ја­та, екс­трем­на­та си­ро­маш­ти­ја и пре­вен­та­бил­ни­те бо­лес­ти’ (Dunne and Wheeler 2004: 12). На­уч­ни­кот Па­рис ис­то та­ка иден­ ти­фи­ку­ва се­дум еле­мен­ти на чо­ве­ко­ва без­бед­ност: еко­но­ми­ја, хра­на, здрав­је, жи­вот­на сре­ди­на, лич­на без­бед­ност, без­бед­ност во за­ед­ни­ца­та и по­ли­тич­ка без­бед­ност (Paris 2001: 90). Нај­до­бар на­чин да се раз­бе­ре чо­ве­ко­ва­та без­бед­ност е да се за­зе­ме след­ни­ от прис­тап: ’Во од­нос на оп­ста­но­кот на чо­ве­кот, смрт­та мо­же по­ дед­нак­во да дој­де од глад, СИ­ДА, шверц на лу­ѓе, итн., ка­ко што мо­же да би­де пре­диз­ви­ка­на и од оруж­је­то на вој­ни­кот. Во од­нос на чо­ве­ко­ви­от раз­вој нис­ки­от жи­во­тен стан­дард и екс­трем­на­та си­ро­маш­ти­ја и бе­да на лу­ѓе­то мо­жат да би­дат ду­ри и по­ло­ши од зат­во­ре­ни­те ин­сти­ту­ции и зат­во­ри­те во раз­ви­е­ни­те зем­ји’ (То­ мов­ска 2007: 2). Во тој од­нос, пра­ша­ња­та од чо­ве­ко­ва без­бед­ност 45

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

се по­ве­ќе при­сут­ни во не­раз­ви­е­ни­те зем­ји и зем­ји­те во раз­вој ка­ де што пос­тои не­дос­та­ток на др­жав­на ин­сти­ту­ци­о­нал­на рам­ка ка­ко и не­дос­та­ток на ле­ги­тим­ност на пос­то­еч­ки­от ре­жим во со­ од­вет­на­та др­жа­ва. По­на­та­му, мо­же да се твр­ди де­ка чо­ве­ко­ва­та без­бед­ност или не­дос­та­то­кот на ис­та­та е мно­гу по­важ­но пра­ша­ ње на кое тре­ба да се обр­не вни­ма­ние во пост-во­е­ни­те и посткон­флик­тни­те оп­ште­ства. Пра­ша­ња­та за чо­ве­ко­ва­та без­бед­ност ја ме­ну­ва­ат аген­да­та на др­жа­ви­те ка­ко и на нев­ла­ди­ни­те ак­те­ри во од­нос на тоа што чо­ве­ко­ва­та без­бед­ност соз­да­ва мост по­ме­ѓу без­бед­нос­та и одрж­ли­вос­та. Ко­ми­си­ја­та за чо­ве­ко­ва без­бед­ност на Обе­ди­не­ти­те на­ции, пред­ла­га шест еле­мен­ти во нив­на­та од­го­вор­ност за заш­ти­та26: 1. Заш­ти­та на лу­ѓе за вре­ме на во­о­ру­жен кон­фликт 2. Заш­ти­та и ос­по­со­бу­ва­ње на лу­ѓе во дви­же­ње: миг­ран­ти 3. Заш­ти­та и ос­по­со­бу­ва­ње на лу­ѓе во пост-кон­флик­тни си­ту­а­ции 4. Еко­ном­ска си­гур­ност – пра­во­то на из­бор и из­лез од си­ ро­маш­ти­ја 5. Здрав­је­то ка­ко чо­ве­ко­ва без­бед­ност 6. Зна­е­ње, веш­ти­ни и вред­нос­ти за чо­ве­ко­ва без­бед­ност.

Комисија за човекова безбедност - Commission on Human Security (2003) Human Security Now (New York: UN). Обврската за заштита или ’responsibility to protect’ (R2P) е концепт развиен и релевантен особено за мировните мисии низ светот.

26

46

М-р Ивана Томовска

Та­бе­ла 2

Табелата е преземена и преведена од англиски јазик од статијата на Бјорн Мулер.27 Ка­ко што мо­же да се за­бе­ле­жи од та­бе­ла­та пре­зен­ти­ра­на во ста­ти­ја­та на Му­лер, кон­цеп­тот на чо­ве­ко­ва без­бед­ност прет­ста­ ву­ва ра­ди­ка­лен сте­пен на ек­спан­зи­ја на пос­то­еч­ки­от кон­цепт на без­бед­ност (Møller 2000: 43). Во сев­куп­ни­от дис­курс во пот­ра­га по зна­че­ње­то на чо­ве­ко­ва­та без­бед­ност не смее да се за­бо­ра­ват ос­нов­ни­те чо­ве­ко­ви пот­ре­би кои ба­ра­ат ре­ал­ни и кон­крет­ни ак­ции и пос­тап­ки. Во слу­ча­јот на Ма­ке­до­ни­ја, чи­ја стра­теш­ка цел е ев­ро-ат­лант­ска­та ин­тег­ра­ци­ја, глав­ни­от ак­цент е ста­вен Møller, ‘National, Societal and Human Security: General Discussion with a Case Study from the Balkans’, pp. 43

27

47

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

на ре­фор­ми­те во од­бран­бе­ни­от сек­тор т.е. ар­ми­ја­та и по­ли­ци­ја­ та. Ан­ке­ти­те на јав­но­то мис­ле­ње пак су­ге­ри­ра­ат де­ка гра­ѓа­ни­ те се мно­гу по­мал­ку заг­ри­же­ни за без­бед­нос­та на др­жа­ва­та (и евен­ту­а­лен во­ен на­пад од дру­га др­жа­ва) и со гло­бал­на­та вој­на про­тив те­ро­риз­мот, а мно­гу по­ве­ќе се заг­ри­же­ни за сопс­тве­ни­от оп­ста­нок (т.е. си­ро­маш­ти­ја­та, нев­ра­бо­те­нос­та, ко­руп­ци­ја­та, итн.) (Ван­ков­ска 2006b: 55). Ана­ли­за­та што сле­ди, ќе го упот­ре­би кон­ цеп­тот на чо­ве­ко­ва без­бед­ност врз пост-кон­флик­тна­та сре­ди­на во Ма­ке­до­ни­ја.

4.2. Кон док­три­на­та на чо­ве­ко­ва без­бед­ност ‘Кол­ку е ста­бил­на без­бед­нос­на­та си­ту­а­ци­ ја во Ма­ке­до­ни­ја? Да, во мо­мен­тот е ста­ бил­на – до пол­ноќ, пос­ле тоа не знам’28 Ана­ли­за­та што сле­ди ќе ги зе­ме пред­вид ал­тер­на­тив­ни­те при­чи­ни за кон­флик­тот т.е. со­цио-еко­ном­ски­те ус­ло­ви во зем­ ја­та пред, за вре­ме на и по са­ми­от кон­фликт. Но­ва­та ана­ли­за иден­ти­фи­ку­ва три не­ет­нич­ки при­чи­ни за кон­флик­тот: си­ро­ маш­ти­ја и нев­ра­бо­те­ност, ин­сти­ту­ци­о­нал­ни сла­бос­ти (не­дос­ та­ток на вла­де­е­ње на пра­во­то и не­дос­та­ток на гра­ѓан­ска ло­јал­ ност), ко­руп­ци­ја и ор­га­ни­зи­ран кри­ми­нал. Кон овие пра­ша­ња мо­же мно­гу по­а­дек­ват­но да се прис­та­пи со кон­цеп­тот на чо­ве­ко­ ва без­бед­ност и се­то она што тој кон­цепт го оп­фа­ќа. Ко­га те­о­ри­ ја­та на чо­ве­ко­ва без­бед­ност ќе се ап­ли­ци­ра врз го­ре­на­ве­де­ни­те пра­ша­ња до­би­ва­ме сет од но­ви пред­ло­зи: ин­ди­ви­ду­ал­ни пра­ва, по­ја­ка вр­ска по­ме­ѓу мул­ти­кул­ту­ра­лиз­мот и без­бед­нос­та и по­ли­ ти­ки за раз­вој. Со­ци­јал­ни­те про­ме­ни што се слу­чи­ја во Ма­ке­до­ни­ја во пос­ лед­на­та де­ка­да се про­ши­ри­ја врз си­те сфе­ри на оп­штес­тво­то. Мо­же да се твр­ди де­ка оп­штес­тво­то т.е. гра­ѓа­ни­те се тие што пла­ќа­ат за отеж­на­ти­от и долг про­цес на тран­зи­ци­ја кој има­ше и има не­га­тив­ни пос­ле­ди­ци и соз­да­ва си­ро­маш­ти­ја, кри­ми­нал­ но од­не­су­ва­ње и гeне­рал­но ја раз­гра­ду­ва ос­но­ва­та оп­штес­тво­то. Тран­зи­ци­ја­та про­из­ве­де ’сис­тем полн со сла­бос­ти’; ’но сла­бос­ти­ Интервју спроведено со г. Џабир Дерала, април 2007, Скопје, Македонија.

28

48

М-р Ивана Томовска

те на сис­те­мот, не­сом­не­но ста­наа и сла­бос­ти на ин­ди­ви­ду­а­ле­ цот; чес­то фрус­три­ран од не­дос­та­то­кот на јас­ни нор­ми на од­ не­су­ва­ње, де­зо­ри­ен­ти­ран во од­нос на сис­те­мот на вред­нос­ти со ос­ла­бе­ни мо­рал­ни прин­ци­пи и чув­ство на бес­цел­ност, итн.’

(Caceva 2002:36). За под­ла­бо­ка ана­ли­за пр­венс­тве­но тре­ба да се пог­лед­нат од­дел­но три­те иден­ти­фи­ку­ва­ни об­лас­ти со цел да се ап­ли­ци­ра­ат ас­пек­ти­те на чо­ве­ко­ва без­бед­ност.

4.2.1. Си­ро­маш­ти­ја и нев­ра­бо­те­ност Ма­ке­до­ни­ја стра­да од ог­ром­ни­те еко­ном­ски не­дос­та­то­ци на Бал­ка­нот; нај­си­ро­маш­на­та др­жа­ва од по­ра­неш­ни­те др­жа­ви на ју­гос­ло­вен­ска­та фе­де­ра­ци­ја, Ма­ке­до­ни­ја е ’ро­де­на со преч­ки во еко­ном­ски­от раз­во­јот’ (Liotta and Jebb 2004: 76). Прес­ме­та­но е де­ка еко­ном­ско­то ем­бар­го пос­та­ве­но од Гр­ци­ја во ра­ни­те де­ ве­де­сет­ти, ја чи­не­ше Ма­ке­до­ни­ја 80 ми­ли­о­ни до­ла­ри ме­сеч­но; бло­ка­да­та што Обе­ди­не­ти­те на­ции и ја на­мет­наа на Ср­би­ја во тој пер­и­од ја чи­неа Ма­ке­до­ни­ја осум ми­ли­јар­ди до­ла­ри во це­ лост (Liotta and Jebb 2004: 76). Од дру­га стра­на пак, ис­ти­те тие ем­бар­га го пот­тик­наа не­ле­гал­ни­от шверц на про­из­во­ди од раз­ ли­чен ка­ли­бар што ја зац­врс­ну­ваа не­фор­мал­на­та мре­жа на си­ва еко­но­ми­ја во зем­ја­та. Со од­ми­ну­ва­ње на вре­ме­то, не­ле­гал­ни­от шверц бе­ше прид­ру­жу­ван со ко­руп­ци­ја во ре­до­ви­те на ца­ри­на­ та и др­жав­на­та по­ли­ци­ја. Из­веш­та­јот за ра­но пре­дуп­ре­ду­ва­ње на Прог­ра­ма­та за раз­вој на Обе­ди­не­ти­те на­ции од 2003 го­ди­на вклу­чу­ва и ан­ке­та во ко­ја ги пра­шу­ва гра­ѓа­ни­те за нив­ни­те мо­ мен­тал­ни гри­жи. И ет­нич­ки­те Ма­ке­дон­ци и ет­нич­ки­те Ал­бан­ ци во др­жа­ва­та приб­лиж­но ја ран­ги­ра­ат нив­на­та заг­ри­же­ност по след­ни­от ре­дос­лед:29 • Нев­ра­бо­те­ност (78,8%) • Си­ро­маш­ти­ја (66%) • Ко­руп­ци­ја (54.8%) • Кри­ми­нал (43.1%) • Ме­ѓу­ет­нич­ки проб­ле­ми (29,5%) Од оваа лис­та мо­же да се зак­лу­чи де­ка прак­тич­но ед­на го­ди­ на по за­вр­шу­ва­ње­то на кон­флик­тот, кој ина­ку бе­ше ока­рак­те­ри­ Kostovicova, D. (2006) ‘Old and new insecurity in the Balkans. Lessons from EU’s involvement in Macedonia’ (pp. 43-70) in Marlies Glasius and Mary Kaldor (eds) A human security doctrine for Europe : project, principles, practicalities Abingdon : Routledge. p. 50

29

49

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

зи­ран ка­ко ет­но-по­ли­тич­ки, нај­го­ле­ми­те гри­жи на гра­ѓа­ни­те не спа­ѓа­ат во до­ме­нот на ет­нич­ки­те пра­ша­ња. Ис­ти­те гри­жи пре­ов­ ла­ду­ва­ат и во две­те ет­нич­ки за­ед­ни­ци; ’Ду­ри и пред вој­на­та во Ма­ке­до­ни­ја има­ше по­ве­ќе од 300 ил­ја­ди нев­ра­бо­те­ни, а 50% од вра­бо­те­ни­те не­маа до­би­е­но пла­та за не­кол­ку ме­се­ци.’ (Ван­ков­ска 2003: 19). При­ро­да­та на нев­ра­бо­те­ност е при­мар­но струк­ту­рал­на и пос­то­еч­ки­от да­нок кој е мно­гу ви­сок ја зго­ле­му­ва це­на­та на тру­ дот и на тој на­чин про­из­ве­ду­ва уш­те по­го­ле­ма нев­ра­бо­те­ност или пак про­цент на ре­ал­на нев­ра­бо­те­ност (Пеј­ков­ски 2007: 4). По за­вр­ шу­ва­ње­то на кон­флик­тот, зем­ја­та сè уш­те е на лис­та­та на зем­ји со нај­го­лем про­цент на нев­ра­бо­те­ност (око­лу 40 про­цен­ти), ед­на тре­ти­на од по­пу­ла­ци­ја­та жи­вее на ра­бот на си­ро­маш­ти­ја­та (т.е. не мо­же да обез­бе­ди ре­дов­ни об­ро­ци) и ни­ко­гаш по­ра­но не­ма­ ло тол­ку го­лем број про­тес­ти и штрај­ко­ви со глад пред­во­де­ни од очај­ни гра­ѓа­ни (Ван­ков­ска 2003: 71). Мо­же да се ка­же де­ка во ма­ке­дон­ско­то оп­ште­ство обич­ни­те лу­ѓе не са­ка­ат да учес­тву­ва­ат во кре­и­ра­ње­то на по­ли­ти­ки и оп­што во по­ли­тич­ки­от жи­вот на др­жа­ва­та и нив­но­то не­за­до­вол­ство го ис­ка­жу­ва­ат ис­клу­чи­тел­но пре­ку фор­ма на про­тес­ти. За вре­ме на из­бор­на­та кам­па­ња во 2002 го­ди­на, Цр­вен­ков­ски се за­ла­га­ше де­ка ќе соз­да­де ’вра­бо­ту­ва­ње за се­кое се­меј­ство’ кое во пре­вод зна­че­ше око­лу 150.000 до 200.000 но­ ви ра­бот­ни мес­та. Не­кои ана­ли­ти­ча­ри пре­дуп­ре­ди­ја де­ка ’им­пле­ мен­та­ци­ја­та на Ох­рид­ски­от рам­ко­вен до­го­вор мо­же да ја од­да­ле­ чи Вла­да­та од пра­ша­ње­то на нев­ра­бо­те­нос­та’ (Да­у­ти и Јо­ва­нов­ски 2002: 18). Ко­га бе­ше пра­шан за тоа кои се глав­ни­те при­чи­ни за си­ро­маш­ти­ја­та во Ма­ке­до­ни­ја, еден од ис­пи­та­ни­ци­те од­го­во­ри ’Сме­там де­ка ток­му си­ро­маш­ти­ја­та до ко­ја нè до­ве­ду­ва кла­нов­ски по­де­ле­на­та по­ли­тич­ка струк­ту­ра и мил­је во Ма­ке­до­ни­ја, ток­му не доз­во­лу­ва еко­ном­ски раз­вој, и тоа ги др­жи нив на вр­вот на еко­ ном­ски­от син­џир на ис­хра­на­та а нас обич­ни­те гра­ѓа­ни, ус­лов­но ка­жа­но обич­ни­те гра­ѓа­ни, нè др­жи на дно­то и нè др­жи во си­ту­а­ ци­ја во ко­ја мо­же­ме да ка­же­ме, “да, тој е крив за мо­ја­та еко­ном­ска бе­да, тој е крив што мо­е­то де­вој­че не мо­же да се об­ра­зу­ва ка­ко што тре­ба и тој е крив што мо­е­то син­че зе­ма дро­га и тоа од два­на­е­сет­ го­диш­на воз­раст“’. 30 Де­ца­та се по­под­лож­ни на стра­да­ња­та кои ги соз­да­ва си­ро­ маш­ти­ја­та: де­ца кои рас­тат во си­ро­маш­ти­ја има­ат зна­чи­тел­ но по­ло­шо здрав­је, по­ка­жу­ва­ат пос­ла­би ре­зул­та­ти во нив­но­ 30

50

Интервју спроведено со г. Џабир Дерала, април 2007, Скопје.

М-р Ивана Томовска

то об­ра­зо­ва­ние и има по­го­ле­ма ве­ро­јат­ност во ид­ни­на да би­ дат нев­ра­бо­те­ни и да стра­да­ат од ан­ти-со­ци­јал­но од­не­су­ва­ње (Пеј­ков­ски 2007: 4). Друг из­веш­тај од Прог­ра­ма­та за раз­вој на Обе­ди­не­ти­те на­ции од 2001 (Из­веш­тај за на­ци­о­на­лен чо­ве­ков раз­вој од 2001 – со­ци­јал­на вклу­че­ност и чо­ве­ко­ва не­си­гур­ност во ПРЈ Ма­ке­до­ни­ја)31 ’за­бе­ле­жа де­ка ли­ни­и­те на ис­клу­чу­ва­ ње во Ма­ке­дон­ско­то оп­ште­ство се ком­плек­сни и не се при­мар­ но ис­цр­та­ни врз ба­за на ет­нич­ка при­пад­ност (со ис­клу­чок на Ро­ми­те), ту­ку врз ба­за на пар­ти­ски ли­нии и ли­нии на об­ра­зо­ ва­ние на по­пу­ла­ци­ја­та. Во Ма­ке­до­ни­ја не пос­тои не­дос­та­ток на свес­ност за оваа си­ту­а­ци­ја, ту­ку не­дос­та­су­ва по­ли­тич­ка вол­ја за да се про­ме­нат неш­та­та’ (Хрис­то­ва 2003: 21).

4.2.2. Ко­руп­ци­ја и ор­га­ни­зи­ран кри­ми­нал Мо­же да се твр­ди де­ка ко­руп­ци­ја­та и ор­га­ни­зи­ра­ни­от кри­ ми­нал се тол­ку моќ­ни во Ма­ке­до­ни­ја што при­чи­ни­те за кон­ флик­тот мо­же да се ат­ри­бу­ти­ра­ат ток­му на по­ја­ва­та на овој фе­но­мен. По­че­то­кот на кон­флик­тот офи­ци­јал­но за­поч­на ко­га на­ша­та но­ви­нар­ка Сне­жа­на Лу­пев­ска на­вод­но от­кри еден од па­ тиш­та­та за шверц во бли­зи­на на се­ло­то Та­ну­шев­ци на се­вер­на­ та ма­ке­дон­ска гра­ни­ца. Овој раз­вој на нас­та­ни­те се вкло­пу­ва во ана­ли­за­та на ’но­ви вој­ни’ и ар­гу­мен­тот што го пос­та­ву­ва Ме­ри Кал­дор ’Овие вој­ни се так­ви што ја вло­шу­ва­ат де­ин­тег­ра­ци­ја­ та на др­жа­ва­та – на­ма­лу­ва­ње на БДП, на­ма­ле­но со­би­ра­ње на да­но­ци, на­ма­лу­ва­ње на ле­ги­тим­нос­та на влас­та, итн. (.....) Но, нај­важ­но е што тие соз­да­ва­ат но­ви сек­та­ри­јан­ски иден­ти­те­ти (вер­ски, ет­нич­ки или пле­мен­ски) кои го пот­ко­пу­ва­ат чувс­тво­ то на за­ед­нич­ка/спо­де­ле­на по­ли­тич­ка за­ед­ни­ца’ (Kaldor 2005: 3). Но­ви­те вој­ни се од­ви­ва­ат во рам­ки­те на ед­на др­жа­ва и се ка­рак­ те­ри­зи­ра­ат со кри­ми­нал­ни ак­тив­нос­ти, упот­ре­ба на при­ват­ни вој­ски или пла­те­ни­ци, па­ра­во­е­ни гру­пи на кои единс­тве­на цел им е ма­те­ри­јал­на до­бив­ка, упот­ре­ба­та на на­сил­ство ка­ко на­чин на кон­со­ли­да­ци­ја на моќ­та. Уло­га­та на ди­јас­по­ра­та во но­ви­те зем­ји е мно­гу важ­на ка­ко и упот­ре­ба­та на про­па­ган­да (пре­ку ме­ди­у­ми­те) и упот­ре­ба­та на сим­бо­ли­зам и нов, ре­ви­та­ли­зи­ран на­ци­о­на­ли­зам во служ­ба на мо­би­ли­зи­ра­ње на по­пу­ла­ци­ја­та. Во UNDP Report from 2001 National Human Development Report 2001 – social exclusion and human insecurity in FRY Macedonia

31

51

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

овие си­ту­а­ции се ја­ву­ва при­сус­тво­то на вла­де­јач­ка ели­та ко­ја е на гра­ни­ца­та на ко­лапс и по­ја­ву­ва­ње на но­ва кла­са на ти­по­ви на ма­фи­ја. Но­ви­те вој­ни се ја­ву­ва­ат во ре­о­ни на еко­ном­ска стаг­на­ ци­ја; тие се под­др­жа­ни од мал дел од по­пу­ла­ци­ја­та, но ка­ко што е при­ка­жа­но – пос­лед­ни­от ис­ход е кри­ми­на­ли­за­ци­ја па ду­ри и де­ин­тег­ра­ци­ја на оп­штес­тво­то. За вре­ме на кон­флик­тот по сè из­гле­да де­ка кри­ми­нал­ни­те гру­пи ја раз­го­реа ет­нич­ка­та тен­зи­ја за да ги заш­ти­тат нив­ни­те кри­ми­нал­ни ин­те­ре­си. Во др­жа­ва­та пос­тои ши­ро­ка мре­жа на кри­ми­нал­ни ак­тив­нос­ти од кои нај­го­ле­ми­от дел вклу­чу­ва­ат не­ ле­га­лен шверц на оруж­је, дро­га и лу­ѓе.32 Во ма­ке­дон­ско­то оп­ште­ ство во сфе­ра­та на ор­га­ни­зи­ра­ни­от кри­ми­нал, ет­нич­ки­те Ма­ке­ дон­ци и Ал­бан­ци ра­бо­тат здру­же­но и без пред­ра­су­ди на ет­нич­ ка ос­но­ва (Ља­ти­фи 2001: 51).33 ’Ре­ги­о­нал­ни­от биз­нис’ на шверц е по­ве­ќе фо­ку­си­ран на во­е­на оп­ре­ма и оруж­је за­тоа што ’број­ни­те “фрон­то­ви“ лес­но мо­жеа да го ап­сор­би­ра­ат оруж­је­то, па ду­ри и ба­раа по­ве­ќе’: но, швер­цот на дро­га и лу­ѓе ис­то та­ка за­зе­ма зна­чи­те­лен дел на сев­куп­ни­те ак­тив­нос­ти (Ван­ков­ска 2003: 16). Ван­ков­ска вр­ши по­дел­ба на сфе­ри­те на вли­ја­ние на ор­га­ни­зи­ ра­ни­от кри­ми­нал во две гру­пи: ал­бан­ски­от камп има кон­тро­ла врз ор­га­ни­зи­ра­ни­от кри­ми­нал во се­ве­ро­за­пад­ни­от и за­пад­ни­от дел на зем­ја­та, до­де­ка ма­ке­дон­ски­от камп ја (зло)упот­ре­бу­ва др­ жа­ва­та и др­жав­ни­от апа­рат (Ван­ков­ска 2003: 16). Друг ог­ро­мен проб­лем во Ма­ке­до­ни­ја и во ре­ги­о­нот е кру­же­ње­то на ма­ли и лес­ни оруж­ја (Small Arms and Lights Weapons - SALW). За вре­ ме на кри­за­та око­лу 10.000 пар­чи­ња оруж­је беа дис­три­бу­и­ра­ни на ци­вил­но­то на­се­ле­ние. Во сеп­тем­ври 2002 го­ди­на, про­цен­ка­ та на број­ка­та на ма­ли и лес­ни оруж­ја во оп­сег из­не­су­ва око­лу 150.000- 200.000 пар­чи­ња (Ван­ков­ска 2003: 44). Во мо­мен­тот пос­ то­јат ба­рем еден ми­ли­он пар­чи­ња на оруж­је во ре­ги­о­нот од кои во Ма­ке­до­ни­ја се про­це­ну­ва де­ка има од 100.000 до 450.000; да се униш­ти са­мо ед­но пар­че оруж­је чи­ни пет до­ла­ри, што го пра­ви тој пот­фат прем­но­гу скап (Пет­ро­виќ 2006: 38/39). Ко­га ста­ну­ва збор за ко­руп­ци­ја­та, спо­ред Тран­спа­рен­си Ин­ 32 Интервју спроведено со генерал-бригадир Тим Крос во мај 2007 во Лондон.

33 Види ја статијата од Институтот за воени и мировни известувања: ‘Macedonia mired in corruption IWPR, Balkan Crisis Report No. 183 Skopje, 6.

Oct. 2000

52

М-р Ивана Томовска

тер­не­ше­нел (Transparency International) во 1999 го­ди­на Ма­ке­до­ ни­ја има­ла ин­декс на ко­руп­ци­ја 3.3 (на ска­ла од 0 до 10, ка­де 0 е нај­ви­со­ки­от ин­декс); во пер­и­о­дот од 1997 до 2000 има­ло 134 слу­чаи на ко­руп­ци­ја про­тив вра­бо­те­ни во вла­да­та и 567 слу­чаи на ’зло­у­пот­ре­ба на служ­бе­на по­лож­ба’ (Hislope 2002: 35). Ос­вен зло­у­пот­ре­ба­та на служ­бе­на­та по­лож­ба, ис­то та­ка има слу­чаи на зе­ма­ње ми­то кои се нај­чес­ти во здравс­тво­то, кај оп­штин­ски­ те служ­бе­ни­ци, во об­ра­зо­ва­ни­е­то и во ца­ри­на­та (Caceva 2002: 34). Ако се вра­ти­ме на ар­гу­мен­тот за ’но­ви вој­ни’, пред­ло­зи­те за пов­тор­но да се вос­пос­та­ви вла­де­е­ње на пра­во­то се след­ни­те: ’ре­ конс­трук­ци­ја на по­ли­тич­ка­та ле­ги­тим­ност (....) Зна­чи, по­ли­тич­ ка­та ле­ги­тим­ност единс­тве­но мо­же да се ре­конс­тру­и­ра врз ба­за на оп­штоп­ри­фа­тен кон­сен­зус и во рам­ки­те на ме­ѓу­на­род­но­то пра­во’ (Kaldor 2005: 9). Не­дос­та­то­кот на ле­ги­тим­ност е тес­но по­ вр­зан со ус­ло­ви­те во кои ин­сти­ту­ци­и­те во Ма­ке­до­ни­ја се на­о­ѓа­ ат во мо­мен­тот.

4.2.3. Ин­с ти­т у­ци­о­нал­ни сла­бос­ти Спо­ред Шнај­дер (Snyder) ’Ин­сти­ту­ци­и­те се пов­тор­ли­ви ше­ ми на од­не­су­ва­ње око­лу кои се дви­жат оче­ку­ва­ња­та’ (Snyder 2000: 48). Но, ни­кој со си­гур­ност не мо­же да твр­ди де­ка ин­сти­ту­ци­и­те мо­жат да би­дат без ни­ту ед­на греш­ка и де­ка са­ми­те ин­сти­ту­ ции не мо­жат да би­дат об­јект на ма­ни­пу­ла­ци­ја, ’Ко­га моќ­ни­те гру­пи се чувс­тву­ва­ат заг­ро­зе­ни од стра­на на де­мок­ра­ти­ја­та, тие ба­ра­ат на­чин да ги нап­ра­ват ин­сти­ту­ци­и­те на др­жа­ва скло­ни кон сла­бос­ти и ма­ни­пу­ла­ци­ја’ (Snyder 2000: 55). Гр­зи­ма­ла-Би­се (Grzymala-Busse) ги про­на­о­ѓа при­чи­ни­те за ин­сти­ту­ци­о­нал­ ни­те сла­бос­ти во вре­ме­то на ра­ни­от пер­и­од на тран­зи­ци­ја. Таа твр­ди де­ка но­мен­кла­ту­ра­та ја поп­ре­чи­ла тран­зи­ци­ја­та кон де­ мок­ра­ти­ја со цел чле­но­ви­те на но­мен­кла­ту­ра­та да мо­жат да ги ап­сор­би­ра­ат др­жав­ни­те ре­сур­си во про­це­сот на зло­у­пот­ре­ба на др­жа­ва­та (Grzymala-Busse 2006). Таа ги опи­шу­ва по­ли­тич­ки­те ак­те­ри ка­ко опор­ту­нис­ти т.е. лу­ѓе на кои цел­та им е да го за­др­ жат мо­но­по­лот за да ос­тва­рат ви­со­ки лич­ни про­фи­ти (GrzymalaBusse 2006: 273). Ко­га по­ли­тич­ки­те ак­те­ри ре­ши­ле да ги соз­да­дат ин­сти­ту­ци­и­те, тие би­ле во­де­ни од сопс­тве­ни­от ин­те­рес да соз­ да­дат ин­сти­ту­ции кои фун­кци­о­ни­ра­ат под мо­то­то ’по­бед­ни­кот зе­ма сè’ или пак помeка­та ва­ри­јан­та ’по­бед­ни­кот го зе­ма по­го­ле­ ми­от дел’ (Grzymala-Busse 2006: 274). И ме­ѓу­на­род­ни­те и до­маш­ 53

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

ни­те при­ти­со­ци не­ма­ле зна­чи­те­лен ефект на но­мен­кла­ту­ра­та за­тоа што во тоа вре­ме пос­то­е­ла сла­ба опо­зи­ци­ја и не­дос­та­ток на над­во­реш­на ре­гу­ла­ти­ва. По­на­та­му, ин­сти­ту­ци­и­те се сос­то­јат од фор­мал­ни и не­фор­мал­ни еле­мен­ти и тие за­ви­сат од нас­ле­де­ ни­те окол­нос­ти, т.е. она што ин­сти­ту­ци­и­те во Ма­ке­до­ни­ја го де­ монс­три­ра­ат се­га е пос­ле­ди­ца на од­лу­ки­те до­не­се­ни во ра­ни­от пер­и­од на тран­зи­ци­ја­та. Во ок­том­ври 2000, спо­ред ан­ке­та нап­ра­ве­на од Бри­ма-Га­луп, нај­го­лем број од ис­пи­та­ни­те гра­ѓа­ни не ве­ру­ва­ле во след­ни­те ин­сти­ту­ции: 34 • Пар­ла­мен­тот 62,2 % • Вла­да­та 58,1 % • Ја­вен об­ви­ни­тел 61 % • Су­до­ви­те 59,6 % • Бан­ки­те 62,3 % • По­ли­ци­ја­та 51,3 % Не­дос­та­то­кот на до­вер­ба и ло­јал­ност спре­ма др­жав­ни­те ин­ сти­ту­ции и јав­на­та ад­ми­нис­тра­ци­ја е ди­рек­тен ре­зул­тат на по­ ли­ти­зи­ра­ње­то на др­жав­на­та ад­ми­нис­тра­ци­ја. Ис­тра­жу­ва­ње­то по­ка­жа де­ка пос­тои кон­сен­зус по­ме­ѓу по­ ли­тич­ка­та и ин­те­лек­ту­ал­на­та ели­та во вр­ска со ова пра­ша­ње, но до­се­га ниш­то не е нап­ра­ве­но овој тренд да се сме­ни. Ка­ко што за­бе­ле­жу­ва Кир­јас во ин­тер­вју спро­ве­де­но со не­го, глав­ни­от проб­лем на ад­ми­нис­тра­ци­ја­та е тоа што до се­га “не­ма по­ли­тич­ ка вол­ја од стра­на на тие што ја во­дат ад­ми­нис­тра­ци­ја­та да и прис­та­пат на не­ут­ра­лен на­чин’35. На ис­ти­от на­чин, Фрч­ков­ски ве­ли ’За мул­ти­ет­нич­ка др­жа­ва во ко­ја има­те раз­лич­ни на­ра­ции на ет­нич­ки­те гру­пи, не­ут­рал­на и ефи­кас­на јав­на ад­ми­нис­тра­ ци­ја е сè што има­те за­ед­нич­ко’36. За др­жа­ва­та да ја до­ка­же и зас­ лу­жи ло­јал­нос­та на сво­и­те гра­ѓа­ни тре­ба да про­из­ве­де не­ут­рал­ на и ефи­кас­на јав­на ад­ми­нис­тра­ци­ја и ус­лу­ги. Пра­ша­ње­то е: кон ко­го или кон што се ло­јал­ни гра­ѓа­ни­те? Кон ми­тот на хим­ Hislope, Robert (2002) ‘Organized Come in a Disorganized State: How Corruption Contributed to Macedonia’s Mini-War’, Problems of Post-Communism 49:3 pp. 33-41 p. 36 35 Интервју спроведено со г. Емил Кирјас, јуни 2007 година, Лондон.

36 Интервју спроведено со г. Љубомир Фрчковски, април 2007 година, Скопје.

34

54

М-р Ивана Томовска

на­та или кон ефи­ка­сен др­жа­вен сер­вис кој им ги за­до­во­лу­ва пот­ ре­би­те на гра­ѓа­ни­те?37 Од­го­во­рот на ова пра­ша­ње е ја­сен. Де­ нес, Ма­ке­до­ни­ја е во сос­тој­ба на ’еле­мен­тар­на не­си­гур­ност’, ве­ли Фрч­ков­ски – ’не­дос­та­ток на вла­де­е­ње на пра­во­то, не­дос­та­ток на еле­мен­тар­на ре­гу­ла­ци­ја, еко­но­ми­ја, итн.’38 Си­те го­ре­на­ве­де­ни окол­нос­ти го поп­ре­чу­ва­ат про­це­сот на де­мок­ра­ти­за­ци­ја­та и про­из­ве­ду­ва­ат ма­ѓеп­сан круг ка­де ни­ту ед­ на од ет­нич­ки­те за­ед­ни­ци не мо­же да ја на­со­чи сво­ја­та ло­јал­ност кон сис­тем кој­што е не­е­фи­ка­сен и ко­рум­пи­ран. Ма­ле­ска го пос­ та­ву­ва пра­ша­ње­то ’да­ли де­мок­ра­ти­ја­та мо­же да би­де ре­ду­ци­ра­ на на до­го­вор по­ме­ѓу вла­де­јач­ки­те ели­ти’ и до­а­ѓа до зак­лу­чо­кот де­ка по­ли­ти­ка­та во Ма­ке­до­ни­ја во по­го­лем дел се од­не­су­ва на ’узур­па­ци­ја на моќ­та’ от­кол­ку на ’де­мок­рат­ски пра­ви­ла’ (Ма­ле­ ска 2005: 10). Спо­ред ан­ке­та на јав­но­то мис­ле­ње спро­ве­де­на од Ин­сти­ту­тот за со­ци­о­лош­ки и по­ли­тич­ко прав­ни ис­тра­жу­ва­ња од Скоп­је, спро­ве­де­на во пер­и­о­дот ју­ли 2001 го­ди­на, за вре­ме на кри­за­та, нај­го­ле­ми­от фак­тор за поч­ну­ва­ње­то на кон­флик­тот во Ма­ке­до­ни­ја е не­ком­пе­тен­тнос­та и ко­руп­ци­ја­та на Вла­да­та и Пар­ла­мен­тот ка­де 76 про­цен­ти од ис­пи­та­ни­ци­те го да­ле овој од­го­вор (Да­у­ти и Јо­ва­нов­ски 2002: 11). Што е уш­те по­важ­но, 55 про­цен­ти од ис­пи­та­ни­ци­те ве­ру­ва­ат де­ка ’по­ли­ти­ча­ри­те не­ма­ ат кон­цепт за тоа ка­ко да ја во­дат др­жа­ва­та’ (Да­у­ти и Јо­ва­нов­ски 2002: 11). Зак­лу­чо­кот од Ван­ков­ска е де­ка ’Фор­мал­на­та де­мок­ра­ ти­ја во Ма­ке­до­ни­ја е праз­на флос­ку­ла под сен­ка­та на ог­ром­на чо­веч­ка (ин­ди­ви­ду­ал­на) не­си­гур­ност. Гла­сот на из­бо­ри­те сè уш­ те не се дол­жи на не­ка­ков ра­ци­о­на­лен из­бор, ту­ку на стра­вот (од по­ло­шо)’ (Ван­ков­ска 2003: 45).

37

Ibid.

Ibid.

38

55

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

4.3. Кон но­ва­та па­ра­диг­ма Луд­виг Фон Ми­зес (Ludwig Von Mizes) ’ни­ту еден ус­тав или за­кон за заш­ти­та на чо­ве­ ко­ви­те пра­ва не соз­да­ва сло­бо­ди – тој са­мо заш­ти­ту­ва од по­ли­тич­ка­та моќ’ Ко­га се ана­ли­зи­ра­ат но­си­те­ли­те на моќ во ед­но оп­ште­ство, ис­то та­ка тре­ба се раз­гле­да­ат и оние кои не ја по­се­ду­ва­ат моќ­та: ’дру­га­та стра­на на мо­не­та­та, не­моќ­та, е ис­то та­ка зна­ча­ен ас­пект на со­ци­јал­ни­от жи­вот (....) таа тре­ба да би­де кон­цеп­ту­а­ли­зи­ра­на ка­ко не­дос­та­ток на спо­соб­нос­та да се из­вр­шу­ва моќ­та’ (Eriksen 2001: 159). Чо­ве­ко­ва­та без­бед­ност ја тре­ти­ра еман­ци­па­ци­ја­та ка­ ко еден од нај­важ­ни­те фак­то­ри за без­бед­ност. ’Еман­ци­па­ци­ја­та ка­ко без­бед­ност’ е кри­тич­на стра­те­ги­ја ’ко­ја по­ве­ќе се фо­ку­си­ра на ем­пи­рис­ко­то пра­ша­ње ка­ко без­бед­нос­ни­те пра­ша­ња се фор­ му­ли­ра­ат во по­ли­тич­ки­от дис­курс’ (Neufeld 2004: 109). Упот­ре­ бу­вај­ќи го ар­гу­мен­тот на Ак­свор­ти, Ну­филд ја опи­шу­ва цел­та на еман­ци­па­ци­ја­та во пос­тиг­ну­ва­ње на чо­ве­ко­ва без­бед­ност на след­ни­от на­чин: еман­ци­па­ци­ја­та вклу­чу­ва без­бед­ност про­тив еко­ном­ска си­ро­маш­ти­ја, при­фат­лив ква­ли­тет на жи­вот и га­ран­ ци­ја за фун­да­мен­тал­ни­те чо­ве­ко­ви пра­ва (Neufeld 2004: 109). На ми­ни­мал­но ни­во, чо­ве­ко­ва­та без­бед­ност ба­ра да се за­до­во­лат ос­нов­ни­те пот­ре­би, но ис­то та­ка го рас­поз­ на­ва одрж­ли­ви­от чо­ве­ков раз­вој, чо­ве­ко­ви­те пра­ва и фун­да­мен­тал­ни­те сло­бо­ди; чо­ве­ко­ва­та без­бед­ност ја сог­ле­ду­ва врс­ка­та по­ме­ѓу дег­ра­да­ци­ја­та на жи­вот­на­та сре­ди­на, рас­тот на по­пу­ла­ци­ја­та, ет­нич­ки­от кон­фликт и миг­ра­ци­и­те (Neufeld 2004: 114/5). Спо­ред Ко­ми­си­ја­та за чо­ве­ко­ва без­бед­ност, еман­ци­па­ци­ ја­та мо­же да се раз­бе­ре ка­ко заш­ти­та и да­ва­ње на моќ на лу­ѓе­то: ’Заш­ти­та­та ги згри­жу­ва лу­ѓе­то од опас­ност. Таа ба­ра пос­то­ја­ни на­по­ри да се раз­ви­ва­ат нор­ми, про­це­си и ин­сти­ту­ции кои сис­ те­мат­ски ќе од­го­во­рат на не­си­гур­нос­ти­те. Еман­ци­па­ци­ја­та им овоз­мо­жу­ва на лу­ѓе­то да ги раз­ви­ва­ат нив­ни­те по­тен­ци­ја­ли и да ста­нат пол­ноп­рав­ни учес­ни­ци во про­це­сот на до­не­су­ва­ње од­лу­ ки’ (Commission on Human Security 2003). Овие две ком­по­нен­ти, еман­ци­па­ци­ја и чо­ве­ко­ва без­бед­ност, ме­ѓу­себ­но се над­гра­ду­ва­ ат и мо­жат да се сфа­тат ка­ко дел од ’па­ке­тот на еман­ци­па­ци­ја’. Опас­нос­та од еко­ном­ска не­раз­ви­е­ност и не­дос­та­то­кот на еман­ 56

М-р Ивана Томовска

ци­па­ци­ја ду­ри мо­же да во­ди кон во­о­ру­жен кон­фликт од го­ле­ми раз­ме­ри и да ја раз­ни­ша оп­штес­тве­на­та без­бед­ност на др­жа­ва­та (Gough 2002: 146). Пра­ша­ње­то што сле­ди е да­ли еко­ном­ска­та не­раз­ви­е­ност и не­дос­та­то­кот на еман­ци­па­ци­ја на си­те за­ед­ни­ци во Ма­ке­до­ ни­ја беа ба­зич­ни­те при­чи­ни за кон­флик­тот во 2001? Ако тоа е слу­ча­јот, то­гаш кол­ку е ус­пеш­но ре­ше­ни­е­то до­не­се­но врз ба­за на ет­но-по­ли­тич­ки прет­пос­тав­ки? За илус­тра­ци­ја тре­ба да го пог­лед­не­ме след­ни­от слу­чај: ’мул­ти­ет­нич­ки­те по­ли­ци­ски пат­ ро­ли во ран­ли­ви­те об­лас­ти во Ма­ке­до­ни­ја беа доб­ро при­ме­ ни од ло­кал­но­то на­се­ле­ние. Но пат­ро­ли­те не­ма да го по­доб­рат нив­ни­от еко­ном­ски стан­дард или пак да го сме­нат ква­ли­те­тот на нив­ни­те од­но­си со со­се­ди­те од дру­га­та ет­нич­ка за­ед­ни­ца. Слич­но, из­град­ба­та на па­тиш­та или елек­трич­на мре­жа ќе го по­доб­ри ква­ли­те­тот на жи­вот на ло­кал­но­то на­се­ле­ние, но не­ма да вли­јае на нив­на­та ин­те­рак­ци­ја’ (со дру­ги­те ет­нич­ки за­ед­ни­ ци) (Kostovicova 2006: 62). Во прак­са, на ед­но оп­ште­ство му тре­ ба нај­мал­ку де­сет го­ди­ни да ги ап­сор­би­ра пос­ле­ди­ци­те на еден во­о­ру­жен кон­фликт т.е. униш­ту­вач­ки­те пос­ле­ди­ци, при­мар­но не­ма­те­ри­јал­ни­те, ка­ко што се не­дос­та­ток на до­вер­ба и со­ра­бот­ка по­ме­ѓу за­ед­ни­ци­те. Да­ва­ње­то моќ не се слу­чу­ва за еден ден, но се­пак пос­то­јат не­кол­ку пред­ло­зи од Док­три­на­та за чо­ве­ко­ва без­бед­ност кои би би­ле доб­ри ка­ко по­чет­ни точ­ки (Kaldor and Galcius 2006). Тие вклу­чу­ва­ат упот­ре­ба на ин­ди­ви­ду­ал­ни, на­мес­то ко­лек­тив­ни пра­ва, не­гу­ва­ње на мул­ти­кул­ту­ра­лиз­мот и ини­ци­ра­ње на од­ го­вор­ни раз­вој­ни по­ли­ти­ки. Во вр­ска со мул­ти­кул­ту­ра­лиз­мот мо­же да се ка­же де­ка тој во Ма­ке­до­ни­ја пос­тои мно­гу по­дол­го от­кол­ку во не­кои дру­ги де­ло­ви на све­тот (ка­ко на но­ви­от кон­ти­ нент на при­мер). Но по­ра­ди не­дос­та­то­кот на нор­ма­тив­на де­ба­та на ака­дем­ско ни­во (вклу­чу­вај­ќи и на дру­ги ни­воа) си­те опи­си и де­фи­ни­ции на кон­цеп­тот во Ма­ке­до­ни­ја мо­ра да се ос­ло­ну­ва­ат на кон­цеп­ти кои се раз­ви­е­ни на не­кое дру­го мес­то (До­дов­ски 2005: xii). Мул­ти­кул­ту­ра­лиз­мот во Ма­ке­до­ни­ја, иа­ко се под­раз­ би­ра и е де­фи­ни­ран со Ус­та­вот и дек­ла­ри­ран од стра­на на по­ ли­тич­ки­те ели­ти, се уш­те не е до­вол­но пре­то­чен во нор­ми кои мо­жат да ста­пат во си­ла пре­ку јас­на др­жав­на по­ли­ти­ка (До­дов­ 57

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

ски 2005: x).39 Проб­ле­мот со мо­мен­тал­но­то ре­ше­ние во вр­ска со мул­ти­кул­ту­ра­лиз­мот е фак­тот де­ка на не­кој на­чин про­из­ве­ду­ва ’би­кул­ту­ра­ли­зам’ ста­вај­ќи ак­цент на две­те до­ми­нан­тни за­ед­ни­ ци, ма­ке­дон­ска­та и ал­бан­ска­та и иг­но­ри­рај­ќи ја ет­нич­ка­та раз­ но­ли­кост на Ма­ке­до­ни­ја. Во мо­мен­тот 12 про­цен­ти од вкуп­но­то на­се­ле­ние во др­жа­ва­та не при­па­ѓа на ни­ту ед­на од две­те до­ми­ нан­тни ет­нич­ки за­ед­ни­ци; овој факт ди­рек­тно не во­ди до проб­ ле­мот со ’ин­ди­ви­ду­ал­ни­те пра­ва’ (Док­ма­но­виќ 2005: 36). Да се има ин­ди­ви­ду­ал­ни пра­ва, зна­чи да се има пра­во­то да се од­би­ра и, за жал, гра­ѓа­ни­те во Ма­ке­до­ни­ја го не­ма­ат тој лук­суз. Нај­го­ ле­ми­от проб­лем со по­чи­ту­ва­ње на ин­ди­ви­ду­ал­нос­та во Ма­ке­до­ ни­ја е во вр­ска со до­ми­нан­тни­от по­ли­тич­ки дис­курс. Ата­на­сов ве­ли де­ка ’би би­ло мно­гу теш­ко за ма­ке­дон­ска­та др­жа­ва да се де­на­ци­о­на­ли­зи­ра. Таа што­ту­ку бе­ше на­ци­о­на­ли­зи­ра­на’ (Ата­на­ сов 2005: 57). Да се да­дат ин­ди­ви­ду­ал­ни т.е. гра­ѓан­ски пра­ва на гра­ѓа­ни­те би би­ло пот­реб­но да има ’де­на­ци­о­на­ли­за­ци­ја’ на го­ лем дел од на­се­ле­ни­е­то, ка­де во ис­то вре­ме поч­ну­вај­ќи од 1991 го­ди­на од стра­на на по­ли­тич­ки­те ели­ти е вло­жен го­лем на­пор за на­ци­о­на­ли­за­ци­ја на др­жа­ва­та и на ис­то­то тоа на­се­ле­ние. Ван­ков­ска твр­ди де­ка кри­за­та е пос­ле­ди­ца на не­ус­пе­хот и нез­ре­лос­та на ма­ке­дон­ски­те по­ли­тич­ки пар­тии кои го ста­ви­ја во опас­ност це­ло­то оп­ште­ство и гра­ѓа­ни­те, ’Во вре­ме­то на 2001 го­ди­на, Ма­ке­до­ни­ја ве­ќе се со­о­чу­ва­ше со де­сет­го­диш­на кри­за на ле­ги­ти­ми­те­тот на вла­де­јач­ки­те струк­ту­ри’ (Ван­ков­ска 2003: 31). Ка­ко зак­лу­чок мо­же да се упот­ре­би кон­цеп­тот на Фу­ку­ја­ма (Fukuyama) што го упот­ре­бу­ва за ре­ги­о­нот и по­ши­ро­ко: ’Во овој сми­сол на Бал­ка­нот и це­ла Ев­ро­па им е пот­ре­бен ’крај на ис­то­ри­ ја­та’ . Не по­ра­ди тоа што на кон­флик­ти­те или на нас­та­ни­те пре­ диз­ви­ка­ни од чо­веч­ки­те пос­тап­ки мо­же да им дој­де крај......ту­ку по­ра­ди по­ра­зи­тел­на­та идеа на ис­то­ри­ја­та – ко­ја ба­ра да об­јас­ни Види ја статијата на Ислам Јусуфи ’Мултикултурализам и безбедност’: ’Првата стратегија за безбедност на Македонија, Националниот Концепт за безбедност и одбрана од јуни 2003, кој е опширен документ за стратешките политики на земјата, го именува развојот на мултикултурализмот како витален интерес на Македонија (.....) во документот се претпоставува дека развојот на мултикултурализмот ќе придонесе кон безбедноста и стабилноста на државата и ќе придонесе за создавањето на потребните услови за економски напредок и доброто на поединецот’ страна 44. За жал, овој документ , Национален концепт за безбедност и одбрана на Република Македонија од јуни 2003, не е достапен ниту познат на пошироката јавниот или пак пошироките академски и истражувачки кругови.

39

58

М-р Ивана Томовска

ка­ко на­ци­о­нал­на­та (чис­та­та ет­нич­ка) др­жа­ва е крај­ни­от ре­зул­тат на не­из­беж­на­та ево­лу­ци­ја – пос­то­ја­но е под за­ка­на­та на кри­за­та во ко­ја се на­о­ѓа на­ци­о­нал­на­та др­жа­ва ’(Bianchini 1999: 80). Спо­ред Ва­ше­то мис­ле­ње, ко­ја е уло­га­та на ли­де­р и­те во мо­би­ли­за­ци­ја на лу­ѓе­то. Да­ли сме­та­те де­ка ли­де­р и­те мо­ж ат да ги ма­ни­пу­ли­ра­ат лу­ѓе­то со цел да ги ис­пол­нат сопс­тве­ни­те мо­ти­ви (по­ли­тич­ки, еко­ном­с ки, итн.)? Ту­ка до­а­ѓа­ме до си­ту­а­ци­ја во ко­ја ќе те пра­шам: да­ли ти е по­лес­но да те пра­шам де­ка тре­ба да ра­бо­тиш 6 ме­се­ци за да из­гра­ди­ме ед­на фир­ма или ед­на ку­ќа или ќе ти би­де по­лес­но она­ка, очај­ник си имаш же­на, де­ца до­ма, те те­па­ла по­ли­ци­ја ’ма­ке­дон­ска’, ни­ко­гаш ни­кој не ти обр­нал вни­ ма­ние во пос­лед­ни­те 50 го­ди­ни, не ти нап­ра­вил во­до­вод итн., и ти ви­ка ’слу­шај, ние има да кре­не­ме оруж­је и ќе оди­ме да ги те­па­ме овие, за­тоа што тие се Ма­ке­дон­ци заш­ то ние не­ма­ме па­ри, жи­то, ту­тун, итн. Или во При­леп ќе оти­деш и ќе ка­жеш, слу­шај Шип­та­ри­те си­те на­ши ту­ту­ни, па­ри и зна­ме­то ни го зе­маа, кре­ва­ат зна­ми­ња ал­бан­ски, ба­лис­тич­ки. Ние тре­ба да оди­ме и да ги ис­тре­би­ме и на­ ша Ма­ке­до­ни­ја да си нап­ра­ви­ме’. Од две­те стра­ни имаш си­ту­а­ци­ја во ко­јаш­то мо­жеш мно­гу по­лес­но да ги мо­би­ ли­зи­раш лу­ѓе­то да се за­кр­ват и да се униш­тат ме­ѓу­себ­но и тоа впро­чем спа­ѓа во при­ро­да­та на чо­ве­кот за жал да се униш­ту­ва­ат ед­ни со дру­ги, сво­јот вид да го униш­ту­ва­ат и тоа е по­лес­на си­ту­а­ци­ја от­кол­ку да им ка­жеш, ај­де лу­ѓе еве де­не­ска ќе поч­не­ме со ова: ќе ги ниш­ти­ме кри­ми­нал­ци­ те, ко­рум­пи­ра­ни­те во на­ши­те ре­до­ви, то­тал­на ап­со­лут­на тран­спа­рен­тна кон­тро­ла на се­кој гра­ѓа­нин на сè што пра­ ви вла­да­та, ние си­те да­но­ци ќе ви ги пре­зен­ти­ра­ме, се што со­би­ра­ме од да­но­ци ќе ин­вес­ти­ра­ме во со­ци­јал­ни слу­чаи, во поп­ра­ва­ње на еко­но­ми­ја­та, поп­ра­ва­ње на об­ра­зо­ва­ни­ е­то, поп­ра­ва­ње на кул­ту­ра­та, ме­ди­у­ми­те, за­чу­ву­ва­ње на кул­тур­ни­те и ис­то­рис­ки­те нас­лед­ства на на­ша­та зем­ја, итн. Тоа зву­чи мно­гу теш­ко за еден по­ли­ти­чар, тој по­лес­ но до­а­ѓа во си­ту­а­ци­ја да сед­не во фо­тел­ја. И то­гаш лу­ѓе­то ви­ка­ат, кој ќе ра­бо­ти по ѓа­во­ли­те, дај да зе­ме­ме оруж­је. Џ. Де­ра­ла 59

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

За­ви­си ка­ко го под­раз­би­ра­те ’ли­дерс­тво­то’. Ако под ли­ дер­ство под­раз­би­ра­те по­пу­ли­зам, од­нос­но пер­цеп­ци­ја на страв на гра­ѓа­ни­те и за­јак­ну­ва­ње на тој страв, зло­у­пот­ре­ба на тој страв, то­гаш има­ме со­се­ма раз­лич­на пер­цеп­ци­ја за ли­дерс­тво­то. Спо­ред ме­не, ли­дер е оној кој ќе со­бе­ре си­ли но и по­ли­тич­ко зна­е­ње, муд­рост и ка­па­ци­тет да го по­ве­де гра­ѓа­ни­нот, од­нос­но да му ука­же ко­ја е ид­ни­на ко­га од­ ре­де­ни си­ту­а­ции ќе се сме­нат. Во Ма­ке­до­ни­ја мно­гу так­ ви ли­де­ри не­ма. Тре­ба да се има до­вол­но храб­рост да се раз­бе­ре де­ка ли­дерс­тво­то ќе би­де са­мо прив­ре­ме­на ка­те­ го­ри­ја, од­нос­но де­ка ли­дерс­тво­то не е стек­ну­ва­ње на при­ ви­ле­ги­ја ко­јаш­то ќе трае дол­го­роч­но, ту­ку ли­дерс­тво­то е са­мо вре­мен­ски ог­ра­ни­че­на ка­те­го­ри­ја. За­тоа што ко­га ги ме­ну­ва­те ра­бо­ти­те суш­тин­ски не мо­же­те да оче­ку­ва­те ог­ ром­на по­пу­лар­ност; ме­ѓу­тоа мо­ра­ме да би­де­ме јас­ни и за жал ис­кре­ни. Не мо­же­те да тран­сфор­ми­ра­те од­ре­де­но оп­ ште­ство, ко­ре­ни­то да го тран­сфор­ми­ра­те а при­тоа да би­ де­те са­ка­ни и обо­жу­ва­ни и мно­гу под­др­жу­ва­ни. Е. Кир­јас

Да тоа е мно­гу важ­но пра­ша­ње. Во Ма­ке­до­ни­ја, во си­те мул­ти­кул­тур­ни оп­ште­ства, во си­те тран­зи­тор­ни, но и во мул­ти­кул­тур­ни­те по­себ­но - би­деј­ќи тие се со по­ви­со­ко ни­ во на внат­реш­на кон­флик­тност, та­ка­на­ре­чен ‘responsible leadership’ е ос­нов­на ра­бо­та. Ако има­те ‘irresponsible leadership’, вр­зан за не­ка­ков вид на по­пу­лис­тич­ка, на­ци­ о­нал­на/ет­но на­ра­ци­ја вие вле­гу­ва­те стр­мог­ла­во во кон­ фликт. (...) Ако има­те ло­ша ис­то­ри­ја ка­ко во Бос­на – вој­на, ако има­те ло­ша ис­то­ри­ја ка­ко ме­ѓу Ср­би­ја и Ал­бан­ци – кон­фликт, се­па­ра­ци­ја или вој­на. Ако има­те по­мал­ку ло­ша ис­то­ри­ја ка­ко кај нас има­те кон­флик­тност, па чо­ве­ко­ви пра­ва па рас­пра­ви, па ако има­те вој­на во со­седс­тво­то мо­же да ви се пре­лее по­ра­ди тоа. За­тоа, responcibile reladership е ос­но­ва. При­ме­рот на Бо­рис Трај­ков­ски е све­тил­ник во таа смис­ла. Са­мо та­ка Ма­ке­до­ни­ја мо­же да пре­жи­вее. Тре­ба да се иг­ра на не­ут­рал­нос­та и на ин­тег­ри­рач­ки­от ка­па­ци­тет на ма­ке­дон­ска­та др­жа­ва и по­тоа ма­ке­дон­ска­та на­ци­ја ко­ ја мо­ра да би­де сос­та­ве­на од еден по­ком­по­зи­тен дел. Не мо­же да би­де са­мо сос­та­ве­на од Ма­ке­дон­ци-Ма­ке­дон­ци, 60

М-р Ивана Томовска

ту­ку мо­ра да би­де соз­да­де­на и од Ма­ке­дон­ци со ал­бан­ско по­тек­ло. Ние мо­ра да го ре­лак­си­ра­ме по­и­мот Ма­ке­до­нец, тој не смее да би­де ре­зер­ви­ран са­мо за нас, ако са­ка­ме да нап­ра­ви­ме ма­ке­дон­ска на­ци­ја. Љ. Фрч­ков­с ки Ли­дерс­тво­то зна­е­те, е мно­гу важ­но во се­кој ас­пект од биз­ ни­сот, во се­кој ас­пект од жи­во­тот. Се­га јас би мо­жел дол­го вре­ме да збо­ру­вам за ли­дер­ство за­тоа што тоа е те­ма за ко­ја имам ја­ки чув­ства, ли­дерс­тво­то е во си­те од нас. Пос­то­ јат ас­пек­ти на ли­дерс­тво­то кои се од­не­су­ва­ат на си­те лу­ѓе во од­ре­ден сте­пен: лу­ѓе­то ги пред­во­дат сво­и­те се­меј­ства, тие пред­во­дат фуд­бал­ски тим, тие го пред­во­дат де­бат­ни­ от клуб на уни­вер­зи­те­тот. Не­кои лу­ѓе очиг­лед­но по­ве­ќе ин­спи­ри­ра­ат од дру­ги и се по­моќ­ни; а моќ­та е аф­ро­ди­зи­ јак, уба­во е да се има моќ. За­тоа моќ­та, зна­е­те, ги пред­во­ ди лу­ѓе­то во раз­лич­ни неш­та. Ако пла­ни­ра­те да ус­пе­е­те во по­ли­ти­ка­та, тре­ба да има­те страст и ве­ру­ва­ње во тоа што вие го прет­ста­ву­ва­те. Тре­ба да ве­ру­ва­те во тоа што са­ ка­те да го пос­тиг­не­те. Зе­ме­те го за при­мер Ми­ло­ше­виќ, тој ве­ру­ва­ше во Ср­би­ја, тој бе­ше вко­ре­нет во ис­то­ри­ја­та на Ср­би­ја и ве­ли­ки­от го­вор на Ко­со­во По­ље ко­га тој им збо­ру­ва­ше на ми­ли­о­ни Ср­би. Тој не из­ле­зе та­му и не се преп­ра­ва­ше за тоа што го го­во­ре­ше, тој ве­ру­ва­ше во тоа. Но, да­ли тој ма­ни­пу­ли­ра­ше со лу­ѓе­то, да­ли ја упот­ре­би сво­ја­та моќ да униш­ту­ва.... се раз­би­ра де­ка тој тоа го нап­ ра­ви. Ли­дерс­тво­то е ап­со­лут­но клу­чот на ус­пе­хот. И ако са­ка­те да ја сме­ни­те Ср­би­ја или Кон­го или би­ло ко­ја дру­га зем­ја, вие не­ма да мо­же­те тоа да го нап­ра­ви­те пре­ку ноќ; вие тре­ба да доп­ре­те до се­кој по­е­ди­не­чен ум и ср­це од ли­ де­ри­те. И де­мок­ра­ти­ја­та, ка­де ние са­ка­ме да стиг­не­ме во овој мо­мент, за де­мок­ра­ти­ја­та тре­ба да ево­лу­и­ра це­ла ге­ не­ра­ци­ја. (....) Ли­дерс­тво­то е моќ и мо­рам да ис­так­нам де­ка имам го­ле­ма вер­ба во чо­веш­тво­то на ед­на стра­на, но ис­то та­ка сум ви­дел до­вол­но од све­тот да знам де­ка лу­ѓе­то се во сос­тој­ба да во­дат, и ши­ро­ки ма­си мо­же да би­дат соз­да­де­ни мно­гу лес­но. Зна­чи пов­тор­но, ли­дер кој­што е во пот­ра­га по моќ и тие се­ко­гаш се во пот­ра­га по моќ, е во сос­тој­ба да ги зло­у­пот­ре­би и ма­ни­пу­ли­ра лу­ѓе­то. Не­сом­не­но тоа се има 61

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

слу­че­но на Бал­ка­нот и тоа мно­гу и до не­ко­ја ме­ра и во Ма­ ке­до­ни­ја ис­то та­ка. Зна­чи клуч­ни­от дел е...Ма­ке­до­ни­ја ќе се раз­ви­ва и рас­те са­мо пре­ку доб­ро и ја­ко ли­дер­ство кое ве­ру­ва во де­мок­ра­ти­ја и гле­да ид­ни­на. Тим Крос

Но, во ис­то вре­ме не смее да за­бо­ра­ви­ме на тоа де­ка мо­би­ ли­за­ци­ја­та на Бал­ка­нот обич­но не за­поч­ну­ва со по­ли­ти­ка, по­ли­ти­ка­та до­а­ѓа по­доц­на. Мо­би­ли­за­ци­ја­та на Бал­ка­нот обич­но за­поч­ну­ва пред тоа, по­ра­ди на­ци­о­нал­ни­те ка­у­зи, по­ра­ди не­за­вр­ше­ни­те при­каз­ни, не­за­вр­ше­ни­те ис­то­рии, по­ра­ди по­ве­ќе чо­ве­ко­ви пра­ва, те­ри­то­рии и раз­лич­ни пра­ ша­ња. Овие лу­ѓе по­ве­ќе се мо­би­ли­зи­ра­ат по­ра­ди при­чи­на от­кол­ку по­ра­ди и од стра­на на дру­ги лу­ѓе. В. Ља­ти­фи

’Свес­та на лу­ѓе­то е де­тер­ми­ни­ра­на од нив­ни­от еко­ном­ ски ста­тус’ – Да­ли се сло­ж у­ва­те со оваа из­ја­ва и да­ли мис­ли­те де­ка без­бед­нос­ни­те окол­нос­ти во Ма­ке­до­ни­ ја би се по­доб­р и­ле до­кол­ку би се по­доб­р ил еко­ном­с ки­от ста­тус? Има­ме си­ту­а­ци­ја во ко­ја - да - еко­ном­ски­от ста­тус на гра­ ѓа­ни­нот мно­гу вли­јае на не­го­ва­та сло­бо­да на раз­мис­лу­ва­ ње од­нос­но да го ре­лак­си­раш не­го, да му да­деш прис­тој­ на пла­та и при­тоа да му ја да­деш мож­нос­та тој или да се ис­пи­јан­чи во ка­фе­а­на или пак да раз­мис­лу­ва за тоа ка­ко да ста­не по­до­бар гра­ѓа­нин во оваа зем­ја, ка­ко да ста­не фи­ лан­троп, ка­ко да и по­мог­не на сво­ја­та за­ед­ни­ца, ка­ко да му по­мог­не на сво­е­то со­сед­ство. Џ. Де­ра­ла За по­ли­ти­за­ци­ја­та на др­жав­на­та ад­ми­нис­тра­ци­ја.... Не мо­же вла­да­та са­ма да пра­ви рек­рут­мент. За­тоа што е пре-при­мам­ли­во за нив се­то тоа. Ста­ва­ат свои лу­ѓе и ги рег­ру­ти­ра­ат по пар­ти­ска ос­но­ва. Што се слу­чу­ва кај Ал­ 62

М-р Ивана Томовска

бан­ци­те? Лу­ѓе­то што ве­ќе се при­ме­ни од ДУИ ги ме­ну­ва­ат овие од ДПА, зна­чи ед­ни Ал­бан­ци се ме­ну­ва­ат со дру­ги а не го зго­ле­му­ва­ат оп­шти­от про­цент. Што е ка­тас­тро­фа. На­мес­то да има­ат за­ед­нич­ка ка­у­за, тие всуш­ност има­ат пар­ти­ска ка­у­за. Ис­то ка­ко и кај нас. Кај нас е по­мал­ку тоа би­деј­ќи не мо­жат да ги ме­ну­ва­ат тие што влег­ле. Мо­жат да ги дег­ра­ди­ра­ат или неш­то да ги “гња­ват”, а не мо­же да ги ме­ну­ва­ат ка­ко што мо­жат кај Ал­бан­ци­те. Тоа мо­ра да се сми­ри, тоа што е при­ме­но, тре­ба да се обу­чу­ва и тре­ба да има про­фе­си­о­нал­но тес­ти­ра­ње кај но­во­то. Ко­га се при­ма­ ат Ал­бан­ци тре­ба по кон­курс да се при­ма­ат Ал­бан­ци – нај­ доб­ри­те што се. А не оние кои ги пред­ла­га ДУИ па ПДА; па пак ДУИ па пак ДПА. Тоа мо­ра да се сми­ри, ту­ка мо­ра да има ин­тер­вен­ци­ја. Не­ма­ат ар­гу­мен­ти ту­ка Ал­бан­ци­те де­ка е тоа проб­лем на пра­ва, ту­ка е проб­лем на пар­ти­ска узур­па­ци­ја на пра­ва­та, не­за­вис­но да­ли се Ма­ке­дон­ци или Ал­бан­ци. Тоа е нај­важ­ни­от проб­лем во Ма­ке­до­ни­ја, во овој мо­мент кој ди­рек­тно се од­не­су­ва или не се од­не­су­ва на чо­ ве­ко­ви­те пра­ва. Но, тој е глав­ни­от проб­лем. Љ. Фрч­ков­с ки Јас да да­дам од­го­вор на тоа пра­ша­ње мо­же­би ќе ги ре­шам проб­ле­ми­те на др­жа­ва­та. Ед­на кон­ста­та­ци­ја ако мо­жам да да­дам е, проб­ле­мот во пар­ти­за­ци­ја­та на др­жав­на­та ад­ми­ нис­тра­ци­ја т.е. вклу­чу­ва­ње­то на пар­тис­ки­те кад­ри во ад­ ми­нис­тра­ци­ја­та и не би бил тол­ку го­лем проб­лем до­кол­ку тие кад­ри што се пар­ти­ски вра­бо­те­ни би би­ле ква­ли­тет­ни и ко­рис­ни. И ис­кре­но го ка­жу­вам тоа. До­кол­ку СДСМ или ВМРО-ДПМНЕ ги вра­бо­теа тие што се на­вис­ти­на жел­ни за ра­бо­та, има­ат зна­е­ње, има­ат ка­па­ци­тет, енер­ги­ја и елан и го са­ка­ат тоа што го ра­бо­тат, си­гу­рен сум де­ка ќе не­мав­ ме проб­лем за­тоа што лу­ѓе кои на­вис­ти­на ја са­ка­ат ра­бо­ та­та ќе ра­бо­тат без раз­ли­ка да­ли се под вли­ја­ние на ед­на или дру­га пар­ти­ја. Ту­ка е проб­ле­мот: пар­тис­ка­та афи­ли­ ја­ци­ја на вра­бо­те­ни­те во ад­ми­нис­тра­ци­ја­та не е проб­лем, ту­ку е проб­ле­мот што ни­ту се про­фе­си­о­нал­ци, ни­ту се жел­ни да ра­бо­тат, ни­ту пак се мо­ти­ви­ра­ни од по­ли­тич­ ко­то вод­ство. Сис­те­мот на гра­де­ње на ад­ми­нис­тра­ци­ја врз ос­но­ва на ка­ри­е­ра ка­де што ќе би­де на­вис­ти­на мак­си­мал­ 63

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

но заш­ти­тен про­фе­си­о­нал­ни­от прис­тап кон вра­бо­те­ни­от, од­нос­но мож­нос­та за не­го­во етаб­ли­ра­ње и раз­вој во рам­ ки­те на про­фе­си­о­нал­на­та сре­ди­на е единс­тве­ни­от мо­жен од­го­вор. Ако ус­пе­е­ме да из­гра­ди­ме сис­тем ка­де што се сер­ви­си­ра­ ат гра­ѓа­ни­те и тоа ќе би­де врз ос­но­ва на јас­ни, поз­на­ти и тран­спа­рен­тни про­це­ду­ри и зго­ра на тоа ефи­кас­ност, гра­ ѓа­ни­те ќе има­ат мно­гу по­го­ле­ма са­мо­до­вер­ба и до­вер­ба кон сис­те­мот во кој­што жи­ве­ат и ќе се тру­дат са­ми­те да го одр­жат и да го од­бра­нат тој сис­тем. Тоа ја зац­врс­ту­ва др­ жа­ва­та, па ако са­ка­те и од во­е­на без­бед­ност; гра­ѓа­ни кои се за­до­вол­ни од сис­те­мот ка­де што жи­ве­ат се спрем­ни да го од­бра­нат тој сис­тем т.е. вред­нос­ти­те на тој сис­тем ка­де што жи­ве­ат. За­тоа Ма­ке­до­ни­ја теш­ко мо­же да се од­бра­ни де­не­ска, за­тоа што не ус­пе­ва на гра­ѓа­ни­те да им го по­ну­ди чувс­тво­то де­ка жи­ве­ат во сис­тем кои им ну­ди заш­ти­та. Е. Кир­јас

64

М-р Ивана Томовска

5. Гра­ѓан­ско­то оп­ште­ство но­си­тел на чо­ве­ко­ва­та без­бед­ност во Ма­ке­до­ни­ја

5.1. Од еман­ци­па­ци­ја до ак­тив­но гра­ѓан­ско уче­ство

От­ка­ко ги раз­гле­дав­ме ас­пек­ти­те на чо­ве­ко­ва­та без­бед­ност и на­чи­нот на кој тие мо­же да се ап­ли­ци­ра­ат врз сос­тој­ба­та и окол­ нос­ти­те во др­жа­ва­та, тре­ба да го пос­та­ви­ме пра­ша­ње­то: кој ќе би­де но­си­те­лот на чо­ве­ко­ва­та без­бед­ност во Ма­ке­до­ни­ја? Во од­ нос на ова пра­ша­ње пос­то­јат три ал­тер­на­ти­ви кои се упот­ре­бу­ ва­ат во др­жа­ва­та и во дру­ги зем­ји – вклу­чу­вај­ќи и раз­ви­е­ни и во зем­ји­те во раз­вој. Тие ал­тер­на­ти­ви се след­ни­те: Но­си­тел 1: Ме­ѓу­на­род­на­та за­ед­ни­ца Но­си­тел 2: Др­жа­ва­та Но­си­тел 3: Гра­ѓан­ско­то оп­ште­ство Во пр­ва­та оп­ци­ја, ка­де но­си­тел на чо­ве­ко­ва­та без­бед­ност е ме­ѓу­на­род­на­та за­ед­ни­ца прис­та­пот кон ра­бо­ти­те е ’top down’ т.е. на не­кој на­чин е цен­тра­ли­зи­ран и по­ли­ти­ки­те и од­лу­ки­те се но­сат од стра­на на ек­спер­ти и прет­став­ни­ци на ме­ѓу­на­род­ на­та за­ед­ни­ца. По­не­ко­гаш овие по­ли­ти­ки не со­од­ветс­тву­ва­ат со ло­кал­ни­те ус­ло­ви и ду­ри мо­же да има­ат и не­га­тив­ни пос­ле­ди­ ци врз по­на­та­мош­ни­от раз­вој на оп­штес­тво­то и др­жа­ва­та ка­де што се при­ме­ну­ва­ат (та­ков при­мер се по­ли­ти­ки­те на Свет­ска Бан­ка, Ме­ѓу­на­род­ни­от Мо­не­та­рен Фонд, итн. на аф­ри­кан­ски­от кон­ти­нент). Од дру­га стра­на пак, пос­то­јат слу­чаи ка­де што има го­ле­ми на­ру­шу­ва­ња на чо­ве­ко­ви­те пра­ва и ка­де што са­ма­та др­ жа­ва се на­о­ѓа во уло­га на оп­ре­сор и вр­ши­тел на дис­кри­ми­на­ци­ ја. Нај­чес­то ова се слу­чу­ва во зем­ји ка­де што има тран­зи­ци­ја од еден кон друг со­цио-по­ли­тич­ки сис­тем т.е. пост-ко­ло­ни­јал­ни­те и пост-со­ци­ја­лис­тич­ки­те зем­ји, ка­де што ос­нов­ни­те ин­сти­ту­ ции на др­жа­ва­та не пос­то­јат или пак нас­та­на­ла еро­зи­ја на ис­ ти­те. Кам­бел ду­ри ја опи­шу­ва др­жа­ва­та во ко­ја пос­то­јат кр­ше­ње на чо­ве­ко­ви­те пра­ва ка­ко ’из­вор на ав­то­ри­зи­ра­на ар­ти­ку­ла­ци­ја на опас­ност’ (Campbell 1998: 199). Ко­га ин­ди­ви­ду­а­ле­цот се сме­та за ре­фе­рен­тен об­јект, а др­жа­ва­та ка­ко из­вор на за­ка­на, се ја­ву­ва след­на­та ди­ле­ма: кој пре­ос­та­ну­ва да го шти­ти ин­ди­ви­ду­а­ле­цот 65

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

(гра­ѓа­ни­нот, чо­ве­кот)? Кој е но­си­те­лот на чо­ве­ко­ва без­бед­ност во ва­ков слу­чај? Во вак­ви­те слу­чаи не­рет­ко на сце­на ста­пу­ва­ат нев­ла­ди­ни­те и суп­ра-на­ци­о­нал­ни­те ак­те­ри на ме­ѓу­на­род­на­та по­ли­тич­ка сце­на, ка­ко што се нев­ла­ди­ни­те ор­га­ни­за­ции за заш­ ти­та на чо­ве­ко­ви­те пра­ва и Обе­ди­не­ти­те на­ции. На ова ни­во, од ас­пект на чо­ве­ко­ва без­бед­ност, се слу­чу­ва кре­и­ра­ње­то и тран­ зи­ци­ја­та на нор­ми од ка­де што нас­та­ну­ва­ат но­ви ме­ѓу­на­род­ни за­ко­ни. Цел­та во ова пог­лав­је е да се раз­гле­да оп­ци­ја­та во ко­ја гра­ѓан­ско­то оп­ште­ство би би­ло но­си­тел на чо­ве­ко­ва­та без­бед­ ност во Ма­ке­до­ни­ја. Оваа оп­ци­ја би ги за­до­во­ли­ла пот­ре­би­те на ‘bottom-up’ прис­та­пот и би да­ла ак­цент на пра­ва­та на ин­ди­ви­ ду­а­та на­мес­то упот­ре­ба­та на ко­лек­тив­ни­те пра­ва. За да мо­же гра­ѓан­ско­то оп­ште­ство да се сме­та ка­ко по­до­бен но­си­тел на чо­ве­ко­ви­те пра­ва во ед­на др­жа­ва пот­ре­бен е ин­терет­нич­ки но, ис­то та­ка ин­тра-ет­нич­ки кон­сен­зус и по­ми­ру­ва­ње. По­ми­ру­ва­ње­то прет­ста­ву­ва ’мат­ри­ца за раз­ви­ва­ње на ин­фрас­ трук­ту­ра­та за гра­де­ње на мир’ (Lederach 1997: 114). Кон­цеп­тот на по­ми­ру­ва­ње што се спо­ме­ну­ва ту­ка е раз­ли­чен од тер­ми­нот ’по­ми­ру­ва­ње’ што се ко­рис­ти во пост-во­е­ни оп­ште­ства. Во овој слу­чај по­ми­ру­ва­ње оз­на­чу­ва еден вид на­ци­о­на­лен кон­сен­зус на кој што ќе му се да­де моќ на гра­ѓан­ско­то оп­ште­ство да би­де рам­ ноп­ра­вен ак­тер во кре­и­ра­ње­то на по­ли­ти­ки и во­ед­но но­си­тел на чо­ве­ко­ва­та без­бед­ност. Во овој про­цес на да­ва­ње моќ на гра­ ѓан­ско­то оп­ште­ство, ис­то тол­ку е за­дол­же­на и др­жа­ва­та со тоа што зна­чи­тел­но тре­ба да ја про­мо­ви­ра без­бед­нос­та ка­ко јав­но доб­ро, овоз­мо­же­но од др­жав­ни­те влас­ти од­го­вор­ни пред гра­ѓа­ ни­те; ’нив­ни­те прак­ти­ки тре­ба да би­дат во­де­ни од прин­ци­пи ка­ко што се вла­де­е­ње­то на пра­во­то (вклу­чу­вај­ќи ги и чо­ве­ко­ ви­те пра­ва), тран­спа­рен­тност, ед­нак­вост, од­го­вор­ност и уче­ство’ (Kinzelbach and Muller 2007: 14). За гра­ѓан­ско­то оп­ште­ство да би­де но­си­тел на чо­ве­ко­ва­та без­бед­ност, ис­то та­ка е пот­реб­но да се ви­ди што се слу­чу­ва со мар­ги­на­ли­зи­ра­ни­те гру­пи во тоа оп­ште­ство. Про­лон­ги­ра­ни­те со­ци­јал­ни кон­флик­ти нај­чес­то се ка­рак­те­ри­зи­ра­ат со пот­ра­га по ос­нов­ни­те чо­ве­ко­ви пот­ре­би од стра­на на мар­ги­на­ли­зи­ра­ ни­те со­ци­јал­ни гру­пи. Так­ви­те ос­нов­ни чо­ве­ко­ви пот­ре­би чес­то вклу­чу­ва­ат без­бед­ност на гру­па­та, приз­на­ва­ње на иден­ти­те­тот и кул­ту­ра­та ка­ко и прис­тап до по­ли­тич­ки­от про­цес и ефек­тив­ но уче­ство во ло­кал­на­та еко­но­ми­ја. Спо­ред Ко­кел (Cockell) со­ ци­јал­ни­те кон­флик­ти не се ’мо­но­ка­у­зал­ни’ по при­ро­да; чес­то 66

М-р Ивана Томовска

тие се збир на по­ве­ќе при­чи­ни кои мо­же да се по­де­лат во че­ти­ ри ос­нов­ни гру­пи и тоа се: (1) не­дос­та­ток на доб­ро вла­де­е­ње и по­ли­тич­ка без­бед­ност, (2) со­ци­јал­на и оп­штес­тве­на без­бед­ност, (3) чо­ве­ко­ви пра­ва и лич­на без­бед­ност и (4) еко­ном­ска без­бед­ ност и без­бед­ност на ре­сур­си (Cockell 2001: 17). Уш­те еден ва­жен фак­тор во про­лон­ги­ра­ни­те со­ци­јал­ни кон­флик­ти кои нај­мно­ гу ги афек­ти­ра­ат мар­ги­на­ли­зи­ра­ни­те гру­пи во оп­штес­тво­то е тем­по­рал­нот фак­тор. Ка­ко што вре­ме­то по­ми­ну­ва, а ста­ту­сот на мар­ги­на­ли­зи­ра­ни­те гру­пи не се по­доб­ру­ва, нас­та­ну­ва аку­ му­ла­ци­ја на раз­лич­ни сек­тор­ски при­чи­ни. Сек­тор­ски при­чи­ ни прет­ста­ву­ва­ат: по­ли­тич­ка­та екс­клу­зи­ја (ос­вен со­ци­јал­на­та), по­ла­ри­за­ци­ја и ја­ву­ва­ње на на­сил­ство, и еко­ном­ско оси­ро­ма­шу­ ва­ње кои со тек на вре­ме се аку­му­ли­ра­ат и соз­да­ва­ат мре­жа на струк­ту­рал­на чо­ве­ко­ва не­си­гур­ност (Cockell 2001: 18). Це­ли­от овој про­цес на аку­му­ла­ци­ја на при­чи­ни за со­ци­јал­на не­си­гур­ ност е под­др­жан со не­дос­та­ток на доб­ро вла­де­е­ње. Струк­ту­рал­ на пре­вен­ци­ја во овој слу­чај би прет­ста­ву­ва­ло: пот­тик­ну­ва­ње на доб­ро­то вла­де­е­ње, заш­ти­та и про­мо­ци­ја на чо­ве­ко­ви­те пра­ва, со­ци­јал­на ста­бил­ност (т.е. пре­вен­ци­ја од по­ла­ри­за­ци­ја во оп­ штес­тво­то и со­ци­јал­ни­те ре­ла­ции по­ме­ѓу раз­лич­ни гру­пи), и заш­ти­та од еко­ном­ско оси­ро­ма­шу­ва­ње. Се­то ова би мо­же­ло да се на­ре­че пре­вен­ти­вен раз­вој во оп­ште­ства кои што се под­лож­ни на со­ци­јал­ни кон­флик­ти.

5.2.Раз­во­јот ка­ко без­бед­ност Пос­тои ве­ру­ва­ње де­ка кон­флик­ти­те не се соз­да­де­ни са­мо од по­ли­тич­ки или пак во­е­ни ак­ции, ту­ку ис­то та­ка и од еко­ном­ска не­раз­ви­е­ност и си­ро­маш­ти­ја (Gough 2002: 146). Др­жа­ва­та тре­ба да прет­ста­ву­ва неш­то по­ве­ќе од да­ва­тел на ус­лу­ги; таа е важ­на алат­ка ко­ја по­ма­га да се на­со­чи раз­во­јот и да се по­бе­ди бор­ба­ та со си­ро­маш­ти­ја­та. Поз­на­то е де­ка де­мок­рат­ски­те оп­ште­ства про­из­ве­ду­ваа по­рес­пон­зив­на др­жа­ва ко­ја адек­ват­но мо­же да ги прид­ру­жу­ва сво­и­те гра­ѓа­ни низ про­це­сот на раз­вој, спро­тив­но од слу­ча­и­те ка­де др­жа­ва­та за­ви­си од над­во­реш­на по­мош и ше­ ми за струк­тур­ни при­ла­го­ду­ва­ња за да до­бие за­е­ми од ин­сти­ту­ ци­и­те на ме­ѓу­на­род­на­та за­ед­ни­ца. Ква­ли­те­тот на гра­ѓан­ско­то оп­ште­ство е ис­то та­ка ва­жен фак­тор во раз­во­јот и еман­ци­па­ци­ 67

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

ја­та на гра­ѓа­ни­те. Не­кои кри­те­ри­у­ми и ус­ло­ви за ква­ли­тет­но гра­ѓан­ско оп­ште­ство вклу­чу­ва­ат: (1) Рам­ка ко­јаш­то е на­вис­ти­на уни­вер­зал­на и се фо­ку­си­ра на ин­ди­ви­ду­а­ле­цот; (2) Рам­ка во ко­ја пос­тои ме­ѓу­себ­на со­ра­бот­ка по­ме­ѓу ин­ди­ ви­ду­и­те (т.е. гра­де­ње на по­зи­ти­вен мир); (3) Сре­ди­на ко­ја овоз­мо­жу­ва со­ра­бот­ка, ана­ли­зи­ра­на на три ни­воа: мак­ро­е­ко­ном­ска ди­на­ми­ка, ефи­кас­ност на др­жа­ва­ та и по­вр­за­ност по­ме­ѓу гра­ѓа­ни­те. Во оваа сре­ди­на пос­то­ јат еко­ном­ски мож­нос­ти и прос­пе­ри­тет, вла­де­ат прин­ци­ пи­те на де­мок­рат­ско­то оп­ште­ство и ту­ка се­кој ин­ди­ви­ду­ а­лец мо­же да го про­нај­де сво­е­то мес­то (Gough 2002: 189). Ед­на од де­фи­ни­ци­и­те на оп­ште­ство е след­на­та: ’сте­пе­нот до кој ин­ди­ви­ду­ал­ци­те во ре­ал­ност спо­де­лу­ва­ат за­ед­нич­ка кул­ ту­ра’ – кул­ту­ра на гра­ѓан­ско оп­ште­ство (McSweeney 1999: 70). Во ед­но оп­ште­ство мо­же да се раз­вие ко­о­пе­ра­тив­на струк­ту­ра на­мес­то таа од са­мо­по­мош т.е. со­ци­јал­на со­ли­дар­ност на­мес­то гру­пен иден­ти­тет. Пра­ша­ње­то е - да­ли во Ма­ке­до­ни­ја пос­тои единс­тве­на стра­те­ги­ска кул­ту­ра ко­ја во­ди кон фор­ми­ра­ње на гра­ѓан­ска свест? Се­ко­гаш пос­тои опас­нос­та за фор­ми­ра­ње на сте­ре­о­ти­пи т.е. фик­си­ра­ни иден­ти­те­ти и фик­си­ра­ни пер­цеп­ ции за не­чиј иден­ти­тет, ка­ко и за сопс­тве­ни­от иден­ти­тет. Иден­ ти­те­тот единс­тве­но има важ­ност ако е пот­вр­ден и сог­ле­дан од дру­ги­те. След­ни­от ас­пект што тре­ба да се раз­гле­да е мул­ти­кул­ ту­ра­лиз­мот во Ма­ке­до­ни­ја и не­го­ви­от раз­вој.

5.3.Мул­ти­к ул­т у­ра­лиз­мот во Ма­ке­до­ни­ја Со­ци­јал­ни­от ан­тро­по­лог Ерик­сен го гле­да мул­ти-кул­ту­ра­ лиз­мот во ед­на др­жа­ва ка­ко ’ет­нич­ка умет­ност’; ’тој мо­же да се де­фи­ни­ра ка­ко док­три­на ко­ја сме­та де­ка дис­крет­ни­те ет­нич­ки гру­пи има­ат пра­во да би­дат кул­тур­но раз­лич­ни од мно­зинс­тво­ то, ис­то та­ка ка­ко што мно­зинс­тво­то има пра­во на сво­ја кул­ту­ра’ (Eriksen 2001: 280). Во кни­га­та ’Мул­ти­кул­ту­ра­лиз­мот во Ма­ке­до­ ни­ја: мо­де­лот во по­дем’ неј­зи­ни­от уред­ник До­дов­ски за­бе­ле­жу­ ва, ’Мул­ти­кул­ту­ра­лиз­мот во Ма­ке­до­ни­ја, иа­ко се под­раз­би­ра и е де­фи­ни­ран со Ус­та­вот и дек­ла­ри­ран од стра­на на по­ли­тич­ки­те 68

М-р Ивана Томовска

ели­ти, сè уш­те не е до­вол­но пре­то­чен во нор­ми кои мо­жат да ста­пат во си­ла пре­ку јас­на др­жав­на по­ли­ти­ка’ (До­дов­ски 2005: х). Мо­мен­тал­но во Ма­ке­до­ни­ја не пос­тои раз­ви­е­на те­о­рет­ска рам­ка за оваа те­ма, ни­ту пак дис­курс во по­ли­ти­ка­та. Не пос­тои ни­ту еден те­о­ре­ти­чар, ек­сперт или пак по­ли­ти­чар кој би ги тол­ку­ вал неш­та­та пре­ку те­о­рет­ска­та рам­ка на мул­ти­кул­ту­ра­лиз­мот. Со не­дос­та­то­кот на нор­ма­тив­ни де­ба­ти, за жал ос­та­ну­ва­ат са­ мо суб­јек­тив­ни­те мис­ле­ња и гле­диш­та на оваа те­ма. Сар­ка­њац пра­шу­ва ’да­ли мул­ти­кул­ту­ра­лиз­мот е тра­ди­ци­ја нас­ле­де­на од кул­тур­на­та, вер­ска­та и по­ли­тич­ка­та крс­тос­ни­ца; да­ли е тоа по­ра­ди сла­ба­та тра­ди­ци­ја на пос­то­е­ње­то на на­ци­о­нал­на­та др­ жа­ва и сла­би­те на­ци­о­нал­ни ин­сти­ту­ции? На овие пра­ша­ња не пос­тои од­го­вор, ни­ту пак де­ба­та на ака­дем­ско ни­во’ (Сар­ка­њац 2005: 24). Ако во Ма­ке­до­ни­ја не пос­тои раз­ви­е­на ака­дем­ска де­ба­та за мул­ти­кул­ту­ра­лиз­мот, да­ли то­гаш мо­же да збо­ру­ва­ме за мул­ти­ кул­ту­ра­лиз­мот ка­ко без­бед­ност? Ју­су­фи ја опи­шу­ва ’мул­ти­кул­ ту­рал­на­та без­бед­ност’ ка­ко ’заш­ти­та на мул­ти­кул­ту­рал­на­та др­ жа­ва и оп­ште­ство ис­тов­ре­ме­но од на­сил­ни и не­на­сил­ни за­ка­ни на на­чин кој да­ва ак­цент на сло­бо­да­та и прис­та­пот на моќ за си­ те лу­ѓе’ (Ју­су­фи 2005: 144). Не­кои од по­тен­ци­јал­ни­те пред­ло­зи за по­ли­ти­ки кои го зе­ма­ат пред­вид мул­ти­кул­ту­ра­лиз­мот се след­ ни­те: про­мо­ци­ја на мул­ти­кул­ту­ра­лиз­мот пре­ку обез­бе­ду­ва­ње на со­ци­јал­ни­те ус­лу­ги по прин­ци­пот ’гра­ѓа­ни­те на пр­во мес­то’ и зе­ма­ње пред­вид на ефек­тот кој без­бед­нос­ни­те по­ли­ти­ки ќе ги има­ат врз лу­ѓе­то; по­ли­ти­ки­те на вра­бо­ту­ва­ње во јав­на­та ад­ ми­нис­тра­ци­ја тре­ба да би­дат на­со­че­ни кон оние ин­ди­ви­ду­ал­ци кои се мул­ти­кул­ту­рал­ни, од­нос­но оние кои има­ат спо­соб­ност да би­дат то­ле­ран­тни на раз­но­лич­нос­та во др­жа­ва­та (Ју­су­фи 2005: 144). За ова се пот­реб­ни сил­ни ин­сти­ту­ции кои ма­ни­фес­ти­ра­ат мул­ти­кул­ту­ра­лен ка­рак­тер, а да се соз­да­дат так­ви ин­сти­ту­ции и по­ли­ти­ки пот­реб­на е по­мош­та и под­дрш­ка­та од гра­ѓан­ско­то оп­ште­ство. Вклу­чу­ва­ње­то на гра­ѓа­ни и раз­лич­ни гру­пи (би­ло ет­нич­ки, вер­ски, кул­тур­ни) во оп­штес­тво­то и прис­та­пот до моќ­ та на од­лу­чу­ва­ње е тоа што овоз­мо­жу­ва гра­ѓа­ни­те да го ре­а­ли­ зи­ра­ат сво­јот ка­па­ци­тет за са­мо­ме­на­џи­ра­ње.

69

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

5.4. Ро­до­ва­та пер­спек­ти­ва на чо­ве­ко­ва­та без­бед­ност

Во прис­та­пот на чо­ве­ко­ва без­бед­ност важ­но е да се нас­по­ме­не де­ка ро­до­ви­от ас­пект вклу­чу­ва спе­ци­јал­на гри­жа за се­кој ин­ди­ ви­ду­а­лец – и за же­ни­те и за ма­жи­те. Ко­га ста­ну­ва збор за ро­до­ ви­те ас­пек­ти мо­ра да се нас­по­ме­не и сек­тор­ски­от прис­тап и пар­ тнерс­тво­то по­ме­ѓу фор­мал­ни­от и не­фор­мал­ни­от сек­тор. Не­кои од сек­тор­ски­те прис­та­пи ре­зул­ти­ра­ат во ко­хе­рен­тни по­ли­ти­ки на за­јак­ну­ва­ње на оп­штес­тво­то и на сев­куп­на­та чо­ве­ко­ва без­бед­ ност и во ис­то вре­ме ја на­ма­лу­ва­ат опас­нос­та ка­де до­на­то­ри­те би би­ле дви­га­те­ли на по­ли­ти­ки­те и во ис­то вре­ме по­ли­ти­ки­те би би­ле за­вис­ни од до­на­то­ри­те. Со тоа што се по­тен­ци­ра пар­тнерс­ тво­то по­ме­ѓу вла­ди­ни­те и нев­ла­ди­ни­те ак­те­ри (и на на­ци­о­нал­ но и на ме­ѓу­на­род­но ни­во) овој ме­тод е дос­та моќ­на алат­ка да се спо­јат про­ек­ти­те и по­ли­ти­ки­те. (Licht 2006: 209). Приз­на­ва­ње­то на важ­нос­та на уло­ги­те на же­ни­те во тран­ сфор­ма­ци­ја­та на кон­флик­ти и др­же­ње­то на за­ед­ни­ци­те за­ед­но во криз­ни мо­мен­ти е пр­ви­от че­кор кон соз­да­ва­ње на ро­до­во-сен­ зи­тив­ни по­ли­ти­ки. Нив­на­та под­дрш­ка во кре­и­ра­ње­то на гра­ ѓан­ски ини­ци­ја­ти­ви, жен­ски ор­га­ни­за­ции што се за­ни­ма­ва­ат со ос­нов­ни­те пра­ша­ња и пот­ре­би на за­ед­ни­ца­та, учес­тво­то во до­ не­су­ва­ње­то на од­лу­ки, мо­ни­то­рин­гот кои тие го вр­шат врз ста­ ту­сот на пра­ва­та на же­ни­те и це­ло­куп­ни­те за­ед­ни­ци ка­де што жи­ве­ат е од ог­ром­на важ­ност. Вклу­чу­ва­ње на же­ни­те во посткон­флик­тно­то вла­де­е­ње, про­це­си­те на де­мок­ра­ти­за­ци­ја и гра­ де­ње на мир е дел од по­дол­га­та лис­та на да­ва­ње моќ на же­ни­те за тоа ка­ко да се ство­рат ро­до­во-сен­зи­тив­ни по­ли­ти­ки и да ста­ нат дел од днев­на­та по­ли­ти­ка (Licht 2006: 211). Би­деј­ќи же­ни­те нај­чес­то се до­ми­нан­тни во не­фор­мал­ни­от сек­тор и лу­ѓе­то од овој сек­тор чес­то има­ат мно­гу по­доб­ри раз­би­ра­ња за пот­ре­би­ те и оче­ку­ва­ња­та на ос­нов­но ни­во кај гра­ѓа­ни­те, тие ис­то та­ка се во сос­тој­ба да да­дат по­ре­ал­ни ин­фор­ма­ции за без­бед­нос­ни­те пот­ре­би и гри­жи и да ја пос­та­ват ос­но­ва­та за прис­та­пот кој за­ поч­ну­ва од ос­но­ва­та.

70

М-р Ивана Томовска

5.5. Зго­ле­му­ва­ње на гра­ѓан­ско­то уче­ство Гра­ѓан­ско­то уче­ство во ло­кал­на­та са­мо­уп­ра­ва е ва­жен столб за де­мок­рат­ски и одрж­лив раз­вој и за за­ок­ру­жу­ва­ње на кон­цеп­ тот за чо­ве­ко­ва без­бед­ност. Гра­ѓа­ни­те што ја има­ат мож­нос­та да од­лу­чу­ва­ат за се­кој­днев­на­та по­ли­ти­ка во нив­ни­те жи­во­ти на ло­кал­но ни­во мо­же да се ка­же де­ка има­ат нај­ви­со­ко ни­во на чо­ве­ко­ва без­бед­ност. Ква­ли­те­тот на ло­кал­на­та са­мо­уп­ра­ва ба­ра од­го­вор­ност, тран­спа­рен­тност и рес­пон­зив­ност кон пот­ре­би­те на чле­но­ви­те на за­ед­ни­ца­та. Гра­ѓа­ни­те ка­ко кон­су­мен­ти на ус­ лу­ги­те ис­то та­ка мо­же да при­до­не­сат во кре­и­ра­ње­то на ква­ли­ тет­ни ус­лу­ги со цел по­доб­ро да се од­го­во­ри на ло­кал­ни­те пот­ре­ би. Пра­ша­ње­то што тре­ба да го пос­та­ви­ме е ка­ко да се фор­ми­ра уни­фи­ци­ра­на стра­те­ги­ја за мо­би­ли­зи­ра­ње на гра­ѓа­ни­те и овоз­ мо­жу­ва­ње на нив­но уче­ство и вклу­чу­ва­ње во до­не­су­ва­ње­то на од­лу­ки, со ог­лед на тоа де­ка во Ма­ке­до­ни­ја пос­то­јат раз­лич­ни окол­нос­ти во раз­лич­ни оп­шти­ни во др­жа­ва­та? Уни­фи­ци­ра­на­та стра­те­ги­ја и пос­та­ву­ва­ње­то на од­ре­ден стан­дард кој­што би го ис­пол­ну­ва­ле оп­шти­ни­те, ис­то та­ка би овоз­мо­жи­ло гра­ѓан­ско­то оп­ште­ство да би­де ус­пе­шен но­си­тел на чо­ве­ко­ва­та без­бед­ност. Во Ма­ке­до­ни­ја мо­же да се иден­ти­фи­ку­ва­ат по­ра­неш­ни­те ме­ха­низ­ми за мо­би­ли­зи­ра­ње на гра­ѓа­ни­те во до­не­су­ва­ње на од­лу­ки. По­ра­ди спе­ци­фич­на­та при­ро­да на пост-со­ци­ја­лис­тич­ ка­та тран­зи­ци­ја и де­мок­ра­ти­за­ци­ја, гра­ѓан­ско­то уче­ство оп­што во зем­ји­те на Ис­точ­на и Ју­го­ис­точ­на Ев­ро­па, вклу­чу­вај­ќи ја и Ма­ке­до­ни­ја, се пре­зен­ти­ра­ше по­ве­ќе во фор­ма на про­тест, ка­ко што се де­монс­тра­ции и штрај­ко­ви, от­кол­ку во не­ко­ја по­ти­пич­на фор­ма на гра­ѓан­ско уче­ство. Ха­вард (Howard) твр­ди де­ка од­би­ ва­ње­то да се учес­тву­ва во фор­ми­ра­ње на по­ли­ти­ки од стра­на на гра­ѓа­ни­те се дол­жи на не­кол­ку фак­то­ри. Од нив нај­зна­чај­ни се: не­до­вер­ба­та нас­ле­де­на од ко­му­нис­тич­ки­от/со­ци­ја­лис­тич­ки ре­жим; пре­ов­ла­ду­ва­ње­то на ’ мре­жи на при­ја­тел­ства’; и ге­не­рал­ но­то раз­о­ча­ру­ва­ње на гра­ѓа­ни­те – иде­ја­та де­ка нив­ни­от глас не мо­же да има вли­ја­ние врз од­лу­ки­те на ав­то­ри­те­ти­те (Howard 2002: 161). Вто­ри­от фак­тор т.е. пре­ов­ла­ду­ва­ње­то на ’мре­жи на при­ја­тел­ства’ е ин­те­ре­сен да се ана­ли­зи­ра ка­ко по­зи­ти­вен фак­ тор кој би се упот­ре­бил со цел да се пов­ра­ти до­вер­ба­та на лу­ѓе­то и во ис­то вре­ме тие да се мо­би­ли­зи­ра­ат за гра­ѓан­ско уче­ство. Поч­ну­вај­ќи од 1999 го­ди­на, ко­га вла­да­та во Ма­ке­до­ни­ја гла­ са­ше за Стра­те­ги­ја­та за ре­фор­ма на ло­кал­на­та са­мо­уп­ра­ва, се 71

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

слу­чи­ја не­кол­ку оби­ди да се мо­би­ли­зи­ра­ат гра­ѓа­ни­те за ак­тив­ но уче­ство.40 На пр­во мес­то ту­ка се прав­ни­те ме­ха­низ­ми, ка­ко за­ко­ни­те и ре­гу­ла­ти­ви­те за овоз­мо­жу­ва­ње на гра­ѓан­ско уче­ство кои беа пос­та­ве­ни во Ма­ке­до­ни­ја. По­на­та­му во Ма­ке­до­ни­ја е за­ бе­ле­жа­на со­ра­бот­ка по­ме­ѓу еди­ни­ци­те на ло­кал­на са­мо­уп­ра­ва и гра­ѓан­ски­те ор­га­ни­за­ции (Aта­на­со­ва и др. 2007). По­го­ле­ми­от број на про­ек­ти, ка­ко што се гра­де­ње­то на ка­па­ци­те­ти на еди­ ни­ци­те на ло­кал­на са­мо­уп­ра­ва и гра­ѓан­ски­те ор­га­ни­за­ции во Ре­пуб­ли­ка Ма­ке­до­ни­ја се фи­нан­си­ра­ни од стра­на на стран­ски до­на­то­ри (Aта­на­со­ва и др. 2007). Ана­ли­за­та на прав­ни­те и ста­ту­тар­ни­те ре­гу­ла­ти­ви во РМ во од­нос на гра­ѓан­ско­то уче­ство за­поч­ну­ва­ат во Ус­та­вот на РМ. Пра­во­то да се учес­тву­ва ка­ко об­вр­ска на гра­ѓа­ни­нот при­мар­но е де­фи­ни­ра­но од стра­на на Ус­та­вот на РМ41 и За­ко­нот за ло­кал­ на са­мо­уп­ра­ва.42 Пос­то­јат и дру­ги по­мош­ни за­ко­ни ка­ко што е За­ко­нот за фи­нан­си­ра­ње на еди­ни­ци­те на ло­кал­на са­мо­уп­ра­ ва43, За­ко­нот за здру­же­ни­ја на гра­ѓа­ни и фон­да­ции44 ка­ко и За­ ко­нот за сло­бо­ден прис­тап на ин­фор­ма­ции.45 Ос­вен пос­то­еч­ка­ та прав­на рам­ка, оп­шти­ни­те има­ат пра­во да кре­и­ра­ат ло­кал­ни по­ли­ти­ки т.е. да гла­са­ат за оп­шти и спе­ци­фич­ни ак­ти, ста­ту­ти, прог­ра­ми и пла­но­ви за гра­ѓан­ско уче­ство (Aта­на­со­ва и др. 2007). За­ко­нот за ло­кал­на са­мо­уп­ра­ва46 ја ре­гу­ли­ра моќ­та на оп­шти­ ни­те, ка­ко и ди­рек­тно­то уче­ство на гра­ѓа­ни­те во про­це­си­те на до­не­су­ва­ње од­лу­ки. ’Пра­во­то за ло­кал­на са­мо­уп­ра­ва’ зна­чи де­ка гра­ѓа­ни­те има­ат пра­во да од­лу­чу­ва­ат по пра­ша­ња од ја­вен ин­те­рес и јав­но зна­ че­ње. Од­лу­чу­ва­ње­то мо­же да би­де ди­рек­тно пре­ку гра­ѓан­ски ини­ци­ја­ти­ви, гра­ѓан­ски со­би­ри и ре­фе­рен­ду­ми или пак ин­ Заедница на единиците на локална самоуправа, достапно на www.zels.org.mk Собрание на Република Македонија, достапно на http://www.sobranie.mk/ en/default.asp?vidi=ustav 42 Закон за локална самоуправа. Сл. весник на РМ бр. 5/2002 43 Закон за финансирање на единиците на локалната самоуправа. Сл. весник на РМ бр. 61/2004 44 Закон за здруженија на граѓани и фондации. Сл. весник на РМ бр. 31/98. Според овој закон, граѓаните може да формираат свои асоцијации и фондации со цел да ги остваруваат своите интереси и заеднички цели.

45 Закон за слободен пристап на информации. Сл. весник на РМ бр. 13/2006 46 Локалната самоуправа во Македонија е територијално поделена и организирана во 84 општини (единици на локалната самоуправа) и градот Скопје како посебна единица со 10 општини на неговата територија.

40 41

72

М-р Ивана Томовска

ди­рек­тно пре­ку из­бор на ло­кал­ни прет­став­ни­ци. За­ко­нот ис­то та­ка им овоз­мо­жу­ва на оп­шти­ни­те да фор­ми­ра­ат два ти­па на мес­ни за­ед­ни­ци; во гра­до­ви­те тоа се ур­ба­ни за­ед­ни­ци, до­де­ка во ру­рал­ни­те оп­шти­ни тоа се мес­ни­те за­ед­ни­ци. Овие ти­по­ви на ло­кал­на са­мо­уп­ра­ва фун­кци­о­ни­ра­ат во рам­ки­те на оп­шти­на­та ка­ко фор­ми на са­мо­ор­га­ни­за­ци­ја на гра­ѓа­ни­те и мо­же да из­вр­ шу­ва­ат од­ре­де­ни фун­кции ре­гу­ли­ра­ни од стра­на на Ста­ту­тот на оп­шти­на­та (Aта­на­со­ва и др. 2007: 13/14).47 Се­пак се уш­те пос­то­јат из­вес­ни преч­ки кои оне­воз­мо­жу­ва­ат јав­но­то гра­ѓан­ско уче­ство да се упот­ре­бу­ва ка­ко ре­гу­ла­рен ме­ха­ ни­зам во јав­но­то до­не­су­ва­ње на од­лу­ки. Преч­ки­те да се овоз­мо­ жи јав­но­то гра­ѓан­ско уче­ство да ста­не ре­гу­ла­рен ме­ха­ни­зам во слу­ча­јот на Ма­ке­до­ни­ја се тес­но по­вр­за­ни со про­це­сот на ре­фор­ ми на ло­кал­на­та са­мо­уп­ра­ва. Ре­фор­ми­те во Ма­ке­до­ни­ја се уш­те се со­о­чу­ва­ат не са­мо со ге­не­рал­ни­те проб­ле­ми во им­пле­мен­та­ ци­ја на ком­плек­сни ре­фор­ми, ту­ку ис­то та­ка и со спе­ци­фич­ни­ те проб­ле­ми со кои се со­о­чу­ва ед­на др­жа­ва во тран­зи­ци­ја. Еко­ ном­ски­те ре­фор­ми во зем­ја­та нај­ве­ро­јат­но по­зи­тив­но ќе вли­ја­ат во раз­во­јот на оп­шти­ни­те и нив­ни­те ус­лу­ги кон гра­ѓа­ни­те, ка­ко и врз ло­кал­на­та еко­но­ми­ја. Се­пак, не­кои од преч­ки­те за за­поч­ ну­ва­ње на ак­тив­но гра­ѓан­ско уче­ство се след­ни­те: Фи­нан­си­ра­ње на на­чи­ни­те за гра­ѓан­ско уче­ство: спо­ред За­ ко­нот за фи­нан­си­ра­ње на еди­ни­ци­те на ло­кал­на са­мо­уп­ра­ва, оп­шти­ни­те ка­ко дел од нив­ни­от бу­џет тре­ба да наз­на­чат фон­до­ ви за фи­нан­си­ра­ње на ди­рек­тно­то гра­ѓан­ско уче­ство во фор­ма на гра­ѓан­ски ини­ци­ја­ти­ви, со­би­ри, ре­фе­рен­ду­ми итн. (Aта­на­ со­ва и др. 2007). Но во овој пер­и­од нај­го­ле­ми­от број на оп­шти­ни не се во сос­тој­ба да из­дво­јат дел од нив­ни­от бу­џет да фи­нан­си­ ра­ат вак­ви нас­та­ни или пак не­кои слич­ни оби­ди да ги под­др­ жат нив­ни­те гра­ѓа­ни ак­тив­но да се вклу­чат. Ме­ха­низ­ми на ко­ му­ни­ка­ци­ја по­ме­ѓу оп­шти­ни­те и гра­ѓа­ни­те48: са­мо во не­кол­ку оп­шти­ни (по­точ­но, во вкуп­но пет) пос­тои т.е. оп­шти­на­та наз­на­ чи­ла кан­це­ла­ри­ја за со­ра­бот­ка по­ме­ѓу оп­шти­на­та и гра­ѓан­ски­те Во минатото месните заедници играле голема улога во подобрувањето на квалитетот на живот, инфраструктурата и социјалниот живот на локалното население.

48 Законот за слободен пристап кон информации (од јануари 2006) го дефинира правото на граѓаните на пристап до информации во врска со нивната локална заедница, како и правото да влијаат на прашањата кои се од локална важност за граѓаните.

47

73

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

ор­га­ни­за­ции (Aта­на­со­ва и др. 2007). По­на­та­му, оп­шти­ни­те не­ма­ ат ба­зи на по­да­то­ци на ре­гис­три­ра­ни и ак­тив­ни гра­ѓан­ски ор­га­ ни­за­ции, што ги оне­воз­мо­жу­ва ме­ха­низ­ми­те за ин­фор­ми­ра­ње на гра­ѓа­ни­те пре­ку нив­ни­те ор­га­ни­за­ции и здру­же­ни­ја. Ја­чи­на­та на гра­ѓан­ско­то оп­ште­ство: гра­ѓан­ско­то оп­ште­ ство ’ги по­пол­ну­ва праз­ни­ни­те по­ме­ѓу по­е­ди­неч­ни­те гра­ѓа­ни и фор­мал­ни­те по­ли­тич­ки и ад­ми­нис­тра­тив­ни ор­га­ни­за­ции’ (Kettunen and Kiviniemi 2004). Не­дос­та­то­кот на до­вер­ба кон влас­ та на си­те ни­воа и не­дос­та­то­кот на вол­ја кај гра­ѓа­ни­те да учес­ тву­ва­ат чес­то се по­вр­зу­ва со сла­бос­та на гра­ѓан­ско­то оп­ште­ство во ед­на др­жа­ва. По­доб­ру­ва­ње­то на ло­кал­на­та со­ци­јал­на и еко­ ном­ска сре­ди­на е пр­ви­от че­кор кон мо­ти­ви­ра­ње на гра­ѓа­ни­те да се вклу­чат во про­це­си­те на до­не­су­ва­ње на од­лу­ки. Но ис­то та­ка е важ­но да се зе­ме во пред­вид и еко­ном­ски­от ста­тус на гра­ѓа­ни­те – ни­зок еко­ном­ски ста­тус не­га­тив­но вли­јае на гра­ѓан­ско­то уче­ ство и во­ди по­ве­ќе до раз­лич­ни фор­ми на про­тес­ти от­кол­ку до не­ко­ја пос­трук­ту­ри­ра­на гра­ѓан­ска ини­ци­ја­ти­ва. Ди­мен­зи­ја­та на со­ци­јал­но вклу­чу­ва­ње и до­пи­ра­ње до мар­ги­на­ли­зи­ра­ни­те гру­ пи ис­то та­ка пот­па­ѓа во ка­те­го­ри­ја­та на гра­ѓан­ско оп­ште­ство. Не­кои пре­по­ра­ки во вр­ска со спо­ме­на­ти­те преч­ки во вос­пос­ та­ву­ва­ње на ак­тив­но гра­ѓан­ско уче­ство вклу­чу­ва­ат: (1)Прав­на­та рам­ка за гра­ѓан­ско уче­ство во Ма­ке­до­ни­ја ве­ќе е фор­ми­ра­на и мо­же да твр­ди­ме де­ка за­ко­ни­те се при­лич­но јас­ни на оваа те­ма. Им­пле­мен­та­ци­ја­та на не­кои прав­ни ас­пек­ти мо­же­ би се уш­те е пот­реб­на, ка­ко на при­мер на За­ко­нот за фи­нан­си­ ра­ње на еди­ни­ци­те на ло­кал­на­та са­мо­уп­ра­ва – со цел оп­шти­ни­ те да поч­нат да наз­на­чу­ва­ат дел од нив­ни­от бу­џет пред­ви­ден за фи­нан­си­ра­ње на ди­рек­тно гра­ѓан­ско уче­ство. Уло­га­та на мес­ ни­те за­ед­ни­ци ис­то та­ка мо­же­би би тре­ба­ла да се зго­ле­ми и тоа да се спе­ци­фи­ци­ра со за­кон.

(2)По­доб­ру­ва­ње на ко­му­ни­ка­ци­ја­та по­ме­ѓу ло­кал­на­та са­мо­ уп­ра­ва и гра­ѓа­ни­те: тоа мо­же да се сто­ри пре­ку кре­и­ра­ње на пор­тал за ко­му­ни­ка­ци­ја ка­ко веб стра­на; по­ка­ну­ва­ње на гра­ѓа­ ни­те и нев­ла­ди­ни­те ор­га­ни­за­ции да при­сус­тву­ва­ат на оп­штин­ ски­те сос­та­но­ци; уче­ство на гра­ѓа­ни­те во оп­штин­ски ко­ми­те­ти; ре­дов­ни кон­так­ти со гра­до­на­чал­ни­кот и чле­но­ви на оп­штин­

74

М-р Ивана Томовска

ски­от со­вет (Aта­на­со­ва и др. 2007).49 За си­те овие точ­ки, пот­ре­бен е по­се­бен пред­лог за се­ко­ја оп­шти­на по­ра­ди не­хо­мо­ге­нос­та на си­ту­а­ци­ја­та во Ма­ке­до­ни­ја.

(3)Гра­ѓан­ско уче­ство пре­ку мре­жи: гра­ѓан­ски­те ор­га­ни­за­ции (ГОи) мо­же да би­дат ед­на оп­ци­ја за гра­ѓа­ни­те да се вклу­чат во про­це­сот на до­не­су­ва­ње на од­лу­ки. Пот­реб­но е вос­пос­та­ву­ва­ње на фор­мал­на со­ра­бот­ка по­ме­ѓу оп­шти­ни­те и гра­ѓан­ски­те ор­ га­ни­за­ции. Во еди­ни­ци­те на ло­кал­на са­мо­уп­ра­ва пос­тои вол­ја да ги по­ка­нат гра­ѓа­ни­те пре­ку гра­ѓан­ски­те ор­га­ни­за­ции и да ја вос­пос­та­ват пот­реб­на­та со­ра­бот­ка. Тра­ди­ци­о­нал­ни­те ’мре­жи на при­ја­тел­ства’ што ги спо­ме­ну­ва Ха­вард, тре­ба ис­то та­ка да би­дат вклу­че­ни во стра­те­ги­ја­та за зго­ле­му­ва­ње на гра­ѓан­ско­то уче­ство. На овој на­чин мо­же да се пов­ра­ти до­вер­ба­та на гра­ѓа­ни­ те и во ис­то вре­ме тие да се мо­би­ли­зи­ра­ат за по­ак­тив­но уче­ство (Lowneds and Sullivan 2008: 22). Дру­ги ак­тив­нос­ти што тре­ба да се пре­зе­мат за гра­ѓан­ско­то уче­ство да би­де ква­ли­тет­но и уло­га­та на гра­ѓа­ни­те во до­не­су­ ва­ње­то на од­лу­ки да има ефект е гра­де­ње­то на ка­па­ци­те­ти и кај гра­ѓа­ни­те и кај прет­став­ни­ци­те на ло­кал­на­та са­мо­уп­ра­ва. Во вр­ска со пра­ша­ње­то за обу­ки, еду­ка­ци­ја, чо­ве­ко­ви ре­сур­си и ка­ па­ци­те­тот на ад­ми­нис­тра­ци­ја­та на ло­кал­на­та са­мо­уп­ра­ва, пов­ тор­но сли­ка­та во Ма­ке­до­ни­ја не е хо­мо­ге­на кај си­те оп­шти­ни. Не­кои од оп­шти­ни­те по­ра­ди ог­ра­ни­че­ни фи­нан­си­ски и чо­ве­ ко­ви ре­сур­си оче­ку­ва­ат по­мош од нев­ла­ди­ни­те ор­га­ни­за­ции и ме­ѓу­на­род­ни­те до­на­то­ри во об­лик на обу­ки, еду­ка­ци­ја, гра­де­ње на ка­па­ци­те­ти ка­ко и иден­ти­фи­ку­ва­ње на проб­ле­ми­те, по­го­ле­ ма со­ра­бот­ка во соз­да­ва­ње­то на стра­те­ги­и­те. Во дру­ги оп­шти­ни, гра­ѓан­ски­те ор­га­ни­за­ции и здру­же­ни­ја­та на гра­ѓа­ни се тие кои ба­ра­ат под­дрш­ка од оп­шти­ни­те со цел да ги по­доб­рат нив­ни­те ка­па­ци­те­ти за гра­ѓан­ско уче­ство. Се­си­и­те за гра­де­ње на ка­па­ ци­те­ти тре­ба ис­тов­ре­ме­но да вклу­чат и прет­став­ни­ци од ло­кал­ на­та са­мо­уп­ра­ва и прет­став­ни­ци од НВОа. Тие тре­ба да има­ат иден­тич­ни обу­ки и по мож­ност за­ед­нич­ки обу­ки на од­ре­де­ни те­ми. На овој на­чин оп­шти­ни­те и гра­ѓан­ски­те ор­га­ни­за­ции ќе Други иновативни начини за подобрување на комуникацијата помеѓу општините и граѓаните вклучуваат: веб порталот на Град Скопје, редовни состаноци помеѓу претставници од локалната самоуправа со НВОа во Дебар и заедничко градење на капацитети со цел да се аплицира за предпристапните фондови од Европската Унија.

49

75

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

фор­ми­ра­ат пар­тнер­ства; ’ко­га се раз­ви­ва­ат пре­по­ра­ки­те и про­ ек­тни­те идеи, гра­ѓа­ни­те и ло­кал­на­та са­мо­уп­ра­ва тре­ба да фор­ ми­ра­ат не­фор­мал­ни ко­а­ли­ции по­ме­ѓу нив со цел по­доц­на тие ко­а­ли­ции да се ин­сти­ту­ци­о­на­ли­зи­ра­ат во дру­ги фор­ми на фор­ мал­ни те­ла и ло­кал­ни пар­тнер­ства’.50 Тоа што се оче­ку­ва од си­те овие пре­по­ра­ки и ак­тив­нос­ти е пр­венс­тве­но да се над­ми­нат преч­ки­те во мо­би­ли­за­ци­ја на гра­ ѓа­ни­те за да се вклу­чат во гра­ѓан­ско уче­ство и да се иден­ти­фи­ ку­ва стра­те­ги­ја за мо­би­ли­зи­ра­ње. Прав­на­та рам­ка за гра­ѓан­ско уче­ство во Ма­ке­до­ни­ја е пос­та­ве­на за оваа те­ма и е при­лич­но јас­на. Гра­ѓан­ско­то уче­ство пре­ку мре­жи – фор­мал­ни и не­фор­ мал­ни, е нај­доб­ри­от на­чин да се прис­та­пи кон ова за­да­ча. Во ’мре­жи­те на при­ја­тел­ства’ кои пре­ов­ла­ду­ва­ат низ пер­и­о­дот на тран­зи­ци­ја во Ма­ке­до­ни­ја, пос­тои ви­со­ко ни­во на до­вер­ба и тоа мо­же да би­де со­лид­на ба­за за зго­ле­му­ва­ње на гра­ѓан­ско­то уче­ ство. Пос­то­еч­ка­та со­ра­бот­ка по­ме­ѓу оп­шти­ни­те и гра­ѓан­ски­те мре­жи (нај­мно­гу во фор­ма на здру­же­ни­ја на гра­ѓа­ни) во Ма­ке­ до­ни­ја зна­чи­тел­но се раз­ли­ку­ва од еден слу­чај до друг. Нај­ве­ ро­јат­но не­кои ше­ми на прак­ти­ки мо­же да се про­нај­дат во ур­ ба­ни­те/ру­рал­ни­те оп­шти­ни.51 Соз­да­ва­ње на уни­фи­ци­ра­на

стра­те­ги­ја за мо­би­ли­зи­ра­ње на гра­ѓа­ни­те во Ма­ке­до­ни­ја за ак­тив­но гра­ѓан­ско уче­ство е мож­но со ста­ва­ње ак­цент на не­кол­ку пра­ша­ња, ка­ко што се на­чи­ни­те за фи­нан­си­ра­ње на гра­ѓан­ско­то уче­ство, по­доб­ре­на ко­му­ни­ка­ци­ја по­ме­ѓу оп­шти­ни­те и гра­ѓа­ни­те и по­на­та­мош­но јак­не­ње на гра­ѓан­ ско­то оп­ште­ство.

Форуми во заедницата, достапно на: www.forumivozaednicata.org.mk На пример, општината Дебар се соочувала со проблеми во врска со образованието; општина Чаир би сакала да го зголеми нивото на хигиена и заштита на животната средина; општината Чашка побарала урбано планирање и развивање на општественото земјиште; во општината Карбинци постои проблем со урбаниот развој, итн. Форуми во заедницата, достапно at www.forumivozaednicata.org.mk Also see: Council of Europe “Toolkit for Strengthening Democratic Participation at the LocalLevel”http://www.coe.int/ t/e/legal_affairs/local_and_regional_democracy/main_bodies/centreexpertise/ centre_website_tools.asp#P53_5991 50 51

76

М-р Ивана Томовска

За „civil society“ или гра­ѓан­с ко­то оп­ште­с тво на по­ве­ќе мес­та го имам слуш­на­то тоа твр­де­ње или те­о­р и­ја де­ка од по­ра­неш­ни­те ју­гос­ло­вен­с ки др­ж а­ви и оп­што од ис­ точ­ни­от блок, зад не­ко­гаш­на­та ’же­лез­на за­ве­са’, во оние зем­ји ка­де што по­бр­зо се фор­ми­ра­ло гра­ѓан­с ко­то оп­ ште­с тво, про­це­сот на тран­зи­ци­ја е пок­ра­ток. На ис­точ­на­та стра­на од ’же­лез­на­та за­ве­са’ има­те гра­ѓан­ски сек­то­ри ко­иш­то се­ри­оз­но би­ле бом­бар­ди­ра­ни со до­ла­ри, пред се со до­ла­ри, и има­те си­ту­а­ци­ја во ко­јаш­то не­кои од тие гра­ѓан­ски сек­то­ри ус­пе­а­ле да се им­прег­ни­ра­ат со на­ до­а­ѓач­ки­те по­ли­тич­ки си­ли и од тоа да нап­ра­ват ком­би­ на­ци­ја. Во ма­ке­дон­ски­от слу­чај, гра­ѓан­ски­от сек­тор ос­та­ ну­ва де­лум­но пер­ал­на на па­ри, де­лум­но money-generating sector ка­де што со­ци­јал­ни­те слу­чаи на­о­ѓа­ат как­во-так­во при­бе­жиш­те и еден мал дел, зна­чи фон­да­ци­ски гле­да­но, еден мал дел кој мо­же да одр­жу­ва не­как­ва гра­ѓан­ска свест и еден мал дел на нев­ла­ди­ни ор­га­ни­за­ции од ти­пот на онаа што јас ја во­дам, зна­чи има уш­те не­кол­ку так­ви во Ма­ке­до­ни­ја, над­вор од 6.000 кои се ре­гис­три­ра­ни, кои се оби­ду­ва­ат ис­кре­но, чес­но да ја ис­те­ра­ат ра­бо­та­та па по се­ ко­ја це­на. И тоа се обич­но нев­ла­ди­ни ор­га­ни­за­ции во кои што лу­ѓе­то има­ат плус неш­то, од­нос­но има­ат при­мар­на за­да­ча, па има­ат сло­бод­но вре­ме да го пра­ват тоа што го пра­ват. И тоа го­ре-до­лу е оној за­па­ден сис­тем во кој­што чо­ве­кот ра­бо­ти 8 ча­са па пос­ле тоа не­ма же­на, не­ма де­ца или е раз­ве­ден па ќе оти­де да нап­ра­ви неш­то доб­ро за оп­ штес­тво­то или за не­кое од­да­ле­че­но де­те во Уган­да да му да­де два и пол до­ла­ри. Доб­ро, тоа е мал­ку и иро­ни­зи­ра­но, зна­чи ти нап­ра­вив ком­би­на­ци­ја од фак­ти и од иро­ни­ја. Да се­ка­ко гра­ѓан­ски­от сек­тор нап­ра­вил се­ри­оз­ни дви­же­ња во сво­и­те оп­ште­ства, ме­ѓу­тоа тоа мо­ра­ло да би­де во ком­би­на­ ци­ја со ис­кре­ни по­ли­тич­ки си­ли од внат­ре од др­жа­ва­та. Во ком­би­на­ци­ја со, нор­мал­но, фи­лан­тро­пи во све­тот.

Џ. Де­ра­ла

77

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

6. ЗАК­ЛУ­ЧОК Цел­та на ова ис­тра­жу­ва­ње бе­ше да се раз­гле­да­ат не­ ет­нич­ки­те при­чи­ни за кон­флик­тот во Ре­пуб­ли­ка Ма­ке­ до­ни­ја од 2001. По­чет­на­та точ­ка на ана­ли­за е Ох­рид­ски­от рам­ко­вен до­го­вор кој бе­ше соз­да­ден со цел да се пре­ки­не кон­флик­тот и да се обез­бе­ди ин­сти­ту­ци­о­нал­но ре­ше­ние на кри­за­та од 2001. По­на­та­му ана­ли­за­та твр­ди де­ка Ох­ рид­ски­от рам­ко­вен до­го­вор не им од­го­ва­ра на ос­нов­ни­те при­чи­ни зад кон­флик­тот кои се не­ет­нич­ки по при­ро­да. Глав­ни­от дис­курс од стра­на на по­ли­тич­ка­та и ин­те­лек­ту­ ал­на­та ели­та во Ма­ке­до­ни­ја, ка­ко и ме­ѓу­на­род­на­та за­ед­ни­ ца го да­де зак­лу­чо­кот де­ка кон­флик­тот во Ма­ке­до­ни­ја е ет­ но-по­ли­тич­ки. Ако се за­зе­ме дру­го гле­диш­те и ана­ли­за на мож­ни­те не­ет­нич­ки при­чи­ни на кон­флик­тот од 2001, мо­же да се нап­ра­ви прег­лед на ми­на­ти­те и ид­ни­те по­ли­ти­ки во Ма­ке­до­ни­ја кон па­тот на кон­со­ли­да­ци­ја на де­мок­ра­ти­ја­та. По­и­нак­во­то раз­би­ра­ње на при­чи­ни­те на кон­флик­тот, од ет­нич­ки кон па­ра­диг­ма­та на чо­ве­ко­ва без­бед­ност, е пот­ реб­но со цел да се соз­да­де дол­го­роч­но и одрж­ли­во ре­ше­ние за соз­да­ва­ње на ’по­зи­ти­вен мир’ и раз­вој. Спо­ред тра­ди­ци­о­нал­ни­те, ет­но-по­ли­тич­ки гле­диш­та, мо­же да иден­ти­фи­ку­ва­ме три спор­ни пра­ша­ња: иден­ти­тет (упот­ре­ба на ја­зик), прис­тап до из­врш­на моќ (де­цен­тра­ли­ за­ци­ја) и мал­цин­ски пра­ва (со­цио-по­ли­тич­ка вклу­че­ност). Ана­ли­за­та ги по­вр­зу­ва овие пра­ша­ња со ак­ту­ел­ни­те пред­ ло­зи за по­ли­ти­ки што се на­ве­де­ни во Ох­рид­ски­от рам­ко­вен до­го­вор и тие се след­ни­те: за­кон за упот­ре­ба на ја­зи­ци­те и за­кон за ви­со­ко об­ра­зо­ва­ние, вра­бо­ту­ва­ње на кад­ри (во по­ ли­ци­ја­та, ар­ми­ја­та и др­жав­на­та ад­ми­нис­тра­ци­ја), пре­пи­ шу­ва­ње на Ус­та­вот ка­ко гра­ѓан­ски ус­тав. Но­ва­та ана­ли­за иден­ти­фи­ку­ва три важ­ни пра­ша­ња врз кои се ба­зи­ра кон­ флик­тот: си­ро­маш­ти­ја и нев­ра­бо­те­ност, ин­сти­ту­ци­о­нал­ни сла­бос­ти (не­дос­та­ток на вла­де­е­ње на пра­во­то и ло­јал­ност од гра­ѓа­ни­те), ко­руп­ци­ја и ор­га­ни­зи­ран кри­ми­нал. Овие пра­ша­ња мо­же мно­гу по­а­дек­ват­но да се од­го­во­рат со кон­ 78

М-р Ивана Томовска

цеп­тот на чо­ве­ко­ва без­бед­ност и си­те ас­пек­ти со­др­жа­ни во овој кон­цепт. Ко­га оваа те­о­ри­ја ќе се ап­ли­ци­ра, се по­ја­ву­ва сет на но­ви пред­ло­зи а тие се: ин­ди­ви­ду­ал­ни пра­ва на­мес­то груп­ни пра­ва, вос­пос­та­ву­ва­ње вр­ска по­ме­ѓу мул­ти­кул­ту­ ра­лиз­мот и без­бед­нос­та и од­го­вор­ни раз­вој­ни по­ли­ти­ки. Мо­мен­тал­на­та по­ли­тич­ка и со­ци­јал­на сре­ди­на во Ма­ ке­до­ни­ја мо­же да се опи­ше ка­ко аку­му­ла­ци­ја на ет­нич­ки, со­ци­јал­ни, еко­ном­ски и без­бед­нос­ни поп­ла­ки од стра­на на гра­ѓа­ни­те: ’др­жа­ва­та не мо­же да се на­мет­не ка­ко ар­би­тер за­тоа што са­ма­та др­жа­ва е фо­кус и при­чи­ни­тел за поп­ла­ ки­те на гра­ѓа­ни­те’ (Kostovicova 2006: 61). Пос­лед­ни­от из­ веш­тај на Прог­ра­ма­та за раз­вој на Обе­ди­не­ти­те на­ции т.е. Из­веш­та­јот за ра­но пре­дуп­ре­ду­ва­ње, го опи­шу­ва пер­и­о­дот од 2006 го­ди­на па на­ва­му ка­ко ’пер­и­од на кон­со­ли­да­ци­ја’ (до­де­ка пер­и­о­дот од 2002 до 2006 го­ди­на е ’пост-кон­флик­ тен’ пер­и­од) (Фо­рум ма­га­зин 2007: 12). Ме­ѓу­тоа, из­веш­та­јот не пре­ци­зи­ра за как­ва кон­со­ли­да­ци­ја ста­ну­ва збор и кон­ со­ли­да­ци­ја кон што. Кон­со­ли­да­ци­ја на де­мок­ра­ти­ја­та или кон­со­ли­да­ци­ја на не­ко­ја дру­га фор­ма на не­ли­бе­ра­лен ре­ жим? Да­ли е мож­но Ма­ке­до­ни­ја да се на­о­ѓа во си­ту­а­ци­ја­та да би­де ’дуб­лер на де­мок­ра­ти­ја­та’; ’дуб­ле­ри на де­мок­ра­ти­ ја­та’ се ре­жи­ми кои твр­дат де­ка се де­мок­рат­ски и мо­же­би ду­ри на­ви­дум из­гле­да­ат ка­ко так­ви, иа­ко нив­ни­от ре­жим е ав­ток­рат­ски (Krastev 2007: 43). По­на­та­му, из­веш­та­јот ка­жу­ва де­ка гра­ѓа­ни­те се пре­за­си­те­ни со пра­ша­ња од сфе­ра­та на ме­ѓу­ет­нич­ки­те од­нос и де­ка спо­ред нив­но­то мис­ле­ње по­ ли­ти­ча­ри­те и ме­ди­у­ми­те се тие кои ја соз­да­ва­ат сли­ка­та за ет­нич­ка тен­зи­ја – а не гра­ѓа­ни­те (Фо­рум ма­га­зин 2007: 14). Гле­дај­ќи ги три­те се­та на ос­нов­ни­те при­чи­ни за кри­за­ та во Ма­ке­до­ни­ја, не­кол­ку ти­па на пред­ло­зи и сце­на­ри­ја беа пред­ло­же­ни од стра­на на ис­пи­та­ни­ци­те. Не­дос­та­то­кот на до­вер­ба и ло­јал­ност спре­ма ин­сти­ту­ци­и­те и јав­на­та ад­ ми­нис­тра­ци­ја прет­ста­ву­ва ог­ро­мен проб­лем и ис­то та­ка е ди­рек­тен ре­зул­тат на не­е­фи­кас­на­та и по­ли­ти­зи­ра­на јав­на ад­ми­нис­тра­ци­ја. Ис­тра­жу­ва­ње­то по­ка­жа де­ка пос­тои кон­ сен­зус по­ме­ѓу по­ли­тич­ка­та и ин­те­лек­ту­ал­на­та ели­та во др­ 79

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

жа­ва­та во вр­ска со пра­ша­ње на ре­фор­ми­те на јав­на­та ад­ ми­нис­тра­ци­ја – драс­тич­ни ре­фор­ми во јав­на­та ад­ми­нис­ тра­ци­ја и сер­вис се пот­реб­ни во нај­скор мо­жен пер­и­од. Но се­пак, во прак­са и во ре­ал­ност мал­ку е нап­ра­ве­но за да се пре­ки­не до­ми­нан­тни­от тренд на кад­ров­ска по­ли­ти­ка. Др­ жа­ва­та се со­о­чу­ва со двој­на за­да­ча – за­да­ча ко­ја тре­ба­ше да се за­вр­ши пред го­ди­ни за вре­ме на ра­ни­от пер­и­од на тран­ зи­ци­ја. Двој­на­та за­да­ча на др­жа­ва­та се сос­тои од ре­фор­ми­ ра­ње на др­жа­ва­та на пр­во мес­то за таа да би­де дви­га­тел на ре­фор­ми­те. Др­жа­ва ко­ја што не е ре­фор­ми­ра­на, не е во сос­тој­ба да спро­ве­ду­ва ре­фор­ми. Мул­ти­кул­ту­ра­лиз­мот и ин­ди­ви­ду­а­лиз­мот мо­же­би ќе би­де по­теш­ко да се спро­ве­ дат се­га, за­тоа што тоа не се при­о­ри­те­ти­те на до­ми­нан­тни­ от по­ли­тич­ки дис­курс во Ма­ке­до­ни­ја. Прав­на­та рам­ка за гра­ѓан­ско уче­ство во Ма­ке­до­ни­ја е пос­та­ве­на за оваа те­ма и е при­лич­но јас­на. Гра­ѓан­ско­то уче­ство пре­ку мре­жи – фор­ мал­ни и не­фор­мал­ни, е нај­доб­ри­от на­чин да се прис­та­пи кон ова за­да­ча. Во ’мре­жи­те на при­ја­тел­ства’ кои пре­ов­ла­ ду­ва­ат низ пер­и­о­дот на тран­зи­ци­ја во Ма­ке­до­ни­ја, пос­тои ви­со­ко ни­во на до­вер­ба и тоа мо­же да би­де со­лид­на ба­за за зго­ле­му­ва­ње на гра­ѓан­ско­то уче­ство. Што е по­теш­ко да се нап­ра­ви е да се де­на­ци­о­на­ли­зи­ра др­жа­ва ко­ја што­ту­ку по­ ми­на­ла низ про­це­сот на на­ци­о­на­ли­за­ци­ја. Зак­лу­чо­кот мо­же­би има по­мал­ку пе­си­мис­тич­ка но­та – но тоа е од­раз на ре­ал­нос­та. Ре­пуб­ли­ка Ма­ке­до­ни­ја на­мес­то да оди нап­ред со пол­на па­реа, кон­флик­тот соз­да­ден по­ра­ ди ви­со­ки­от сте­пен на чо­ве­ко­ва (не)без­бед­ност го поп­ре­чи раз­во­јот на др­жа­ва­та, а со тоа и раз­во­јот на гра­ѓа­ни­те. По­ на­та­му, мо­же да се сог­ла­си­ме де­ка кон­флик­тот бе­ше ре­зул­ тат на не­мож­нос­та на др­жа­ва­та да им обез­бе­ди на сво­и­те гра­ѓа­ни ус­ло­ви да се чувс­тву­ва­ат без­бед­но од ас­пект на чо­ ве­ко­ва без­бед­ност. Ме­ѓу­ет­нич­ки­те од­но­си се по­доб­ри­ја т.е. се вра­ти­ја во нор­ма­ла, но сев­куп­ни­от раз­вој на др­жа­ва­та сè уш­те тре­ба да се под­др­жи од раз­лич­ни­те ас­пек­ти на чо­ве­ ко­ва­та без­бед­ност.

80

М-р Ивана Томовска

7. АНЕКСИ 7.1. Листа на испитаници со кои се спроведени интервјуа 1. Г-дин Џабир Дерала (Xhabir Deralla) – новинар и претседател на невладината организација ЦИВИЛ посветена на контрола на оружје, безбедност и човекови права во Македонија и во регионот www.civil.org.mk 2. Г-дин Емил Кирјас – поранешен Државен секретар во Министерството за надворешни работи на Македонија и актуелен Генерален секретар на Либерал Интернешанал (Liberal International) 3. Генерал-Бригадир Тим Крос (General-Brigadier Tim Cross) служел како командир на силите на Обединетите нации во Босна во ИФОР силите во 1995 и СФОР во 1997. Во 1999 година е командир на 101-та Логистичка бригада позиционирана во Македонија, Албанија и Косово за врмеме на косовската криза и UK Joint Force Logistic Component командир со КФОР силите. За време на НАТО кампањата во Србија е командир на бегалските кампови во Македонија за бегалците од Косово.

4. д-р Ветон Латифи (Veton Latifi) – предавач по меѓународни односи на Универзитетот на Југоисточна Европа во Тетово, Македонија. Автор е на неколку книги, меѓу кои и ‘Macedonian Unfinished crises: Challenges in the Process of Democratization and Stabilization’ 5. д-р Стево Пендаровски – поранешен советник за безбедност на Претседателот на Република Македонија Борис Трајковски за време на кризата во 2001. Актуелен советник за меѓународни односи на Претседателот Бранко Црвенковски.

6. д-р Ахил Тунте – поранешен долгогодишен советник на Председателот Киро Глигоров и поранешен амбасадор 81

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

од Министерството за надворешни работи. Автор на книгата “Република Македонија: првата декада 19901999“ 7. д-р Љубомир Данаилов Фрчковски – Професор по меѓународно право и меѓународно хуманитарно право. Поранешен министер во Министерството за внатрешни работи. Еден од креаторите на Охридскиот рамковен договор и советник на поранешниот претседател Борис Трајковски.

7.2. Интервју прашања 7.2.1. Прашања за испитаниците од Македонија Ве молам да се претставите и Вашата професија и моментална позиција?

1) Како ја гледате целокупната безбедносна ситуација во Македонија, во сегашно време (2007 година)?

2) Според Вашето мислење, кои домашни фактори најмногу придонесоа за разрешувањето на конфликтот од 2001 година? Кои меѓународни фактори беа најважни?

3) Дали мислите дека Охридскиот рамковен договор е успешно имплементиран? Ве молам посочете примери кои го поддржуваат вашиот аргумент.

4) Ве молам сетете се на почетокот на конфликтот од 2001 година. Тогашната влада имаше предлог да прогласи воена состојба? Дали мислите дека таа одлкука во тоа време беше исправна и дали мислите дека ситуацијата беше алармантна до тоа ниво?

5) Дали мислите дека Косовската криза од 1999 и големиот број на бегалци од Косово имаа одлучувачка улога врз македонското општество и дали Косовската криза беше причински фактор за конфликтот од 2001? Дали војната беше увезена?

6) Дали мислите дека конфликтот создаде ’омраза и страв’ помеѓу двете етнички групи, нешто што не беше карактеристика на обичните граѓани? Дали мислите 82

М-р Ивана Томовска

дека постоеше манипулација од страна на политичките или пак економски или друг тип на елити?

7) Дали мислите дека граѓаните на Македонија, без разлика на етничката припадност се чувствуваат нелојални кон државата? Која лојалност доаѓа на прво место: спрема државата, етничката група, кланот, итн., и дали тоа придонесува за зголемување на чувството на несигурност?

8) Дали мислите дека Албанците во Македонија можат целосно да ги изразуваат своите права и дали можат слободно да го изразуваат својот етнички идентитет преку симболите на својата заедница, употребата на јазикот, религијата, инт? Ве молам направете споредба за ситуацијата пред и после потпишувањето на Охридскиот рамковен договор.

9) Дали сметате дека Македонците ги гледаат измените на Уставот како граѓански устав, како значително губење на нивната безбедност? Дали сметате дека македонскиот етнички идентитет е загрозен или ослабен поради овие уставни измени?

10) Според Вашето мислење, која е улогата на лидерите во мобилизација на луѓето? Дали сметате дека лидерите можат да ги маниуплираат луѓето со цел да ги исполнат сопствените мотиви (политички, економски, итн.)?

11) ’Свеста на луѓето е детерминирана од нивниот економски статус’ – Дали се согласувате со оваа изјава и дали мислите дека безбедносните околности во Македонија би се подобриле доколку се подобри економскиот статус?

7.2.2 Прашања за испитаниците – претставници на меѓународната заедница (инволвирани во Косово и Македонија) Ве молам да се претставите, вашата моментална позиција и вашата вклученост во Косово/Македонија?

1) Кога последен пат сте биле во Македонија и дали ја следите безбедносната ситуација во државата? Како ја гледате 83

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

целокупната безбедносна ситуација во Македонија во сегашно време (2007 година)?

2) Дали бевте изненаден кога разбравте за конфликтот во март 2001 во Македонија? Дали тоа беше нешто што сте го очекувале затоа што бевте запознаен со косовската криза од 1999?

3) Дали сметате дека конфликтот од 2001 во Македонија беше спил-овер ефект од косовскиот конфликт од 1999?

4) Дали имаше обиди од страна на УЧК да регрутира луѓе од бегалските кампови во Македонија во 1999?

5) Кажете ни за шверцот на оружје за време на косовската криза. Дали вие како мировна мисија бевте свесни за фактот дека постои шверц на оружје преку Македонија, а Косово е крајната дестинација?

6) Дали мислите дека косовската криза од 1999 и напливот на бегалци имаа влијание врз македонското општество? Зошто Македонија беше под притисок на меѓународната заедница да прими толку голем број на бегалци?

7) Каква беше интеракцијата помеѓу беглаците од Косово сместени во камповите и локалното население во Македонија?

8) Според Вашето мислење, кои домашни фактори најмногу придонесоа за разрешувањето на конфликтот од 2001 година? Кои меѓународни фактори беа најважни?

9) Дали мислите дека Охридскиот рамковен договор е успешно имплементиран? Ве молам посочете примери кои го поддржуваат вашиот аргумент.

10) Според Вашето мислење, која е улогата на лидерите во мобилизација на луѓето. Дали сметате дека лидерите можат да ги манипулираат луѓето со цел да ги исполнат сопствените мотиви (политички, економски, итн.)?

84

М-р Ивана Томовска

8. БИБЛИОГРАФИЈА Литература на истражувачки методи и методологија:

Aberbach, Joel D. and Rockman, Bert A. (2002) ‘Conducting and Coding Elite Interviews’ PS: Political Science and Politics. Vol. 35, No. 4, pp. 673-676.

Berry, Jeffrey M. (2002) ‘Validity and Reliability Issues in Elite Interviewing’ PS: Political Science and Politics, Vol. 35, No. 4, pp. 679-682.

Davies, P.H.J. (2001) ‘Spies as Informants: Triangulation and the Interpretation of Elite Interview Data in the Study of Intelligence and Security Services’ Politics. Vol. 21, No. 1, pp. 73-80.

Goldstein, Kenneth (2002) ‘Getting in the Door: Sampling and Completing Elite Interviews’ PS: Political Science and Politics, Vol. 35, No. 4, pp. 669-672.

Leech, Beth L. (2002) ‘Asking Questions: Techniques for Semistructured Interviews’ PS: Political Science and Politics, Vol. 35, No. 4, pp. 665-668.

Lilleker, D.G. (2003) ‘Interviewing the Political Elite: Navigating a Potential Minefield’ Politics, Vol. 23, No. 3, pp. 207-214.

McEvoy, Joanne (2006) ‘Elite Interviewing in a Divided Society: Lessons from Northern Ireland’, Politics, Vol. 26, No. 3, pp. 184-191. Пеливанов, Тодор (2002) ‘Методологија на правните и политичките истражувања’ Скопје: Студентски збор

Литература на етнологија и етно-политички конфликт:

Ash, Thimothy Garton (2003) ‘Is there a good terrorist?’ in Charles W. Kegley Jr. The new global terrorism: characteristics, causes, controls. New York: Upper Saddle River. pp. 60-70 Bilski, Rishard (2002) ‘The storm above Tetovo’ (Luny Nad Tetovem; excerpts translated from Macedonian) Skopje: Kultura; Warsaw: Polish-Macedonian Society.

Bloomfield, D., Barnes, T. and Huise, L. (eds) (2003) Reconciliation after violent conflict: a Handbok. Stockholm: International IDEA Bringa, Tone (2000) We are all neighbours. London: Royal Anthropological Institute. 1 videocassette (55 min) Brown, Keith S. et al (eds) (2002) Ohrid and Beyond: A cross-ethnic investigation into the Macedonian crisis. London: Institute for War & Peace Reporting Brubaker, Rogers (1998) ‘Myths and Misconceptions in the Study of Nationalism, in John A. Hall (ed.) The State of the Nation, Cambridge: Cambridge University Press.

Brunnbauer, U. (2002) ‘The Implementation of the Ohrid Agreement: Ethnic Macedonian Resentments’ Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe Issue 1/2002 Bubevska, Aleksandra and Hoxha, Mirushe (2006) Women’s side of the story: personal narratives about the Macedonian crises 2001. Skopje: Euro Balkan Press Buzar, Stefan. (2006) “Geographies of Ethnopolitics: Unravelling the Spatial and Political Economies of ‘Ethnic Conflict” St. Antony’s College Oxford. Occasional Paper No. 7/2006 at <http://www.sant.ox.ac.uk/esc/esc-lectures/buzar.pdf> [17 November 2006] Campbell, David, (1998) National deconstruction: violence, identity, and justice in Bosnia.

Minneapolis: University of Minneapolis Press Civic Movement ‘Wake Up! Skopje’ >http://www.zgjohu.com.mk/en/< [13 May 2007] Cottam, Martha L. and Richard W. (2001) Nationalism and Politics: The Political Behaviour of Nation States. NY: Lynne Reinner Cowan, Jane K. (ed) (2000) Macedonia: the politics of identity and difference. London: Pluto Press.

Daskalovski, Z. (2002) ‘Language and Identity: The Ohrid Framework Agreement and

85

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

Liberal Notions of Citizenship and Nationality in Macedonia’, Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe Issue 1/2002 Daskalovski, Zidas (2005) Walking on the Edge: Consolidating Multiethnic Macedonia 1989-2004 Dominant: Skopje Dauti, Daut (2007) ‘Healing the last wounds of the war’ (excerpts translated from Macedonian) Dnevnik 31 March.2007 Dauti, Daut and Jovanovski, Borjan (2002) ‘The Challenge of Macedonia’s ‘New Beginning’ in Brown, Keith S. et al (eds) Ohrid and Beyond: A cross-ethnic investigation into the Macedonian crisis. London: Institute for War & Peace Reporting pp. 9-18 Drezov, Kyril (2001) ‘Collateral Damage: the Impact on Macedonia of the Kosovo War’ in Michael Waller, Kyril Drezov and Bulent Gokay (eds) Kosovo: The politic of Delusion.

London: Frank Cass. pp59-70 Duijzings, Ger (2000) Religion and the politics of identity in Kosovo. London: Hurst.

Duijzings, Ger (2002) ‘Religion and the Politics of “Albanianism”: Naim Frasheri’s Bektashi Writings’ in Stephanie Schwandner – Sievers and Bernd J. Fisher (eds) Albanian Identities.

London: Hurst and Company. pp 60-69 Ellis, D.G. (2006) Transforming Conflict: Communication and Ethnipolitical Conflict. Boulder, CO: Rowman and Littlefield Eriksen, Thomas Hylland (2001) ‘Small Places, Large Issues. An Introduction to Social and Cultural Anthropology’ Second Edition London: Pluto Press Harff, B. and Gurr, T.R. (2004) Ethnic Conflict in World Politics. 2nd edition. Boulder, Colo: Westview Press Heinemann- Gruder, A. and Paes W. (2001) ‘Wag the dog: the mobilization and demobilization of the Kosovo Liberation Army’ Bonn International Centre for Conversion at >http:// www.bicc.de/publications/briefs/brief20/brief20.pdf< Jovanovski, Vladimir and Dulovi, Lirim (2002) ‘A New Battlefield: The struggle to ratify the Ohrid Agreement’ in Brown, Keith S. (ed) Ohrid and Beyond: A cross-ethnic investigation into the Macedonian crisis. London: Institute for War & Peace Reporting. pp. 59-72 Kertzer, David (1998) Ritual, Politics and Power. London and New Haven: Yale University Press Kola, Paulin (2003) In Search for Greater Albania. London: Hurst and Company Latifi, Veton (2001) Macedonian Unfinished crises: Challenges in the Process of Democratization and Stabilization. Skopje: Foundation Konrad Adenauer.

Lederach, J. P. (1997) Building Peace: Sustainable Reconciliation in Divided Societies. Washington: USIP Press Lijphart, A. (1995) ‘Self-Deretmination v. Pre-Determination of Ethnic Minorities in Power-Sharing Systems’ in Kymlica, W. (ed) The Rights of Minority Cultures. Oxford: Oxfod University Press Misha, Piro (2002) ‘Invention of a nationalism: myth and amnesia’ in Stephanie Schwandner – Sievers and Bernd J. Fisher (eds) Albanian Identities. London: Hurst and Company. pp. 33-48 Moore, Margaret (1998) ‘The Territorial Dimension of Self-Determination’ in Moore, M. (ed) National Self-Determination and Secession. Oxford: OUP pp. 134- 156 Ortakovski, Vladimir (2000) Minorities in the Balkans New York: Transnational Publishers, Inc. Pettifer, James (2001) ‘The Albanians in western Macedonia after FYROM independence’ in J. Pettifer ed. The New Macedonian Question. pp 137 – 148 Philips, John (2004) Macedonia Warlords and Rebels in the Balkans London: I.B. Tauris Rusi, Iso (2002) ‘From Army to Party: The Politics Of The NLA’ in Brown, Keith S. (ed) Ohrid and Beyond: A cross-ethnic investigation into the Macedonian crisis. London: Institute for War & Peace Reporting pp. 19- 34 Schwandner – Sievers, Stephanie and Fisher, Bernd J. (2002) (eds) Albanian Identities. London: Hurst and Company.

Snyder, J. (2000) From Voting to Violence: Democratization and nationalist conflict. New York: W.W. Norton Smitek, Zmago and Svetieva, Aneta (eds) (2005) Post-Yugoslav lifeworlds: between tradition and modernity: results of the Slovenian/Macedonian Ethnological and Anthropological Research Project 2000-2002 Ljubljana : Univerza v Ljubljani.

86

М-р Ивана Томовска

Smith, A.D. (1996) ‘Culture, Community and Territory: The Politics of Ethnicity and Nationalism’, International Affairs 72(3):445-458 Sorabji, Cornelia (1995) ‘A very modern War: Terror and Territory in Bosnia-Herzegovina’ in War a Cruel Necessity? The basis of institutionalized violence/ Robert A. Hinde and Hellen E. Watson (eds) London; I. B. Tautis pp 80-95 Tajfel, H. and Turner, J. (1979) ‘An integrative theory of intergroup conflict’ in Ausint, W.G. et al. (eds) The Social Psychology of Intergroup Relations. Monterey: Brooks/Cole Veremis, Thanos M. and Triantaphyllou, Dimitros (eds) (1999) Kosovo and the Albanian Dimension in SEE: The need for regional security and conflict prevention. Athens: Eliamer 1999.

Walker, I, and Pettigrew, T.F. (1984) ‘Relative Deprivation Theory: an overview and conceptual critique’, British Journal of social Psychology, vol 23 pp. 13-22 White, George W.(2000) Nationalism and territory : constructing group identity in Southeastern Europe. Oxford : Rowman & Littlefield

Литература за демократизација:

Атанасова Весна, Милевска-Костова Неда и Бардул Марку (2007) ’Практики на соработка на единиците на локална самоуправа со граѓанските организации’ Скопје: Македонски центар за меѓународна соработка (МЦМС).

Atanasov, Petar (2005) ‘Macedonian multicultural model: class and ethnicity as mobilizing factor’ in Dodovski, Ivan (ed.) Multiculturalism in Macedonia: An Emerging Model Foundation Open Society Institute –Skopje, pp 51- 61 Bianchini, Stefano (1999) ‘Political culture and democratization in the Balkans’ in Pridham, G. and Gallagher, T. (eds). Experimenting with democracy : regime change in the Balkans.

London : Routledge, pp. 65-83 Chatam House >http://www.chathamhouse.org.uk/< [3 June 2007] Dodovski, Ivan (2005) ‘Exeprimentum Macedonicum – the quest from the future of multiculturalism’ in Dodovski, Ivan (ed.) (2005) Multiculturalism in Macedonia: An Emerging Model Foundation Open Society Institute –Skopje, pp. ix-xiv Dokmanovic, Misho (2005) ‘Multiculturalism versus Biculturalism – a Macedonian Story’ in Dodovski, Ivan (ed.) Multiculturalism in Macedonia: An Emerging Model Foundation Open Society Institute –Skopje, pp. 26-37 Forum (2007) UNDP Early Warning Report: Consolidation period pp. 12- 14 Year III, No 92 (excerpts translated from Macedonian).

Fukuyama, Francis (1992) The End of History and The Last Man. London: Penguin Books Гелевски, Никола (2007) ’Популизмот, политичката култура и медиумите’ Аналитика бр. 8 пролет 2007. Куманово: Форум принт с. 20-31.

Grzymala-Busse, Anna (2006) ‘The Discreet Charm of the Formal Institutions: Postcommunist Party Competition and State Oversight’ Comparative Political Studies Volume 39 Number 3 pp. 271- 300 Howard, M. M. (2002) ‘The Weakness of Post-Communist Civil Society’ Journal of Democracy Volume 13, Number 1 January 2002 p. 161 Jusufi, Islam (2005) ‘Multiculturalism and Security’ in Dodovski, Ivan (ed.) Multiculturalism in Macedonia: An Emerging Model Foundation Open Society Institute –Skopje, pp.139153 Kymlicka, W. (1995) Multicultural Citizenship. Oxford: Oxford University Press Kymlica, W. (2001) Politics in the Vernacular. Nationalism, Multiculturalism and Citizenship.

Oxford: Oxford University Press.

Lijphart, A. (1969) ‘Consociational Democracy’ World Politics, 21, 207-225 Liotta, P. H.and Jebb, C.R. (2004) Mapping Macedonia: idea and identity. Westport, CT : Praeger.

Moreno- Jimenez, J.M. (2007) ‘E-Cognogracy: From e-participation to e-implication in public decision making’ handout; Conference on E-Governance, Westminster Business School, June 2007.

87

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

Ohrid Framework Agreement at http://www.president.gov.mk/eng/info/dogovor.htm [12 December 2006} Pajaziti, Ali (2005) ‘Multiculturalism New vision for the future of Macedonia’ in Dodovski, Ivan (ed.) Multiculturalism in Macedonia: An Emerging Model Foundation Open Society Institute –Skopje, pp. 38-50 Skarić, Svetomir (2005) Democratic elections in Macedonia, 1990-2002: analyses, documents and data. Berlin: Edition Sigma. Сотировска Н. и Димитровски Р. (2007) ’Што се случи во 2001? Без унифициран наслов за 2001’ Дневник, 14 април 2007.

Trajkovski, Ilo (2005) ‘Nationalism and Multiculturalism in Macedonia: Conditions and Prospective’ in Ivan Dodovski (ed.) Multiculturalism in Macedonia: An Emerging Model Foundation Open Society Institute –Skopje pp.5-13 Кекеновски, Љубомир ’Економски популизам и македонските заблуди’ Форум Аналитика бр. 8 пролет 2007. Куманово: Форум Принт с. 32-41.

Kettunen, Pekka and Markku Kiviniemi (2004) ‘Democracy Under Transition: the Fragmentation of Nation State and Citizen Participation’ in Publication to the symposium: Citizens’ Participation in Local Public Policy Making: European Experiences in Global Perspectives. VNG International, The Hague, 8-10 November 2004 http://lorc.ryukoku. ac.jp/eng/sympo2004.html Krastev, Ivan ‘Doublers of Democracy’ Forum Analitika No. 8 Spring 2007 (excerpts translated from Macedonian) Kumanovo: Forum Print pp. 43- 59 Lowndes, V. and Sullivan, H. (2008) ‘How low can you go? Rationales and challenges for neighbourhood governance’, Public Administration, Vol 86, No 1, pp 1-22

Човекова безбедност и безбедност

Axworthy, L. (2004) ‘Human Security: An Opening for UN Reform’, in Richard M. Price and Mark W. Zacher (eds.) The United Nations and Global Security (London: Palgrave), pp. 245-260.

Balkan Investigative Reporting Network <www.birn.eu.com< [15 July 2007] Бакрески Оливер (2006) ’Улогата на цивилното општество во безбедносниот сектор’ Современа Македонска Одбрана, година 5, бр. 13, јуни 2006. Министерство за одбрана на РМ. Охрид: Коста Абраш с. 27-38.

Buzan B. (1991a) ‘Is International Security Possible’, in Ken Booth (ed.) New Thinking About Strategy and Security (London: Harper Collins), pp. 31-55 Buzan, B. (1991b) People, States and Fear: An Agenda for Security Studies in the Post-Cold War Era (Brighton: Wheatsheaf).

Buzan, B. et al. (1998) Security: a New Framework for Analysis (Boulder/London: Lynne Rienner).

Buzan, B. and Herring, E. (1998) The Arms Dynamic in World Politics. London: Lynne Rienner Publishing.

Caceva, Violeta (2002) ‘Criminal Activity during the period of transition in Macedonia’ SouthEast Europe Review no. 3, 2002 pp 27-38 Campbell, C. (1998) Writing Security: United States Foreign Policy and the Politics of Identity (Manchester: Manchester University Press).

Cockell, J.G. (2001) ‘Human Security and Preventive Action Strategies’, in Edward Newman and Oliver P. Richmond (eds.) The United Nations and Human Security (London: Palgrave), pp. 15-30.

Collier, Paul et al. (2003) ‘Breaking the conflict trap: civil war and development policy Volume 1’ A World Bank policy research report >http://econ.worldbank.org/< Commission on Human Security (2003) Human Security Now (New York: UN).

Development and Transition. Newsletter. UNDP and London School of Economics >http:// www.developmentandtransition.net/< [20 March 2007] Dunne, T. and Wheeler, N.J. (2004) ‘‘We the Peoples’: Contending Discourses of Security in Human Rights Theory and Practice’, International Relations 18(1): 9-23.

88

М-р Ивана Томовска

Final Report of the Commission on Human Security >http://www.humansecurity-chs.org/ finalreport/< [13 June 2007] Freedom from Fear. Canada’s Human Security >http://www.humansecurity.gc.ca/< [ 13 June 2007] Helsinki Committee for Human rights Macedonia >http://www.mhc.org.mk/Index.asp< [1 August 2007] Hislope, Robert (2002) ‘Organized Come in a Disorganized State: How Corruption Contributed to Macedonia’s Mini-War’, Problems of Post-Communism 49:3 pp. 33-41 Hristova, Lidija (2005) ‘Democratic consolidation of divided societies – the Macedonian Case’ New Balkan Politics, Academic Quarterly Journal of Politics Vol 9, (excerpts translated from Macedonian) Skopje: Centre for Peace and Democracy pp.14-23 Human Security Network >http://www.humansecuritynetwork.org/menu-e.php< [20 June 2007] Institute for Security Studies European Union >http://www.iss-eu.org/< [5 August 2007] Institute for War and Peace Reporting >iwpr.net< [5 August 2007] International Crises Group. Macedonia Recent Reports and Briefings >http://www. crisisgroup.org/home/index.cfm?l=1&id=1244&sr=1< [5 August 2007] International Institute for Democracy and Electoral Assistance (IDEA) >http://www.idea. int/europe_cis/balkans/<[5 August 2007] Георгиева Лидија (2006) ’Безбедноста и ризиците за РМ и процесот на безбедносна интеграција’ во Бакрески, Оливер (уредник) Перспективите на Република Македонија на патот кон НАТО и ЕУ. Министерство за одбрана на РМ. Охрид: Коста Абраш с. 141-149.

Gough, M. (2002) ‘Human Security: The Individual in the Security Question - The Case of Bosnia’, Contemporary Security Policy 23(3): 145-191.

Kaldor, Mary and Glacius, Marles (eds) (2006) Human Security Doctrine for Europe. Project, principles, practicalities. New York: Routledge Kaldor, Mary (2005) ‘Old Wars, Cold Wars, New Wars, and the War on Terror’ Lecture given

by Professor Mary Kaldor to the Cold War Studies Centre, London School of Economics February 2 2005 >http://www.lse.ac.uk/Depts/global/Publications/PublicLectures/PL_Old%20Wars%20 Cold%20War%20New%20Wars%20and%20War%20on%20Terror1.pdf< Kaldor, Mary (2003) Global civil society: an answer to war. Cambridge: Polity Press Kaldor, Mary (2001) New and old wars : organized violence in a global era. Cambridge: Polity Press Kaldor, Mary (2000) Global Insecurity: restructuring the global military sector vol. 3. London: Printer Kinzelbach, Katrin and Amrei Muller (2007) ‘Enhancing Human Security through Civilian Oversight’ (pp. 14-16) Development and Transition (Publshed by UNDP and LSE) April 2007 no 6 Kostovicova, Denisa (2006) ‘Old and new insecurity in the Balkans. Lessons from EU’s involvement in Macedonia’ (pp. 43-70) in Marlies Glasius and Mary Kaldor (eds) A human security doctrine for Europe : project, principles, practicalities Abingdon : Routledge Котовчевски, Митко (2006) ’Маѓепсаниот круг на вооружените конфликти и тероризмот на Балканот’ во Бакрески, Оливер (уредник) Перспективите на Република Македонија на патот кон НАТО и ЕУ. Министерство за одбрана на РМ. Охрид: Коста Абраш с. 133- 139.

Lipschutz, Ronnie D. (ed) (1995) On security. New York: Columbia University Press.

Lukač-Koritnik, Gordana (2005) Criminal code country reports: Albania, Bosnia and Herzegovina, Bulgaria, Croatia, Hungary, Macedonia, Moldova, Romania, Turkey, Yugoslavia (Serbia and Montenegro) Zagreb : B.a.B.e.

Maleska, Mirjana (2005) ‘What kind of political system did Macedonia get after the Ohrid Framework Agreement’ New Balkan Politics, Academic Quarterly Journal of Politics Vol 9. (excerpts translated from Macedonian) Skopje: Centre for Peace and Democracy pp. 5-13 Matveeva, Anna et al. (2003) Macedonia: guns, policing and ethnic division.

89

Аспекти на човекова безбедност во Македонија Стари или нови војни?

London : Saferworld and Bonn International Centre for Conversion McSweeney B. (1999) Security, Identity and Interests: Sociology of International Relations (Cambridge: Cambridge University Press).

Møller, B. (2000) ‘National, Societal and Human Security: General Discussion with a Case Study from the Balkans’, in UNESCO (ed.), What Agenda for Human Security in the Twentyfirst Century? (Proceedings of the First International Meeting of Directors of Peace Research and Training Institutions, 27-28 November, Paris), pp. 41-62.

Neufeld, M. (2004) ‘Pitfalls of Emancipation and Discourses of Security: Reflections on Canada’s ‘Security with a Human Face’’, International Relations 18(1): 109-123.

OSCE – “Trapped in Displacement: Internally Displaced People in the OSCE Area’ OSCE Supplementary Human Dimension Meeting on ‘Internally Displaced Person’ Vienna, November 2004 www.idpproject.org Paris, R. (2001) ‘Human Security: Paradigm Shift or Hot Air?’, International Security 26(2): 87-102.

Pejkovski, Jovan (2007) ‘Social Policy Reforms in the Republic of Macedonia: Strengthening the capacity for reaching the EU acquis in the social sphere.’ Balkans to Baltics Research symposium ‘Social Policy in the Western Balkans’ Institute for Advanced Studies, University of Bristol 18 May, 2007.

Pendarovski, Stevo (2005) The Republic of Macedonia – Last Chance for Internal Legitimacy.

International Commission on the Balkans. Macedonian Information Centre >http:// micnews.com.mk/node/595< [9 August 2007] Petrovic, Predrad (2006) ‘Double price of military security’ Western Balkan Security Observer Center for Civil-Military Relations, Sept- Oct 2006, Belgrade: Gorograph. pp. 36-40 Schneckener, Ulrich (2002) ‘Developing and applying EU crises management. Test case Macedonia’ ECMI Working Paper No.14 (January 2002) >http://www.ecmi.de/ download/working_paper_14.pdf< [20 July 2007] SELDI The Southeast European Legal Development Initiative >http://www.seldi.net/<[20 July 2007] Славески Стојан и Шанев Ристо (2006) ’Пристап до информации: помеѓу транспарентноста и заштитата на националниот интерес’ Современа Македонска Одбрана, година 5, бр. 14, декември. Министерство за одбрана на РМ. Охрид: Коста Абраш с. 91-104.

Suhrke, A. (1999) ‘Human Security and the Interests of States’, Security Dialogue 30(3): 26576.

Thakur, R. (2004) ‘Developing Countries and the Intervention- Sovereignty Debate’ in Richard M. Price and Mark W. Zacher (eds.) The United Nations and Global Security (London: Palgrave), pp 193-207.

The Barcelona Report of the Study Group on Europe’s Security Capabilities in Kaldor, Mary and Glacius, Marles (eds) (2006) Human Security Doctrine for Europe. Project, principles, practicalities. New York: Routledge also >www.lse.ac.uk/depts/global/studygroup/ studygroup.htm< [13 June 2007] Tomovska, Ivana (2007) ‘A threat to security anywhere is a threat to security everywhere’ unpublished paper, University College of London, School of Slavonic and Eastern European Studies Transparency International >http://www.transparency.org/<[20 July 2007] Trehan, Nidhi. Seminar - “Human rights entrepreneurship in post-socialist Europe”.

January 11, 2007, UCL, London.

United Nations Development Program. Macedonia Publications/Materials >http://www. undp.org.mk/default.asp?where=publications< [ 5 August 2007] Ванковска, Билјана (2006а) ’Справување со минатото: предизвик за постконфликтно градење на мирот во Македонија’ Современа Македонска Одбрана, година 5, бр. 14, декември. Министерство за одбрана на РМ. Охрид: Коста Абраш с.51-66. Ванковска, Билјана (2006б) ’Национална и/или хумана безбедност’ во Бакрески, Оливер (уредник) Перспективите на Република Македонија на патот кон НАТО и ЕУ. Министерство за одбрана на РМ. Охрид: Коста Абраш с. 55-64.

90

М-р Ивана Томовска

Ванковска, Билјана (2003) ’Тековни перспективи врз состојбите во Македонија: напори за мир, демократизаија и безбедност. Скопје:Фондација Отворено Општество Македонија Vankovska, B and Wiberg H. (2003) Between past and future: civil-military relations in the postcommunist Balkans. London: I.B. Taurus Weldes, J., et al. (eds.) (1999) ‘Introduction: Constructing Insecurity’ Cultures of Insecurity.

States, Communities, and the Production of Danger (London and Minneapolis: University of Minnesota Press). pp. 1-33.

Welsh, Jennifer. M. (2004) ‘Authorizing Humanitarian Intervention’ in Richard M. Price and Mark W. Zacher (eds.) The United Nations and Global Security (London: Palgrave), pp 177 – 192.

91

CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека „Св. Климент Охридски“, Скопје 351.74(497.4) 355.45(497.7) ТОМОВСКА, Ивана Аспектите на човекова безбедност во Македонија : стари или нови војни? / Ивана Томовска. - Скопје : Студиорум - центар за регионални истражувања и соработка, 2009. - 92 стр. ; 22 см Фусноти кон текстот. - Библиографија: стр. 85- 91. - Содржи и: Анекси ISBN 978-9989-2947-1-6 а) Македонија - Национална безбедност б) Македонија - Јавна безбедност COBIS.MK-ID 76248074