شعبان جعفری هما سرشار
نشر ناب
نشر ناب
پ دو م -بهار ُ ،۱۳۸۱لس‌آنجلس چا
ظ است ی نویسنده محفو ب برا ق ای ن كتا كلیﮤ حقو ی ناشری ن به ثبت ت متحدﮤ امریكا و پیما ن بنی‌الملل نی كتابخانﮤ كنگر‌ه ایاال ی طب ق قوان ش���عبا ن جعفر
رسیده‌است.
شمارﮤ استاندارد بنی‌الملل ی كتابISBN# 0-9661291-9-9 :
س حجتپناه ی جلد :عبا ح رو طر
ی صفحاتِ :اما دُلخانیان ی و طراح حروفچین
ی وكمپیوتری :مهرداد انوری ی فن كارها
ی تجدید چاپ ع با ذكر نا م مجاز است .برا ی نقد و ارجا ی برا ب شعبا ن جعفر ی از مطال نق ل بخشهای
ی نویسنده الز م است. ت كتب ب موافق ی ازكتا تمام‌یا بخش
پ شده است. ب باكاغذ بدو ن اسید چا ای ن كتا
ی و فردستیزی، ن ك ه رها از فردپرست ش هر آ پیشك ن ندارد. ن و ضدقهرما ش قهرما ی ب ه آفرین نیاز
فهرست -پیشگفتارُ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .ن ه
نی دیدا ر . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .پانزده -نخست
احوال 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ل -سج
ی47 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . -سرباز
ی شدم57 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . -چگون ه سیاس
ن اسال م63 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . -فدائیا
كاشانی77 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . -آیتالله
14 -آذر 89 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1330
30تری 107 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1331 9اسفند 123 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1331 28 -مرداد 159 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1332
ی 207 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . باشگا ه جعفر 15 -خرداد 275 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1342
طیب 289 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . -
-شا ه و دربار299 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ب 337 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1357 -انقال
ج353 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . -در خار
-كال م آخر377 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
پیوست‌ها387 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . -واژه‌نام ﮤ زورخان ه425 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ت471 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . -پی‌نوش
-نمای ه475 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
پیشگفتار س دیدم .هیكلی‌تنومند، ی ۱۹۸۶در ُلس‌آنجل نی بار در ۱۵جوال ی نخست ی را برا شعبا ن جعفر
ش با نی دوخت‌ه بودك‌ه نگاه ی چش م بر زم ی رسا داشت .هنگا م احوالرپس ی انبوه و صدای ریش ی گله‌مند به‌دوستی ی شد تا نگاه نگاه م ن --ز ن غریبه --برخورد نكند .ه م ای ن راه گریز
ی اینجا چه‌می‌كند؟» مثل كه او را همراه خود به خانﮤ ما آورده بود بینداز م كه« :شعبا ن جعفر
ش احساس ی به نشسنت‌دركنار ی دیگر ،ندیده و نشناخت‌ه از اوگریزا ن بود م و شوق بسیارا ن ایران
ی نبود. ت ابروها بود وكالم ش چشمها و حرك ی نگاه‌ها،گرد نمی‌كردم .ارتباط‌ها همه در معن ت دا دگفت« :با ی كه دس ش خواند .در فرصت ی پخت‌ه مرا به آرام همسر م چو ن همیشه با نگاه
ی چه داردك‌ه بگوید؟ ش خود فك‌ركردم‌شعبا ن جعفر ت كن ،پشیما ن نمی‌شوی ».پی او صحب ی «كودتای ث و بان ش گفته‌اند و نوش���ته‌اند .باع چه می‌تواند بگوید؟ همه چیز را درباره‌ا ی دكرت محمد مصدق» و... ت مل ط دول ی «سقو ث و بان ی ۲۸مرداد» ،باع امریكایی/انگلیس
ط خانة‌ما ی همراه چند مهما ن دیگر در حیا ی كه شعبا ن جعفر آ ن شب ،در طو ل دو ساعت ش نداشتم .با خود در جدا ل بود م و یل جابه‌جا میش���د م و آرام ی صند نشس���ته بودند ،رو ش میدادم ت از سر م برنمی‌داشت .به او با فاصل‌ه گو ی دس ی روزنامه‌نگار همزما ن كنجكاو
ش ید ی بود و در ای ن زمینه دوستان ش كار ساده‌ا ش می‌كردم.گر م كردن و از زیر چش م نگاه ف كند .هنوز خاطرﮤ او ل به پایا ن نرسیده ی داشتند .از او خواستند چند خاطره تعری طوالی
ت داد ن فرصت ،دوا ن دوا ن به داخ ل خانه رفتم ،ضبط‌صوت م را برداشتم، بودك‌ه نگرا ِ‌ن از دس خ داد م برای‌یادگاری .طرحی ط می‌كنم ،پاس ش گذاشتم .پرسید چرا ضب روش ن كرد م و مقابل نُه
ی باید ت شعبا ن جعفر ف نزدم :خاطرا ش حر ب درباره‌ا در ذهن م جا ن گرفته بودك‌ه او ل ش���
ب به سخ ن نگشود‌ه است، ی از مشهورتری ن شاهدا ن زندﮤ ۲۸مردادك‌ه هنوز ل نوشته شود ،یك ی می‌تواند در مقاب ل شنیدن ی دارند وكمرت ایران ی یا خاطره‌ا ی از او حرفی ،نقل ی كه بسیار مرد
ک كنند ،پیشنهاد م را با او ت بماند .آخر شب ،قب ل از اینك‌ه مهمانا ن خانه را تر ش بی‌تفاو نام
ی از آنرا ش كرد م كه بخش ط شده را دو سه با رگو نت آنها ،نوار ضب س از رف در میا ن گذاشتم .پ ت شعبا ن جعفری ی خاطرا ی وگردآور ی انجا م مصاحبﮤ شفاه ب آورده‌ام .چگونگ در او ل كتا ی زود ش���ك ل گرفت .از فكر انجا م ای ن مصاحبه به‌هیجا ن آمد م و از ای ن هیجا ن حریان خیل
ش بروم ی دیری ن رهاكن م و به دیدار نت را از بند باورها ش���دم! حریا ن از اینك‌ه چگونه خویش ف افكندم ،با ی ژر ش نگاه س به درو ن خوی ش داشتم .سپ كه دشوار می‌نمود .با خودكشمك ج نگاه از آن ی رد میشدی ،چرا با لجا ش كه« :آ ن زما ن چو ن از جلو باشگاه جعفر ای ن پرس
نت به‌داخ ل آ ن ساختما ن را نكردی ،هر چند به بهانﮤ ک بار ه م اندیشﮤ رف یی می‌دزدیدی؟ حت
ی و تعصب ش كه« :پیشداور ش فرا دادم ،با ای ن سرزن ی درون م گو گردشگری؟!» و به ندا
ت كه« :یک روزنامه‌نگار ی آ ن ای ن اشار ی نیست!» و در پ ک روزنامه‌نگار حرفها شایستﮤ ی ت ابراز ف باشد و باید به همه فرص ی اگر با آ ن مخال ت سخ ن همه را بشنود ،حت ف اس موظ
نی شدكه ی چن ش كنند او را ازای ن كار باز دارند ».حك م پایان ی اگر دیگرا ن كوش بدهد ،حت
ت علیه او بسیار نوشته‌اند وگفته‌اند بنشین م و آ ن را در دسرتس ی كه سالهاس ت كس ی صحب پا ی نیامدك‌ه مهمانی ش به آسان ف دیگر ماجرا نیز شنید‌ه شود .پذیر ف طر همگا ن بگذار م تا حر ب از قب ل بر ت ن باورها پوشاند‌ه بود. ی قال ی قومی‌قبای ناخواند‌ه می‌نمود وكهن‌الگو
ش پیا م فرستادم ،از او خواست م موافقت ی برای ت و در هر فرصت ی آ ن روز ،به هر مناسب در پ س آهسته‌آهسته ت كرد .سپ ت مخالف ت با ای ن پیشنهاد سخ كند مصاحبه را انجا م دهم .نخس ت چون ت مناسب .عاقب یل به‌موق ع و سر فرص ت حتم ًا ای ن كار را می‌كند ،و نر م ش���د وگف
پافشاری‌ا م را دید ،قو ل داد هرگا‌ه تصمی م به ای ن كار بگرید مرا ندا خواهد داد و جز با م ن با
ی گفتگو نخواهدكرد. س دیگر ك
ی انجام ش را برا ی به پیما ن خود وفاكرد و در ماه ج���والی ۱999آمادگی‌ا ش���عبا ن جعفر
ت سا ل سكوت ی او را دگرگو ن كرد نمیدانم؛ چرا بیس مصاحبه اعال م داشت .چه رویداد ش رفتم. ت به دیدار یل به‌سرع ب به سخ ن بگشاید خرب ندارم؛ و كرد تا امروز ل ده
ط شده است. ت مصاحبﮤ ضب ی ساع توس ت نشس ش از هشتاد ساع ب دستاورد بی ای ن كتا
ک و بسیار سادﮤ ت و آمد به آپارتما ن كوچ س شمارﮤ )1/1در روند ای ن گفتگوها و رف (عك
ش را ک آ ن فكر یی ی م ن روش ن شدكه برا ی برا ت شعبا ن جعفر ی از شخصی او ،گوشه‌های ی سنتی ،لوطی‌منش ،قانع ،شاكر داده‌ها و نداده‌ها ،بلندطبع ،تیزهوش، ه م نمی‌كردم :مرد
ی جنوب‌شهر با یل آشنا ی از هما ن اها ط و محافظه‌كار ،ش���وخ‌طب ع و نكته‌س���نج؛ یك محتا ت‌شناس ی وق ی قالب‌گرفت‌ه و پیش‌ساخته؛ موجود ی بكر و دست‌نخورد‌ه و فرهنگ محفوظات
ت و هر آنچه نشان ی عاش ق قدر ف و اه ل شعر و شاعری؛ ورزشكار و منظ م با حافظﮤ شفا ی كه كمبود ی باشد؛ انسان ی و نظام س ارتش��� ش می‌تواند لبا ت داردك‌ه كمرتین از ای ن قدر
ی ممك ن می‌سازد؛ مردی ی و بدو ن كال م به‌سادگ ط ویژﮤ حس ک ارتبا ش را با ی دانش‌كتابی‌ا ش می‌آید. ی پی ی كه در زندگ ی هشیاران‌ه از فرصت‌های ی بهره‌بردار خودساخت‌ه با توانای
خ من ش آیدك‌ه «چرا مصاحبه با شعبا ن جعفری؟» پاس ش پی ی ای ن پرس ی عده‌ا ش���اید برا
ی ۱۴آذر ۳۰ ،تری 9 ، ب ۱۳۲۹تا ۱33۲و رویدادها ی پرآشو ی دربارﮤ سالها روش ن است :بسیار ی‌كه‌آ ن لحظات ی از زبا ن و دید‌كس یل هنوز اه ل قلم اسفند و ۲۸مردادگفته‌اند و نوشته‌اند ،و
ی ننوشت‌ه است. ش را در خیابا ن زیسته ،داخ ل معرك‌ه و میا ن گود بوده چیز پرتن
ت و اصطالحات ف م ن از ای ن مصاحبه ارائﮤ اطالعا ای ن نكت‌ه را نیز ناگفت‌ه نگذار م كه هد گ و چم ی از ای ن فرهن ی آ ن ناچار به بخش ی جنوب‌شهر نیست ،هر چند از ورا زبان‌شناخت ی آگاهی‌های ت خواهی م یافت .م ن دنبا ل گردآور نت ساكنا ن ای ن منطق‌ه دس و خ م سخ ن گف
ی یا جنوب‌شهری گ لوطی‌گر ط فرهن ت و ضب ی نوی ن بودم ،نه ثب ی از منظر سیاسی-اجتماع س هر چه زودتر به ای ن مه م نیز برپدازند. كه امیدوار م پژوهشگرا ن مردم‌شنا
ت پابند ماندم: ی دو پیما ن بست م كه به آنها سخ در قبا ل انجا م ای ن مصاحبه با شعبا ن جعفر ت رفتار خواه م كرد و به او «نارو» نخواه م زد؛ دو ت صداق ی در نهای ت آنك‌ه با و نخس��� ی شناساند ن ورزش ش تا آنجا كه در توا ن دار م برا دیگر آنك‌ه قو ل داد م از آرشیو شخصی‌ا
ی داشته‌ام. ی ای ن پیما ن راگرام ی بهر‌ه بگریم .امروز هر دو نی زورخانه و پهلوان باستانی ،آئ
ب می‌خوانید جز هما ن كه خود شعبا ن جعفری در بارﮤ پیما ن نخست :آنچه در سراسركتا
ت پاس���خ‌ها و ط و ثب ش كرده‌ام ،ضب به م ن گفته ،نیس���ت .هرچند اینجا و آنجا او را چال
ت حفظ ت م ِ‌ن مصاحبه‌كنند‌ه نیست،كه در روای ت یا مخالف ی نشا ن موافق ی جعفر گفته‌ها یازده
نی واقعیت خ میدهد ع ت كه هر آنچه را پاس ت كرده‌ام .در مقابل ،او نیز با م ن پیما ن بس امان
خ ندهد .آیا او نیز به ای ن پیما ن وفادار مانده است؟ ی راك‌ه نخواهد ،پاس باش���د و آ ن پرسش
ت خود را داشته باشید. ی خواننده آزادید‌ك‌ه برداش یل ش���ما نی فكركن م و ت دار م چن دوس���
ک و سن دگشته‌ام ،تا آنجاك‌ه میشد به آرشیوها، ت دنبا ل مدر ی از آنچه گفته اس ی بسیار برا ی دیگرا ن سود مراكز اسناد و كتابخانه‌ها س���ر زده‌ا م و از راهنمایی‌ها ،گفته‌ها و نوشته‌ها
ف و هموار نبود .گاه موف ق به پیمود ن همﮤ راه نشد م و به یل جاد‌ه همیشه ه م صا برده‌ام .و
ت ریختگی ت خاطرا ی از صفحا ش روش ن است :بعض ی برخوردم .چرای دس���ت‌اندازهای ت شاهدان ی صحب ی تاریخها گ م هس���تند .تا آنجا كه توانست م اینجا و آنجا پا دارد و بعض
ی نرسید .مقابل‌ه كرد ن همﮤ ی از رویدادها دست م به داما ن شاهد ی پاره‌ا یل برا دیگر نشستم ،و ک امكان‌پذیر نبود .تا آنجاك‌ه میشد رفت م و باقیماند‌ه را به شمای گفته‌ها با س���ند و مدر ی خواهید ی طوالن ی به سفر ب با شعبا ن جعفر ی كه در طو ل كتا خواننده می‌سپارم؛ شمای ی آنرا گشوده ،راه خواهید ی كه خود و ی از زندگی‌اش ،از دریچه‌ا ت و تنها به گوشه‌های رف ت كه به‌دور از ی گفته‌ها با پژوهشگران ،شاهدا ن و دیده‌بانانی‌س ی و ناروای ت روای یافت .اثبا
خ معاصر را در سر دارند. ی تاری هرگونه پیشداوری ،شور بازنگر
ت شعبان ی به‌روای ش باستان ب «واژه‌نامﮤ ورز ی كتا ت پایان اما دربارﮤ پیما ن بعدی :پیوس���
ی بزرگ ی مقوای ک قوط ی كه سالها درو ن ی ی خود و ی آرش���یو شخص جعفری» از البال ب را اداكرد‌ه باش م كه بزرگرتین ش نشسته بود در آمده است .امیدوار م ح ق مطل درگوشﮤ اطاق
ی است. ش باستان نی ورز ی او هم عش ق زندگ
ی الز م راك‌ه در این ب تاریخ س بزنید ،مصاحبه‌ها آ ن نظ م و ترتی همانگون‌ه كه می‌توانید حد
ک چهل‌تك‌ه شباهت‌داشت. نت ی ب بیشرت به دوخ ب آمده است ،نداشتند .تنظی م ای ن كتا كتا ی كه با هم دیدار ی --پنجش���نبه‌های ی با صبور در فرایند ای ن ریزه‌كاری‌ها ش���عبا ن جعفر
ی از ی م ن آورد .بسیار ک بیانی‌ه برا ک نامه یا ی ک بریدﮤ نشریه ،ی ک عكس ،ی داشتیم --ی
ی دادند. ی عكسها و اسناد ما را یار ی او درگردآور یارا ن م ن و رفقا
ش دارد :چرا ی پرس��� ی خود م ه م جا ی اش���اره كن م ك���ه هنوز برا در اینج���ا باید به نكته‌ا ی از تبار ش داریم ،باستانی‌كار گ و شیوﮤ بارآمدن ی كه از فرهن ش���عبا ن جعفری ،با سابقه‌ا دوازده
ک ز ن بگشاید؟ ت س���فرﮤ د ل خود را در مقاب ل ی مردس���االرا ن جنوب‌شهر ،تصمی م گرف
ی خشنود م و جا دارد ی دارد! مه م اینك‌ه از ای ن بختیار یل چه اهمیت ش را نمی‌دان م و پاسخ ت سپاسگزار باشم. ت ای ن رخص ب از او باب از صمی م قل
ت سرشار،كه‌بسیار ی همسر م نجا ی بیدری غ و پشتكار باورنكردن ح همراه در انجا م ای ن طر ی ویژ‌ه دارد .بدو ن حضور مؤثر او این‌كتاب پ شود ،پایگاه ب چا ت ای ن كتا ت داش دوس هرگز بهوجود نمی‌آمد .توجه كنجكاوانﮤ پس���ران م س���پهر و هوم ن --نمایندگا ن نسل‌دوم ی كه می‌رفت م بسیار تشوی ق كرد. ب مرا در راه مهاجر ایرانی --به ای ن كتا
ی آنا ن اس���ت ،باید نخست ب وامدار یاریها و راهنمایی‌ها ی كه انتش���ار ای ن كتا از عزیزان
ب چو ن خود من ،با هیجا ن در ن كتا ی نا م برب م كه در طو ل نوش�ت� از دك�ت�ر صدرالدی ن اله ی خود را در اختیار م ن گذاشت .سپس ت گرانبها ی وق انتظار پایا ن كار بود و باگشاده‌دست ی كه فكر انجا م مصاحبه را بس���یار پس���ندید و مرا دلگر م كرد؛ از بیژن ی خرس���ند از هاد
تو ی به داد م ن رس���ید‌ه اس ی پژوهش��� ش هموار‌ه دركارها ی كه‌حافظﮤ اعجاب‌آور خلیل
ت سؤالها را پر ی از عالم ی بس���یار ش جا ی ویژه‌ا ی و نظ م فكر ت كه با ریزبین فریار نیكبخ ش و از عباس ی عادالنه‌ا ی داور ج نگهبا ن برا ی نكته‌سنجی‌هایش؛ از تور كرد؛ از زاو ن برا ک یارا ن دیگر م ایرا ن مسیح ،ژالﮤكامران ،پروانه حاجیا ن برای‌راهنمایی‌هایش .قدردا ن كم
س از دوستا ن شعبا ن جعفری ی نیز هستم .سپا نی وحیدتهران ی و حس نی زاهد یوسف‌زاده ،حس
ب آقاللرپور وكامبیز ف بوداغی ،حبی ی بابااف ،یوس��� س�ی�روس‌یگانه ،شهرا م شایسته ،مهد
ف ای ن پروژ‌ه كردند. ی از وقتشا ن را صر ت زیاد شامبیاتی‌ك‌ه ساعا
گ شهابی ،دكرت ی ارزشمند دكرت هوشن ی كه میبینید بدو ن یار ب به صورت ی ای ن كتا نسخﮤ پایان ی كه با خواند ن نسخﮤ اولیﮤ س میالن ی و دكرت عبا ب الجورد احمد‌كریمی‌حكاک ،دكرت حبی ی پایا ن قرار دادند ،امكان‌پذیر نبود. ی موشكافانﮤ خود مرا مورد مهر ب ب و توصیه‌ها كتا
ك گالستیا ن نیزك‌ه در بخش س حجتپناه و هرنی جا دارد از ِاما دلخانیان ،مهرداد انوری ،عبا ی كنم. نی و دشوار را به منز ل رساندند ،صمیمانه‌سپاسگزار ی ای ن بار سنگ ی با بردبار ی و فن هرن مارچُ -۲۰۰۱لس‌آنجلس
سیزده
چهارده
ی 1986 نی دیدار 15 :جوال نخست ف كنید؟ ی مرد م تعری ی جعفری ،شما نمی‌خواهید خاطراتتا ن را برا س -آقا
ف كه تمو م نمیشه! ج -چرا ،باشه سر فرصت .چ ل ساله ...پنجاه ساله ...با دو تاكلو م حر
ش می‌شوند. ی با ارز ک روز ت شما ی یل ای ن خاطرا س -م ن نمی‌خواه م مجبورتا ن كن م و ف و مشهور خاطراتشا ن را نوشته‌اند .چرا شما نه؟ ی معرو همﮤ انسانها
ج -ما خانو م جزوكوچیكا هستیم ،جزو درویشا هستیم ،ماكجا اوناكجا؟
ی از ای ن جها ن رفتند ،همﮤ ی كه ننوش���تند و نگفتند ،وقت��� ت آنهای س -منظور م ای ن اس���
ی می‌گذاریدك‌ه معلوم ی فردای ک رفت .شما اینها را برا خاطراتشا ن ه م با خودشا ن زیر خا ج دقیقﮤ دیگر یا چند سا ل دیگر! ی هست :دو دقیقﮤ دیگر ،پن تك نیس
نی ما ج -واال خانو م ما همیش���ه خاطراتمونو تو گود زورخونه میگفتیم ،نه اینك‌ه فكركن
ب ایش���اال به امید خدا، خاطراتو تو س���ینﮤ خودمو ن نیگر میداریم! نه ای ن مرامو نداریمُ .خ چشم! ِ گ همچو ن ز گ حقه و باالخره همه ای ن راهو مرین .میگه« :مر خود من م میدون م مر
ت ِ سر آدمه. گ حقه! میاد! پش در آیدك‌ه تو حریا ن باشی ».مر
ش نیندازید ،بگویید دیگر! ت گو س پش س-پ ج -آخه به‌قو ل معروف:
نت ابراز می‌كنم با هرك ه درد خویش
ت كه بیدار می‌كنم ی اس خوابیده دشمن
ی كه قبو ل كنید ت باشد .قو ل میده م پشیما ن نشوید ،به شرط ت م ن خیالتا ن راح س -از باب
ب در بیاوریم. ت كتا بعد از اینك‌ه مصاحبه تما م شد ،آنرا به صور
ی جز كتاب ش كننی .ما م جور دیگه‌ا ف بزنم ،شما باید كتاب ب اگه قرار شد حر ج -بلهُ ،خ
ی باشه برای ب باش���ه كه همه بتون ن بخوننش .باید یه جواب ت كتا نمیخوایم .باید به صور پانزده
ی كه نوشته شده! ت و ای ن چیزای همﮤكتابا و مقاال
ب خاطراتتان س ایرا ن هستید وكتا ی سرشنا ش می‌كنیم .شما جزو انسانها س -حتم ًا كتاب خوانندﮤ بسیار خواهد داشت.
نن سرشناسش تك ن مجازا ی رو میخواس�ت� ت هرك ی بگم! تو او ن مملك ج -واال ،آخه چ
نن َع َل م یزید و ی از مرد م بیخود و بیجهت ،ما رو میك میكردن .اینو جد ًا میگ م خانوم .بعض ت میزنن! ی مف ی حرفا همینجور
ب می‌شود. ب واج نت كتا ت و نوش نت خاطرا س گف س-پ
ی كرد‌ه م ن ای ن كارو نكردم .البته اگه یه روز با شما حرف ی هر چ یل تا حاال هرك ج -بله ،و
ش خودتو ن باشه. ی بهتو ن نگفت م باید پی زدم ،تا وقت
ع كنیم؟ ی شرو ت باشد.ك س -صد در صد .خیالتا ن راح
ج -فع ً ت از اینا آشنام ،بر و بچه‌هاشونو میشناسم. ح نیست ،آخه م ن اال ن با یه مش ال صال
ط كردیم، ی ای ن مصاحبه‌ها را ضب ت داشته باشید وقت ت باشد .اگر دوس س -خیالتا ن راح
ش خودتا ن باشدك‌ه مطمئ ن باشید اص ً چ جا پخش ال هی ی را میده م دس���تتا ن پی نوار اصل
نخواهد شد.
ی هس���تنی .م ن رو اص ل همین م قولشو ی ندارمُ .خب ،ش���ما یه آد م خاطرجمع ج -نه ،حرف
ی از ت شما .وگرن‌ه انقد از اینور و اونور به ما مراجعه كردن! تا حت به‌شما مید م و میا م خدم س اومدن ،قبو ل نكرد م گفت م نمیخوام .یه دكرت بود نی ُلس‌آنجل نت اومدن ،یه عده از هم واشنگ ی بیا اینجا یه خونه در اختیارت ی جعفر تو فلوریدا ،میامی .ای ن دكرت به م ن میگفت« :آقا
نی توش .هر قدر م بخوای ت یه س���ا ل بش میذارم »...به موال ،به ای ن نمک ...« ،اینجا راح ت خاطراتمو یل م ن هر وق ی ما بگو ».جو ن شما به موال .و نی ای ن خاطراتتو برا ت مید م بش به
ت ندارم، یل حاالدوس ی میگم ،نه به‌خاطر پول ،ای ن كارا تو مرا م ما نیست .و بگ م همینجور اص ً ت ندارم. ی دوس چ جور ال هی
س -می‌دانید چرا ای ن همه مرد م عالقه‌مندند شما خاطراتتا ن را بگویید؟ چو ن همه نقش
ف ۲۸مرداد خ معاصر ایران ،مؤثر می‌دانند .هر جاك‌ه حر ق بسیار مه م تاری ك اتفا شما را در ی
ش می‌آید ،اس م شما ه م هست .حاال ق پی ت دكرت مصد ط دول ت از س���قو میش���ود ،صحب
ی كه مواف ق هستند فكر می‌كنند ف هس���تند شما را مقصر می‌دانند ،آنهای ی كه مخال آنهای شانزده
ی معتقدند در جریا ن كودتای ی بماند .خالصه بسیار ی باق ت پهلو ک كردید سلطن شماكم ق را سرنگو ن كرد ،شاه را برگرداند ی دكرت محمد مصد ت مل ی حكوم ۲۸مرداد شعبا ن جعفر و در نتیجه اسمتا ن راگذاشتند «شعبا ن تاجبخش».
ج -او ً ت رو ت م ن كودتاكرد م و دول ش داش ی كه شاه و نخستوزیر و ارت ال ،اگه تو مملكت ی كه ی جرز میخورد .دوم ًا ،آخه یه چیزی‌ا م هست ،اونای ت به درد ال ط كردم ،او ن دول ساق
ت كردم ،م ن كه تا ظهر ۲۸مرداد تو زندا ن بودم. ت مالقا میگ ن م ن باكی م روزول
ت اندركار كودتای ی كه دس نی قضایا را باید بگویید تا روش��� ن شود ،همﮤكسان س -هم ی و چه غری ایرانی .حاال نوبت ی داشتند حرفشا ن را زده‌اند ،چه ایران ۲۸مرداد بودند و نقش
شماست!
ج -چرا ِ ت نمیگن؟ به خدا قس م ای ن حرفا زد ن نداره ،م ن احتیاج ب یه نفرو هیچوق كار خو ی كه ش كار مردمو راه مینداختم ،تا موقع ی كه یاد م میاد همه ی ندارم .م ن از او ن وقت به چیز
ف تو خیابو ن منو ی و حاضرن .به خدا طر نی حاال ح ت اومد م بریون .همه‌شو ن هم از مملك میبینه میگه« :آقا ،یادت‌ه جواز منوگرفتی؟» .میگم« :واال اص ً ی هستی!» ال نمیدون م شماك
ت شد اومد م اینجا؟» حاال یكی‌دیگ‌ه میگه« :یادت‌ه از مدرسه نمره‌هاموگرفتی،كار م ن درس ی همچوكرد! ی كرد ،آ ی همچ ی فالن ی میگ ن آ طه ایناروك‌ه نمیا ن بگن .فق
ف نزده‌اید ،در نتیجه به خیلی‌ها فرصت ت حر ت كه خودتا ن هیچوق ش ای ن اس س -دلیل
داده‌اید هر چه دلشا ن میخواهد دربارﮤ شما بگویند و بنویسند. ج -بذار بگن!
ح كرد .اتفاق ًا الز م ه م هست .شما خ را تصحی س -نه ،نش���د .اگر الز م باشد می‌شود تاری ی مان ع می‌شودكه ی هستید ،از چه می‌ترسیدك‌ه پنها ن می‌كنید؟كس ش و مردانگ كه اه ل ورز
ی را آخر ت هفتاد سا ل از عمرتا ن گذشته ،چه چیز نگویید؟ سالها از آ ن ماجراگذشته ،شص ظ كنید؟ ی می‌خواهید حف عمر
ج -حاال یه روز بهتو ن میگم.
ی به خطر بیفتد؟! اگر ای ن را بگویید م ن ه م قبول ت كس س -نكند می‌ترسید جا ن یا حیثی
دارم .ویل...
جِ - ی م ن اجازه نمیده تو این ت و روحیﮤ ورزش���كار نی دیگه! غری خود ش���ما داری ن میگ هفده
نی خانوم ،آد م اگه بخواد بگه نت اسمشونو بیارم .آخه میدون ت كه همه گرفتار و ناراح موقعی
ت میشن .فردا ز ن و بچﮤ یارو میاد سراغ نت و میدون م ناراح ت هس اال ن خیلیاش���و ن در حیا ی خود م دیدم .با اینا رابط‌ه داشت م و آد م‌گل‌ه میكنه .آخه یه چیزایی‌ه كه م ن با ای ن دو تا چشا
ت كردن ،االن ت و به ای ن دستگاه خیان میدونست م كه پاریاشو ن به ای ن شاه و به ای ن مملك
ی ایرا ن هسنت ،چند تاشو ن لند ن هسنت. بیشرتشو ن هنوز زند‌هن ،اینجا هسنت ،چند تای
ط هستید .بخشی ی مالحظه‌كار و محتا س -دیگر از ای ن كارهاگذش���ته است .شما زیاد
ی را به خطر ی اینك‌ه می‌خواهید كس ش هس���تند .برا ت قاب ل توجی‌ه و پذیر از ای ن مالحظا
س گناه ی ه م احسا ی ندهید .اما شاید مقدار ی ازكس ی را نیاورید ،نشان نیندازید ،اس م كس ی نیستید. ی گذشته‌تا ن راض ی كه انجا م دادید و از فعالیتها باشد ،شاید امروز از آ ن كارهای
ی كه درگذشت‌ه كرد م راضی‌ام .م ن جز ی نیست .م ن از تما م كارهای ی چیز ج -خری .همچ
ی نداشتم. ف دیگه‌ا ت هد ت به شاه و مملك خدم
س نارضایی، س غنب ،احسا ی احسا ی تنها نیست :هركدا م از ما به نوع س -منظور م شما ت به اینجا ت بودك‌ه مملك س گناه می‌كنیم ،چو ن فكر می‌كنی م عملكردما ن نادرس احس���ا
ی كه كردید ایمان یل اگر به كار ی صحنه .و كش���ید‌ه ش���د .ش���ما ه م فعا ل بودید و ه م تو
ت كه ش مطاب ق می ل دیگرا ن و شاید خودتا ن نشد ،بهرتی ن راه اینس داشتید ،هر چند نتیجه‌ا آنچه را در د ل دارید بریو ن بریزید.
ی میگم. ج -ایشاال میگ م براتون .باالخره یه روز ط كنیم .اص ً ت م ِ‌ن هما سرش���ار با شما ال الز م ه م نیس��� س -ش���ما بگذارید اینها را ضب ت و نوار بگذارید و حرف ک ضبط‌صو ی خانه كه نشس���ته‌اید ،ی صحبت‌كنم .خودتا ن تو
ش را ببندید. ی گنج‌ه در بزنید و بگذارید‌كنار :بگذارید تو
ی حرف س دیگه‌ا ف بزن م جز با شما باك ی حر ج -خانو م م ن به شما قو ل داد م اگه یه روز
ش داره میگه .م ن شما ی كه قبول ط به كس ف دلشو فق ت باشه .آد م حر نمیزنم ،خیالتو ن راح رو قبو ل دارم!
یل تا دیر نشده ای ن كار را باید بكنید ،قو ل می‌دهید؟ س -متشكرم .و
ج -باید یه موق ع ِ یل دل م میخواد بگم چ نگفت م و ت بیا م خدمتتون .م ن تا حاال هی سر فرص
دیگه!
هجده
ی 1986 ُلس‌آنجلس 15 ،جوال
ی نیست ن خرب ن و رفیقا ل ز محبا ید ا ینیست نخرب کسلیما مومل تج ازتخ
ی نیست ن خرب ت ش��اها ازكـوكبﮤ دول
ینیست نخرب کعزیزا کسرزبدونی ی
ی نیست ن خرب آیا ب ه كجایند كز ایشا
ب خوانده شد. ی نویسندﮤكتا ی برا ط شعبا ن جعفر ت تهرا ن كه به یادگار توس ی در بیا ک غز ل كوچ‌ه باغ ی از ی بخش
نوزده
س عكس) ت نوی (پش
ی باش س جاودان ی عك��� س م ن ا به‌عك
ی ك���ه ز قرب م گی���اه می‌روید در آ ن دم���
ی باش ج زندگان ی ز غ��� م و رن��� نمون���ها
بیست
ی باش ت���و ی���ادگار م��� ن و دورﮤ جوان���
شعبان جعفری
21
ل احوال سج یل هستید؟ ی جعفری ،متولد چه سا س -1آقا ج -متولد او ل فروردی ن 1300
س -اه ل کجایید؟
ج -م ن بچۀ تهرانم ،بچۀ سنگلجِ . ج دنیا اومده. خود سنگلج 2.محمدرضاشاه م تو سنگل
نت مح ل باجی‌مالوها یاکوچۀ روغنی‌ها. ش میگف خونۀ رضاشاه اونجا بود ،به س -پدر و مادرتا ن چطور؟
ی هسنت. ج -ما ل سنگلج .همه‌شو ن سنگلج
ب کنند؟ ج را خرا س -می‌دانید چرا رضاشاه دستور داد محلۀ سنگل
3
ش کرد ن و پارک ج اومد بریون ،داد خراب ی از س���نگل ج -رضاش���اه خدا بیامرزدش ،وقت
ی خاطر ای ن که ش پرس���یدن« :چرا اینکارو کردین؟» گفت« :برا ی از ش کردن .وقت شهر ب میکرد». ب رو خرا توآ ب راه داش ی فاضال ج به چاها ت سنگل قنا
ی از نظر بهداشتی؟ س -یعن
ی بود .تمام ی شلوغ ج مح ل خیل ت چو ن ای ن سنگل ج -بله از نظر بهداشتی .راست م میگف
-۱حروف «س« و «ج» نماد حروف اول نام «سرشار» و «جعفری» است و نه «سوال‌کننده» و «جواب‌دهنده». چون در بخش‌هایی از مصاحبه« ،س» الزام ًا ً پرسشی مطرح نمی‌کند و «ج» الزام ًا پاسخ نمی‌دهد. -۲نقل ازکتاب تاریخ اجتماعی ایران در قرن سیزدهم ،نوشته جعفر شهری: « ...محله س���نگلج یا ناحیه ۴محدود بود از ش���مال به خیابان سپه تا سه راه خیابان خیام و از جنوب تا بازارچه قوام‌الدوله (بازارچه‌ای در ش���رق میدان ش���اهپور یا میدان دروازه قزوین قدیم) و‌گذر قلی‌خان (گذری در امتداد بازارچه قوام‌الدوله ،بعد از بازارچه مع ّیر و اولنیگذر از طرف خیابان خیام) و از شرق به خیابان جلیل‌آباد (خیام) و از غرب به خندق غربی (خیابان سیمرتی) ...ر.ک .به سند شماره .2/۱ -۳هر چند ش���یوه صحیح خطابکردن ،نوشنت ،س���خنگفنت از پادشاهان و بلندپایگان بهکارگریی ضمری سوم ش���خص جمع است ،ویل در این کتاب --به دلیل اس���تفاده از زبان محاوره‌ای --از همه افراد با ضمری سوم شخص مفرد سخن می‌رود و الفاظ و القاب تشریفاتی همکمرت دیده می‌شود.
22
سجل احوال
ت دیگه .یه آب‌انبا َرم ی بودن .چا‌ه فاضالب م زیاد داش ی قدیم ی و خیل خونه‌هاش م کاهگل
ت که اق ً ی می‌رفتیم ج تا پل‌ه میخورد ت���ا او ن ِتهش .باورک ن خانوم ،وقت ال پنجاه و پن داش���
آب‌بیاریم ،خدا رفتگو ن ش���ما رو بیامرزه ،مادر ما چارقدشو میداد میگفت« :برو بگری زیر ش مرده ت مو ی وقتا م تو او ن قنا ی بود .گاه ی وضع ی نره تو‌کوزه!» یه همچ شری ،خاکش���
میومدِ . ج که دور میشد ج بود .یه ُخرد‌ه از تکیۀ سنگل ی سنگل ج همو ن باال ت سنگل سر قنا ت مث ً ال طرف ش میومد باال ،از رو میومد .بعد یه شاخ‌ه مریف ش یوا ب یوا تقس���ی م میش���د ،آ ت طرف ت درخونگاه ،یه شاخ‌ه مریف ف دباغخونه ،یه شاخ‌ه مریف ت طر امرییه ،یه شاخ‌ه مریف
نت از یل مح ل شبا مریف ت اها ف چهارراه حسن‌آباد .اونوق ت طر گذر 1رضاقلی ،یه شاخ‌ه مریف
نت تو خونه‌هاشو ن و ِ ب نوبت ی میگفت« :امش ب دعوا میشد .یک سر ای ن آ ب مرییخ اونجاها آ
ی بود. ی دیگه یه چیز دیگه میگفت .بساط منه!» یک
نت و بقیۀ قضایا راک م و ب ت���و آب‌انبارها انداخ س -دع���وا به‌خاطر آب ،قیافۀ مریاب ،آ
بیش‌م ن و ه م س ن و سالهای م یادما ن هست .بچۀ چند م هستید؟ ج -واال پدر م چارده تا بچه داشت.
ک زن؟ س -از ی
ش مردن. ی موندم .س���یز‌ه تا ط م ن یک ش بودم .اونا همه مردن ،فق ج -بله ،م ن دونۀ آخری
ی مح ل بود ت کنه رفتگو ن شما رو ،از او ن لوطیا و مشتیا فقط‌م ن موندم .پدرم ،خدا رحم ف بود. ب معرو و به‌حسا
ی مردن���د؟ چند تا در جوانی؟ چند تا س -از س���یزد‌ه ت���ا خواهر و برادر چند تا در بچگ
بزرگ‌شدند و از دنیا رفتند؟
گ شد ن مرد ن دیگه! نی جورک‌ه بزر ج -همه‌شو ن هم
ی کنند و... ی بودندکه عروس ی خواهر و برادر ی مانده؟ یعن چ بچه‌ا س -از آنها هی
ش کنه ،چارده تا بچه مونده .بچه‌هاشم ج -بله ،بله .بچه مونده .از یه خواهرم ،خدا رحمت
ی اونا م باز بچه دارن. بچه دارن .بچه‌ها
-1نقل ازکتاب «تاریح اجتماعی تهران در قرن سیزدهم» نوشته جعفر شهری: «...گذر بازارچه مانندی بیس���قف بودکه غالب ًا بر س���ر سه‌راهی با چند یا چندین دکان تشکیل میشد .هر چند دکانهای گذرها راه‌انداز کار اهایل محل بود (بقایل ،نانوایی ،قصابی و )...پاتوق جوانان محل نیز بود که برای دیدار هم و قرار و مدار و متلک پرانی به زنان و دخرتان در آنگرد آمده ،س���رکوچه‌های آن جمع میش���دند.گذر دباغخانه در سه راهیکوچه مستوفی قرار داشت وکوچه‌های شمایل و غربی آن به طرف محله سنگلج و خیابان شاهپور بود»...
شعبان جعفری
23
ج کرده‌اید؟ س -ازدوا
ش س���ا ل پیشرت ج ش���ی ت کنه رفتگو ن ش���مارو ،پن ج -یه دفعه با همو ن یه زن .خدا رحم
ت کرد. ش زندان ،اومد بریو ن و فو فوت‌کرد .برده بودن س -چرا زندان؟
ش و اینا... ج بود،گرفتن ش بریون ،ممنوع‌الخرو ی کنی م بیاریم ج -واال میخواستی م یه کار ش بعد ًا می‌پردازیم .چند تا فرزند دارید؟ س -به ای ن بخ
س شمارۀ )2/2 ج -یه دونه پسر دارم :حمید( .عک ت و چکار میکند؟ س -حمی دکجاس
ج -ایرانه،کار میکنه ،ز ن و بچه‌ا م داره.
ک بچه ک م نبود؟ س-ی
ش دنبا ل ای ن بساطا بودم ،دیگه زاد و ولد نکردم. ج -واال چو ن همه
ت بچه‌دار شد ن نداشتید؟ ی شدید وق ی چو ن سیاس س -یعن
ج -بله[ .خنده] واال ما اص ً ت و ای ن حرفا چیه .باورک ن سرمو ن تو کار ال نمیدونستی م سیاس
ی نداشتیم .جو ن شما واال! اینا خودشون ت و شاه و نخست‌وزیرکار خودمو ن بود و به دول
ت کردن. ی م ن ای ن بساط‌رو درس برا
ط را؟ س -چه کسانی؟کدا م بسا
ی که ش���ما میبینی ...وگرن‌ه م ن اص ً ال خود م روحم نی بساط ج -خود دس���تگاه دیگه! هم ع نداشت. اطال
ی بشوید چکار میکردید؟ س -قب ل از اینکه سیاس ج -م ن از همو ن اولش م کار میکردم.
ی چه کاری؟ س -یعن
ت بودم. یل داش ت پدر خدابیامرز م که بقا ج -او ل د م دس س -کجا؟
ب کرد ن ما اومدی م دباغخونه. ج روکه خرا ی سنگل ج -مح ل خودمون،گذر دباغخونه .یعن
ت --مث ل خونۀ قمر خانوم .ما تو او ن خونه ق داش اونجا یه خونه داش���تیمکه چارده تا اتا
ت همو ن بغ ل خونه‌مون. یل داش مینشستیم .پدر م یه دکو ن بقا
24
سجل احوال
یل کار میکردید؟ ی تو مغازۀ بقا ی پدرتان؟ از چه سن ی رفتید پهلو س -از ک
ج -از همو ن بچگی .دو سه ساله بودم.
چ مدرسه رفتید؟ س -هی
ی و تیمسار مهدی ت رفتم :با تیمسار رضا عظیم ج -واال مدرسه ...تقریب ًا ...مدرسۀ بصری
ی به‌نام ت بودیم .بعد م رفت م مدرسۀ عنصری .بعد رفت م یه مدرسه‌ا ی اینا ،مدرسۀ بصری رحیم
مدرسۀ اسالم.
ض میکردید؟ س -چرا ای ن همه مدرسه عو ج -آخه بریون م میکردن[ .خنده]
ت میکردید؟ س -چرا؟ شر بودید؟ اذی
ت بری م دیگه. ج -آره دیگه ،بریونمو ن میکردن .آخرش م پدر خدابیامرز م نذاش ی کدا م مح ل بود؟ س -مدرسه‌تا ن تو
ج چند تا خ سنگلج .سنگل ی مُ ج رجبعلی ،یعن ی همو ن تکیۀ حا ج -مدرسه‌مو ن تقریب ًا تو ش داش���ت :درخونگاه بود ،دباغخونه بود ،چه میدونم ،او ن تکیۀ مح ل کوچولو دور و ور ی خا ن بود .اینا تمامشو ن میشد چال‌سنگ .او ن ناحیه‌رو چال ی بود،گذر رضاقل ج رجبعل حا
گ میگفنت. سن
س -می‌دانید چرا ای ن اس م را به محلۀ درخونگاه داده بودند؟
ج یه محل م بود به‌نا م چال‌میدون .هر دو تاش���ون ج -بله .قدیما یه مح ل بود به‌نا م س���نگل
ت مث ً نت میومد ن سنگلج ،سنگلجیا ال چا ل میدونیا دسته راه مینداخ ف بودن .اونوق خیلی‌معرو
ی بود ...نخ ل رو نمیدونم ت اونجا ی���ه نَخل نت چال‌میدون .اونوق نت مریف دس���ته‌را‌ه مینداخ شمایادتو ن میاد؟
ت نخ ل است؟ س -منظورتا ن درخ س ندیدین! ج -نه ،پ
س -مگر چه بود؟
ی چیزی .یه گنبد ق یه همچ ف ای ن اتا ی بودکه ...تقریب ًا نص ض میکنم :نخ ل یه چیز ج -عر نی امامزاده‌ها .به ح مث ل هم گنبد م اونورش .به‌اصطال ش بود ،یه گنبد اینور س���ر ش بود ،یه َ
ی [انگشتان‌دو ف اینجور ی کال ت میکرد ن که با چوبا ی درس نی امامزاده‌ها م یه چیز قاعدۀ هم
شعبان جعفری
25
ت چوبها در ه م میکند] تمام‌بسته‌بندی ی نشا ن داد ن باف ک در میا ن برا تی ت را به‌حال دس
ی نقره ،ای ن گوشه‌شم‌همینجور، نی او ن گنبد با چماقا ت پائ ی مینشس ت یک شده بود .اونوق
او ن گوشه‌ش م همینجور.
ق بود؟ ک اتا ی مث ل ی س -یعن
ت س���یصد نفرم ی تکو ن میخورد .دویس��� ک بود ،یعن یل متحر ج -بل���ه دیگ���ه یه اتاق ،و
ت زیر این ت تا گردن‌کلف ش بود ،یهو صد تا دویس��� دورش‌س���ین‌ه میزدن .چار تا تریکَ م زیر
ش باال .بعد همینا ش میاوردن نت زیر ت باش���ن ،بعد میذاش تریکا مریفنت .باید همه گردن‌کلف
ی دور تا ی او ن گوشه‌ها نت رو ش نفر مریف فه نت و راه مریفنت .بعد ه «حسنی،حسنی» میگف
ی میخواسنت ت میخوند ن و هرکار ی مردمه ،او ن باال مصیب ی شونه‌ها دور نخ ل که بلند‌ه و رو
ی ای ن نخ ل که مث ل گنبد میمونه پرچ م سیاه و سفید و اینا ت باال نن فرمو ن میدادن .اونوق بک ت اینو یه دور ِ دور حسینی‌ه یا تکیه‌شو ن میگردوند ن و باز میربد ن میذاشنت ِ سر میذاشنت ،اونوق
ی بود. جاش .ساب ق اینجور
ش می‌برد؟ ت راه بیفتد نخ ل را با خود ی میخواس ی دستها ی وقت س -یعن
ش ِ س���ر ج���اش .اونوقت ش و باز میذاش���تن ط یه دور دور تکیه میگردوندن ج -ن���ه ،فق
یو ق سرنقره‌ا ی َا م او ن جلو با چما ی اونور ،یک ی اینور مینشست ،یک ش یک مریفنت‌گوشه‌ها
نت چال‌میدون، ی سنگلجیا مریف ش میکردن .وقت «حسنی،حسنی» میکردن .دور تکیه َر م سیاهپو نت اینا ت ای ن چال‌میدونیا که نمیخواس ف سنگلج .اونوق نخل‌رو بلند میکرد ن و میربد ن طر
ُ نت که نذارن .چال‌میدون ب نخ ل خودش���ونه دیگه! --اینا مرییخ -خ بیان‌نخ ل رو برب ن
ش با ف داش���ت .رو قدار‌ه ت به‌نا م حاجی‌معصو م که یه قدار‌ه معرو ت داش��� یه گردن‌کلف ی ا زگردن‌کلفتای ت عالمو ترسوند!» .یک ق قدار‌ه ط طال نوشته بود« :حاجی‌معصوم ،بر خ
ف بود ،هاش��� م عرقگری بود .اونو و بقیۀگردن‌کلفتا ای ن نخ ل رو س���نگلج م که خیلی‌معرو
ی داره، ج تو درخونگاه --درخونگاه بغ ل سنگلجه ،به‌ه م بستگ نت میاورد ن سنگل ورمیداش
به ه م وصله--میذاش�ت�ن اونجا .بعد چا ل میدونیا میومد ن نخ ل رو بربن .هر دفعه میومدن ی میشد اس م اونجا رو میذارن ی خونریز ی میشد ،چند دفعه! بعد بسک برب ن یه قتلی ،یادعوای ی ِ در خون‌گاه. درخونگاه :یعن
ی ِ ی راه می‌افتاد؟ یل دو مح ل دعوا میشد و خونریز نی اها ک نخ ل ب سر ی س -یعن
26
سجل احوال
ج -بله دیگه.
ی دیگر مدرسه ت قبلی .از چه س���ن ت جالبی! حاال برگردی م س���ر صحب س -چه اطالعا
نرفتید؟
ش دیگه نرفتم. س چار خوندم .بعد ج -واال ...تقریب ًا تاکال
یل پدر؟ س -باز برگشتید به مغازۀ بقا
ج -نه .رفت م ِ ت ریخته‌گ���ری .از ریخته‌گری س���رکار .پدرم ،خدا بیامرزدش ،منو‌گذاش��� ت ِ سرکار ،نمیذاشت ی ما رو میذاش ی یک ت آهنگری .همینجور یک بریونم‌کردن ،آوردگذاش
ب همه‌کارۀ س قورخونه1که به حسا ی رئی پ اسماعیل] شفای بیکار باشیم .بعد سرلشکر [سرتی ت کرد .خدا بیامرزدش ،او ن منو ش صحب رضاشاه اینا بود تو مح ل ما مینشست .پدر م باها
ت سوهانکاری. برد تو قورخونه .یه مدتی‌ا م تو قورخونه کا رکردم ،قسم ت کرد چند ساله بودید؟ ی پدرتا ن فو س -وقت
ج -تقریب ًا دوازه سال م بود.
ی افتاد؟ مادرتا ن را شما نگه می‌داشتید؟ ی مادر به عهدۀ چه کس ت نگهدار س -آنوق
ب متدین ک و به حسا ی شیخ‌مسل ش داشتم ،خدا رفتگو ن شما رو بیامرزه ،خیل ج -نه .یه دا
ف بود. ی معرو ت حاج‌علی‌اکرب جعفر ف بود .ماس ی معرو ت میزد ،ماستش م خیل بود .ماس���
ش دیگه م داشت م از خودم س شمارۀ )2/3او ن به‌حساب ،همۀ ما رو اداره میکرد .یه دا (عک
ب کار میکرد .اون م ما رو اداره میکرد. بزرگرت که اون م به‌حسا س -تما م خانواده را؟ ج -بله.
ش رفتید؟ ف ورز ی به طر س -از چه سن
ش میکرد .من م تقریب ًا ج -واال از همو ن اولش ،تقریب ًا ده چارده س���اله بود م که داش م ورز چارده سال م بودکه رفتم .او ل راه م نمیدادن. س -چرا؟
ی چ ل س���ا ل کم�ت�رو راه نمیدادن .اصو ً ش از من ال زورخونه پی ج -اونوقتا زورخونه آدما
ت یارو ش نمیدادن .اونوق ت راه ش نداش ت بره زورخونه تا ری ی میخواس ی بودکه یک طور ت مث ً ش که بتون‌ه بره تو ت فرو میکرد تو صورت ال یه ش���ونه ،از ای ن ش���ونه آهنیا میگرف مریف
-۱اداره قورخانه یا اسلحه سازی قشون واقع در خیابان سنگلج ،خیابان خیام بعدی ،مقابل اداره روزنامه اطالعات بود.
شعبان جعفری
27
ش یواش ش دیگه ما یوا ی بود .بل���ه! بعد ی وضع زورخون���ه 1.اونوقتا تو زورخونه یه همچ
ب میگرفت ،ما بریو ن همینجور واسه مریفتی م د م زورخونه و همونطور که مرشد او ن تو ضر
خودمو ن میچرخیدیم .همینو یاد گرفتی م تا رفتی م تو و دیگه یه خرده شریینکار شدیم. ی کی؟ س -شریینکار یعن
ب سنگ ب کباده میزن ن و خو ب میچرخن ،خو ش میکنن ،خو ب ورز ی که خو ج -به اونای
ش دیگه. ب بلد شدی م و موندی م تو ش اینا رو خو ش یوا میگری ن میگ ن شریینکار .ما رفتی م یوا
ت بگردونتش .من ش نمیتونس ی2که صاحب بعد رفتی م یه زورخونه تو او ن بازارچۀکل‌عباسعل
غ م ن ورزشمو تماشا کنن .ما اونجا روگرفتی م و چند ی مریفتم ،همه میومد ن سرا که یه جای ش اومد و افتادی م زندان. مدتی‌ا م اونجا رو اداره کردی م تا ای ن بساطا پی
ی که زندا ن رفتید چند سالتا ن بود؟ نی بار س -اول نی دفعه که افتاد م زندا ن پونزه سال م بود. ج -اول
ی زندا ن افتادید؟ س -به چه جرم
ی که میکردی م دیگه! نی کارای ج -تو مح ل دعواکردیم .از هم
ی مح ل با هم س -شما وضعتا ن تو مح ل چطور بود؟ دار و دسته داشتید؟ با بر و بچه‌ها
ک گروه چه می‌گفتند ،مث ً ال یی ی میکردید؟ نمی‌دان م در ایرا ن به اعضا بودید و دسته‌بند ی آ ن گروهها اینجا بهش���ا ن می‌گویند گَنگ [ .]gangمیخواه م بدان م آ ن موق ع ش���ما تو
سردست‌ه بودید؟ بچه‌ها دنبا ل شما می‌آمدند یا شما دنباله‌رو آنها بودید؟
ت سردستگی ف جنابعایل ،صحب ی بودکه تو محل ،به‌قو ل حر ج -میدوننی؟ اونوقتا یه جور
نبودکه مث ً ال یه عده جم ع بش ن و دسته بش ن که« :بیای ن بری م با اونا دعواکنیم!» نه .بچه‌های -۲اشاره به داستان زیر نقل ازکتاب شگوشه‌ای از تاریخ اجتماعی تهران قدیم» نوشته جعفر شهری ،صفحه :۸۲ ...یکی از اصول فتوت (جوانمردی) بلوغ است و نابالغان حق ورود به جرگه جوانمردان را ندارند .به همنی علت از قدیم‌االیام به جوانان نابالغ اجازه لخت شدن در گود زورخانه نمی‌دادند و معتقد بودندکسانی باید وارد گود شوندکه شانه به موی محاسنشان بند شود .به طوری که مشهور است جوان ساده رویی به زورخانه رفت و چون ریش نداشت از لخت شدنش حلوگرییکردند .به اوگفتند« :هر وقت محاسن برآوردی و توانستی شانه را بر آن استوارکنی به زورخانه بیا ».جوان که خوی جوانمردی و تعصب فتوت داشت شانه را از جیب خود درآورد و به شدت به گوشت صورت خود فرو برد وگفت« :اگر شانه به ریشم نمی‌نشیند به گوشت صورتم می‌نشیند!» و به جرگه ورزشکاران درآمد... -۱نقل از کتاب «ایران قدیم و تهران قدیم» نوشته ناصر نجمی: ...بازارچهکربالیی عباسعلی واقع در جنوب چهارراه حسن‌آباد منتسب بهکربالیی عباسعلیگمرکچی از چهره‌های سرشناس سنگلج بودکهگفته میشد در مقابل فحش‌های آبدار و تازه‌ایکه شوخ‌طبعان به او می‌دادند ،به آنها پول میداد و در واقع «فحش‌خری» میکرد...
سجل احوال
28
س ش���مارۀ )2/4مث ً ال خود من :چو ن بیشرت اینور اونور ی با خودش���و ن بودن( .عک هر محل ت دسته‌بندی ی بود .اونوق ی چیز مریفت م و زد و خورد میکردم ،معروفرت شده بودم .یه همچ
ی نبودکه مث ً ی دسته داشته باشه. ال هرکس اینجور ی بودند؟ ی شما چه کسان س -همدوره‌ها
ب بچه‌ها خیلیا بودن... ی م ن تو محل؟ُ ...خ ج -همدوره‌ایا
س -اسمشا ن یا لقبشا ن چه بود؟
ج -مث ً ش کردن .ناصر فرهاد بودکه موهای ط بود ،ممد آهنگر بودکه اعدام ال سیداکرب خرا
س شمارۀ )2/5اولیش غ داشت .اون م به جر م دو فقر‌ه قت ل اعدا م شد( .عک ی زا بور و چشا
ش بود .بعد ناص َر م اعدا م کردن. ی بارفرو ش تق نت ام�ی�ر آهنگر ،دومی ش میگف امری بود ،به همه‌رو اعدا م کردن.
س -همۀ اینها به‌جر م قت ل اعدا م شدند؟
ض کنم ،ناصر فرهادکه ت شما عر ج -بله دیگه ،قت ل کرده بود ن که اعدامشو ن کردن .خدم
ت مریه ِ ش میگه« :وقتی ی بگریه ،قناد‌ه به ی شریین در یه قناد زده بود امریوکشت‌ه بود ،یه وق
ی پولشو باید بدی!» میگه« :اگه حاج‌غال م اومد ،بگو م ن میا م میدم!»گفت: ی میگری شریین ش بیاد!» ِ ک و دو میکنن ،میگه« :اگه نی ی سر هم «نه!پولشو بده بعد وردار برب ،یا وایسا خود نی کجاست؟ ی بری م آسانسیه »...آسانسیه میدون ی دعواکن میخوا
س -نه.
نت آسانسیه. ج -او ن موق ع راه‌آهنو میگف
1
س -فهمیدم.
ف آسانسیه دعوا،که تو همو ن درشک‌ه ِ سر نت طر نت و سوار شد ن و رف ج ... -اینا یه درشک‌ه گرف
ی مشریالسلطن‌ه دعواشو ن میشه و ای ن ناصر چاقو میزنه به شیک م امری .ام ریگردن‌کلفت‌تر سرا ش بود .خالصه او ن امری‌ه میمریه ،ناصرو میرب ن زندان .پدر این از ناصر بود ،اما ناصر چاقوک
ی بود،گروهبا ن آژانا بود. س شهربان ی که اونموق ع رئی پ شاپور مختار ق س���رتی ناصر د ِم اتا ش مریه ای ن در و او ن در میزنه تاس‌ه سا ل بعد از زندان ی اونو میگری ن میرب ن زندان ،پدر وقت
-۱آسانسیه برگرفته ازکلمه فرانسه Stationبه معنی ایستگاه است و اصطالح ًا به ایستگاه راه‌آهن واقع در انتهای خیابان شاهپورگفته میشد.
شعبان جعفری
29
ی میخوای ن پُرکننی؟ ایناک‌ه الز م نیست؟ یچ ش بریون .م ن حاال نمیدون م اینا رو برا میارد
گ ش���دید چه حا ل و هوایی ی که در آ ن بزر س -نه الز م هس���ت .میخواه م ببین م محل
داشت.
ج یه شریه‌خون‌ه واز شده بود .ای ن ناصر بعد از دو سه ماه که از ج -بله ...خالصه ،تو سنگل ی بود و یه هاش م تُرکه --اینا مری ن دم ف نام ی --یه سیدیوس زندا ن بریو ن میمونه ،یه شب
ی بودکه حاال شریه‌ای ش یه گردن‌کلفت اون‌شریه‌خون‌ه ح ق بگرین ،او ن شریه‌خون‌ه داره خود
ی رو میکشه .بعد ناصرو میگری ن به‌جرم شده بود ،با او ن دعواشو ن میشه ،او ن هاشم‌ه میزنه یک
ب مریه تو ناحیه ده 1کشته میشه. قتل ،چو ن سابقه داشته دیگه .او ن دو تا م در مرین .هاش م ش َ ش میکنن. ی ناص َر م حک م اعدا م می ُب َر ن و تو توپخون‌ه اعدام یوسف م در مریه .برا سید
ف کنید. ی مح ل تعری س -باز ه م از بچه‌ها
ج -مث ً یل بودکه چو ن تو کابار‌ه شکوفه‌نو ال بهرا م خاقانی ،بچۀ مح ل شاه‌آباد ،یه بوکسور عا
س شمارۀ )2/6 ی کشید اومد بریون( .عک ش کردن ،چار سا ل حبس ت زندان آد م کش
نی جاهل‌ها دعوا میشد، ت صورتحساب؟ شنید‌ه بود م سر پو ل میز داد ن ب س -سر پرداخ
یل تا حد قت ل جلو می‌رفت؟ و
ش میزنه .اکرب ب که مریه شکوفه‌نو ارکسرت برا ش جالبه :ش ی داستان یل ای ن یک ج -آره ،و
ب بود .اونو و بقیه واسش ف جنوب‌شهر و بچه مح ل طی ی معرو ی از جاهال ی کهنه‌چ تق
ش میگن: ش میگن .بهرام م جوابشونو نمیده ،بعد میا ن سر میز ت و پال به ت میگری ن و پر دس ت در ت گفتی م چرا صدا بیبُخاری؟ ای ن همه بد و بریا‌ه به «هیک ل به ای ن گُنده‌ای ،به ای ن
ش آورده بود ن میزنه تو سر یارو ی که برا ی میشه و با شیش‌ه شامپای ن تعارف نمیاد؟»که عصبان ف جابه‌جا میمریه! و طر
ی زیاد، ت که به‌خاطر چاقوکشی‌ها ی دو م اس��� گ جهان س -ای ن هما ن دورا ن بعد از جن ی که‌تصنیف س به‌اجراگذاشت‌ه شد؟ 2هما ن زمان قانون‌تبعید چاقوکشها و اشرار به بندرعبا
ی التاس» را می‌خواندند؟ ف «بندرعباس ،جا گ معرو فروش‌ها آهن
-۲ناحیه ده یا شهرنو محیطی محدود و دیوارکشی شده بود و محل زندگی روسپی‌ها به شمار می‌رفت. -۱در این زمینه ،در صفحه چهارم بسیاری از شماره‌های سال ۱۳۲۸روزنامه باخرت امروز به مدیریت دکرت حسنی فاطمی ،مطالب وگزارش‌هایی زیر عنوان «اخبار جنایی» دیده می‌شود .در شماره ،۴۳سال ۲۶ ،۱۴شهریور ۱۳۲۸ همنی روزنامه خرب تش���کیلکمیسیون تشدید مجازات در شهربانی چاپ شده استکهکارش رسیدگی به پرونده افراد شرور و دزد و جیب‌بر و چاقوکش و ارجاع آن به وزارتکشور برای صدور رأی است .ر.ک .به سند شماره ۲/۷صفحه .44
30
سجل احوال
ک و اونطرفا. ج -بله ،تبعید میکردن .به خار
ی همدیگر چاقو می‌کشیدند؟ س -حاال چرا جاهل‌ها ای ن همه رو ب اونوقتا بیشرت چاقو میزد ن دیگه ،چاقو میکشیدن. ج ُ -خ
ی بود؟ مث ً ی چاقو داشتند؟ ی مح ل و اینها از چه سن ال بچه‌ها س -ببین م سیست م چه جور
ض کن م که ،یارو مث ً ش نمریسید بزنه ی زور ال وقت ت شما عر ج -از سیز‌ه چارده به باال .خدم
ی بود. ت تو جیبش ...اینجور ت یه چاقو میذاش مریف
س -شما ه م با خودتا ن چاقو داشتید؟
ج -من؟ هیچوقت!
ت نداشتید؟ س -هیچوق
ج -هیچوقت!
ی که در مورد شما... س ای ن چیزهای س-پ ی میگم ،هیچوقت. ج -اینو راست
س ... -می‌گویندک‌ه به ای ن چاقو زدید یا به آ ن چاقو زدید بیخود است؟
ت میگ ن هم�ی�ن اال ن تو تهرا ن بر ن یه پرونده از م ن پیداکنن ،تو دس���تگاه ج -اگه راس���
ی زده باشم! شهربانی،که م ن چاقو به کس
س -با خودتا ن ه م چاقو حم ل نمی‌کردید؟
ب بودم. ب زور داشتم ،قلدر بودم ،یوقور بودم ،خو ج -نخری .م ن ُخ
ت داشت؟ ی برایتا ن ُاف ی بودید و چاقوکش ی به زور خودتا ن متک س -یعن
ت چاقو نمیکشیدیم. ی بودیم! هیچوق ج -بله ،به خودمو ن متک ق چطور؟ س -چما ج -نه .چوب م نه.
ق ه م نه؟ ب و چما س -چو
ج -اص ً ال و ابد ًا.
ی 28مرداد با سیصد تا چماقدار آمدید و... س ای ن که می‌گویند در شلوغی‌ها س-پ
ب یه عده دنبالمو ن بودن .اونم ق و اینا رو میبن���د ن به آد م دیگه .البته ُخ ج -ن���ه .نه .چما س منو با چماق ی یه عک ت که موجوده! اگه کس ی اونوق ش علیحد‌ه است .عکسا داستان
شعبان جعفری
31
ت گفته. نشون‌بد‌ه راس
س -به ای ن داستا ن بعد ًا خواهی م رسید.
ی علیحد‌ه اس���ت ،ای ن کارای ی رفتی م و چیکار کردی م امر ج -اینکه 28مرداد چه جور
ی بودکه مث ً ت یه ی از ای ن مح ل مریف ال یه گردن‌کلفت ی علیحد‌ه است .ما ل مح ل اینجور محل
ی ای ن مح ل که اونو‌گری بیاره دعواکنه. ی میومد تو ب او ن یک مح ل دیگه دعوا میکرد .بعد ًا ش ی میکردی م که اص ً ت نکنه پاشو بذار‌ه تو محل .یه ی جرأ الکس البته ما تو مح ل خودمو ن کار
وق َت م اگه تو مح ل ما دعوا میشد مث ً ی مح ل و ای ن چیزابود .اونوقتا س زنا ع از نامو ی دفا ال برا
از ای ن صحبتا بود.
ب می‌شدند؟ ی مح ل حسا س مردها ی مح ل نامو ی زنها و دخرتها س -یعن
ج -آهان ،باریکال!
ی در و همسایه قهرما ن می‌شدند؟ ی می‌کردند ،برا ی ناموس ی که قتلها ت کسان س -آنوق
ی میخوا م بگم :البته ای ن ما ل ساالی ج -معلومه دیگه! حاالک‌ه ای ن حرفا رو زدی ن یه چیز
پیشه ،ما ل ای ن آخریا نیست ،ما ل وقتی‌ه که باشگاه رو داشتیم .یه دفعه کار باشگاه م گریکرد.
ش باستانی ت ورز ی سرپرس ی صادرکردک‌ه بایست ی اعلیحضرت ،خدا بیامرزدش ،یه فرمان یعن ی تهی‌ه کردی م و دادی م به ش باستانی .یه طرح ت ورز بشمُ ،حکمش م هست .ما شدی م سرپرس
نت امروز ،فردا ،امروز ،فردا، ی گف ب نشد .ه ح ما تصوی ب کنه .بعد ای ن طر ت که تصوی دول ف آورد ن تو دانشکدۀ افسری ،عکسش م دارم‌ک‌ه دار ن با ت تشری امروز ،فردا .یه روز اعلیحضر
ت هر سا ل --گمون م جش ن مهرگا ن بود --واسه سردوشی ت میکنن 1.اعلیحضر م ن صحب س دانشکدۀ افسری ی رئی داد ن به افسرا میومد ن دانشکدۀ افسری .اونوقتا سرلشکر مقصود ی که ما دیگه جودو و این بود و به ماگفت‌ه بود« :جعفری ،ای ن ورزشو بیار تو دانشکدۀ افسر
ی خودمونو نشو ن بدیم ».ما م رفتی م ای ن کاروکردی م و ورزش ش مل بساطا رو نذاری م و ورز
ش یاد دادیم .دو سه ماه مفصل ی و به دانشجوها ورز ی رو بردی م تو دانشکدۀ افسر باستان ب شد این ف آورد ن بازدیدگفنت« :چه خو ت که تشری سربسرشو ن گذاشتیم .بعد اعلیحضر
ح دانشگاه!» ش رو آوردی ن تو سط ورز
ی دو ساله ت بعد پرسید« :چطوری؟»گفتم« :قربان ،م ن یک حاال مقصود م اینه که اعلیحضر
-۱اشاره به عکس شمارۀ 14/۵صفحۀ .32۸
32
سجل احوال
ب نکرد ».بعد به هویداگفت« :چرا ح باشگاه که داد م به هویدا ،تصوی دوید م دنبا ل ای ن طر ت و ما م رفتی م و فردا هویدا فرستاد عقب ی رو راه نمیندازین؟» خالصه هویدا رف کار جعفر
ت منو به شاه میکنی؟ یه ی بود.گفت« :شکای ی اتاقش .البته هویدا م آد م شوخ ما .رفتی م تو ت نکرد .یه ت کار منو درس ی زمنی؟»گفتم« :آقا ای ن وزیر ی او ن ته بخور ت بزن م بر مش���ت
ساله داره منو میاره و میربه .من م هزار کار دارم!» بع دگفت« :چطور نکرد؟»گفتم« :آقا ق بود م حاال نیست م با م ن مخالفه!» ی با مصد نکرد دیگه ،با م ن مخالفه .چو ن م ن یه موقع
ش هویدا. ش و پرور ت شده بود وزیر آموز ی اونوق ش دکرت هدایتی ».هدایت گفت« :برو پی
ش چه بود؟ س -اس م اول
ش اال ن واال یاد م نمیاد. ج -دکرت هدایتی ،وزیر مشاور بود .اسم
ی هدایتی؟ س -دکرت هاد
ت خوبه؟» «بد ش و به م ن گفت« :بشنی!» نشستیم« .حال ج -بله ،درسته! رفت م تو اتاق ی شده؟» گفتم« :جریا ن اینه و اینه» گفت« :منو میشناسی؟» گفتم: نیستیم».گفت« :چ
ی بگم».گفت« :م ن بچه ت منو نیگاکن».گفتم« :واال نمیدون م چ «نه».گفت« :درس���
س و اینا روکردی ن دار م ای ن خاطره رو میگم‌ها! محلتم »...چو ن اون‌سؤا ل نامو س -ممنون.
ج ... -گفت« :م ن یه روز اومد م بر م از توکوچۀ شما .با یه نفر دیگه بودم .داشت م از مدرسه ی رویه ی نشسته بود غ وکشک میومدم .دو تا دخ َرت م جلو ما مریفنت .دید م تو د م او ن مغازۀ دو ی ت وک ..من[ ».خنده]گفتم« :آقا میخوای ت زد ی یه َل َغ ی اومد چارپایه .بعد یهو بلند شد
ت باش���ه ».پاشد اومد ت راح ی یا با ای ن حرفا»...گفت« :نه آقا ،خیال کار ما رو راه بنداز ک میگی م یا داری م مرییم ی ما داری م به او ن دخرتا متل چ کرد وگفت« :تو خیا ل کرد منو ما
ک میگم .تو او ن مح ل همه‌دوستت ت تربی یل م ن به ی ای ن کاروکردی .و دنبا ل ایناک‌ه پا شد
ف میکردن». داشنت .همه از تو تعری
م ن اص ً س م ن تو مح ل ما بیاد ت نمیکرد از تر ی جرأ ف بود م به اینکه کس��� ال اونجا معرو
ی شمارۀ ج سیدحس ن رزاز بودیم( .عکسها ی حا ی بیفته .آخه ما از نوچه‌ها که‌دنبا ل کس 2/8و )2/9مث ً ی مدرسۀ انوشریوان نت د م مدرسۀ دخرتون‌ه --همو ن باال ال ای ن بچه‌ها مریف
ش و پال میشدن .اص ً ال از ترسشون دادگر --جم ع میش���دن .به مح ل ماکه مریس���ید ن پخ
شعبان جعفری
33
ف ما .بله ،ای ن جریا ن کار او ن مح ل بود. نمیومد ن طر
ی کنید تا فرقشان ی م ن معن ی را برا ت جاهل ی چند تا از ای ن اصطالحا ی جعفر س -آقا
را بفهمم.
ج -مث ً ال؟
س -مث ً ال :باج‌گریی؟
ی گرفنت. ی به زور پو ل ازکس ج -یعن
س -حق‌گریی؟
ی مح ل یه چیزی ب ماسبا خودشو ن به گردن‌کلفتا نت تو عال م رفاقت.کاس ج گرف ی با ج -یعن
میداد ن که مث ً ال مواظبشو ن باشن. س -تلک‌ه کردن؟
ی بودکه مث ً ب زمینو برای ال با یه چو ی گرفنت .تلکه‌گری آدم ج -سر قمار و به حیل‌ه پو ل ازکس
ت رو زمنی پ درس ف میکرد تا قا نت صا ی که تو خرابه‌ها دور ه م کپه‌کپ‌ه مینشس او ن آدمای
یل میدادن. ش یه پو بشینه .تازه حکم م میکرد و حرفش م ردخور نداشت .آخر سر قماربازا به
یه تلک‌ه بگ ریگردن‌کلفت م بودکه از همه پو ل میگرفت. س -تیغ‌کشی؟
ی دیگه به خودشو ن تی غ میزدن ،بعد طرف نت از یک ج گرف ی با ی بود ن که برا ج -یه کسای ی با رضایت رو میرتسوند ن و یقه‌شو میچسبید ن که« :تو منو زدی!» .یه تیغ‌زدن م بودکه یعن
س نمیدادن .بعد میگفنت« :اونو تیغیدیم!» نت و پ ش میگرف طرف‌پو ل از س -تیزکی؟
نت تیزکی. ج -التا به چاقو میگف س -عش ق التی؟
ج -مث ً ب بیان :پاشنۀ ی جاهال رو درمیاورد ن به عش��� ق اینکه جاه ل به حسا ال بعضیا ادا ق میخورد ن و عربده میکشیدن نت رو شونه‌شون ،عر کفششونو میخوابوندن،کتشونو مینداخ
و از ای ن کارا دیگه... س -یه‌کتی؟
ف رو جلوتر نت ش���ونۀ یه طر ی و عرض‌اندام ،موق ع راه رف ی خودنمای ی که برا ج -به اونای
34
سجل احوال
ی میخواین؟ ی راه مریه .اینا رو واسه چ ی میکنن ،میگ ن یه‌کت مید ن وگردن‌کش
س -احتما ً ب به‌درد میخورد .نوچه؟ نت کتا ال موق ع نوش
ی ِ گود محبت. ج -ت���و زورخونه به مبتدیا میگ ن نوچه.گود زورخونه ه م گرده دیگه! یعن
ش میفهم‌ه که مث ً ال ت نوچه که میاد اونجا خود ت و دور ه م بودن .اونوق ی محب ی یعن گرد باید پائنی‌تر از همه وایسه .ای ن رس م نوچه‌ست .نوخاسته او ن کسی‌ه که یه خورده بیشرت تجربه
ب زورخونه رو بیشرت میدونه و به او ن نوچه یاد میده ،یه داره ،مریه از نوچه باالتر وامیسته ،آدا ت کام ل میشه‌مریسه نت و از نظر انسانی ش و وزن‌ه برداش ی از نظر ورز ی چیزی .بعد وقت همچ
ی و میشه پهلوون... به پهلوون
س -چطور شد شما نوچۀ حاج‌سیدحس ن رزاز شدید؟
ش اوم���د از ما .او ن موقع ی میکردیم .اینه که ای ن خوش��� ب ش�ی�رینکار ج -واال ،ما خو
ی میکردن ،مرحمتی ی که ای ن پهلوون���ا به ما لطف پریمردی‌ا م ب���ود جا افتاده .اونوقتا ،وقت ب میکردن. ب میشدی م نوچه‌شو ن دیگه .اونا م ما رو نوچه خودشو ن حسا میکردن ،ما به‌حسا
ش میکرد یا پری شده ی که شما نوچۀ سیدحس ن رزاز شدید هنوز سر پا بود؟ ورز س -موقع
بود؟
یل هنوزکارآمد بود. ج -نه پری بود دیگه .و
ف کنید. ک خاطره از ای ن حاج‌سیدحس ن رزاز تعری س-ی
ت سیدحس ن مریه عراق، ف میکرد .یه وق ش برامو ن تعری ی دارم ،خود ج -خاطره که خیل
ی تو نجف .اینا َر م ایرانیایی‌ک‌ه از تهران ی توکاظمنی ،یک عرا َق م دو تا زورخونه داشت :یک
ت ش���ما عرض ت ای ن مریه تو زورخونۀ اونجا .خدم ت کرده بودن .اونوق رفته بود ن درس��� ی بلند و خوش‌هیکل ،این ی بود! خیل ی بود اونجا میوندار بود .هیکل کنم ،یه پهلوو ن قنرب
ی که تو زورخونه گ اونجا بود --سنگ ت سن ش میکردن .یه جف نت ورز ش داش و نوچه‌ها ت زیر اینا خوابید و هفتاد تا از ای ن سنگاگرفت .حاج‌سیدحسن میگرین --پهلوو ن قنرب رف ی م ن چند از ای ن سنگا بگریم؟» چو ن حاج‌سیدحسن ش میگه« :اجازه مید خدابیامرز به
ی اونو ش میگه« :برو بش�ی�ن اونجا!» آخه س���نگا ب بود به از تهرا ن رفته بود اونجا و غری هیشکی‌اص ً ت بلندکنه .به حاج‌سیدحس ن برمیخوره ،مریه میخوابه و سنگا رو ال نمیتونس���
گ میگریه .بعد میگریه .پهلوو ن قنرب شناشو مریه ،تمو م میشه ،بلند میشه میبینه ای ن داره سن
شعبان جعفری
35
ش تمو م میش���ه ،باز میبینه این اعتن���ا نمیکنه دومرتبه بنا میکنه به می ل گرفنت .بعد میل‌بازی ش میکنه ،سیدحسن ی بود! بعد خالصه میاد توگود و ورز گ میگریه ،انقد ای ن قو داره سن
ی از ش میگه« :گر م شدی؟» میگه« :نه قربان!» یک ش تمو م میشه .بعد پهلوو ن قنرب به کار
ش کن!» نوچه میاد جلو ،سیدحسن ی گرم نوچه‌هاشو صدا میکنه جلو و میگه« :برو حساب
نوچه رو میزنه زمنی.خالصه سه چار تا از نوچه‌ها و نوخاسته‌هاشو میفرسته ،حاج‌سیدحسن
ش میاد جلو. همۀ اینا رو میزنه زمنی .بعد میگه« :گر م ش���دی؟» میگه« :قربان ،نه ».خود
ی پهلوو ن قنربو ف میکرد --همچ گ تعری ش قشن میاد جلوکه با ای ن کُشتی‌بگری‌ه --خود ت نشده بود ،یه پریهن ف گود .تا اونوقت م هنوز لخ ش میخوره به ک سگردن نی که پ ِ میزنه زم
ش که میرپس ن میفهم ن پهلوون ی داره .از ب هیکل نن عج ت میشه میبی ی لخ ش بود .بعد وقت تن ایرانی‌ه و دیگه بهش‌احرتا م میذارن.
ی میگرفت؟ س -حاج‌سیدحس ن کدا م زورخونه کُشت
ب پهلوو ن بود .همه زورخونه‌ها مریفت. ج -حاج‌سیدحس ن ُخ
ی پدرکار میکنید ،بعد ت اول :حاال شما دارید پهلو س -بسیار خوب .برگردی م سر صحب ی شما را اینور و آنورگذاشت‌ه ِ ی خودتان‌یک سرکار و آخ‌رگفتید‌ک‌ه رفتید برا ک مقدار ه م ی
باشگاه باز‌کردید ،درست؟
ج -بله ...باشگاه نه .یه زورخونه بودکه اجار‌ه کرده بودم.
س -اس م ای ن زورخانه چه بود وکجا بود؟
ش زورخونۀ بازارچه بود .دو سا ل اونجا رو داشتم ،بعد و ل کرد م و بیکار شدم. ج -اسم ی زورخونه رو ک���ه اجار‌ه کرده بود م تحویل حاال دیگ���ه بیکار م و دنبا ل کار میگردم .یعن
ش دادم. صاحب
س -چرا؟ ضرر میکرد؟
ش کردم. ت نداشتمش ،ول ج -نه دیگه دوس
ب «شعبو ن بی‌مُ خ» را به شما دادند؟ س -چرا ای ن لق
ض کنم ،ما مدرسه که مریفتیم ،با ت شما عر ع شد! [خنده] خدم ج -الالله االالله ...شرو ی [سر ش اینجور ی که گردن ی خدابیامرز و او ن تیمسار رضا عظیم ی رحیم همنی‌تیمسار مهد س بودیم .بعدک‌ه معل م میومد و بچه‌ها میخواسنت ج میکند] بود ،تو یه کال تک ت راس را به‌سم
36
سجل احوال
نت باال می‌برد] اونوقت ت سباب‌ه را به‌نشا ن اجازه گرف ی میکرد ن [انگش بر ن دستشویی ،اینجور ت میخواس���ت م راهمو میکشید م مریفتم معل م میگفت« :برو!» م ن اینکارو نمیکردم ،هر وق ش خرابه! مُ خ ش و به بچه‌ها میگفت« :مُ خ ت میزد به شقیق‌ه ت معلم‌ه با انگش بریون .اونوق
نت «بی‌مُ خ» .همو ن سپهبد عظیمی ،اون م یه‌‌وری‌بود نداره!» .از همونجا اینا اس م ما روگذاش
ی تیمسار شد ،ارتشبد شد و سپهبد نت «رضا یه‌وری»که تا آخر سر ،تا وقت ش میگف دیگه .به ج بود دیگه. شک نت «رضا یه‌وری» چو ن گردن ش میگف شد ،همه به ج بود؟ نت رای ب گذاش س آ ن دوره لق س-پ
ی یه ی وقت ی داشت .اونوقتا مرسو م بود از بچگ ی تو مح ل یه لقب نت دیگه .هرکس ج -میگف
ش میموند. نت رو ی میذاش ب روکس لق
ی ه م داشت؟! ی خاص ک معن ب شما ی یل لق س-و
ی بهش ی رو بگریه یه چیز ت ح ق یک ی میکرد یا میخواس ی یه کار حساب ج -میدونی ،هرکس
ت نمیشه .من ،به‌جو ن بچه م به‌جو ن شما ،غری ش درس ی حقشو نگریه،کار یل تا یک میبسنت .و
ی نبود .مث ً ال من ش چیز دیگه‌ا ی زور میگ ن و مریفت م دنبا ل کار ی میدید م به یک از ای ن که وقت
مریفت م ش���هردارو ببینم ،مث ً یل م ن ِ در اتاق ش میگفت« :فردا بیا ،پس‌فردا بیا »...و ال سکرتر ی م ن میا م مری م تو و خ نداره!» وقت نت «مُ شهردارو باز میکرد م یهو مریفت م تو .بعد اینا میگف خ ما و ول‌کنم ی بندکرد ن به مُ میخوا م ح ق چار تا رو بگری م مُ خ م خرابه؟ از همو ن جا اینا ه
خ ما رو میکش ن جلو .خدا پدر و مادر این‌آدمای ی میشه مُ ب حاالش م هر جا هر خرب نیسنت! ُخ ح میکنن! حرفی ف رو بیامرزه ،باز م به ای ن مخالفاک‌ه به‌خاطر مُ خمون م شده ما رو مطر مخال س --اینو کیها ن لندن‌نوشته س دعواشو ن شده بود تو مجل ی مجل نی وکال نیست .دو تا از هم
خ بدتری!» بود --ای ن به او ن میگه« :تو مث ل شعبو ن بی‌مُ خی!» یا« :از شعبو ن بی‌مُ
ت که آنرا نشنید‌ه باشد. ی نیس ب ایرا ن باشد،کس ب شما مشهورتری ن لق س -گمان م لق
ش صحبت ش داشتم ،بعد ت ورز ف کنم .تو باشگاه هر وق ی براتو ن تعری ج -میخوا م یه چیز
ی دیوونه او ن باال نشسته بود .من م تو گود داشت م صحبت‌میکردم. میکردم .یه روز مصطف ی ما میگفتی م ای ن تصدی ق میکرد ،سرشو تکو ن میداد و میگفت« :درسته!» زورخون‌هم هر چ
ی یه بی‌مُ خو یه دیوونه باید تصدیق‌کنه ت گفتم« :باالخره حرفا حاال ش���لوغ! من م یه وق
ی کله‌تو تکو ن میدی!» [خنده] ف نمیزنه ،تو ه ی حر دیگه! اینهمه آد م اینجا نشسته هیشک
شعبان جعفری
37
ش شری ی مح ل راکه روی ی کالنرت ک روز تابلو ت که ی ی پادگا ن اس س -ای ن هما ن مصطف
ی منم؟!» نی که« :شری اصل و خورشید بوده ،می‌کشد پائ ج -ای ن قضیه رو شما ازکجا میدونی؟
ف کرده! ی خودتا ن برای م تعری ی از بچه‌محل‌ها س -یک
یل تابلو رو نمی‌کش���ه پائنی! از حا ل طبیعی ی دیوونه بچۀ پاچنار بود .و ج -آره ،مصطف
ی میکنه که« :اینجا م ن شریم ،ای ن شری چیه؟» آره س کالنرت ب رئی ج بوده ،با چاقو عق خار
ی دارم‌ها! م ن و حاج‌سیدحسن س سه تای ی آدمایی‌ا م پیدا میش���دن! یه عک خانو م یه همچ
ی دیوونه‌ست. ی مصطف رزاز! او ن سوم
ی به شما ب «شعبا ن تاجبخش» 2را چه کس یل لق ب «بی‌مُ خ» ،و س -بله ،داریم 1.ای ن از لق داد؟ ازکجا آمده؟
ج -واال بیخودیه ...بیخودی.
ک کردید و شاه را برگرداندید ِ ج و تخت ،مگر نه؟ سر تا س -آخر می‌گویند شماکم
ی منرب این وگفت ،همو ن بعد از اینکه ای ن پیش���امدا ش���د، ی باال ج -نه خانوم .یه آخوند
ی تاجبخشه. ی جعفر ی منربگفت« :ای ن آقا ط ُب ل بگریه ،اونجا باال ت ای ن وس اونم‌میخواس ایشون‌ای ن کارا روکرده ،او ن کارا روکرده ».مردم م ای ن حرفا روکه یارو به ک ..ما بسته بود
نت بازگو میکردن! میشنید ن و مریف
ک عالم! ف و نق ل هست :لطیفه ،حکایت ،شایعه ...ی ی «مُ خ» شما حر س -چقدر برا ی میشناخنت! ی بود .آخه همه منو اینجور ب دیگه اینجور ج ُ -خ
ش را نشا ن بدهید؟ ی نکردید خالف ت ه م سع س -هیچوق
خ داری م ولمو ن نمیکنن! [خنده] آخه پاریا خیال خ بمونیم .اگه بدون ن مُ ج -نه بابا بذار بی‌مُ
میکرد ن فامی ل م ن اص ً ی که رجا ل یا هرنپیشه‌ها میومد ن تو ال بی‌مُ خه .دلیلش م حاال میگم .وقت
ت عادت ت مل ت شیش‌ه مرد م تماشاکنن .اونوق باشگاه ما ،عکسشونو میگرفتی م میذاشتی م پش
ی رو میخواد صدا کنه --مث ً ت شیش‌ه میبینه --یه فحشم ی رو پش��� س یک ال عک داره یک
میده! میگه« :اه ،مث ً س ما م اونجا ال ای ن [غالمحسنی] بهمنیار فال ن فال ن شده‌ست‌ها!» عک
-۱عکس شمارۀ ۲/۸صفحۀ ۴۵و عکس صفحۀ .۴۶۹ --۲در شاهنامه لقب «تاجبخش» برای رستم به کار رفته است.روشن نیست آن کسی که این لقب را به شعبان جعفری داده است این نکته را میدانسته یا نه؟ !
38
سجل احوال
ت شیش‌ه دید .یهوگفتُ « :ا شعبون س مارو پش بود دیگه .یه یارو اومده بود باش���گاه ،عک
ش بزنه.گفتم: ت آورد ت���و و دید م میخوادکتک ت اونوگرف بی‌مُ خ���ه!» حاالمنوچهر ما م رف
ش بود،گفتم« :آخه مرتیکه چرا ش داری؟» پسره تقریب ًا هیجده نوز‌ه سال ش کن ،چیکار «ول ی نگفتم!» خ م ن چیز ت میزنی؟» گفت« :جو ِ‌ن شعبو ن بی‌مُ ف مف خف‌ه نمیشی؟ چرا حر
ت شد ،خیا ل کرد میخوا م بزنمش.گفت: ی میگی!» یهو دید م ناراح گفتمِ « :ا ،باز م که دار
ی فکر میکردن. نی اینجور «به‌خدا من‌خیا ل کرد م فامی ل شما بی‌مُ خه ».میدون
یل قل م و نویسندگا ن ه م در نمایۀ کتابشا ن نام ی از اها س -بله ،غری از مرد م عادی ،بسیار
ی پیدا ط کرده‌اند! م ن برا ی «بی‌مُ خ» ضب ت نا م خانوادگ ی تح ف «ب» یعن شما را زیر حر
ف «ب»! ف «ج» می‌گشتم ،ه م زیر حر ب باید ه م زیر حر ک کتا کردن‌اس م شما در ی ی از رفقا پیاد‌ه مریفتم .یه گُل‌فروش‌ه بودکنار خیابون. ج -یه رو َز م تو اسرائی ل داشت م با یک ی هستنی؟ از ایرا ن اومدین؟ ف میزنیم ،اومد جلو وگفت« :شما ایران ی حر ای ن دید فارس��� از ته���را ن اومدین؟»گفتم« :آره».گفت« :من م بچه خیابو ن سریوس���م ».با ه م از اینجا و
ت س���اله اینجام».گفتمُ : ب تو ایران ،تو «خ ت کردیم.گفت« :م ن اال ن بیس��� اونجا صحب ط تو خیابو ن شاهپور یه ی رو نمی‌شناختم .فق ی رو میشناختی؟»گفت« :واالکس تهرا ن ک یل ناراحت ی بود[ »...خنده] تا اینو گفت ،م ن فهمید م نفهمیده اینوگفته ،و شعبو ن بی‌مُ خ ی کارام و کرد م و برگشتم ،رفیقم شدم .به رفیق م گفتم« :م ن اال ن میام!» گذاشت م رفتم .وقت
ش در بیاریم ،ای ن طفلک ش گفتم« :بیا بری م از دل ت شد و اینا ».فردا ی ناراح گفت« :خیل
ب کرده افتاده تو خونه!» پا شدی م رفتی م خونهش .تا ش گفت« :واال ،ت نفهمیده!» .خانم
ی کشید سرش ،او ن گوش‌ه لول‌ه شد .من م که اینو دید م گفتم« :بلند فهمید ماییم ،پتورو طور ش کردم شو بابا ،م ن شعبون‌بی‌مُ خم!» بیچاره ...خودم م خنده م گرفته بود .باالخره ،بلند
ت ِ سر ما میگن ،تو یه چ کرد م وگفتم« :باباجو ِ‌ن من ،حاال همه پُش ش صورتشو ما نشوندم ش درآوردم ،چند تا از این ت نمیش���م ».خالصه ،از دل ی ما گفتی ،م ن ناراح دفعه جلو رو ی رفی ق شد. ی تشکرکرد و بعد م با ما حساب ش کادو دادم ،خیل ی نقره داشت م به چیزا
شعبان جعفری
39
40
سجل احوال
سند شمارۀ 2/1
شعبان جعفری
41
42
سجل احوال
شعبان جعفری
43
44
سجل احوال
شعبان جعفری
45
46
سجل احوال
شعبان جعفری
47
سربازی ی رفتید؟ ی سرباز یک ی جعفر س -آقا
ض کن م که، ت شما عر ج -س���ربازی؟ ...همو ن س���ا ل 1319رفت م سرباز نقلیه شدم .خدم 1 نقلیه‌ا م د ِم ِ گارد ِ ی بود. نی دود [گار] ماش پ می‌راندید؟ ی جی س -سرباز نقلیه یعن
چ داشتیم ت پاگو ن وگرت و زنگا ل 2و مچ‌پی ی میکرد م دیگه .اونوق ج -نه تو ادارۀ نقلیه سرباز
ش در مریفتی م و فرار یل همه و از ای��� ن حرف���ا .ما رفتی م اونجا و یه مدتی‌ا م اونجا بودی��� م و
ی نمریفتی م سربازی. ت و حساب میکردیم .درس
س خودتا ن نرفتید؟ ش���ما را بردند نظا م وظیفه؟ خودتا ن که نمیخواس���تید بروید س-پ سربازی؟
ت سربازی م نشده بود هنوز. ی رفتی م نقلیه .وق ب از رو بیکار ج -چرا ،خودمو ن رفتیم .به‌حسا ت ساله بر م سربازی ،م ن نوز‌ه رفت م اونجا اس م نوشتم .بعد دیدیم یه سا ل مونده بود .باید بیس ی فرار میکردیم. تعلی م سخته ه
س -اینه م مدرسه بود؟
ت شما ی در رفتم .بعد خدم ج -به‌خاطر همین م س���ربازی م چار س���ا ل طو ل کشید .از بسک
ب یه سا ل یه سا ل و ی خاطرات م یاد م میفته .به‌حسا ی یک عرض‌کنم ،من م اینا روکه میگ م یک -1گار برگرفته از کلمۀ فرانسوی Gareوگار ماشنی دودی به معنی ایستگاه راه‌آهن است. -2پاگون :برگرفته ازکلمۀ فرانس���وی ِگرت به معنی قطعه‌ای پارچهکه قسمت پائنی ساق پا و باالیکفش را برای محافظت آن از باران و ِگل می‌پوشاند. زنگال :ساق‌بند چرمیکه روی شلوار می‌بستند و چون سریع‌تر از ساق‌پیچ پارچه‌ای بسته میشد وکفش تمیزترمیماند جانشنی آن شده بود.
48
سربازی
ج میان ،انگلیسا م از طرف ف کر نت روسا دار ن از طر نیمی‌اونجا بود م یه دفعه دید م که گف
ف شابدولعظی م دار ن میا ن تو مملکت. ف کرج ،انگلیسا از طر شابدولعظیم ...آره ،روسا از طر ی افتاده بودکه منو اونجا زندا ن کرده بودن... گ بود .تو مح ل یه اتفاق ی جن تقریب ًا نزدیکا ی افتاده بود؟ س -چه اتفاق
جِ - ی شدکه رفت م زندان؟ واال ،یه چند تا از ای ن ورزشکارا به ماگفنت« :بری م عکس سر چ
ی بگرین .ما گفتیم« :بری م خونۀ ما رو س لخت ت دار ن عک بگرییم ».آخه ورزش���کارا دوس ی وایسادیم. ج تای تبون .چار پن پشت ِ‌بون ،اونجا بهرت از همه جاست ».اینا رو بردی م رو پش ِ
تبون. ی از بچه‌ها بودن .وایسادی م گوشۀ پش ِ غال م نجار بود و سیداحمد بود و یه چند تای
ش بعد از ت زیر ش و مریف ت سر ت که یه دونه پارچه سیاه مینداخ عکاس م از ای ن دوربینا داش ی ُخرد‌ه ُخرد‌ه عقب‌مریفت. ت یه ُخرد‌ه بیا اینور ،یه ُخرد‌ه برو اونور .خودش م ه او ن زیر میگف
ی داشت ،آجرای ش نظام تبون م دور گ وایسنی .ای ن پش ِ ی به ما ُغر میزدکه ش���ماها قشن ه ش مریه رو او ن نظامیا و میفته پائنی. نت نظامی .این م یهو پا گُنده رو میگف س -عکاس؟
ض و میمریه. ب حو ش میخوره به ل ی بودکل‌ه ض سنگ ج -آره عکاسه .اونجا م یه حو نی سادگی! س -به‌هم
ی ما رو میربن نت برد ن زندان .او ن رفقا ج تا رو گرف ج -واال جو ن ش���ما .مُ رد و ما چار پن
ی سه چار ماه بیچاره‌ها رو نگه میدار ن و ما َر م میرب ن زندا ن نقلیه .بله، ی یک زندا ن شهربان
این م داستا ن او ن عکاسه.
س در زندا ن هستید؟ س به‌خاطرکشت‌ه شد ن عکا س-پ
ج -بله ،زندا ن اونجا م د م در همو ن نقلی ه بود و میخورد ب ه خیابون .سرد َِرش��� م ی ه دونه ق همیش ه وامیساد .ما م تو زندا ن بودیم .یهو دیدیم ی او ن صندو از این‌آدما [نگهبان] تو
ی چار تا پتو ورداشته ،یکی گ ورداش���ته ،یک ی ی ه دی نن .یک س���ربازا هم ه دار ن فرار میک گ نه --ورداشنت گ مفن یل تفن ی فال ن چیزو --و خ ماشینو در آورد ه دار ه میربه ،یک چر
و دار ن فرار میکنن .خالص ه سربازا هم ه رفنت .همو ن روز بود ک ه نمیدون م 2.شهریور بود
ی بود ؟ چ
س -شهریور سا ل .1320
شعبان جعفری
49
ت میکرده .پیغو م داده به تیمسار [سرلشکر س مقاوم ش رو نت رضاشاه در مقاب ل ارت ج -بله،گف
ت با ت اهواز .او ن که سابقه‌کدور گ که ارتش���و بفرس��� احمد] نخجوا ن [کفیل] وزیر جن ی میده1 ،که همه رو ول‌کردن. رضاشاه داش���ت ،دستورشو انجا م نمیده و دس���تور مرخص
ی بیاد ای ن درو واکنه!» هر چی ی داد میزنم« :بابا ،یک خالصه ،م ن حاال از تو بازداشتگاه ه
ی نمیادِ . آخر سر یه بچه اومد رد بشه گفتم« :بچه بیا ای ن درو وا کن!» تو هوار میکن م کس ای ن هری و ویر اون م پو ل میخواد میگه« :م ن دو زار میگریم!»گفتم« :بابا درو واک ن م ن بیام
بریو ن دوزاری م کج���ا بود ای ن تو؟» خالصه درو وا کرد و ما اومدی م بریون .تا اومد م بریون
نی تخ م چش ی اومد .سرلشکر بوذرجمهری‌ا م که میدون یهو دید م سرلشکر [کریم] بوذرجمهر
ی هوایی] .این‌اومد و ت نریو س ستاد [فرماندۀ لشکر او ل و سرپرس رضاشاه بود دیگه ،رئی ی چی‌شد؟» گ اعتماد گفت« :سربازکجا مریی؟»گفتم« :قربا ن در رفنت!»گفت« :سرهن س نقلیه بود.گفت م «قربان ،همه در رفنت .اون م رفته دیگه ».یه دفعه مادر ق ...از پشت او ن رئی با لگد زد توک ...ما،گفت« :برو او ن تو!» ما م رفتی م تو و او ن دوباره درو بست...
ی زندان؟ س -دوباره افتادید تو
گ اعتمادی نی شد و رفت .در ای ن موق ع دیدی م سرهن ت و س���وار ماش ج -بله ...درو بس���
ت باز اومدن :س���ربازا نه ،افسرا نت اونجا .فهمیده بود ن ای ن اومده .در هر صور و اینا ریخ
ی اومد و درو واکرد و م ن اومد م بریون.گفت« :چطور شد؟ چی گ اعتماد اومدن .سرهن
ش گفتی؟» ی به ت کرد ».پرسید« :چ گفتی؟»گفتم« :تیمسار اومد اینجا و با م ن صحب
ی در رفنت؟» گفتم: ض کرد م همه در رفنت ».گفت« :گفت گفتم« :قربان ،خدمتش���و ن عر نی و نبودی ن دیگه!» گفتُ : ُ ش او ن تو!» تا اومد ن بکننم «بکنید ش دید دررفت ب خود «خ او ن تو فرار کردم--آخه م ن تیز بودم --در رفتم .همیش���ه م گیو‌ه پا م میکردم .سر همنی
نی بپوشی .نقلیه ی ه نت زندان .چو ن گیو‌ه قدغ ن بود ،باید پوت گیوه‌ها م همیش���ه منو مینداخ ش یه قربسو ن بود ،سر قرب آقا 2بود .پرید م تو او ن قربسو ن و ِد ی واق ع ش���ده بودکه پشت جای
برو.
ی خوشمز‌ه است :یه دفعه ،همو ن روز او ل که رفتی م نقلیه یه‌سروانی یه خاطرۀ دیگه م بگ م خیل -1نقل از کتاب «قلم و سیاست» نوشتۀ محمدعلی سفری ،صفحۀ :۲۵ « ...روز ۸ش���هریور ۱۳۲۰شورای عایل نظام طرح مرخصی سربازان وظیفه را تصویبکرد .امضاکنندگان طرح عبارت بودند از :سپهبد احمد امریاحمدی ،سرلشکر احمد نخجوان ،سرلشکر عزبزالله ضرغامی ،سرلشکر مرتضی یزدانپناه ،سرلشکرکریم بوذرجمهری ،سرلشکر علی نقدی ،سرتیپ احمد خسروانی و سرتیپ علی ریاضی»... -1واقع در جنوب میدان مولوی .در آن زمان غسالخانه وگورستان تهران (باغ فردوس) در سر قرب آقا قرار داشت.
50
سربازی
ی بود .م ن بود م و ناصر فرهادکه بعد ًا اعدامش‌کرد ن بود بود به‌نا م سروا ن مادوهیان ،ارمن س شخصیامو ن تنمونه. ف بودی م که سروان‌ه بیاد بازدید .حاال لبا و یه نفر دیگه .ما سر ص ت کنی م و تنمو ن کنیم ...ناصرو نشون‌داد و س س���ربازیامونو تازه داده بود ن بربی م درس لبا
خ بخوره ی که شاال خ [شالق] بخوره تو پدرسگی .دو م کس ی که شاال گفت« :او ل کس���
ت کردی م تنمو ن کردیم .بعد رفتی م بازار ت و رفت .ما م رفتی م لباسامونو درس منم!» اینوگف
خ ک م داشت .داشتی م مریفتی م یهو دیدی م یه خ کنیم ،دو تا سوال ّس���راجا کمربندمونو سوال
ی اومد جلو ما رو گرفت .تا خواستی م کمربندو ببندیم ،گفت« :سرباز اینجا چیکار سروان خ کنیم» .گفت: میکنی؟» گفتم« :قربا ن ما تازه س���رباز شدی م اومدی م کمربندمونو سوال
ب بود. ش خرا ی دیوونه م بود ،بچه محلمو ن که یه ُخرد‌ه کل‌ه «بریم‌دژبانی!» یارو مصطف ب سروان ،و ل ک ن خود م دار م میا م دیگه!» ت گرفته.گفتم« :جنا حاال این‌سروان‌ه منو سف
ش ک ن دیگه ،میخواد در ره!» متوجهی؟ به‌شوخی ب س���روان ،ول مصطفی‌گفت « :جنا راستشو میگفت!
نی س���روان‌ه اومد خالصه تا او ن ما رو و ل کرد ما در رفتیم .رفتی م تو س���ربازخونه .فردا هم
ی ما رو کش���ید جلو .به او ن س���روان ی [لبۀ] کاله په َلو س���ربازخونه ما رو پیدا کرد .اینجا
ی بود ،همو ن ارمنیه .روز اول ی و مشت ی لوط نی بود ».سروا ن مادوهیان م خیل ارمنیه‌گفت« :هم
نی پدرتونو درمیارم!» ت کرده بود وگفت‌ه بود« :هرکدو م گری بیفت که رفتی م نقلیه ،با ما صحب ت ما رو تحوی ل نداد. اما اونجا و اونوق
ی روس‌ها و انگلیس‌ها آمدند و شما از زندا ن فرار کردید باالخره چه شد؟ س -نگفتید وقت
نت تو شهر ،ما م رفتی م َدم ی روسا و انگلیسا اومد ن ریخ ض کن م که ،وقت ت شما عر ج -خدم میدو ن کاه‌فروشا و اونجا همه لباسامونو فروختی م سه تومن. ی سربازی‌تا ن را؟ س -لباسها
ب بود. ش خو ت داشتم .یه دست ب مرخصمو ن کرده بود ن دیگه .دو س���ه دس��� ج -بلهُ ،خ ت و بریو ن میپوشیدمو نیگر داشت م بقیه رو فروختم.کت اونکه‌پاگو ن وگرت و زنگا ل نداش���
ض کن م که ،شده ت شما عر ی و فرنج 1و شلوارو نیگر داشت م و میپوشیدم .بله ،بعد خدم ارتش
ی مریفتم س سربازیمو میپوشید م و اینجور ی مریفت م بریو ن لبا بودم‌سرباز مس���تم ع آزاد .وقت -1در ارتش ایرانکت سربازان و افسران را فرنج می‌نامیدند.
شعبان جعفری
51
ی بهکار م نداشت. ی کار بریون‌میگشتم ،دیگه کس
ی ه م رسیدید؟ در چه رشته‌ای ی کشت ت که به مقا م قهرمان نی سالهاس س -مث ل اینکه هم
قهرما ن شدید؟
1
ش باستانی ،تو ی میگرفتم ،دیگه گذاشت م کنار رفت م تو ورز ی نمایش ج -م ن یه سا ل کشت
عکسم م دار م که تو روزنامه ب میزدم .تو ای ن رشته‌ها قهرما ن شدم. رشتۀ چرخ .کباده م خو َ
ی شمارۀ 3/3 ،3/2 ،3/1و سند شمارۀ )3/4 انداخنت( .عکسها
یل دارد؟ ی معمو ی باکشت ی چه فرق ی نمایش س -کشت
یل ای ن دو تا قب ً ال با هم ی نمایش���یا م دو تاکشتی‌گری با ه م روبرو میش���ن .و ج -تو کش���ت
ک میکن م تو بدل ت کن .م ن تو رو خا صحبت‌کرد ن که م ن از تو زیر میگری م تو رو دس��� ی که م ن بگری م او ن بدل ش که هرکدو م یه بد ل داره .هرکار کن .ای ن س���ه چار تاکار هس���ت
ط لنگ ج تاکارک‌ه رد و بد ل میشه ،بعد داور وس ی سه چار پن یل نم ُیفتیم .تو ای ن کشت میکنه و
مینداز‌ه ِ سر دو تایی.
نت مدال؟ ی وگرف ی قهرمان ی بود ،نه برا ی مرد م و تفریح ی تماشا ی بیشرت برا س -یعن ی مردم. ی تماشا ج -بله ،برا
خ وکباد‌ه مدا ل گرفتید یا بازوبند پهلوانی؟ ی چر ی قهرمان س -برا
ج -نه بازوبند ما ل بعد بود .دورۀ ما نبود.
س -در هما ن روزنامۀکیها ن که عکس���تا ن را انداخت‌ه نوش���ته‌اند ش���ماکارمند باش���گاه آهن‌هستید .منظورکدا م باشگاه است؟
ب بلور با ه م راه انداختیم .هنوز ی بودکه م ن و حبی ج -د م میدو ن ش���اهپور یه باش���گاه
ی رو ی زیاد ی بود وکشتی‌گریا ی کشت ب خدا بیامرزدش ،مرب ک ک م بود .حبی کشتی‌رو دُش
ی یه ش باشگاه آه ن بودکه بعد از مدت س ش���مارۀ )3/5اسم پروروند و قهرما ن کرد( .عک ش اونجا رو خرید و اسمشوکرد باشگاه تهران .ما م از اونجا دیگه رفتیم‌سراغ س تیزهو مهند کار خودمون.
-1مسابقات قهرمانی ورزشهای باستانیکشور تنها یک بار آن هم روز ۴آبان در چهار رشتۀ کباده ،چزخ ،میل‌بازی و سنگگرفنت انجام شد و دیگر تکرار نگردید.
52
س شمارۀ 3/1 عک
سربازی
شعبان جعفری
53
54
سربازی
شعبان جعفری
55
56
سربازی
شعبان جعفری
57
چگونه سیاسی شدم ی شدید؟ ی چگونه سیاس ی جعفر س -آقا
س خوند س در ی چارکال ی کس ی نبودم .اونوقتا تو مح ل ما ،وقت ت سیاس��� ج -م ن هیچوق ی ش���ده! مث ً ال نت سیاس��� ب میزد زیر بغلش ،میگف ت و یه کتا ف راه مریف ف صا ه‌بود و صا صداش‌میزدن« :ممد سیاسی!» ماکه از اونا نبودیم.
ی کار سیاست؟ س چطور افتادید تو س -درست ،پ ض کن م که ،ما یه موق ع جوو ن بودی م دیگه .مریفتی م اینور اونور با ت شما عر ب خدم ج ُ -خ ت و سه چار ساله شد م فقط ب و اینا میخوردیم .م ن البته تا بیس بر و بچه‌ها یه ُخرد‌ه مشرو
ب خوردیم ،بچه‌ها ت نکشیدم .او ن ش َب م که مشرو ب خوردم .سیگا َر م هیچوق چند دفعه مشرو
ی جایی!» گفتیم« :بریم!» رفتیم گفنت« :بری م تماشاخونه ،بری م یه سینمایی ،تماشاخونه‌ا ب سینماها و تماشاخونه‌ها همه اونجا بود ن دیگه .رفتی م و انتخاب ف الله‌زار .به‌حس���ا طر
کردی م کجا بریم.گفتی م بری م تماشاخونۀ فردوسی .حاال ما نمیدونستی م تماشاخونۀ فردوسی ض کنم ،رفتی م اونجا .تا رفتی م از در بریم ت شما عر ی ما ل کیه ،چیه ،چه‌جوریه .خدم یا سعد ش که ... تو ،یاروگفت
س -چند سالتا ن بود؟
ت و سه چار س���ال م بود 1.بله ...یاروگفتش« :چیکار داری؟»گفتم« :یه ج -تقریب ًا بیس���
ی پو ل بود اونموقع.گفت« :نداریم».گفتم« :یه ده ج توم ن خیل ی بده ».پن ج تومن ط پن بلی��� ب خورده بودیم ی رو با سریا ج سری ب افتخاریه ».ما م ُخب ،پن تومنی‌بده».گفت« :نه ،امش -1در روزنام���ۀکیهان ۲۸ ،مرداد ،۱۳۶۹چاپ تهران ،در مقاله‌ای زیر عنوان «کودتای ۲۸مرداد ،اقدام مش�ت�رک اوباشان ،سازمان سیا و دربار پهلوی» سندی با شمارۀ یک چاپ شده استکه تاریخ این رویداد را ۲۱اسفند ماه ۱۳۲۶نشان میدهد .برای منتکامل ر.ک .به سند و پیوست شمارۀ ۱صص .۳۹۴-۳۸۸
58
چگونه سیاسی شدم
ی مریی م تو دیگه!» کَله‌مون‌گر م بود .گفتیم« :افتخاریه ،از ما افتخاری‌ترکی؟! ما م افتخار
ط پاره میکنه ،بلند شدکه ببینه ما چرا اومدی م تو ،ما رفتی م تو رفتی م تو و او ن یارو ممیز‌ه که بلی ش میدیدن .ما م گرفتی م جای نت نمای ت نشس ت ساک ی اون .حاال همه ساک ِ نشستیم‌سر جا
ی یاروگفت« :بلند شنی!»گفتیم« :بلند نمیشیم!» دید ما سر و صدا او ن نشس���تیم .هر چ ت بریو ن و با یه سروا ِ‌ن دژبا ن اومد .اونوقتا م ن سرباز نقلیه بودم. میکنیم،کله‌مونم‌گرمه ،رف ب پاگو ن وگرت وکمر و زنگا ل نداش���تم .اونا رو در یل خ ی تن م بود و یه بُلیز و یه فرنج‌نظام
ی با اشاره گفت« :پاشو آورده بودم ،همینجور س���اد‌ه راه مریفتم .او ن دژبان‌ه اومد و یواشک ی اشاره کرد،گفتم« :نمیام، بیا بریون ».منم‌با اشاره گفتم« :نه ،اینجا خوبه راحتم ».هر چ راحتم ».بعد اومد ِ ی منو ی به زور میربیمت!»گفتم« :نمیتون ش م ن گفت« :اگه نیا درگو
ی هستم .تو تو ِ ت کنی!» ی دخال کار م ن نمیتون بربی .م ن سرباز نیستم ،م ن شخص
س اوم���د ،بعد دو تا پلیس .اونا اومد ن گفنت« :پاش���و بیا ت و یه افس���ر پلی دی���د م ای ن رف
بریون».گفتم« :نه راحتم!» خالصه دردسرتو ن ندم ،ما دیدی م باالخره اینجا باید یه کاری
ی به‌پا کنیم .زدی م تو سر یارو کنرتلی‌ه وگفتیم« :مرتیکه پدرسوخته چرا بکنیم ،باید یه دعوای ب --مام غ راه انداختیم ،چه شلوغی! حاال نگو اونش ب ما میکنی؟» و شلو ت توجی دس
ی و یه عدۀ ی مسعود خرب نداش���تیمکه --حکیم‌الملک 1اومده بود تماش���اخونه .ممدعل
ش بودن .حاال من م بی‌اطالع .اونا رو نمیش���ناخت م که .خالصه ،یه دفعه دیگ���ه م دور و ور غ شد .یه افسر‌ه اومد ،ما م با اون نت و تو سال ن شلو غ شد و اینا از اونور در رف تماشاخونه شلو
س بود،گفت« :جعفری ،بیخود ی با ما شنا افسر‌ه درگریی‌پیداکردی م و باالخره ...یه افسر ب نخستوزیر اینجاست!» گفتم« :هر کی گرت‌گریی[گردگریی] نکن! چیز نکن .امش
میخواد باش���ه!»م ن حالی م نبودکه! باالخره دردسرتو ن ندم ،فهمید ن سربازم.گفت« :بریم
ی رفتی م دژبا ن و ایناشو دیگه نمیخوا م بگ م و طو ل و تفصی ل بدم .به دژبان!» حاال چه جور ش رفتی م و ما رو ط با خودت!» با خود او ن افسر‌ه گفتم« :م ن با هیچکدو ِم اینا نمیام ،فق نت تو مجرد. انداخ
س ستاد 2بود ،با او ن تیمسار [محمد] دفرتی ش کنه رئی ی پنجشنبه ،رزم‌آرا خدا رحمت صبحا غ شده بود فهمیده‌بود ب که شلو س دژبا ن بودُ .خب ،ش ی رئی ت صبح .دفرت میومد ن گش��� -1ابراهیم حکیمی ،حکیم‌الملک یکبار از ۲۳اردیبهشت تا ۱۳خرداد ۱۳۲۴و یکبار از ۲آبان تا ۳۰دی ۱۳۲۴و یکبار هم از ۶دی ۱۳۲۶تا ۲۵خرداد ۱۳۲۷نخستوزیر ایران بود. -۲سرلشکر حاج‌علی رزم‌آرا از ۱۵اردیبهشت ۱۳۲۳برای بار دوم به ریاست ستاد منصوب شد. -۳سالم نظامی دادم.
شعبان جعفری
59
ت درگذاشتم‌باال.1 ی رو بیارین ».منو آوردن .م ن رفت م پش دیگه.گفته بود« :ای ن سرباز دیشب
ت باال .م ن یهو هُ ل شدم.گفت« :دستتو بنداز ش س���ر برهن‌ه نبایدگذاش نی که تو ارت میدون
ی بود؟» گفتم« :قربان ی بود کردی ،س���رباز؟ ای ن کارها چ پائنی!» گفت« :ای ن چه حرکت
ج بودم .حاال میبین م اینجا هستم».گفت« :تحوی ل جزیرۀ خارکش ی خار بنده از حا ل طبیع نی که؟ ت تبعیدیا رو میفرستاد ن جزیرۀ خارک .میدون بدین ».اونوق س -بله.
ی از تبعیدیا رو میفرستاد ن اونجا .دو تا مأمور واسه ما تهی‌ه کردن ،یه‌حکمم ت خیل ج -اونوق
ت ؟تو همون ش کجاس ش بدن .حاال ستاد ارت نی کرد ن که ما رو تحوی ل رک ن دو ستاد ارت ماش نی دژبان .شما اونجاها رو باید بدوننی. چار را ِ‌ه پائ
س -سو م اسفند؟
ب ِ سر ما ،دو تا سربازگذاشنت نت عق ج -آره سو م اسفند .بعد خالصه ،اینا دو تا سربازگذاش نی حقیقته‌ها .نمیخوا م اص ً ت بکنم ی صحب ال بیخود ک قسم ،اینوکه میگ م ع جلو .به ای ن نم
ش کنم. و خودمو شریی ن کن م و تر
س -ممنون.
ی که دار ن جلو مری ن همینج���ور دار ن مرین .م ن ُخب ج -بع���د م ن دید م دو تا س���ربازای
ب باید اق ً ی زیر ی برگرد ن منو نیگاکنن .م ن همینجور الگاه زندانیشو ن بودم ،میدونسنتُ .خ ی نیگاشو ن میکردم ،برگشت م یهو دید م دو تا سرباز عقبیا م نیسنت .ما م همونجا وایسادیم چش
ب که ت ندم ،غرو ت زدی م و غز ل خوندی م و رفتی م خونه .رفتی م خونه و دردسر یه ُخرد‌ه سو شد دیدم...
س -مگر پیاد‌ه راه می‌رفتید؟
نی که نبود اونوقتا.گفت م که از دژبان ج -آره دیگه همینجور داش���تی م پیاد‌ه مریفتیم ...ماش
ت و اینا نبودکه ،رک ن دو بود. ی نبود .اونوقتاک‌ه سازما ن امنی ش راه ی س���تاد ارت تا رک ن دو
ی دید م او ن سربازا رفنت ،رفت م خونه و ...بعد داش�ت�ن منو میربد ن تحوی ل اونا بدن .من م وقت ت اون ط درش ت یا کیها ن آوردن .دید م با خ ت بچه‌ها یه روزنامۀ اطالعا ب شد .اونوق غرو
نی و ی رو به م زده[ ،عبدالحسنی[ نوش ب تماشاخونۀ فردوس خ دیش باال نوشته که شعبا ن بی‌مُ
60
چگونه سیاسی شدم
ش «مردم» رو میدادن 1.من م اص ً ال روح م اطالع نت اونجا نمای [عبدالکریم] عموئی‌ا م داش ش علیه شاهه. ت که ای ن نمای نداش
س -اص ً ی صحنه است؟ ی رو ال نمی‌دانستید چه نمایش
ج -اص ً ق چیه ،داستا ن چیه ،بعد... ال نمیدونست م شاه چیه ،مصد
س بدو ن اینکه بدانید چه خرب است،کاس‌ه کوزه‌شا ن را به م ریختید؟ س-پ
ی ستاد ارتش، ش رک ن دو نت که آره بردن ی نمیدونستم .خالصه ،بعد دید م نوش ج -بله .هیچ ی در رفتم.گمون م به ی راه رفتن نی جور از طبقۀ ِس ُی م پریده تو خیابو ن و در رفته .حاال م ن هم
ی خالصه... او ن سربازاک‌ه دنبال م بود ن گفته بود ن منو و ل کنن .هیچ س -حاالک‌ه به آ ن روزها فکر میکنید به ای ن نتیجه می‌رسید؟
ش از اون م که ای ن بساطا ج ... -بله حاال میفهمم .او ن موق ع که سر در نیاوردم .اونوقتا ،پی
ت داشتی م با بچه‌ها بری م مث ً ال ی دوس پیش‌بیاد ،ما یه ُخرد‌ه ش���ر و شور بودی م دیگه .بیخود یل نه چاقوکش���ی‌ها .م ن هیچوقت ی با ای ن و او ن دعوا و مرافع‌ه کنی م و از ای ن صحبتا .و ه ب میومد ن دنبالمون ط دعوا و مرافع‌ه میکرد م و میومد م خونه .اونا م مرت چاقو نکشیدم ،فق
ی یا ما رو میفرس���تاد ن مث ً ال زندان .خدا رفتگو ن شما رو بیامرزه، نت میربد ن کالنرت و میگرف ی ما رو بده». ش ننۀ خدابیامرزمون ،همیشه تا میگفتیم« :ننه پتو مایه پتو گذاشته بودی م پی
ی زندان ،ننه؟» ی مری میفهمید .پتو رو میداد و میگفت« :باز م دار
ش ما وگفت: ی در زد اومد خونه پی ی یه سرگرد ف ادارۀ آگاه خالصه اونروز م دید م از طر ی شد؟» چند تا سؤا ل کرد بچ ی اینور اونور؟» بعدگفت« :دیش ی چند روز بر «نمیخوا ی کردین ».ایشون ی جعفری،کار خوب ت به م ن گفت« :آقا ب دادی م و اینا .اونوق و ما جوا
گفت‌ها!
ی کردید که تماشاخان‌ه را به م ریختید؟» ب کار ی به شماگفت« :خو ی افسر آگاه س -یعن
ش اومده از ای ن کارتون .اینا ی کردین .خالصه ،دستگاه خوش ج -آره .گفت« :کار خوب ی خودتو نشو ن نده و بیا برو». ط یه چند وقت ش «مردم« میداد ن علیه شاه .تو فق نت نمای داش
-1نقل ازکتاب «رفقای باال» ،نوشتۀ منوچهرکیمرام ،صص :۱۷۱-۱۷۰ « ...عبدالحس�ی�ن نوشنی بعد از ش���هریور ۱۳۲۰به حزب توده ایران پیوست و همزمان رهربیگروهی از هرنمندان توده‌ای را بر عهدهگرفت و با همکاری دو نفر از تجار ثروتمند بازار (وثیقی و عمویی) تئاتر فردوسی ،نخستنی تئاتر با صحنۀ گردان ایران را درکوچۀ معروف ملی بنی الله‌زار و فردوسی دایرکرد و در آنجا چند نمایشنامۀ خارجی از جمله «مستنطق»« ،ولنی» ،و مردم «توپاز» را با موفقیت روی صحنه برد»... نوشنی بعد از تعطیل تئاتر فردوسی در ۲۸آبان ۱۳۳۱تئاتر سعدی را با پیس «اوژنیگرانده» اثر بالزاک افتتاحکرد.
شعبان جعفری
61
ک رفته بود تئاتر ضد شاه؟ مگر نخستوزیر نبود؟ س -چطور حکیم‌المل
ی نفوذ داش�ت�ن تو ی بود .اگه یادتو ن باش���ه توده‌ایا خیل ی چپ نت یه کم یل میگف ج -چرا و یل م ن اص ً ال نت و داد میزد ن «زنده باد استالنی!» .و ی راه مریف مملکت .تو اسالمبو ل و نادر
ت داری نی بار بود ای ن چیزا رو میفهمیدم .ای ن ش���دکه گفت« :کجا دوس خرب نداش���ت م اول
نی اونجا». ش بهرته ،ما رو بفرست ب و هوا ت و الهیجا ن آ بفرس���تیمت؟»گفتم« :واال رش ی پو ل بود! --ما گفتیم: خالصه پونصد توم ن به م���ا داد ن --اونوقتا پونصد توم ن خیل
ش دوهزار تومن. ج چار روزکله‌پاچۀ ما م نمیشه ».خالصه کردن «برادر ،پونصد توم ن خر
س شما به فکر اینکه دارند می‌برندتا ن زندا ن از خانه آمدید بریون ،بعد دیدید دارند س-پ شما را می‌فرستند هواخوری؟ تازه تشویقتا ن ه م میکنند!
ج -باریکال .یه نفر اومد ِ ت کرد. در خونه با م ن صحب س -پو ل راگرفتید و رفتید؟
ض کن م الهیجان،که ای ن زنمون م از همو ن الهیجا ن گرفتیم. ت شما عر ج -ما رفتیم ،خدم
ب مام یه سا ل اونجا بودی م و همونجا یه زورخونه گرفتی م و بعد زورخونه رو اداره کردیمُ .خ ب بود ،خوششو ن میومد.اون م یه ب یه ُخرد‌ه ورزشکار شریینکار بودیم ،ورزشمو ن خو به‌حسا ی داره. داستا ن علیحده‌ا
س -اس م زورخانه‌تا ن چه بود؟
ش اسالم‌نظر بودکه به ما اجار‌ه داده بود. ج -به اس م صاحب
ی در غ کردید؟ روزنامۀکیها ن شمه‌ا ی شلو ک سا ل در الهیجا ن ه م کم س -گویا در ای ن ی ی شدید؟ ای ن باره نوشته است 1.در الهیجا ن زندان
ج -نه ،تو الهیجا ن زندا ن نیفتادم. ت کردند؟ س -از شما شکای
ی راه نیست ،تا اونجا چار قد م راهه .آره ت انقد ج -بله ،تو رشت .چو ن الهیجا ن تا رش
ب م ن تبعید بود م به اونجا و ای ن بساطا ،از الهیجا ن میومد م رشت ،با بر ت نه اینکه ُخ اونوق
ب یه جا دعوامو ن شد .اینا رفنت‌بسنت ح میکردیم .ش و بچه‌ها مریفتی م اونجا میگشتی م و تفری -1مقالۀ «کودتای ۲۸مرداد ،اقدام مشرتک اوباشان ،سازمان سیا و دربار پهلوی» ،روزنامۀکیهان ۲۸ ،مرداد ،۱۳۶۹ چاپ تهران .برای منتکامل ر.ک .به سند و پیوست شمارۀ ۱صص .۳۹۴-۳۸۸
62
چگونه سیاسی شدم
ی اونجا بود ،ای ن پیشکار قوام‌السلطنه‌بود. ش داد م به شاه .یه قنربخا ن چارده به ماکه م ن فح ب خا ِ‌ن اونجا بود ،مث ً ض میکرد و اینا .م ن اونجا باشگاه ی که استاندار عو ال یه آدم به‌حسا ش کرده‌بودم ،خیلی ش یاد میدادم ،این م دعوت ی راه انداخت‌ه بود م و مرد م اونجا رو ورز ورزش ک کرد.خود م که نی ای ن کم ی م ن و زنم م هم ت عروس ب وق ش میومد .به‌حسا از م ن خوش
نت به ما بسنت‌ک‌ه من ی نداشتم .بعد اونجا دعوامو ن شد مرد م رف نمیتونست م ز ن بگریم ،چیز
ی شدی م و رفتی م اونجا نشستیم‌گفتیم: ی به شاه بد‌گفتم .خالصه دادگاه ش داد م به شاه یعن فح
ت میخوا م ببخشنی --خوارشو گ ...م شما خیا ل کردین‌من ی معذر «بابا ماگفتی م --خیل
گفت م خواهر شاه رو »...خالصه ِ نی ما روگرفته بودن .قنربخا ن همونجا سفارش‌کرد سر هم ی بود. ی رشتمو ن اینجور تربئه م کردن .دعوا
ی بعد از یکسا ل برگشتید چطور شد؟کجا رفتید؟ چکارکردید؟ س -وقت
ی برگشتی م و دیگه همینجور بودی م تا... ی برگشتی م تهران؟ هیچ ج -وقت س -مث ً ی خودتا ن گرفتید یا با زنتا ن برگشتید خانۀ پدری؟ ی برا ال رفتید خانه‌ا
ت ما هیچی ی که قدی م بودی م تو دباغخونه .آخه اونوق ج -نه دیگر ،رفتی م تو همو ن خونه‌ا نداشتیم .اص ً ی بود و رفتی م تو اون ال یه شلوا َر م پامو ن نبود .بله همینجوری ،باالخره یه اتاق
ی کردیم. ق زندگ اتا
ت سا ل دارید و متأه ل هستید و برگشته‌اید ت و هف ش یا بیس توش س -حاال حدود بیس
تهران.
ج -بله دیگه.
شعبان جعفری
63
ن اسالم فدائیا ی به‌دنیا آمدید؟ ک خانوادۀ مذهب ی شما در ی ی جعفر س -آقا ج -حسابی!
ی بودید؟ س -خودتا ن ه م مذهب یل نه خشک‌ه مذهبی. ج -بله ،و
ش داشتید؟ یل همیشه ری س-و
ط نمیشه خانوم .م ن تو خونواد‌ه م آد م روشنفکری ش که منا یل ری ش داش���تم .و ج -بله ری
بودم .آخه خانو م سرشار ،قدیمیا انقد ساده بودن ،جو ن شما .خدا رفتگو ن شما رو بیامرزه، ی تونستی م کردیم ،بردیمش ش میشکنه .ما هرکار نی مادر خدا بیامرز من ،یه روز میفته پا هم
نت خوب ت نشد.گف ش درس ش پروفس���ور [یحیی] عدل ،پا ش دکرت [منوچهر] وثوقی ،پی پی ی میومد م خونه گری‌ه میکردکه« :ننه منو ش بود .بعد ای ن هر روز وقت ی نیست 92 ،سال شدن ی اینا رو .ما م آخر به داشمو ن گفتیم« :اینو برب حرم‌امام نی سادگ ت بر م اما م رضا ».بب بفرس نی امام‌رضا یا نرفتنی؟ رضا ».نمیدون م شما رفت س -خری ،نرفتم.
ب زیر ت ننه‌مونو میرب ن تو حرم .دو تا چو ی شلوغه ،همیشه قیامته .خالصه با مکافا ج -خیل ی که میخواسته با دست ت همچ ت بشه .اونوق ش درس ی شکسته ب مریه پا ش بود .به‌حسا بغل ی دیگه‌ش م میشکنه .بعدک‌ه برمیگرد ن خونه گفتم« :ننه، ش مید ن او ن یه پا حرمو بگریه ،هول
ط به‌خدا ت فق ی از امام‌رضا؟! اینا رو بذارکنار ننه ،برو دوم ن خدا رو بگری! توکل اجرتوگرفت ی مذهبی‌ام :خدا رو قبو ل دار م و پیغمرب و علی‌علیه‌السالم باشه!» مقصود اینه که م ن اینجور ی و موالست. ت عل ش ایما ن دارم .سروکار ما ورزشکارا با حضر که به
64
فدائیان اسالم
یل شما همیشه نماز می‌خواندید و روزه می‌گرفتید ،مگر نه? س-و
ج -هنوز م نماز میخونم ،هنوز م روزه‌مو میگریم.
ی بود؟ به کدا م آیتالله اقتدا میکردید؟ س -بله میدانم .مرج ع تقلید شما چه کس ت میکردیم ،یه پیشوا داشتیم .همۀ مسلمونا ی تبعی ج -آخه هرکدو ِم ما یا هر صنفمو ن از یک ی ِ ی میومد بعد او ن یک ی ما یک ش مریه .پیشوا ی خود غ پیشوا اینجورین .هر یکیش���و ن سرا
ی بود ،آشیخ نی قم ی بود ،آیتالله حاج‌آقا حس ت دیگه :آس���ید ابوالحس��� ن اصفهان و مریف
نت تا رسید به آیتالله [العظمی ی اومد ن و رف ی یک ی یزدی] بود .بعد یک عبدالکری م [حائر
ی اومد. ت ای ن بابا [آیتالله روح‌الله] خمین ی خدابیامرز .بعد م او ن که رف حس�ی�ن] بروجرد نت و چیکار‌هن! ی هس ت با اینا مخالفم؟ چو ن میدون م ایناک ت و سخ حاال چرا االن م سف
ف نبودید؟ ی که مخال یل با آیت‌اللهکاشان س-و ش بودیم. ی دنبال ج -نه ،اونو از نظر سیاس
ط داشتید؟ چ با آنها ارتبا س -با روحانیو ن ق م چطور؟ ق م ه م می‌رفتید؟ هی ج -بله ،بله.
س -چه جور ارتباطی؟
ی رفتیم .مث ً ش آیتالله ی دو دفعه پی ال یک ش آیتالله بروجرد ی دو دفعه پی ج -ببیننی ،ما یک
ت ه م شریعتمداری .یه دفعه یادمه ت داش ی ش���اه رو دوس ی رفتم .ه م بروجرد شریعتمدار
ب بینشو ن به م خورده بود .اونوقتا یه ف نمیزد ن .به‌حسا ی و ش���اه با ه م حر نی بروجرد هم
ط شاه و روحانیو ن به م بخوره. نت وس ت بود ن که نمیذاش ت و دول ی استخوندار تو مملک آدما ی هر روز ِ سر ساعت‌دواز‌ه سوار ت رو ورمیدار ن میرب ن قم .آیتالله بروجرد یه موق ع اعلیحضر
ت سرش‌نماز میخوندن. ت تو حر م نماز میخوند و مردم م پش ش مریف درشک‌ه میشد از خونه ی شاه رو میربن ت بره او ل یه دور دور حر م رو میزد و مریفت .اینا م طور او ِ‌ل ظهرک‌ه میخواس ی میخور ن تو قد همدیگه و ت تو حر م برسه .اینا دو تای ی همو ن س���اع تو حر م که بروجرد
ی حسابی ی میکنن ...اونوقتا دور و ور شاه آدما ش همدیگه میفته و با ه م آشت چششو ن تو چ بود ن و ای ن کارا رو میکردن .میدوننی ،اس���تخوندار بودن ،به‌شا‌ه عالقه‌مند بودن .مملکت
ت و امثا ل اینا دور ورداشنت ،یواش نی که [ارتشبد حسنی] فردوس ت داشنت .بعد هم رو دوس ش روحانیونو از دور و ور شاه پروندن. یوا
شعبان جعفری
65
ط بودید. س -داشتید می‌گفتیدک‌ه با روحانیو ن در ارتبا
ی تو فدائیا ن اسال م بودم. ج -بله .آخه م ن با فدائیا ن اسال م بودم .م ن یه موقع
ی با فدائیا ن اسال م بودید؟ س -ازک
1
ش ساله بودم .با [سیدمجتبی] ج شی ت و پن ی که بیس ت پیش .همو ن موقع ی وق ج -تقریب ًا خیل
یل نمیخوا م راج ع به فدائیا ن اس�ل�ام س ش���مارۀ )5/1و س دارم( ،عک ب صفوی‌ا م عک نوا
ی نمیگم ،واال ب چیز یل راج ع به مذه ی نیستم ،و ی بگم.گفت م م ن یه آد م اونجور مذهب چیز ی چیزا دار م بگم. اگه بخوا م بگ م خیل
ف بزنید؟ س -نمی‌خواهید حر ج -نه .اص ً ال.
ی با اینها بودید و ک مدت ک ه م بکنید؟ باالخره ی ک اشارۀکوچ ی نمی‌خواهید ی س -یعن ک می‌شناسید؟ ب آنها را از نزدی اغل
نی حا ل دیگه نمیخوام... یل در ع ج -چرا بودم .با اینا بود م بله .و ی رهرب فدائیا ن اسال م بود؟ س -آیت‌اللهکاشان ج -نه نبود.
ی که شما رفتید عضو فدائیا ن اسال م شدید ،به‌خاطر آیتالله س -میخواه م ببین م آ ن زمان
ی رفتید؟ کاشان
ض کن م که ،مث ً ال همون ت ش���ما عر ش بود ن دیگه .خدم ج ُ -خب ،میدوننی ...اینا باها
ی ک ه اونموقع ی رو میکشن ،اینجور ی ک ه مری ن [احمد]کسرو ی امام نی و سیدعل سیدحس ی نبود که یل ب ه دس���تور آیتالله کاشان ت داشنت .و ی اومد و رف ل کاش���ان ش���نفت م ب ه منز ی منشی‌شو [حداد پور] .اینا ی ه مدتی نی خودشو زد و سیدعل ی و سیدحس رفنت‌دادگس�ت�ر ی داش�ت�ن و پارچ ه مارچه ب بزاز ی اینا به‌حس���ا ل ما اونجا تو خیابو ن بوذرجمهر تو مح
-1برای آشنایی با تاریخچۀ ۲/۸فعالیت فدائیان اسالم ر.ک .به: «تاریخ قیام ۱۵خرداد به روایت اس���ناد» نوش���تۀ جواد منصوری ،انتشارات مرکز اسناد انقالب اسالمی ،تهران، ،۱۳۷۸جلد اول ،صص .۵۴-۵۱ «روزش���مار تاریخ ایران ،از مش���روطه تا انقالب اسالمی» ،نوشتۀ باقر عاقلی ،نشرگفتار ،تهران ،۱۳۷۶ ،جلد اول صص .۴۵۱-۴۴۳ «زندگی سیاس���ی مصدق در منت نهضت ملی ایران» نوش���تۀ فواد روحانی ،چاپ لندن ،۱۳۶۶ ،فصل «نظری به ماهیت فعالیت جمعیت‌های مذهبی یا مذهبی‌نما».
Farhad Kazemi. “The Fada’iyan-e Islam: Politics, and Terror”, in Said Amir Arjomand, ed, )From Nationalism to Revolutionary Islam (London: Macmillan Press, 1984
66
فدائیان اسالم
ت و اینا .بعد اینا ی بو َر م داش ی بود و موها ی بچۀ خوش���گل میفروخنت .سیدحسین م خیل
ل ندارن، ی و اینا قرآ ن رو --اینجور ک ه خودشو ن میگفنت --قبو نن که‌کسرو ی میبی وقت
ی محاکم ه داشته. ی ک ه گویا اونرو ز کسرو نن و میا ن مری ن تو دادگسرت ت پیدا میک مأموری ی رو ُ ی ک ه گویا ی ه هف‌تری داشت ه خایل ی کسرو میکشه 1،بعد منش نی میزن ه کسرو سیدحس یل سیدعلی‌ا م میزنه ح میشه ،و ش سیدحسنی --مجرو ی --دا ی اینس���یدعل میکن ه پا
ن اونموق ع تو زندا ن بودم ،اینا َر م تو ی رو میکشه .بعد اینا رو آورد ن زندان ،اتفاق ًا م منش ی رو نی امام ی سیدحس ت بود ن ک ه وقت ت و سخ ی سف زندا ن ش���نفتم .بعد اینا انقد مذهب ن گردن م چون ن ببندی ی چوبۀ دار اعدام‌کنن ،میگ ه دس���تمال م تو جیبم ه در بیاری میرب ن پا
ب شما کثیفه ،نجسه. طنا
نت رزم‌آرا [ 16اسفند ]1329کجا بودید؟ س -موق ع کش نت نبودم. ج -رزم‌آرا روکه کش
س -در تهرا ن نبودید؟
یل تو مسجد نبودم .رزم‌آرا رو تو مسجد شاه کشنت. ج -چرا تو تهرا ن بودم ،و
ی داد یا نه؟ چو ن روز بعد ع داریدک‌ه دستور قت ل رزم‌آرا را آیت‌اللهکاشان س -ش���ما اطال ب بوده 2.آیا دستور قت ل را آیت‌اللهکاشانی ی اعال م کرد قت ل رزم‌آرا واج از قت ل رزم‌آراکاشان
داد؟
ی زی���اد مریفت م چو ن طرفدار آیتالله ی خیل ش کاش���ان ع ندارم .م ن پی ج -واال م ن اطال
نت بگ ن همونجا تو محاکمه میگفنت ی نشنیدم .اگر م میخواس ی چیز یل همچ ی بودم .و کاشان
ت اینا زیاده! یل حکای دیگه .واال اینو م ن نمیدونم .و ف کنید. س -برایما ن تعری
ق .اینوگفتم نت زندان ،یه دفعه همش���ونو میگ�ی�رن ،زما ن مصد ی همۀ اینا میف ج -یه وقت براتون؟
ت چرا آ ن موق ع زندا ن بودید تا بتوان م تاریخش ی را نگفتید .شما یادتا ن هس س -نه ای ن یک
ی بود؟ را پیداکنم؟ چه زمان
۲۰ -1اسفند ۱۳۲۴در شعبه ۷بازپرسیکاخ دادگسرتی. «-2تاریخ سیاس���ی معاصر» نوشته جالل‌الدین مدنی،جلد دوم ،صفحه ...« ۱۸۵آیت‌اللهکاشانی نیز صراحت ًا در بازجوییهاگفت :چون مجتهد جامع‌الشرایط هستم ،و رزم‌آرا را مهدورالدم دانستم ،فتوای قتل وی را صادرکردم»...
شعبان جعفری
67
ی داش���تی م به 28مرداد .نمیدونم ک 28مرداد .نه ،خیل ج -تاریخ���ش؟ همو ن موق ع نزدی
ش را در بیاری ن معلو م میشه .ما ِ‌ل ت حواس م نیست .ما ل 9اسفند بود فکر میکنم .تاریخ درس ی قب ل از 28مرداد بود. ی 9اس���فند بود مث ل اینکه .آهان ،حاال یاد م افتادم .ما ل خیل طرفا ش از اینا بود، ی پی ی بودی م دیگه ،بله .خیل ب یه خورده قاط ت هنوز با فدائیا ن اسال م ُخ اونوق چو ن بعد از اینکه آزاد ش���د م اومد م بریو ن هنوز با اینا بود م دیگه .آره اینا همه رو میگرین ب صفوی نن زندا ن قصر 1.اینا تو زندا ن بودن ،من م اینور تو بند 2بودم 2،با اونا نبودم .نوا میک
ض کن م که ،اال ن اس م همه‌شو ن یاد م نیست .چند تا با ت شما عر ی بود ،خدم بود و واحد ی رو با تری زد 3.اینا ش فاطم ی بود ،همو ن که بعد ی بودن[ :مهدی] عبد خدای ب زندان نوا ش نفر .آزاد ج شی ب صفوی ،پن ت نوا ی بودن .بعد ًا یه عده میا ن مالقا همشو ن اونجا زندان
ت میکرد :چار تا چار ت و مالقا ش مینشس ت بیاد میومد تو پیش ی میخواس گذاشته بود ن هرک ج تا اومد ن یهو شد ن پنجاه ج تا پن ج تا میومدن .اینا م همینجور چار تا چار تا پن ج تا پن تا پن
ت نفر .بعد به ایناگفنت« :برین!»گفنت« :ما بریو ن نمرییم! تا آقا با ما نیاد مام‌نمرییم، شص ما باید با آقا بری م بریون».
ت نشستند؟ ی مالقاتی‌ها در زندا ن متحص ن شدند؟ بس س -یعن
نت ما بریو ن نمرییم .افسر نگهبان نت اونجا وگف ض کنم ،اینا نشس ت شما عر ج -بله .خدم
-1روز ۱۳خرداد ۱۳۳۰نواب صفوی و تعدادی از فدائیان اس�ل�ام دس���تگری می‌شوند و در زندان قصر زندانی می‌شوند .نقل ازکتاب «نهضت روحانیون ایران» نوشت -برای آشنایی با تاریخچۀ ۲/۸فعالیت فدائیان اسالم ر.ک .به: «تاریخ قیام ۱۵خرداد به روایت اسناد» نوشتۀ جواد منصوری ،انتشارات مرکز اسناد انقالب اسالمی ،تهران ،علی دوانی ،جلد ۱و ،۲صص :۴۴۲-۴۴۱ « ...جدایی فدائیان از آیت‌اللهکاشانی و دکرت مصدق: در هفتم اردیبهشت ۱۳۳۰دکرت مصدق به پیشنهاد مجلس شورای ملی که در ان شرایط کسی را بهرت از او سراغ نداشتند ،نخستوزیر شد .در این اوقات فدائیان اسالمکه برنامۀ خود را بر اساس اجرا و احیای اسالم و جلوگریی از فحشا و منکر و هرگونه مظالم و فساد و طرد آثار استعمار و لغو قواننی ضداسالمی قرار داده بودند ،از آیتالله کاشانی و دکرت مصدق خواستندکه هم‌اکنونکه با مجاهدات فدائیان برای حکومت ملی و اجرای احکام اسالمی، راه هموار ش���ده اس���ت ،در انجام اینکار ساعی باشند .چون جواب مناسب نشنیدند ،هم با آیت‌اللهکاشانیکه میگفت به این زودی میس���ر نیس���ت ،و هم دکرت مصدقکه ترتیب اثر به خواسته‌های فدائیان نمیداد بهم زدند. آنها می‌گفتند ماکه شما را بر سرکار آوردیم قصدی جز پیشرفت اسالم و اجرای قواننی اسالمی در ایرانکه یک مملکت اسالمی است ،نداشتیم .بنابراین منبعد نباید انتظار همکاری از ما داشته باشید .دنبالۀکشمکش فدائیان با آیتالله کاشانی و دکرت مصدق تا پایان حکومت دکرت مصدق ادامه داشت ،و حتی از طرف دکرت مصدق همۀ اعضای فعال جمعیت فدائیان و از جمله خود نواب و واحدی دستگری و مدتها در زندان قصر بودند»... -2با توجه به قراین موجود ،این خاطره به زندانی بودن جعفری به دنبال ماجرای ۱۴تری ۱۳۳۰مربوط می‌شود. -3دکرت حس�ی�ن فاطمی روز ۲۵بهمن ۱۳۳۰در حال سخرنانی مورد سوءقصد مهدی عبدخدایی قرار می‌گرید و مجروح می‌شود .ضارب مدت ۲۰ماه در زندان می‌ماند و در اواخر مهرماه ،۱۳۳۲بعد ازکودتای ۲۸مرداد ،آزاد می‌گردد.
فدائیان اسالم
68
س کردگفنت« :ما از اینجا نمریی م بریون!»گفت« :آقایو ن ما اینجاگَله ی به اینا التما هر چ
داریم .هر چند تا را به ما بسپار ن فردا باید تحوی ل بگرین .مسئو ل مائی م که شما همه رو راه نت چار تا دیگه رو بیاریم» این دادیم‌ای ن تو .ما باید هر دفعه چار تا رو راه بدیم .اینا که رف
ی بود :الله (مکث) ه ُ َ‌م (مکث) ت میفرستادن .صلواتشون م اینجور ش صلوا ت اونا م هم میگف ی بریده ی (مکث) محمد (مکث) و (مکث) آ ل (مکث) محمد .اینجور ص ِ‌ل(مکث) عل س زندان س زندا ن اومد ،یادمه رئی ت رئی ت میفرس���تادن .بعد او ن رف بریده و محک م صلوا
ش میکن م از اینجا ی اومد وگفت« :آقایون ،ازتو ن خواه گ نظر ی بود .سرهن سرهنگ‌نظر
ص میش���ه« ».نه ،ما باید با آقا از اینجا پاش�ی�ن‌بری ن بریو ن بذاری ن آقا چند روز دیگه مرخ ی اومد .انگار سرلشکر مدبر س شهربان ی رئی بری م بریون ».دوباره الله .....صلوات ...تا حت
ی با اینا صحب ت هر چ ی بود؟ اومد و رف س شهربان رئی ت کردن ،ایناگفنت« :الله (مکث) ه ُ م َ ی --باالخره دستورگرفت‌ه بود دیگه --به دو سه گ نظر ش سرهن (مکث) ص ِ‌ل »...آخر ت کرد.گفت« :آقایون ،مریی ن بریون تا پاسبون‌باتو ن داد و بعد اومد تو و با اینا اتما م حج
ت فرستادن .یه دفعه دستور دادکه« :بریزی ن تو!» یا به‌زور شما رو بریو ن کنیم؟» باز صلوا نت بریو ن و بردن .همشو َنم نت به باد‌کتک .همشونو ریخ نت تو و اینا روگرف که پاس���بونا ریخ زندانی‌کردن ،تو بندا ولوکردن.
ی مختلف؟ ی بندها س -از ه م جدایشا ن کردند؟ پخششا ن کردند تو
نت بریون ی ضام ن داد ن و رف ی یک ی بعد اینا یک ج -بله .چند تاشون م فرستاد ن تو بند ما .هیچ ب اینا َر م بعد ًا ولشو ن کردن. تا اینکه نوا
ی از زندا ن آمدید بریو ن هنوز با اینها بودید؟ درست؟ س -گفتید وقت ب بود م دیگه .مث ً ض کنم ،یه دفعه نواب ت ش���ما عر ال خدم یل ُخ ج -بله .نه مث ل قبل ،و
[مظفر] ذوالقدرو میفرسته د م خونۀ ما .ذوالقدر همونه که عالء رو میزنه.
1
ب صفوی؟ س -خود نوا
گ زد. ب به م ن زن ج -بله خود نوا
س -چکار داشت؟
-1حسسنی عالء نخستوزیر ایران ،یک روز قبل از عزیمت به بغداد برای امضای پیمان نظامی بغداد ،دز ۲۵آبان ۱۳۳۴در مراسم ترحیم سیدمصطفیکاشانی (فرزند آیت‌اللهکاشانی) مورد سوءقصد مظفر ذوالفقار قرار می‌گرید ویلگلوله به او اصابت نمی‌کند.
شعبان جعفری
69
ی با م ن داش���ت ،من م اینور و اونور زد م کارش���و وسیلۀ منوچهر پسر برادر م راه ج -یه کار
انداختم .ای ن تمو م ش���د .اونروز ذوالقدر مریه تو مس���جد شاه که عالء رو بزنه .ذوالقدر یه ش میخوره به کاله عالء ،به خود عالء نمیخوره و عالء نمیمریه. ک بود .تری دهاتی‌مس���ل
ی راه ی و بساط ت تیمور بختیار شده بود فرماندار نظامی .میبینه اینا هر روز یه آدمکش اونوق
ی نفر بودن میندازن .میگه« :فدائیا ن اسال م همه رو بگریین!» همه‌شونو میگرین ،در حدود س دیگهِ . ی برادرش1 .نواب‌مرد ی بود و ممد واحد نی واحد ب بود و او ن سیدعبدالحس خود نوا
ی و مظفر ذوالقد َر م بودن. ک بود ،واحدی‌ا م مرد شمارۀ دو .خلی ل طهماسب شمارۀ ی ی تما م شد. ف می‌کردیدک‌ه چه جور س -داشتید تعری
ض کن م که همه رو محاکمه ت ش���ما عر ج -بله اینا رو میگرین .میگری ن و خالصه خدم ی ارتش س دادرس ش یا رئی نی آزموده که دادستا ن ارت میکنن .بعد یه روز دید م که تیمسار حس
ی شما به اینا پول ش نشستم.گفت« :جعفر ش پیش ب من .رفت م اونجا تو اتاق بود ،فرستاد عق
دادی؟»گفتم« :نه!»گفت« :جا ن م ن پو ل دادی؟»گفتم« :نه!»گفت؛ ِ «سر اعلیحضرت ی شد دادی؟»گفتم« :واال جریا ن اینجوری به اینا پو ل دادی؟»گفتم« :آره».گفت« :چ
ی داشنت ،من م خود م نداشتم .رفت م از ی بگرین ،یه کار نت واسه یه چیز شد .اینا پو ل میخواس ای ن و او ن پو ل گرفتم .خالصه آورد م داد م به پسر برادر م که بده به ذوالقدر .پسر برادر من نت فراه م کنن .براشون نت میتونس پولو داد به او ن و رفت ».البته اینا اگه ده میلیون م پو ل میخواس
یل خودشو ن قبو ل نمیکردن. مشک ل نبود و
س داده بودم. ب 28مرداد امتحانمو پ خالصه همه رو گرفته بودن ،مونده بود م من .من م ُخ
ت باید به م ن مهلت تازه اونقدرا م از 28مرداد نمیگذش���ت .آزموده گفت« :سه چار ساع
ی ُخب .پاشو برو ».حاال رفته ت که« :خیل ت اومد وگف ت و بعد از سه چار ساع بدی ».رف
ی خالصه ما رو آزاد کرد ن اومدیم ی میشه .هیچ ت کنه ببینه وض ع م ن چ ی صحب بود با مقامات
ی و ذوالقدرو میرب ن تو میدون ی و واحد ب صفو ی و نوا بریون .بعد اینا میا ن خلی ل طهماسب ی تریبارونشو ن میکنن. ی زره لشکر دو
نت بربن ی رو میخواس ب صفو ی نوا ی از اعتقاد اینا به ش���ما بگم .وقت حاال میخوا م یه چیز
ش بودن .بعد ِ ش خواهر‌ه میگه« :م ن دوهزار تومن درگو ط خواهر و مادر ش کنن ،فق تریبارون
-1گفته می‌شودکه عبدالحسنی واحدی مرد مشارۀ دو را سپهبد حسنی آزموده با همکاری سرهنگ تیمور بختیار به ضربگلولهکشت .برای آگاهی ر.ک .بهکتاب «نهضت روانیون ایران» ،علی دوانی ،جلد دوم ،صفحۀ .۴۴۵
70
فدائیان اسالم
نت اعدامش‌کنن، ش بدین ».تو اونموق ع که میخواس ی گرفتم ،بری ن ای ن پولو به ی جعفر از آقا ی همونه که اوالی ی طهماسب ش تق ش اومد ،داش ش بدین .که داش��� میگه بری ن پولشو به
ی جعفری ش م ن وگفت« :آقا ش اومد پی یل راه مریفت! داش خ صادق] خلخا ب با [شی انقال
ی به م ن نداره .حالل‌ه همهش .خدافظ چ بده اومد م ای ن پولو تحوی ل بدم!» گفتم« :نه .هی شما ».این م جریا ن اونا.
س -از قرار شما با ِ ی نداشتید .با طرز فکر و مرامشان ی فدائیا ن اسال م مسأله‌ا خود اعضا
چطور؟
ی میزدن ،بله میزدن! ُخب، یل حساب ی نبودن .و ی بد ج -با خوداشو ن نه .فکر میکن م آدما ف بودم ،مواف ق نبودم. نی حا ل با آدمکشی‌شو ن زیاد مخال در ع
ی به نظرتا ن نمی‌آید؟ س -راج ع به فدائیا ن اسال م چیز دیگر ج -نه.
ی بودند ،درست؟ ک گروه تروریست س -آنها در واق ع ی
س نیمه‌لخت ش عک ی یه دفعه یه مجل‌ه رو ب تکیه داش�ت�ن .تا حت ج -اونا بیش�ت�ر رو مذه
ی که به شاه بگه «ای ن چیه ب اونو به م ن داد بد م به سلیما ن بهبود ی نوا انداخت‌ه بودن ،آقا ض مریسونم». میندازین؟» من م برد م داد م به بهبودی .اون م گفت« :باشه به عر س -مگر آد م نمی‌کشتند؟
ی ما توکار اینا ی نیفتاد‌ه بودن .وقت ط آدمکش��� ی ما با اینا بودی م تو بس���ا ج -چرا .آخه وقت
ش اومدی م دنبا ل کاشانی. بودیم ،هنوز نیومد‌ه بودی م تو کار کاشانی .بعد س -چطور شدکه از فدائیا ن اسال م بریدید؟
ی که چرا م ن با فدائیا ن بودم ،بعد چرا اومد م بریون. ج -اینو شما باید بدون
نی را میخواه م بدانم. س -دقیق ًا .هم
ی رو ،بزن ن بکشنش 1.من نی فروهر ،وزیر دارای نت بر ن مریزا غالمحس ب میخواس ج -یه ش���
ک مح ل ما ی دادم .چو ن او ن نزدی اوم���د م و خالصه فهمید م و رفت م ندا رو به وزیر دارای��� ش تو ت از ترس ت باش .ممکنه اینا بزننت!» ای ن شبا مریف ب خود مینشست.گفتم« :مواظ -1به مناسبت مخالفت رزم‌آرا و فروهر با ملی شدن صنعت نفت ،روز ۸دی ماه ۱۳۲۹بر حسب دعوت آیتالله کاشانی میتینگ عظیمی با حضور چندهزار نفر در میدان بهارستان تشکیلگردید و ناطقنی هر دسته با احساسات شدید علیه اقدامات دولت و شرکت نفت سخرنانیکردند.
شعبان جعفری
71
ی دو توم ن پونزه‌زار میداد. ق تو او ن هتال میخوابید ،تو او ن مسافرخونه‌ها .شب خیابو ن چراغ‌بر
بعد از همونجاک‌ه فهمید ن م ن یه ُخرد‌ه با اینا چیز شدم ،رابطه‌شونو با م ن چیز کردن. س -محدود کردند یا قط ع کردند؟
ج -محدود کردن.
ی کردید؟ هر چند آ ن زما ن فروهر دوستتا ن بود یا بچه محلتان، س -فکر میکنید کار درست
ی که خورده بودید یل شما خودتا ن جزو فدائیا ن اسال م بودید .به گمان م شما باید به َق َسم و یل که ب���ه آنها داده بودید پابند می‌ماندید .آنها حتم ًا انتظار داش���تندک‌ه به گروهتان ی���ا قو
وفادار باش���ید و اگرگفتند ما میخواهی م فال ن آد م را بکش���ی م شما ه م همراهشا ن باشید و حمایتشان‌کنید.
ی که مث ً ی محرمانه بود .با همدیگه صحبت نت خیل ت میگرف ال اینا یه وق ج -آخه او ن تصمیم
ی که اونجا بود جزو همینا، ی از همو ن رفقای نت که! یک میکردن ،با م ن که در میو ن نمیذاش
ت دهنشو ن جلو ما واز او ن به م ن رسوندک‌ه فردا ممکنه اینا بر ن فروهرو بزنن .ایناک‌ه هیچوق ت با اینا هم‌قس م نشد م که! نمیشد! تازه م ن که هیچوق
ب نمی‌آمدید؟ ی آنها به‌حسا ی هنوز برا س -یعن ی نبودم ،اونجا م گفتم .دوم ًا مث ً ج -بله .او ً ال م ن اال ن با شما هستم، ال م ن با اینا زیاد قاط ی رو بکشم ،مث ً ال میگم‌ها! ای ن نشونۀ جوونمردیه ،نشونۀ نی م ن میخوا م بر م فالن ش���ما میگ انس���انیت‌آدم‌ه که بره به او ن بگه که میخوا ن ُ ش که بگ ن م ن به ی نیست بکشنت .ای ن چیز
یل شاید اینا همه ت هستم ،صمیمی‌ا م هستم ،و اینا خیانت‌کردم .درسته ،م ن اال ن با اینا دوس گناهکار باشن ،همه‌شو ن قات ل باشن .م ن که ندونست‌ه رفت م با اینا رفی ق شدم ،حاال اگه قراره ی کن م بگم« :ای ن کار غلطیه!» م ن میگم. یه کاری‌انجا م بدن ،باید م ن بشین م کُالهمو قاض یل است! س -بله ،ای ن ه م استدال
نت رزم‌آرا رو بکشن ،اگه میدونس���تم ،به خدا به رزم‌آرام ج -م ن اگه میدونس���ت م میخواس
ی رو آوردنش ،این م یه شاگرد نجار متعصب نت ای ن خلی ل طهماسب ع میدادم .بعد اینا رف اطال ب مث ً ت منتظرته، ال پیغمرب تو بهش ی امش نت که« :تو اگه رزم‌آرا رو بزن ش گف بود .آورد ن به نت تو ت ریخ ب تُرب ش کرد ن ی���ه ُخرد‌ه آ ی س���رت ».یه کف ن تن ب میاد باال علی‌بن‌ابی‌طال
ی شد تو او ن بازار .باور ش وگفنت« :برو بزن!» بله اینجور ش و یه هف‌تری م داد ن دست حلق
72
فدائیان اسالم
ی تو مس���جد شاه مریه رزم‌آرا رو با تری میزنه ،هف کن! آخه‌ای ن دژبانا م بی‌بخار بودن .وقت
ت بلند نمیکنن .یا اینا ش ده تا از ای ن دژبانا با مسلس��� ل اونجا بودن ،هیچکدومشو ن دس ه
ی که اینو ی نکنن .وقت چ کار ع داده بود ن هیچکدومشو ن هی نت یا بهشو ن اطال مأموریت‌داش با تری میزنهِ ، ش بزنه .بعد کاردشو در میاره چو ن خیا ل میکنه نمرده .میخواسته دو تاکار َد م به ش مریه تو بازار بزرگ ،تو بازار زرگرا وامیس���ه رو چارپایه ش یوا میاد از همونجا پیاد‌ه یوا
ی میکنه ،تازه اونجا میگرینش. سخرنان
ی الزمش ی بازجوی ت نبایدکشت‌ه شود ،چو ن برا ت که تروریس س ای ن اس ش پلی س -گویا رو
دارند و اگرکشت‌ه شود دیگر ِ خ راگری نخواهند آورد. سر ن ب ُ ش که؟! چرا نگرفتنش؟موضوع نت بر ن بگرین ش بود میتونس نکشن .اینهمه آد م دور ج ُ -خ ی فکر میکنه میگه ِ ت داشنت! خود اینا م گویا دس همینه .آد م هر چ س شما تا آ ن موق ع با فدائیا ن اسال م بودید ،بعد از آنها جدا شدید؟ س-پ
ی بودم. ف آدمکش ج -بله دیگه ،به م زدم .ازکاراشو ن خوش م نیومد دیگه .م ن مخال
ب بشناسید؟ ی از اینها را خو یل باید تعداد زیاد س-و ً ی رو با ت�ی�ر زد ،اال ن وکی ل مجل س ی که فاطم مث�ل�ا همو ن [مهدی] عبد خدای ج -بل���ه. ی جزو همو ن گروه اولیۀ فدائیا ن اسال م بودن .اینا رو که ب صفو ایناست .اینا همه مث ل نوا
ی پیداشو ن شد .اینا ب صفو ب بعد ًا پیداشو ن شد ،بعد از نوا ی اال ن سرکارن ،اینا به‌حسا میبین
ی بره س وایس ن تا [محمد] بخارای ی مجل نت یه جا ت داش ی بود ن که هرکدو م مأموری یه عده‌ا ی شمارۀ 5/2و )5/3 ی منصورو بکشه( .عکسها حسنعل
ی یادتا ن هست؟ نی هژیر چه می‌دانید؟ چیز س -از ترور عبدالحس
ی یاد م افتاد. ج -حاالک‌ه اس م هژیرو آوردی ن یه چیز س -چه چیزی؟
نت توکاخ‌گلستان. ج -چو ن فدائیا ن اسال م زما ن هژیر بود ن دیگه .عاشورا که میشد ،مرد م مریف نت اونجا .بعد اینا ظ میکردن .دسته‌ها میومد ن مریف ظهر که میش���د واعظا میومد ن اونجا وع ی مسجد سپهساالر .بعد ظهر عاشوراکه میشد ،هژیر وزیر دربار نت تو دیگه عاشورا روگذاش ق شال ف شاه یه طا ی که میومد رد بش���ه ،از طر ق ش���ا ل میاورد و هر عالمت میومد اونجا طا ی داشته ف شاه یه‌چیز ت از طر ت گرد ن عالمت .دیگه مرد م تهران م که دلشو ن میخواس مینداخ
شعبان جعفری
73
باشن ،همه ای ن دسته‌ها رو راه مینداخنت ،حسابی .اص ً ی میشد .همون‌روز [ 13آبان ال قیامت ی مذهبی‌دار و دستۀ امامی نی بچه‌ها ت نی م بعدازظهر اونوقتا بودکه هم ]1328تقریب ًا ساع پ ترکید ،المپ ی الم ی نفهمه یهوگفنت« :آ ب یادمه ،واسه اینکه کس هژیرو با تری میزنن .خو
ش بریون ی میربن ی طور ی خالصه میا ن بریو ن و هژیرو از در اونور پ ترکید ».هیچ ترکید ،الم ش تو درشک‌ه و میرب ن دکرت. ی نمیفهمه .میشونن که سر و صداشو هیشک
ی شما دیدیدک‌ه هژیر را زدند؟ س -یعن
ی روکه ِ ش که! از زندا ن اومد بریون. ی نکشتن سر قت ل کسرو نی امام ج -بله .آخه سیدحس
ِ ش م ن نفهمیدم ،سر سر قت ل هژیرکش���تنش .بله همو ن موق ع م ن تو او ن مسجد بودم .منتها پ ترکید .اص ً ی منرب ال م ن همیش���ه مریفت م اونجا تو او ن مس���جد ،پا و صدا میکرد ن که الم ت میفرستادم ،ای ن و اونو اینور اونور میکردم. وامیساد م داد میزدم ،صلوا
74
س شمارۀ 5/1 عک
فدائیان اسالم
شعبان جعفری
س شمارۀ 5/2 عک
75
76
س شمارۀ 5/3 عک
فدائیان اسالم
شعبان جعفری
77
آیتالله کاشانی ی جعفری ،موق ع برگرداند ن جنازۀ رضاش���اه کجا بودید؟ رفتید اس���تقبا ل جنازۀ س -آقا ی به استقبا ل جنازه نرود. رضاشاه؟ شنید م روحانیو ن تحری م کرده بودند وگفت‌ه بودندکس
ی سیاسی ط سری وایساده بود م تماشا میکردم .چو ن اونموق ع زیاد دنبا ل کارا ج -م ن تو خ
ت تو ت یادمه ...نه اونوق ش رضاشاه رو آورد ن تهرا ن درس و اینا نبودم .اتفاق ًا اونموق ع که نع او ن بساطا نبودم .هنوز نیفتاد‌ه بود م تو ای ن کارا.
ت سا ل 1329بود! س -چرا آقا ،تو ای ن کارها افتاده بودید 17 .اردیبهش ب خوندی‌ها ،خانوم! ج -درسته ...درسته ،مشقتو خو
ی با او آشنا شدید و چگونه جزو ط با آیتالله کاشانی ،شما ک س -چاره نیست .در ارتبا
ف کنید. ی شدید؟ ای ن را برایما ن تعری پریوا ن آیت‌اللهکاشان
ب توکار مبارزه باکمونیستا بودیم .البته گفت م م ن اون ی که به‌حسا ج -واال همو ن موقع‌های ق و اینا اص ً ب با توده‌ایا او ن کارا ال نبودم .او ن او ل که به‌حسا ی و مصد اوال تو دور کاشان نی مکی نی مکی .حس ش سر وکارمو ن کشید به حس ش یوا روکردی م و روزنامه‌ها م نوشنت ،یوا ی از الهه ی وقت ش مریفتی م و میومدیم .تا حت تو مح ل ما ،تو خیابو ن ارامن‌ه مینشست .ما م خونه ش کردی م و ِ چقد راهو پیاد‌ه سر دست‌آوردیمش 1.اون ت تو فرودگاه مهرآباد اینو بلند برگش ش کردی م .آخه تو مح ل وکیل ب ماکمک ت ُ ،خ س بشه تو انتخابا ت وکی ل مجل که میخواس
ش میکردن. شده بود و مردم م کمک
-1نقل از روزنامۀکیهان ۱۶ ،آذر ،۱۳۳۱صفحۀ « :۴سیدحسنی مکی نمایندۀ مجلس شورای ملی و رهرب جبهۀ ملیکه به دعوت بانک بنی‌المللی توس���عه و ترمیم عازم امریکا شده بود به تهران بازگشت و مورد استقبال قرار گرفت».
78
آیت‌اللهکاشانی
ی کردید؟ ت مک ی انتخابا ی برا س -شما چه کمک
ج -همه جور.
س -مث ً ش را بگویید. ک جور ال ی
س جمع‌میکردیم ی بد ن دیگه 1.بچه‌ها رو با اتوبو ب مریفتی م مردمو جم ع میکردی م رأ ج ُ -خ
ت داشنت .ای ن بودکه ما ی رو همه دوس نی مک ی بودکه حس ی بدن .آخه یه جور میاوردی م رأ
ی که بعد مایواش ی عصرها مریفتی م خونۀکاشان نی مک ت و اومد داشتیم .با حس ش رف باها
ی شدیم. ت کاشان ت و سخ ش دیگه مرید و طرفدار سف یوا
ت که همیشه ی بودید ،منظورتا ن اینس ی می‌گویید طرفدار آیت‌اللهکاش���ان س -ش���ما وقت
ش می‌رفتید؟ ش یا به خانه‌ا به‌دیدن
ی ه م [ابوالحسن] حائریزاده ،هم س قنات‌آباد ش شم ج -مرتب! ه م خونۀ او ن و ه م پی
ی میزدم. ی [کرمانی] یه سر ش مظفر بقای ی وقتا م پی ش اینا زیاد مریفتم.گاه نی مکی ،پی حس ی میشدی م دیگه. نی جور تو اینا قاط ش اینا ،مریفتی م هم ما خود به‌خود مریفتی م پی
ی جلسه داشتند می‌رفتید آنجا می‌نشستید؟ ی وقت س -یعن ج -بله ،همنی.
ت آنها به شما می‌گفتند چکار بکن ،چکار نکن؟ س -آنوق
ی همه میکرد ن ما م مریفتی م و میکردیم. ف بک ن نک ن نبود .باالخره هرکار چ ح���ر ج -هی ق و با ش دیگه با مصد ش یوا ی که مریفتی م یوا ش کاش���ان ب پی نی کارا رو میکردیمُ .خ هم
ب طومار ق و با اینا دیگه رابط‌ه پیداکردی م و رفتی م تو اینا .مریفتی م به‌حسا ی مصد دور و وریا ت من ت میکشیدیم .ای ن بود تا اینکه م ن یه وق ی زحم ت میکردی م و از اینکارا .خیل درس���
زندا ن بودم...
س -ای ن دفعه چرا زندا ن بودید؟ ج -دیگه بودی م دیگه!
ت چرا؟ س -یادتا ن نیس -1انتخابات مجلس ش���انزدهم در مهرماه ۱۳۲۸انجام ش���د و در ۳آبان همان سال شمارش آراء انجامگردید. روزنامۀ باخرتشمارۀ ،۷۴سال ۳ ،۱۴آبان ۱۳۲۸در مقالء «آخرین پردۀ کمدی انتخابات /چاقوکشها در اطراف صندوقها چکار دارند؟» از حضور شعبان بی‌مُ خ و حسنی رمضان‌یخی در محل شمارش آراء خرب میدهد .برای خواندن منتکامل مقاله ر.ک .به پیوست شمارۀ ۲صص .۳۹۴-۳۹۳
شعبان جعفری
79
ط با مبارزه با توده‌ایا بود. یل حتم ًا در ارتبا تو ج -دقیق ًا یاد م نیس ی به شاه منح ل نشد؟ ب توده بعد از تریانداز س -مگر حز
ی و مصدق ی ازکاشان یل اوناک‌ه فعالیتش���و ن رو قط ع نکرد ن که! ما به طرفدار ج -چرا ،و
باهاشو ن مبارزه میکردیم.
ی تبعید شد 1.درست؟ وضع س -بعد از سوءقصد به شاه در 15بهم ن ،1327آیت‌اللهکاشان
شما چطور بود؟
ج -نمیدونم ،یاد م نمیاد 2.بعد شنفت م که شاه رو زدن.
ت که م ن زندا ن بودم... س -بله ،داشتید می‌گفتید« :یه وق
ی تبعیده. نت کاشان ج ... -بله از زندا ن که اومد م بریو ن گف
چ دنبالۀ ای ن قضایا را نمی‌گرفتید ببینید بریو ن چه ی زندا ن بودید ،هی ی که تو س -ای ن مدت
ع چطور است؟ خرب است؟ اوضا
ج -نه دیگه .ما حالیمو ن نبود اص ً ق کار خودمو ن بودیم. ال ،غر
س -بعدک‌ه آمدید بریو ن چطور؟ بیشرت چه میکردید؟
نی که ،م ن سیاستمدار اون س شمارۀ )6/1آخه میدون ش بودم( .عک ج -بیش�ت�ر دنبا ل ورز
ی میگم؟ نی چ ی نبود م که...میدون ریخت س -میفهمم.
ف نمیزنم ،اینه که ما اومدی م بریون ،دیدیم‌کاشانی ی حر ف دلمو میزن م دیگه .بیخود ج -حر ی میخواد از تبعید برگرده .ای ن شدکه ما رفتیم نت کاشان ش گف ت دیگه تبعیده .بعد از چند وق ی رو بیاریمش. ت کردی م کاشان ت درس ی و اومدی م تشکیال خونۀکاشان
۱۵ -1بهمن ماه ۱۳۲۷ناصر فخرآرایی جلو دانشکدۀ حقوق به محمدرضا شاه پهلوی تریاندازی میکند ۱۷ .بهمن همان سال سیدابوالقاسمکاشانی به خرم‌آباد تبعید می‌شود. -2به هنگام مصاحبه و خاطره‌گویی ،چند بار جعفری رویدادی را به یاد نمی‌آورد .یافنت برخی از آنها با مراجعه بهکتب و اسناد ممکن شد ،ویل یکی دو مورد روشن نگردید.از جمله مدت و دلیل زندان بودن این بار او با توجه به منت مقالۀ‌کیهان ۲۸مرداد ( ۱۳۶۹پیوست شمارۀ )۱و تاریخ رویدادهای مندرج در آن ،شعبان جعفری هنگام سوءقصد به شاه در الهیجان به‌سر می‌برده است .مدتی از دوران تبعید آیت‌اللهکاشانی را نیز کماکان در الهیجان بوده است .شاید چون از این دو رویداد خاطره‌ای ندارد ،تصور میکند در زندان بوده است .اگر این فرض را نیز درست بدانیم ،زمان آن بایدکوتاه باشد .با توجه به تاریخ شکایتی که در الهیجان از او شده است ( ۷تری )۱۳۲۸ آشکار است که دستکم تا این تاریخ در الهیجان زندگی میکرده است .نخستنی خربی که از فعالیت‌های او در تهران خوانده می‌شود مربوط به ۸آبان ۱۳۲۸و مندرج در روزنامۀ باخرت امروز است.
80
آیت‌اللهکاشانی
ف کنید 1.شنید م او را عصبانی‌کردید، ی را تعری ی آ ن روز ورود آیت‌اللهکاشان س -حاال ماجرا
ت است؟ درس
ب میگم. ت داری ن بگ م ُخ نی حقیقته .حاال دوس��� ک نیس���ت ،ع نی ای ن جو ج -واال میدون ت بیاد ی که میخواس ی تبعید بود به لبنان .روز نی خمین برای‌شما جالبه :کاشانی‌ا م مث ل هم
ی داره میاد .خانو م به جو ن شما ،از د ِم فرودگا ِ‌ه مهرآبادک‌ه ساب ق سرآسیاب اعالم‌کرد ن کاشان
ی آورده بودن، ی قربون ی شرت برا ت زده بودن.گاو وگوسفند و تا حت ش طاق‌نصر بود تا خونه
نی این ت ماش ِ ب یوقور بود م دیگه ،از د ِم فرودگاه مهرآباد پُش��� ت ُخ به‌جو ن ش���ما .من م اونوق
ش وحاال همینجور لوک‌ه میدوید م که مرد م حمله نکنن ،مردمو میزد م عقب .تا رسیدی م د ِم خونه در فرودگاه مهرآباد تا تو ِ ای ن جمعیت ،از ِ ی خواست خود پامنار همینجور دو پُشت‌ه وایسادن.وقت ی مردمو ردکن!»گفت: ت «جعفر ت پیاد‌ه بشه.گف پیاد‌ه بش���ه مرد م هجو م آوردن ،نمیتونس «اینا رو بز ن کنار نمیتون م پیاد‌ه بشم!» من م خانو م از د ِم فرودگاه مهرآباد تا پامنار--میدوننی
گ چ حالی م نبود ،من ِ کجاست؟ سرچشمه --همینجور دوید‌ه بودم ،به قرآن .خست‌ه و مرده هی ی داد میزن م مرد م نمری ن کنار. ی گفت« :مردمو رد کن ».من م حاال ه گ بودم .خالصه ،وقت من س م ن هیچی ،ای ن ِ سید ی چارپایه گفتیم« :ایهاالنا ب شده بود .رفتی م باال ب اعصاب م خرا ُخ خوارک ...رو ل‌ه کردین!»
ی ل ق بود. ش خیل تاگفتی م «س���ید رو ِل‌ه کردین» ،به جو ن بچ‌هم ،آقام ،خدا بیامرزدش ،دهن ی کرد« :خوارک ...خودتی! ...پدرسوخته!» همچ
س -آیت‌اللهکاشانی؟
ش بدده ن بود! ی خدا بیامرزد ج -آره .آیت‌اللهکاشان
ح بیای م منز ل آقا. ت تو .ما م رفتی م که فردا صب ش رف ی ما فرستادیم ت تو ،یعن ج -خالصه رف
ی بود و او ن اسکندر امریی .درست س کاووس ب بود و عبا محمود مس���گر بود و حس ن عر
یادمه ،به جو ن بچ‌هم ،مث ل اینکه حاال جلو چشَ مه :چند تا از ای ن بر و بچه‌ها دنبا ل ما بودن.فردا نت و به آقاگفنت‌که: ش گفتی م بری م خونۀکاشانی .ما م از همه جا بیخرب .حاال اینا نشس صبح ش داده و حاال م امروز م اومده اینجا شما رو ُ بکشه ».ما رفتیم‌تو «آره ،ای ن دیروز به شما فح -1آیتالله سیدابوالقاسم کاشانی ۲۰خرداد ۱۳۲۹از تبعید به تهران بر می‌گردد .هواپیما ساعت ۵بعدازظهر به زمنی می‌نشیند و اتومبیل حاملکاشانی ساعت ۸:۳۰شب به منزل می‌رسد.
شعبان جعفری
81
ع یه جور دیگه‌ست.گفتم« :آقا سالم ».سرشو اینجوری‌کرد خونه سال م کردیم .دیدی م اوضا ش و اینا اومد ن دور و ف نزد .ما م نشس���تیم .او ن س���یدممد پسر [برگرداند] و بی‌جواب ،حر
ی نمیگم .پامنار ی وض ع بدجوریه .به جو ن ش���ما اینو که میگ م بیخود ورش .ما دیدی م خیل
نی ایشاال؟»گفت« :خف‌ه شو دکونا رو همه بسته بودن .ماگفتیم« :آقا حا ل شما خوبه؟ سالمت پدرسوخته!» حاال نگو م ن که دیروز اونجا مث ً ی از دهنم الگفت‌ه بود م آقا رو فالن ...یه چیز
ی به آقا دیروز؟»گفتم: ی گفت ت شده! سیدممد اومدگفت« :چه مزخرف پریده ...ای ن ناراح
ت دارم .مدتی‌ه دنبا ل ایشو ن هستم .چقدر باالی ی نوکر آقام .م ن آقا رو دوس «بابا م ن که میدون
ی نگفتم ...خست‌ه بودم!» هیچی ،خانو م درد سرتون‌ندم ،روز ایشو ن مبارزه کردم .م ن که چیز
نت ِ نت ِ سر ما .با اینا بز ن بزن‌کردیم .من م اونوقت ی ریخ سر ما .او ل تو خونه یه عده‌ا بد نبینی ،ریخ
ی من .از اینجا تا اینجا[ .از سر زانو یوقور بودم .تاکارمو ن کشید تو پامنار .یه گز ن زد ن تو پا
تاکشالۀ را ن را نشا ن میدهد] س -باگزن؟
ج -بله ،باگز ِ‌ن کفاشی .او ِ‌ن تنهاک‌ه نبود! یه گزن م زد ن تو دستم ،یه درفش م فروکرد ن توی ی ُ ی و هر خ نونوای میکشه .خالصه با سی ش فور سفید رون م که از همه زخماکاری‌تر بود .درف
ی دستشو ن رسیده بود اومده بودن .نونوا مغازه‌شو و ل کرده بود،کشکی‌ه مغازه‌شو ول‌کرده چ بود .همه میزدن!
س -شماک‌ه از فرودگاه تا آنجا دوید‌ه بودید ،ای ن مزد دستتا ن بود؟ نت ای ن اومده آقا رو ُ ی نگفتم!» من ی میگم« :م ن که چیز بکش���ه .بابا حاال ه ج -آره گف
ی نمیدونستم .خالصه ،خانوم ی گفت م که اینا اینکارا رو میکنن ،هیچ خودم م نمیدونست م چ
نت ِ ی پاسبون‌ه با باتون، ب و هر چ ب و ماس سر ما.کاس دردسرتو ن ندم ،تما م ای ن اه ل پامنار ریخ نی تا بریز ن منو ُ ش م ن زمنی بکشن.منتها نت که بخور م زم ی منوگاز میگرف به قرآن .خانوم ،بند پا ی که دنبال‌ما بود ن همون نی خورده بود م مُ ���رده بودم .چند تا بر و بچه‌های نخ���وردم .اگه زم
ی تقال میکنی م تو همو ن خونه .او ن تیمسار [سرتیپ‌عزیزالله]کمال او ل در رفنت .ما حاال ه
ت پاسبو ن ماسبو ن که اونجا بود ن دستور داده بودکه ی بود ،اون م به یه مش که طرفدار کاشان
ش داری ن بیارین. ش و ور ی که میاد بزنید فالن
نت تما م اومد ن بیمارستا ن سینا‌ک‌ه اونجا خالصه منو برد ن بیمارستا ن سینا ،به قرآن .یه دفعه ریخ
82
آیت‌اللهکاشانی
منو ُ ی من م فهمید ن و اومد ن اونجا ،اونا م تا بکشن ،دید ن م ن هنوز زنده‌ام .یه عد ه طرفدارا اینا رو دید ن دررفنت .خالصه دردس���رتو ن ندم ،بچه‌هامو ن از اونجا ما رو برد ن بیمارستان
رضانور ِ سر خیابو ن قوامالسلطنه گفنت« :اینجا بهرته ،خصوصی‌تره ،بیمارستا ن سینا صالح ی ما فهمیدن ،خرب ش���د ن و اومدن ،اومد ن جمع نیس���ت ».ما رو خوابوندن .حاال بچه‌ها چ کاریشو ن نداشت‌ه باشنی ».رفتی م خالصه ش���د ن که بر ن اونا رو بزننشون .گفتم« :نه ،هی
ش کنه، بیمارستا ن رضانور س���ه ما ه آزگار خوابیدی م و یه روز دیدی م کاشانی ،خدا رحمت
ش گفته بودن« :آقا ،ای ن جور نبوده ،شعبو ن عاش ق شماست اومد بیمارستان ،جو ن شما .به
نت ِ ی منو، ت پا سر این!» جو ن شما.گفتم« :آقا ،بچه محال ی ریخ طرفدار شماست .بیخود گ میمونن!» آره شوخی‌ا م میکرد! همه روگازگرفنت».گفت« :ای ن پدرس���وخته‌ها مث ل س
ی بود. آدم‌شوخ
خالص���ه ،اونروز که از بیمارس���تا ن خواس���تی م بیایی م بریون بچه‌ها تو هفتاد هش���تاد تا ب کنن ،جو ن شما .خالصه نت بر ن پامنارو خرا گ و بیل‌‌گذاشت‌ه بود ن میخواس اتوبوس‌کلن ی جعفری ،از ای ن راه ش کردن« :آقا ی اومد ن و از ما خواه ی و اینا فهمید ن و فور شهربان ی دارن ».م ن خود م نمیدونستم .خالصه اومدی م رفتیم ت ای ن بچه‌ها مقصود نرو ،برو منزل
پی‌کارمون.
ف کرده بود .شاه ی بعدها قضیه رو واسه شاه تعری خدا بیامرزه اعلیحضرتو .اردش�ی�ر زاهد
ی شده بود؟»گفتم« :قربان یچ ش رسیدم،گفت« :خونۀکاشان ی که خدمت خدابیامرز یه وقت
ب نیست». ک زد م خو ف رکی ی شده بود؟» گفتم« :قربا ن حر ت «چ ی میگف هیچی ».ه
ی گفتی؟!» ک رو بگو ببین م چ ف رکی گفت« :نه بابا! بگو حر
ش می‌رفتید؟ ی چطور شد؟ باز ه م سراغ س -از آ ن به بعد رابطه‌تا ن باکاشان
ب م ن اص ً ی بودم. ال طرفدار کاشان ب شد .آخه ُخ ی رابطه‌مو ن قط ع شد ،بعد خو ج -یه مدت
ت مریه بریون .بری ن نذارین ت داره از مملک ی رفتی م تو خونهش،گفت« :اعلیحضر یه صبح
قو ت بره عمامۀ ما م رفته!» ما م تا او ن روز نمیدونستی م که مصد بره بریون .اگر اعلیحضر ی بعدش م نمیدونستیم .هیچی .اینو کاش���انی،که با ه م بود ن میونه‌شو ن به م خورده .تا مدت ت ما راه افتادیم. که‌گف
ی است؟ س -ای ن چه تاریخ
شعبان جعفری
83
ج 9 -اسفند [ ]1331دیگه!
ی شما ک کس��� س در واق ع در هرکدا م از ای ن ماجراهاک‌ه ش���ما وارد میش���دید ،ی س-پ
راتشوی ق میکردکه بروید؟
س تشوی ق نمیکرد. ج -خری ،هیچکس ،هیچک
س خودتا ن همینطور سر خود می‌رفتید؟ مث ً ی که به شماگفته نی آیت‌اللهکاشان ال هم س-پ
ت دیگر! «شاه داره مریه بری ن نذارین ».تشوی ق اس
ق بودی م ه م طرفدار ش بودی م دیگه .ه��� م طرفدار مصد ب ما رفتی م چو ن طرفدار ج ُ -خ���
ت داره مریه!» ما خیا ل کردی م مصدقم ی گفت« :بری ن اعلیحضر ی کاش���ان کاشانی .وقت میخوا دکه ای ن کار بشه.
ی متوجه شدید ای ن دو به م زدند؟ س -باالخره ک
ب نیست. ش خو ق میون‌ه ب باالخره بعد فهمیدی م که آره ای ن با مصد ج ُ -خ
ی داشتید؟ فکر میکردید چو ن اینها دارند برای‌مردم، س -شما از ای ن جانبداری‌ها چه نظر ت اینها ِ سرکار باشند ،یا ای ن که می‌دیدید ی میکنند؟ بهرت اس��� ت ایرا ن کار ی مل ی برا یعن
ت اینها باشند؟ ح شما در ای ن اس صال
ی نبودکه! ُخب ح مملکته.کار م ن یک نت صال ج ُ -خب ،نه اینکه م ن بخوام ،همه میدونس
ی با شاه و ت اینا باشن ،اینا م ای ن کارا رو میکرد ن دیگه .م ن میدید م کاشان پادشاه میخواس ط داره. ق ارتبا مصد
ی از ت با بعض ح به شما بگوی م چرا ای ن سؤالها را میکنم .ممک ن اس س -بگذارید صری ت که در ذه ن مرد م ه م هست .شما ی اس ب ای ن پرسشهای یل ُخ ای ن سؤالها زیاد حا ل نکنید ،و ت و پوست‌کنده ی داشتید؟ راس ی می‌رفتید یا مناف ع شخص ک چیز با اعتقاد و باور دنبا ل ی
بگویم ،مث ً ال به شما پو ل می‌دادندک‌ه ای ن کارها را بکنید؟
ت بودی م و شلوا َر م پامو ن نداشتیم ،از هیچکس م صنار نمیگرفتیم. ج -ما خانوم ،همیشه ُلخ ی نمی‌کردید؟ ی به‌خاطر پو ل کار س -یعن
ج -هیچوقت .هیچ .اصال و ابدا.
ت و احرتا م بگذارند؟ یا س -به‌خاطر اس م و رس م میکردید؟ میخواستید مرد م به شما عز
فکر کنندک‌ه مث ً ی هستید؟ گ مح ل هستید یاکاره‌ا ال بزر
84
آیت‌اللهکاشانی
ب مث ً ت بریو ن کنه .مام ق میخواد شاه رو از مملک ال ما میدونستی م که امروز مصد ج -نه ُخ
ی بیاد به ما پول ت داشتیم .اومدی م بری م نذاری م بره .همنی! نه اینکه کس ب ش���اه رو دوس ُخ
ک کنه .اص ً ال. بده ،ما رو تحری
ج میکند: ی مراگی ی شما با ه م جور در نمی‌آید وکم ی ازکارها ی جعفری ،بعض س -آقا
ک روز آیت‌اللهکاشانی ک س���ا ل و نی م یا دو سال ،ی ض کنید در فاصلۀ ی چطور بودکه فر
ت داشتید .چه ک روز شاه را دوس ت داشتید ،ی ق را دوس ک روز مصد ت داشتید ،ی را دوس
جور می‌شود؟ ی هستیم( .عک س ت داریم ،بیشرت از همه خونۀکاشان ی رو دوس��� ی کاش���ان ب وقت ج ُ -خ ت ما پا میشی م مرییم ب اونوق نی بری ن ای ن کارو بکننیُ ،خ ی میگه پاش ی کاشان شمارۀ )6/2وقت میکنی مدیگه...
س -آهان!
ت یه چیزی ی رو میخواس ی پو ل بده بود نه ما پو ل بگری .او ن خودش م یه کس ج ...-نه کاشان
ش بگریه! از
ش بودید؟ چه کردید؟ ت کرد .در تشیی ع جنازه‌ا ی در اسفند 1340فو س -آیت‌اللهکاشان
یل تشییع ی رو یادمه .دیگه اونموق ع م ن بالک ل دور و ور اونا نمریفتم .و ج -مرد ن کاش���ان
غ بود. ی شلو ش رفتیم .همه بودن ،خیل جنازه‌ا
ی کردید؟ ت که باالخره با ایشا ن آشت س -منظور م اینس ج -قهر نبودی م که ،ما اص ً ی رو ،او ن یه وضع ی ال طرفدار ایشو ن بودیم .خدا بیامرزه کاشان
ی ای ن آخر سریاک‌ه تو بیمارستان ی یه اعالمیه میداد همه بازار میبسنت .تا حت ت که وقت داش
ش تو بیمارستا ن رفت. ی سر ی بود ،خدا بیامرزه محمدرضاشاه رو ،باال بازرگانا ن خیابا ن ر
ی نمیکرد؟ هر جور ش بهره‌بردار ی از شما و رفقایتا ن به‌نف ع خود س -آیا آیتالله کاشان ف ،دربار ک طر ت شما را سر انگشتا ن خود نمی‌چرخاند؟ او و روحانیو ن دیگر از ی میخواس
ف دیگر؟ اینها هر موق ع که الز م داشتند به‌نف ع خودشان‌از ت ه م از طر ک طرف ،دول از ی
ت شماها را هر ی سوءاس���تفاده نمی‌کردند؟ فتیلۀ احساسا ی و عام ی عاد ش���ما و از آدمها ک روز ک روز می‌شدید «شعبا ن بی‌مُ خ» ،ی نی و باال نمی‌کشیدند؟ ی ت الز م داشتند پائ وق
ف روز مبادا ی مصر ب را برا ک روز ه م «شعبا ن تاجبخش» .ای ن القا «شعبا ن جعفری» ،ی
شعبان جعفری
85
نداده بودند؟ از ای ن اسمها سوءاستفاد‌ه و استفاده نمیشد؟
1
ی نبود م که مث ً ال بخوا م واسه خاطر پو ل برم ی خاطر اینکه م ن آد م سوءاستفاده‌چ ج -نه .برا
یا واسه خاطر فال ن چیز برم ...م ن اص ً س نرفتم! ط هیچک ال تو عمر م زیر بلی
س -نه ،م ن نمی‌گوی م شما سوءاس���تفاده میکردید .م ن می‌گوی م مث ً ال آیتالله کاشانی
ق دعوا کند بعد شما و دو س���ه نفر دیگر را صدا میزد و ت با مصد یکروز میخواس���
ب کننی!» بعد روز بعد با ق آد م بدیه ،بری ن خونهش���و خرا مثال‌می‌زن���م« :آقا ،دکرت مصد ت میش���د ش���ما را صدا میزد مث ً ال میگفت« :بری ن بر و بچه‌ها رو جمع مصدق‌دوس���
ت که چو ن آیتالله کاشانی نی بریزی ن تو خیابون ،به‌نف ع دکرت مصدق!» منظور م ای ن اس کن
ت از ش میخواس ش دارید هر جور دل س میکرد شماها به او اعتقاد دارید و قبول احس���ا
ی میکرد. وفاداریتا ن بهره‌بردار
ی هس���ت .او ً ی بودم .فامیالم م همه مذهبی ال که م ن خود م یه آد م مذهب ج -آخه یه چیز
ش و مسجدشو تو تکیۀ ت کرده بود :خود بودن.گفت م که داش��� م تو محلمو ن مسجد درس
ف بود .من م خود م رو اص ل مذهبی ی معرو دباغخونه همه میشناخنت .حاج‌علی‌اکرب جعفر
ش مینشستیم. ش میکردم .همیشه م مریفتی م تو خونه ی روگو ف آیت‌اللهکاشان که داشتم ،حر یل از ای ن صحبتا؟ ...واال م ن که یه روز م ندید م راج ع به ی رو ،و ش کاش���ان خدا بیامرزد
ب بود .اونروز صبح م که ق خو ی ک���ه یادمه ای ن با مصد ی بگه .چو ن تا وقت ق چیز مص���د
ش دیدنش ،گفت م که تا او ن روز ...اص ً ال نمیدونستی م ای ن با شا ه مربوطه، ما رفتی م تو خونه
اص ً ال.
نی اس���ت .می‌گوی م به‌نظر می‌رسد آیتالله س -خوب ،م ن ه م س���ؤال م از شما دقیق ًا هم
ی که میخواهد ظ میکرده تا زمان ش حف ی خود ک عده از دوستانتا ن را برا کاشانی‌شما و ی -1فوأد روحانی درکتاب «زندگی سیاسی مصدق در منت نهضت ملی ایران» صص ۲۰۱-۱۹۹به نقل از ریچارد کاتم درکتاب Nationalism in Iran” PP 153-155می‌نویسد: ...سپس نویسنده [ریچاردکاتم ] اشاره به حربه‌ایکهکاشانی علیه مصدق بهکار می‌برد میکند و می‌گوید آن حربه رجاله بود: عبارت از جمع‌آوری ّ «هیچ یک از روحانیونیکه با مصدق باقی ماندند این تواناییکاشانی را نداشتندکه در فاصلۀ چند لحظه جمعیتی از مردم عامی و عاری از فهم را به خیابان بکشاند»... « جمعیتی فریادکنان به خانۀ مصدق ریختند ...سردستۀ آنها شعبان جعفری مشهور به بی‌مخ و معروفرتینگردآورندۀ چاقوکشان بود و کام ً ال واضح بودکه این جمعیت بوسیلۀ دستۀکاشانی خریده شده بودند». ...نویسنده هنگام تألیفکتاب (سال )۱۳۴۳نظر خود را در بارۀ مذهبیون سیاسی اینگونه اظهار میکند: «در هر حال مالیان بار دیگر نفوذ خود را روی طبقات پائنی و متوسط پائنی نشان دادند»...
86
آیت‌اللهکاشانی
ش را از طری ق ش���ما ی کند وکار مطاب ق می ل خود کاری‌انجا م بدهد از ش���ماها بهره‌بردار ف ه م مث ً ی (مث ل ش���هربانی) و ی انتظام ال نریوها ک طر ف او ،از ی ک طر انجا م بدهد.از ی
ی خودشا ن نگه داشتند تا ی و همدستا ن او ه م شما را برا دس���تگاه‌حکومتی .سپهبد زاهد مث ً ی مث ل برادرا ن رشیدیا ن که ف دیگر ه م افراد ک طر ال 28مرداد از شما استفاده کنند .از ی
ی طرحها بودند 1.نظرتا ن چیست؟ ی بعض عام ل اجرا ج -آخه یه چیزیه ،تا 14آذر اصو ً ی و اینا با ما زیاد مواف ق نبودن. ی مربان ال شهربان س -بعد از آ ن چطور؟
ب و داغو ن کردی م و باکمونیستا ج -تا او ن روز 14آذرک‌ه ما زدی م کمونیستا رو اونجور در
در افتادی م و دعوا کردیم ،اینا دیگه با ما شدن .دیگه خودشو ن مجبور بود ن با ما همکاری
س بود یه صفش َدم ف اینا َد م مجل کنن .پلیس���ا نمیتونس�ت�ن جلو اینا رو بگرین .آخه یه ص ت خودم ،رو تعصب ب م ن رو غری راه‌آهن .اینا میگفنت« :مرده باد شاه ،زنده باد استالنی»ُ .خ ی صحبت م میکردیم ،بهمو ن میگفنت« :اینا مذهب خ���ود م میرپید م به اینا .البته او ن وقتا وقت ب ما م مریفتیم ی روُ ».خ نی ندارن ،قرآ ن رو نمیشناس���ن ،خدا رو نمیشناسن ،هیچ ندارن ،آئ دنبا ل اینکارا.
ی ای ن حرفها را میزد؟ س -کاشان
ت ای ن نبودکه مث ً ک کنه که ما بری م فال ن کنیم. ال ما رو تحری ج -بله .وگر نه صحب
-1نقل از مقالۀ «مصدق و دوراهی امرپیالیسم بریتانیا» نوشتۀ جیمز بیل و ویلیام راجر لوییس درکتاب «مصدق، نفت ،ناسیونالیسم ایرانی» ترجمۀ عبدالرضا هوشنگ مهدوی وکاوه بیات ،صفحۀ :۳۷۳ « ...رابنی زیرنکه بنا به توصیۀ خانم لمبتون در س���فارت انگلیس مش���غول بهکار شدند به هنگام توضیح در بارۀ نقش برادران رشیدیان می‌گوید:گذشته از ثروتشان آنها در دو مورد مهارت کافی داشتند .یکی اینکه به راحتی می‌توانس���تند در مجلس و بازار نفوذکنند و دیگریکه مهمرت است اینکه توانستند مردمنکوچه و بازار راکه در حقیقت مهرۀ بسیار مهمی در سیاست ایران بودند تجهیز نمایند .تظاهرات خیابانی معمو ً ال جهت حوادث سیاسی را در ایران تعینی میکرد .ویل در سالهای اخری با عنایت حزب توده و آیت‌اللهکاشانی در سوق دادن این حوادث مخالف غرب نقش مؤثری ایفاکرده بود»... همچننی برای شرح مفصل‌تر از شیوه‌های توطءه ر.ک .به مقالۀ «هجوم توطئه‌ها و دولت ملی» نوشتۀ امری طالبی در نشریۀ ایران فردا ،ویژه‌نامۀ دکرت محمد مصدق ،سال هفتم ،شمارۀ ،۵۳صص .۴۶-۴۲
شعبان جعفری
87
88
آیت‌اللهکاشانی
شعبان جعفری
89
14آذر 1330 ی برگشته ،شما ه م دور او هستید .آن ت قبلی .حاال آیتالله کاشان س -برگردی م سر صحب ی بود؟ ت ایرا ن چطور ی و وض ع دول زما ن وض ع حکومت
ق بودم .چندین ی با مصد ق بودیم .م ن خیل ق س���وارکار بود .ما م با مصد ج -دیگه مصد ی تو روزنامه‌هاشو ن چرت ی سربه‌سرمو ن میذاشنت .ه یل توده‌ایا خیل ق بودم .و سا ل با مصد
ت مینوشنت! و پر
ی هم ی که در مورد ش���ما مینوش���تند ،و به‌گما ن شما بیخود س -ای ن قضیۀ روزنامه‌های
ت به آنها نشا ن دادید ،چکارکردید؟ این ی نسب مینوش���تند ،چه بود؟ شما چه عکس‌العمل
ی شما می‌گذاشت؟ ی رو ی که علیه شما می‌نوشتند چه اثر مطالب ب تأثریک‌ه زیاد میذاشت. ج ُ -خ
س -شما در مقاب ل چکار میکردید؟ می‌رفتید با آنها دعوا میکردید؟
ج -روز 14آذرو میگنی؟ س -مث ً ال!
ی مینوش�ت�ن، ی اینا ه یل کردم .یعن ج -بله او ن روز دیگه م ن دق‌دلیمو س���ر روزنامه‌ها خا ی م ن پیغو م براشو ن میذاشت م --روزنامۀ «مردم» و روزنامۀ «چلنگر» --و به اینا هی ه ی ندارم ،م ن اص ً ال نمیدون م شما چه ی کار ی نمریم ،م ن باکس��� میگفتم« :باباجو ن م ن جای
ال؟ ای ن حرفا چیه؟» جد ًا ،م ن اص ً ت چیه اص ً ی نداشتم، چ کار ال با اینا هی میگنی.کمونیس ی ای ن روزنامه‌ها رو میخوندیم هیچ .بعد دید م نه ،اینا و ل ک ن معامله نیسنت .ما دیگه هر روز ه
ش میگفتی م «حمید ی کالفه ش���دی م و اینا و افتادی م تو ای ن کارا .یه پسره بود به تا حس���اب ع ِ سر ش روزنامه‌ها رو میخرید میاورد و میخوندیم .موضو اطالعاتی» .اونو میفرس���تادیم
14آذر 1330
90
این‌شد .م ن مث ً ت میخوا م «شعبا ن بی‌مُ خ... ی آینده» نوشته :معذر ال میدید م روزنامۀ «بسو
ف و درشو [خنده] آخه اینا همو ن فامی ل اصلیمونو صدا میکرد ن «...رفته دبریس���تا ن ش���ر از جاکنده!» حاال م ن اص ً ف کجاست .بعد دو مرتبه ،یه روزی ال نمیدونس���ت م مدرسه شر
ی خواهر ت میخوام ،شما م جا ی معذر خ رفته د م دانشگاه --خیل مینوشتنن‌ک‌ه شعبو ن بی‌مُ «در ای ن ج...خونه رو باید بست ».اص ً ماهستنی--گفتهِ : ال م ن دانشگاه نرفت‌ه بودم ،هیچ.
ت و بقیه ه م راج ع به من ت میکرد و مینوش ی ما درس ی برا روزنامۀ «چلنگر» هر روز یه شعر
ب دس���ت‌چپی هر روز مرتب ...روزنامۀ «مردم»که ما ل توده‌ایا بود ،روزنامۀ «چلنگر» م ُخ ی ما سک‌ه میزد« :السلطا ن صاحبقرا ن شعبا ن خا ن حاکم ب برا بود ،روزنامۀ «توفیق» م مرت تهران» یه چاقو َا م میداد دستمون!
1
س -همۀ ای ن روزنامه‌ها علیه شما می‌نوشتند؟
ش جوو ن بود م و بی‌خیال، ج -همۀ ای ن چپیا ،هر روز ،جو ن شما به قرآنُ .خب ،من م اوال ی دربند نبود م ت���ا دیگه اعصابمونو ی اونج���ور میگفت م ولش���و ن کن ،بذار بنویس���ن ،یعن
خراب‌کردن.
ی و فروهر نوشته ،این‌کدام ی شما و عشق ت 2راج ع به همکار ی مل س -در روزنامۀ راهنما
فروهر است؟
ش دیگه! ی که تازه کشتن ج -همو ن فروهر
ش فروهر؟ س -داریو
ت و اینا میشد ،ایشون م میومد ی انتخابا ب برا ی که به‌حسا ج -بله .تو ای ن دعوا مرافعه‌های
ف به] موبور ی بود ،فروهر بود ،او ن امری [زرین‌کیا معرو ف به] عشق ی معرو جلو .احمد [زیبای
ی بودن. بود .یه چند تای
ی است! ی مل ک چهرۀ سیاس ش فروهرک‌ه ی یل داریو س-و
ت اونوقتا ی بود .آخه انتخابا ش آد م شلوغ ش اوال ی شد .خدا بیامرزد ج -بعد ًا چهرۀ سیاس
-1در جس���تجوی این مقاالت در آرشیو بخش خاورمیانه کتابخانۀ کنگره آمریکا ،شماره‌هایی از نشریات بسوی آینده ،راهنمای ملت ،جرس ،آخرین نربد قابل دسرتسی بودند .برای خواندن برخی از عناوین این مقاالت ر.ک. به پیوست شمارۀ ۳صفحۀ .۳۹۴ -2روزنامۀ راهنمای ملت ناشر افکار حزب توده ،مورخ جمعه ۱۷آبان ۱۳۳۰در مقاله‌ای با عنوان «آیا شاگردان مدارس با هم جنگ دارند یا دولت با شاگردان مدارس /پدران ،مادران ،اطفال خود را از چاقوی دولتی شعبان بی‌مخ و عشقی و فروهر رها سازید» برای خواندن منت مقاله ر.ک .به پیوست شمارۀ ۴صفحۀ .۳۹۵
شعبان جعفری
91
ی بود دیگه. ش یه زد و خورد ی که میشد همیشه تو ی زد و خورد نبود .هر انتخابات ب نی طرفدارها و مخالف‌ها؟ س-ب
ی َا م واس���ه ی میکردن .هر وکیل ی اینور و اونور با ه م گرت‌گری ج -آره دیگ���ه طرفدارها
ت میکرد ،ای ن یه ش دعو ت دیگه! او ن یه عده رو تو خونه ت طرفدار داش��� ش یه مش��� خود
ی نداشت. ی کار ی باکس ت تما م میشد دیگه کس نی جورا بود .وقتی‌ا م که انتخابا عده‌رو .هم وکیل‌ک‌ه میشد ن کار تمو م بود.
ی با دستۀ او ه م بودید؟ ش فروهر ه م رابط‌ه داشتید؟ یعن س -با داریو
ق بود دیگه. ق بودیم ،اون م با مصد ی با مصد ب وقت یل ُخ ج -نه ،و ک دیده بودید؟ س -او را از نزدی
ت میکردیم .خدا بیامرزدش. ج -بله بابا ،آشنا بودیم ،با ه م صحب
ش می‌دهند .بعد چطور شد؟ ب به شما فح ی دارند مرت ی توده‌ا س -حاال همه روزنامه‌ها
ع داری ن یا ندارین؟ ج -تا شد روز 14آذر .داستا ن 14آذرو شما نمیدون م اطال
1
ح حمله کردید. س -بله .روز 14آذرک‌ه شما رفتید به چندی ن روزنامه و خانۀ صل
2
گ نوری‌شاد رو تو ض کن م که ،توده‌ایا او ن سرهن ت ش���ما عر ج -بله همو ن 14آذر .خدم ی نوری‌شاد --االن م فکرکن م باید تو سن‌حوزه ش عل ی زد ن کشنت .بعد پسر خیابو ن فردوس
ش م ن وگفت« :آقا بابامو زد ن اونجاکش�ت�ن!» باباشم [ ]San Joseباش���ه --اومد پی
ت تا رو جم ع کردی م رفتی م اونجا س بود .ما پا شدی م ده بیس ی جلو مجل س کالنرت اونجا رئی ش تو خیابو ن افتاده .علی‌ا م افت���اد‌ه زار و زارگری‌ه میکنه.گفتم« :کی که دیدی م بعل‌ه نعش��� گ میرپونن کش���تش؟»گفت« :توده‌ایا» حاال میخوا ن بیا ن نعشو وردارن ،ای ن توده‌ایا سن
ش اینو وردارن .ما نت نع ی پررو و زیاد شده بودن .نمیذاش نن و نمیذارن .خیل غ میک و ش���لو
رفتی م خالصه یه ُ نی دادی م بردن .بعد چند تایی خرده به اینا پریدی م و نعشوگذاشتی م تو ماش
ت تو خیابو ن فردوسی!»گفتیم« :بچه‌ها ح اونجاس��� به ماگفنت« :آقای‌جعفری ،خانۀ صل ی روسی ت لباسا ح و خالصه یه مش بری م خانۀ صلح!» و ریختی م او ن تو .رفتی م تو خانۀ صل
-1درکتاب «شادکامانکاخ مرمر ،سراب جانشنی پسر» نوشتۀ خسرو معتضد ،جلد ،۲صص ۷۱۱-۶۹۰ماجرای روز ۱۴آذر از دیدگاه این نویسنده به تفصیل نوشته شده است. -2نقل از «روزشمار تاریخ ،از مشروطه تا انقالب اسالمی» نوشتۀ باقر عاقلی ،جلد اول ،صفحۀ :۴۵۷ «روزنامه‌های بسوی آینده ،بدر ،نوید ،آزادی ،فرمان ،آتش ،سیاسی و طلوع و خانۀ صلح و تئاتر سعدی مورد هجوم قرارگرفتند ».همچننی ر.ک .بهکتاب «خواب آشفتۀ نفت ،دکرت مصدق و نهضت ملی ایران» نوشتۀ محمدعلی موحد ،جلد ،۱صص .۳۹۴-۳۹۳
92
14آذر 1330
ی او ن تو بود ن فرار ی چیزا او ن تو بود .یه عده‌ا ی وکبوتر س���فید و خیل ی روس��� و چکمه‌ها
ک���ردن .خالصه ،ما اونجارو زدی م به م و بچه‌ها م صندلیا رو شکس�ت�ن --از او ن صندیل
لهستانیا بود .پایۀ صندلیا روگرفته بود ن دستشو ن و میزد ن به ای ن صندلیا و میخوندن« :خانۀ
نت و اومد ن تو خیابون .ما م دیگه راه ش گرفت!» د م گرف ش گرفت! ج...خونه‌آتی ح آتی صل
ی کیویسکا [کیوسک‌ها] 1پر بود ف خیابو ن اسالمبول .تو افتادی م و اونا م دنبا ل ما .رفتی م طر یو ی کمونیست ی [نشریات] توده‌ای .م ن به بچه‌ها گفتم« :هر جا که از ای ن چیزا از چیزها ی دو ی دور ما جم ع شدن .یک ت به من‌نشو ن بدین!» حاال یه دوهزار نفر پ و از ایناس کلو نت اونجا تا از بچه‌ها ای ن دفرت مفرتا رو نش���ون م میدادن ،من م نشو ن مرد م میداد م و مرد م مریف
ب «چلنگر» 2و روزنامۀ «مردم» .خالصه راه نی میربدن .حاالم ن میگش���ت م عق همه رو از ب
ی و اسالمبو ل و ایناک‌ه توده‌ایا بودن ی تو خیابو ن نادر افتادی م همینجور و چند تا این‌کیویسکا
ب بساطش���ونو به م زدیم ،تا و به ما میرپید ن و فالن‌میکرد ن و ای ن حرفا ،اینا رو یه ُخرد‌ه ُخ
نی لنکرانی خ حس ی شی ی برادرا ف او ن آتش‌نشان رسیدی م به چاررا‌ه حسن‌آباد ،او ن باال ،طر و اینا اونجا بودن.
س -طبقۀ باال؟
ی دور او ن چاررا‌ه حسن‌آباد مریی ،اونا ی همو ن سنگلج .وقت ج -بله همونجا تو سنگلج ،تو ج تا اتاق‌گرفته ی سرکردۀ توده‌ایا 3بود ن و اونجا چار پن ی لنکران همو ن باال مینشسنت .برادرا
ی رس���یدی م که‌دیدیم ی میکردن .اتفاق ًا ما موقع ی و کارگردان بود ن و از همونجا برنامه‌ریز
جلسه بود .اینا تا ما رو دید ن فرا ر کرد ن و خالصه ما اونجا اونا رو یه ُخرد‌ه با بچه‌ها زیر و
ش کردیم .البته م ن خود م اونجا فرمو ن میداد م جلو نمریفتم. رو س -چرا جلو نمی‌رفتید؟
نت روزنامۀ «مردم» ط دنبا ل روزنامۀ «مردم» بودم .ایناگف ج -م ن فرموند‌ه بودم .خود م فق ت .گفتم« :بری م اونجا» گفنت« :خست‌ه شدیم!» گفتم« :بیای ن خیابون تو خیابو ن امرییه‌س ی جعفری ،یه دونه ی اونجا پرسید« :آقا ت بیاین!» یادمه یک امرییه ،اونجا م چیز میز هس��� -1برگرفته از کلمۀ فرانسه Kiosqueبه معنی دکۀکوچک فروش نشریان یاگلکه درکنار پیاده‌رو برپا میکنند. -2مدیر نشریۀ «چلنگر» محمدعلی افراشته بود و دفرت آن در منزل خود افراشته در خیابان نواب ،خیابان لوالگر، کوچه ماه قرار داشت .نشریۀ طنز «چلنگر» از تاریخ ۲۶اسفند ۱۳۲۹تا ۲۸مرداد ۱۳۳۲منتشر میشد. -3از اعضای جمعیت ایرانی هواداران صلح.
شعبان جعفری
93
ش پائنی ».گفت« :آخه بزرگ‌ه نمیشه ش کنم؟» گفتم« :بیار ت اینو چیکار سماور اینجاس
نت پائنی ،یه سماور ت پنجر‌ه رو ش���یکوند ن و سماورو از پنجر‌ه انداخ آوردش‌پائنی!» اونوق نت پائنی. نت و به م زد ن دیگه .م ن میگفتم ،اونا م مرییخ بزرگ‌بود .خالصه چیزاش���ونو ریخ
نت پائنی ،دوالبچ‌ه موالبچه ،پرونده مروند‌ه و بساطشو ن و اینا همه رو... تمامو از او ن باال ریخ نت تو خیابون.گفنت« :بسه؟»گفتم« :نه ،پاشنۀ او ن دکونو باید در بیارین!» ی بود ریخ هر چ
ت و باشگاهها همه ما ل تودهایها بودند؟ س -ای ن روزنامه‌ها ،نشریا
ت بزنن. ج -همه ما ل چپیا .هیچکدو م دیگه رو نمیذاشتی م دس
ی نشانتا ن می‌دادند شما ه م می‌ریختید بهم؟ ک عده‌ا س-ی
ی که دنبا ل م ن بودن ب او ن عده‌ا ج -م��� ن جلو بود م و دو س���ه‌هزار نفر دنبال م بودنُ .خ���
ی دنبا ل عقیده‌شو ن میومدن همهش���و ن که نمیدونس�ت�ن چه خربه! جد ًا میگ م اینو ،یه عده‌ا
غ زنبوری ،فرش���ی ،چیزی ت سوءاس���تفاده میکرد ن و میومد ن یه چرا یه عده‌ای‌ا م از موقعی
ف امرییه.گفنت« :این م روزنامۀ «مردم«که برای دستشو ن بیفته وردار ن در َرن .بعد رفتی م طر تو مینویسه!»
ی حائری« ،نوید آزادی»« ،بدر»« ،بسوی س شاهنده« ،طلوع» هاشم س « -فرمان» عبا
آینده» و ...اینها ه م می‌نوشتند؟
ی دیگه م مینوشنت، ی دیگه م بودن .چند تا روزنامۀ توده‌ا ج -بله .باالخره مینوشنت .روزنامه‌ها
ق و اینا بود م ویل‌اصو ً ال ک کردن .م ن البته گفت م دنبا ل مصد بیخودی .همینا ما رو تحری ک شدم. نت تحری ی که اینا مینوش ی ای ن چیزای بیشرت رو
ی ای ن کار بود؟ ی تو ت دکرت فاطم س -آیا دس ج -نه!گما ن نکنم.
ت را ف دول ت مخال ی از روزنامه‌ها خواند م که ای ن کار حمله به مطبوعا س -چو ن در یک ی کردید. ی دکرت فاطم به‌دستور و با همراه
1
-1روزنام���ۀ آخرین نربد ،ش���مارۀ ،۴۳۹جمعه ۲۲آذر م���اه ۱۳۳۰در صفحۀ ۴تحت عنوان «یک تذکر قانونی» می‌نویسد« :بطوریکه اطالعات نوشته است شهربانیکسانی راکه در عمارت روبروی مجلس متحصن شده و از دست چاقوکش‌های دولتی پناه برده بودند توقیفکرده است. ما هر چهکتب قواننی را بر هم زدیم ،او ً ال علت حبس مردم تماشاگر و یا نه باالتر از آن شرکت‌کننده در تظاهرات پنجشنبه و ثانی ًا بر فرض ورود اتهام ،علت مداخلۀ بازرس نظامی را نفهمیدیم .خیلی مسخره است شعبان بی‌مخ و حسنی فاطمی و رضا چاخان و اکرب سه‌کله و سرهنگ عبدی و امریتیمورکالنی آزادند و مردم مضروب و مجروح و پناهنده محبوس. بهر حال شک نیستکه با این بی‌صالحیتی باید مطابق اصل یازدهم قانون اساسی از مراجعه به دادگاه ناصالح
14آذر 1330
94
ی او ن بودن! ی م ن آدما ی از دور و وریا ی نداشتم ،شاید عده‌ا ی با فاطم ج -م ن که تماس
ی مریاشرافی؟ س -به روزنامۀ «آتش» ه م حمله کردید؟ ما ل سیدمهد ج « -آتش» زیاد نمینوشت.
یل روز 14آذر آنجا را ه م به م زدید؟ روزنامۀ «آتش» را...؟ س-و ج -نه فکر نمیکنم« .آتش» رو نه .یادمه «آتش» رو ما نزدیم.
پ کرده بود. ی چا س شما را با دکرت فاطم ی ش���نیده‌ا م روزنامۀ «آتش» عک س ... -و حت قضیۀ آ ن عکسها چیست؟
پ کرد ن که چی؟ ج -چا
س شما را با ی خواند م که روزنامۀ «آتش» ه م عک ط شنید م یا جای س -خود م ندیدم .فق
ی کرده است. ی ای ن کار را زیر نظر دکرت فاطم ت شعبا ن جعفر پ کرد و نوش ی چا دکرت فاطم
ی کار یل او ن با ای ن که ما با فاطم ی َر م میدید و ق بود ،فاطم ی با مصد ی کس ب وقت ج ُ -خ
بکنی م دو تاست.
ی مث ً س -نه ِ ت راستی ی دس��� ال او به ش���ماگفت‌ه بودکه بروید روزنامه‌ها زیر نظرش .یعن
ت را ه م بزنید؟ ف دول مخال
ی نگفت‌ه بود. ی به ما چیز ج -اصال و ابدا .فاطم
ت مصدق ی ه م نوشتند شما به‌دستور دول ی توده‌ا س -مطمئ ن هس���تید؟ چو ن روزنامه‌ها اینکارها راکردید.
1
ش رفتم، گ نوری‌ش���ادک‌ه کشتن ج -صد در صد مطمئنم .م ن خود م رو اص ل او ن س���رهن
خودداریکرد و این نقض قانون را بهکمیسیون اعالمیۀ حقوق بشر در پاریس خرب داد». -1روزنامۀ آخرین نربد به صاحب امتیازی ش���هناز اعالمی به جای روزنامۀ توقیف ش���دۀ بسوی آینده در می‌آمد. در ش���مارۀ یکشنبه ۱۷آذر ماه ( ۱۳۳۰مسلس���ل )۴۳۴صفحۀ ۲این روزنامه در مقالۀ «کنی و نفرت بر حکومت مردم‌کش» با استناد به مذاکرات مجلس چننی آمده است: «… عصر ۱۴آذر شهربانی دکرت مصدق باکمال وقاحت اعالم داشتکه اهایل شرافتمند و میهن پرست تهرانکه به ماهیت این عناصر (پسران و دخرتان دانشجو)کام ً ال پی برده‌اند با نریوی انتظامی در تمام موارد همکاری نموده عناصر اخاللگر را به س���زای اعمال خود رساندند .شهربانیکل وظیفۀ خود می‌داندکه از معاضدت و همکاری بیمانند مردم شرافتمند تهران تشکر نموده... روزنامه اصناف ارگان مقامات روحانی طرفدار دکرت مصدق با اشاره به قتل ،کشتار دانشجویان و دانش‌آموزان نوش���ت «سگ‌کشی ادامه دارد» .بدین طریق از یک طرف دولت مصدق در اعالمیه رسمی خود چاقوکشان و عربده جویان ،شعبان بی‌مخ‌ها و اصغر خالدارها را بعنوان «مردم شرافتمند تهران» قالب زده از جنایت و غارتگری آنها «ابراز تش���کر» میکند و از طرف دیگر روزنامه‌های دولتی دانشجویان و دانش‌آموزان را «سگ» خطاب نمودهکشتار دسته‌جمعی آنان را «سگ‌کشی» خوانده است»... برای نمونه‌های دیگری از این توشته‌ها ر.ک .به پیوست شمارۀ ۵صص .۳۹۶-۳۹۵
شعبان جعفری
95
نت داشتم. ی م ن مینوش ی از ای ن روزنامه‌هاک‌ه برا بعدش م یه د ل پُر
ی ه م که ای ن میا ن د م و دستگاهشا ن بهم ت راس���ت ی دس��� س چند تا از روزنامه‌ها س-پ
ی شد؟ ریخت ،اشتباه
ی نبود! او ن بدتر ت راست یل او ن که دس ج -ممکنه «شورش» بود .ما ل کریمپور شریازی! و
ی داره ،بعد ًا براتو ن میگم .بله ،خدمت ی یه داستا ن سوای از همه بود .حاال او ن کریمپور شریاز
ض کن م که،کجا بود م یاد م رفت؟ شما عر س -رفتید امرییه ،روزنامۀ «مردم»...
خ و ُب ن کند ن و بردن .هیچی، ج -بله روزنامۀ «مردم» و دیگه اونجا بچه‌ها همه رو از بی ط و اینا بود ویل س و بس���ا س و ملی بعد همه داغو ن ش���د ن و ما از اونجا م رفتیم .البته پلی
هیچکدو م جلو نمیومد ن .بعد ما رفتی م منزل .رفتی م منز ل و اتفاق ًا دو سه روز بعد از 14آذر
1
یو ی شوشرت ی و سیدممدعل ی ملی .جما ل امام س شورا رادیو رو وص ل کرده بود ن به مجل
ت نشسته بودن 2،همینا پشت ت بود اونجا بس [سیدمهدی] پریاسته و عبدالقدیر آزاد‌ک‌ه چند وق
خ تما م شهر ی ژنرا ل شعبا ن بی‌مُ ی دولت گ حملۀ قوا س داد میزدن« :فرماندۀ هن تریبو ن مجل
ش میشد تو تهران .ماگفتیم: نت و پخ ش زد ».و از ای ن حرفا .اینا همه رو تو رادیو میگف را آت نی روزا ما رو میگرین!» «بچه‌ها ،هم
ی روی ی گفته« :شعبا ن جعفر ت که جما ل امام س آ ن روز آمده اس ت مجل س -در مذاکرا
ق می‌گرید». ی حقو ی سیصد توما ن از شهربان ت و ماه ی اس ق شهربان ت حقو لیس
3
ی نیست. ی چیز ج -نه .همچ
ی با ای ن تذکر خواسته بگویدک‌ه دولت ی جما ل امام ی روزنامه‌ها نوشتند .یعن س -ای ن را تو
ی ای ن چه جوابی ت میکرده تا ای ن کارها را بکنید .برا ق و دس���تگاه ش���ما را حمای مصد دارید؟
ی پو ل نمیگرفتم ،هیچوقت .اص ً ال چ سازمان ت صنار از هی ج -م ن بارهاگفت م که هیچوق ط نبودم. اونموق ع که اینا ای ن چیزا رو دار ن میگن ،م ن با دربار و شاه مربو
ق نه شاه. ی مصد ی ه م می‌گوید «دولت» نه «دربار» ،یعن ت است .امام س -درس
۱۷ -1آذر .۱۳۳۰ -2جمال امامی ،سیدمحمدعلی شوشرتی ،عبدالقدیر آزاد روز ۳۱شهریور ماه ۱۳۳۰اعالمکردند چون در خارج از مجلس تأمنی جانی ندارند ،در خانۀ ملت متحصن می‌شوند. -3ر.ک .به پیوست شمارۀ ۶صفحه .۳۹۷
96
14آذر 1330
ی به م ن پو ل بده؟ ج -آخه دستگاه واسه چ
ت را بزنید و ... غ کنید ،مخالفا ن دول س -که بروید شلو
ی بودیم ن چیزها نبود .ما طرفدار آیتالله کاشان ج -نخری هیچوقت .نه .اصال و ابدا ای و مصدق .او ن موق ع اص ً ق وکاشانی ی طرفدار مصد ط تو تهرا ن بود ک ه عده‌ا ن بس���ا ال ای
ت و اینا دعوا مرافع ه و بگری و ببند و اینا ش سر انتخابا ی مخالفشو ن و هم بود ن و عده‌ا
بود.
ت نیست؟ ی می‌گوید درس ی که جما ل امام ق ماهیانۀ سیصد تومان س ای ن حقو س-پ
ی میداده؟ یچ ی به م ن سیصد توم ن پو ل برا ی دادن؟ شهربان یچ ج -برا س -باج!
ج میگریه! نه جد ًا اینو ش با ی خود ج نمیده خانوم .شهربان ی با ی که به کس ج -آخه شهربان
میگم .شهربانی؟ اصال و ابدا صنار ،جو ن شما ،نه به م ن میداد ،نه م ن مریفت م پو ل بگریم.
غ کن م که میشد م مأمور ی میگرفت م که بر م شلو ی سیصد توم ن از شهربان اونوقت م اگه م ن ماه
شهربانی!
ب «سرتیپ» و «سرهنگ» داده بودند! نی به شما لق ی خاطر هم س -شاید برا ج -او ن ما ل ِ بعد 28مرداده!
س -بله ،ح ق دارید.
پ و اینا ما ل او ن موقعی‌ه که ای ن جبهه ملیا با ما بد شدن .از همون گ و سرتی ج -ای ن سرهن
نت ما رو بزن ن زمنی، ت کردن .بله ،هزار جور میخواس ف درس موق ع اینا واسه ما هزار جور حر
ی برم، ی نمیکرد م که دنبا ل کس ف از م ن گری نمیاورد ن چو ن م ن کار چ نقط‌ه ضع ش هی منتها
نی کسی .اصال و ابدا تو ای ن عوالما نبودم. ی کسی ،زم س کسی ،پو ل کسی ،زندگ دنبا ل نامو نت به م بد ن میگرفتم، ی روکه میخواس ت میکردم ،اگه زمینای ی م ن کار مردمو درس خانو م وقت
ی احتیاجی‌نداشتم. نی تو ای ن دنیا ندارم ،یعن ب زم ف تهرا ن ما ل م ن بود .م ن یه وج نص
ی مجلس. غ بست‌نشنی‌ها س -برگردی م سرا
ت نشسته بود ن ما با یه جمعیتی ی اینا بس ف میاد! یادمه وقت ف تو حر ی حر ج -آره ،آخه ه
راه افتادی م رفتی م ِ ی و اینا شعار دادی م و بهشو ن فحش ی جما ل امام س و اونجا برا در مجل ی میزاد /عبدالقدیر آزاد» ی میزاد،ک ی مُ رده /جما ل کل‌ه گُنده» یا «ک ی مُ رده،ک دادیم« :ک
شعبان جعفری
97
ن حرفا. ش بد ه دیگ ه نمیگم .خالص ه از ای ی لغت ن یک ی »... /ای ی شوشرت یا «سیدممدعل ت سانسورکنید! س -قرار نیس
خ و سیصد ی /یه سوال ی شوش�ت�ر ی افتادیم‌ها! میگفتیم« :س���یدممدعل ب گری ج -عج مشرتی»
ت نشسته بودند؟ س بس ی مجل س -چرا ای ن عده تو
ی به‌طرفداری ی شاه با مصدق .یعن ی خاطر دعوا ت نشسته بود ن برا ج -اینا مث ل اینکه بس
از شاه ...علیه مصدق.
ش و علیه ی و همفکران ش می‌نویس���د شما با جما ل امام یل مس���عود بهنود درکتاب س-و ق بودید1 ،جوابتا ن چیست؟ مصد
ش بد نیست .کاراش ق بود م چو ن میدید م که کارا ج -بیخود میگه ،م ن اونموق ع با مصد ب میکرد ،ما م باالخره رفتیم ی خو ب کار میکرد .ایشونو باالخره میدید م کارا ب بود .خو خو
ی جونمون. ی تا اونجا مریفتی م که میزدی م پا دنباله‌رو ایشو ن شدی م دیگه .تا حت س -راستی؟
ج -بل���ه .م ن اص ً س رو ق رو م ن اون���روز َد م مجل ت یادمه ک���ه خدابیامرز مصد ال درس���
پ کردن ،سرپد م برا م بفرسنت. کولم‌گذاشتم .ایشو ن روکو ل م ن بود ،عکسش م تو روزنامه چا
س -کدا م روز؟
ج -همو ن قب ل از 14آذر اونوقتا بود .همه م میدونن .تو مجلس م گفنت.
2
ش کنم؟ پ ش���ده تا بگرد م پیدای ی چا ی در نش���ریه‌ا نی عکس س -مطمئ ن هس���تید چن
3
(عکس‌شمارۀ )7/1
س تو باشگاهم ش کنن .م ن انقد عک ی فرس���تاد م نتونس�ت�ن پیدا ج -صد در صد ،هر چ ش زدن .اص ً ی منو ،همه ی منو ،همه چیزا ال فیلما نی رفت .تمامشو آتی ش از ب داشتم‌ک‌ه تمام
ض کرد م این ی دست م نیست .عر ی دست م نیست ،هیچ نی حا ل م ن چیز رو بردن .اینه که در ع
ی نیست .اینا رو همه از تو نی که چیز پ کن ب چا ی که م ن به شما داد م تا تو ای ن کتا عکسای
«-1از سید ضیاء تا بختیار» ،نوشتۀ مسعود بهنود ،انتشارات جاویدان ،تهران ،صفحۀ .۳۴۲ -2ر.ک .به پیوست شمارۀ ۷صص ۳۹۹-۳۹۸ -۲روز ۴مهرماه ۱۳۳۰دکرت مصدق برایگزارش اقدامات خود در مورد نفت در مجلس حضور یافت ویل جلسه به علت عدم حضور اکثریت تشکیل نشد .مصدق به میدان بهارستان رفت و نطق خود را برای مردم ایرادکرد و گفت« :هر جا مردمند مجلس همانجاست» .تنها عکسیکه دکرت محمد مصدق را روی شانۀ مردم نشان میدهد، مربوط به همنی روز است.
98
14آذر 1330
ی پیدا ت که باید از یه جای س دیگه هس خونۀ بر و بچه‌ها برا م فرستادن .هنوز دو سه تا عک
نن و واس م بفرسنت. ک
ق را دوست ی که باشد .داشتید می‌گفتیدک‌ه مصد ش کن م به‌شرط ی میکن م پیدای س -سع س چه میکردید؟ داشتید .آ ن روز د م مجل
ت و س���خت .تو ج -آخه ما هر روز همه جا بودیم .او ن روزها افتاده بودی م تو مبارزۀ س���ف ی پیداکردی م واسه خاطر اون. ت و چند دفعه َد م مسجد فخرالدول‌ه درگری ت منتخابا انتخابا
1
(سند شمارۀ )7/2
ی دیدید؟ ق راک نی بار مصد س -شما اول
ض کن م که ...با ای ن حائریزاده یه دفعه رفتی م خونهش. ت شما عر نی بار ...واال خدم ج -اول
یل بود؟ ی داشتید؟ چه سا س -چه سن
خ ماریخا سر در نمیارم. ج -واال نمیدونم ،از ای ن تاری ی بگویید :مث ً ی که یادتا ن بیاورد در چه ک چیز ی بود؟ ی ال چند ساله بودید؟ک س -تقریب
ی او را دیدید؟ ق بود؟ قب ل از نخستوزیر ی دکرت مصد ت وزیر ی بود؟ دورا ن نخس��� دوره‌ا ی بود؟ چه زمان
ب با حائریزاده و آزاد رفتی م تو خونهش، ی که نخس���ت‌وزیر بود .ش ج -نه .نه .او ن موقع
ی بلند شد نت هندرس��� ن 2داره میاد .فور ایش���ون م زیر پتو خوابیده بود .تا رفتی م نشستی م گف
ش و نشست ت بغ ل دست ت یه پرونده او ن باال بود آوردگذاش وگفت« :شما بری ن بریون ».رف اونجاک‌ه هندرس��� ن --سفری امریکا بود مث ل اینکه --بیاد ببیندش .همو ن موق ع اومدیم
بریون‌دیگه.
ف زد؟ چه گفت؟ ق با شما حر س -در آ ن جلسه دکرت مصد
نت هندرسن ع کردکه گف ت رو شرو ک کردی م و نشستی م و با اونا صحب ج -نه ،تا سال م علی
ی رفتی م بریو ن گفت: ی بود ،یه لهجۀ ش�ی�ری ن یزدی‌ا م داشت .وقت اومده .بعد ای ن آزاد یزد ض بود .همینک‌ه هندرسن‌اومد ی جعفری؟ تا ما اونجا بودی م زیر پتو خوابیده بود و مری «دید از زیر پتو پرید بریون!»
-1عنوان‌های صفحۀ اول روزنامۀ آتش ۲ ،بهمن « :۱۳۳۰اسناد زندۀ مداخلۀ دولت در انتخابات /دیروز چاقوکشان مسلط بر انتخابات تهران بودند /دیروز در چند حوزۀ انتخاباتی آراء کسانی که به مخالفنی رأی داده بودند پاره کردند و آنها را شدید ًا مضروب ساختند /دیروز یک تفر از ترس چاقوکشها رأیش را خورد». -2لوی وس���لی هندرسن ( )Loy Wesley Hendersonدر فاصلۀ شهریور ۱۳۳۰تا دی ۱۳۳۳سفریکبری امریکا در ایران بود.
شعبان جعفری
99
س برگشتید چه شد؟ س -حاال برگردی م سر دو سه روز بعد از 14آذر .بعد از اینکه از مجل
ج -آره ،او ن روز ما تو خونه بودیم ،بعد از افطار ،دو سه روز بعد از ای ن جریانات ،دید م یه
ی اومد و خونۀ ما در زد ،من م به مادر م گفتم« :ننه ،باز دار ن منو میرب ن زندان!» رفتیم سرگرد ی جعفری ،من س���رگرد رو آوردی م تو و خالصه نشستی م اونجا،گفتم« :چیه؟»گفت« :آقا ی بود .تو بلند شو برو یه چند وقتی ی بسیارکار خوب ی رو که کرد ت بگ م ای ن کار اومد م به
چ جا نمریم .اینجا مملکتم‌ه کجا برم؟»گفت« :نه ،یه یکی یه طرفی».گفتم« :واال م ن هی
ی بگو ما میفرستیمت».گفتم« :چرا؟»گفت« :بذار سر و ت دار ی هرکجاک‌ه دوس دو ماه ی بهرته!» خالصه، ی سر و صدا تو توده‌ایا بلند شده ،تو اینجا نباش صداها بخوابه .اال ن خیل
نی مکی ش حس ی از ای ن جبهه ملیا ،آهان ،رفتی م پی ی بود خدایا؟ یک ما اومدی م رفتی م پیش...ک
ی سر و ی برو .خیل ت که ،یه ده پونزه روز ی نیس وگفتی م جریا ن اینه.گفت« :برو و برگرد .چیز یل قبول ی زیاده» و فال ن و از ای ن صحبتا .و ت سر و صدا خیل صداست .هنوز تو ای ن مملک
ی نرفتم .موند م تهران. نکرد م و جای
ت تو تهرا ن یه دو سه تا از ای ن سرپاسبونا بودن دو س���ه روز از ای ن جریا ن گذش���ت .اونوق
ی بود و احمد سرپاس���بون .دید م اینا با ت اصفهان ف بودن :نعم گ و معرو ی زرن ک���ه‌خیل
ی جعفری ی اومد ن سر خیابو ن وگفنت« :سالم»گفتم« :سالم»،گفنت« :آقا لباس‌ش���خص ی نیک‌اعتقاد --رئیس ی بگی؟ بگو»گفت« :آقا ی میخوا حا ل شما چطوره؟»گفتم« :چ
ت دارم».گفتم« :بری ن خود م میام».گفت: ی بود اونموقع--گفته بیاکار ک آگاه شعبۀ ی
ی م ن میگ م بری ن م ن خود م میام ،میا م دیگه ،با ش���ما «بیا با ما بریم».گفتم« :نه دیگه وقت ت ک ن داری م مرییم ».اونوقتام ی ما رو درس نمیام ».رفتی م خونه و به ننه‌مو ن گفتیم« :پتو متو
ی بد بود ،یه پتو ورداشتی م و یه قابلم‌ه و راه افتادیم .رفتی م پیش ش وضعمو ن خیل ما راس���ت
ش تا س���ر و صداها بخوابه چو ن تو ت اینجا با ی یه 24س���اع نیک‌اعتقاد،گفت« :جعفر ت میکنم». ت اینجا باشی ،بعد مرخص ت سر و صداکردن .بهرته 24ساع ی واس س خیل مجل ت شد 48ساعت ،شد یه هفته ،سر و صدامون ت ندم 24 ،ساع ما رفتی م زیر آگاهی .دردسر
100
14آذر 1330
ش نیک‌اعتق���اد .یه ُخرد‌ه با من ی پی ک آگاه یی دراوم���د .من���و از تو زندا ن برد ن کالنرت
یل ده دوازه روز بمو ن اینجا تا س���ر و صداها ب بود .و ت خو ت کرد وگفت« :کار صحب��� ی نیگر داش�ت�ن ،جو ن ش���ما .یه ت نباش ».خانوم ،ما رو تو آگاه بخوابه بعد بیا برو .ناراح
ی و فالن!» نی اینجور ماه شد دو ماه که باز ما داد و بیدادکردی م گفتیم« :شما به م ن گفت
نی کجا بود؟ یه ت که میدون خالصه ،اومد ن ما رو از اونجا برد ن زندا ن موقت .زندا ن موق
نت او ن تو و نت اونجا .ما روگذاش ت همو ن شهربانی .ما روگذاش زندا ن بود به‌نا م آبشاهی‌پش
س به دادمو ن نرسید .باز اونجا خالصه یه چند مدتی‌ا م اونجا موندی م و دیدی م که نه ،هیچک ش و...اومد ن از اونجا ما رو برد ن زندا ن قصر .خالصه ،دردسرتو ن ندم ،ما داد و بیداد و فح
یه چند ماهی‌ا م تو زندا ن قصر بودیم. س -به‌خاطر آ ن قضیۀ 14آذر؟
ی بریون نت ده دوازه روز سر و صداها میخوابه و مری ج -بله واس���ه 14آذر .حاال اینا میگف
ی مح ل نمیذاش���ت ،هیچی .یه پرونده‌ام و از ای ن حرفا و صحبتا .هر چی‌ا م میگفتی م کس���
ی و خوردکردی. ی ایناک‌ه شکست ی برا درست‌کرد‌ه بود ن که باید 363هزار توم ن جریم‌ه بد س 363 -هزار تومان؟
ک بود او ن تو ،اه ل سنگسر ک مل ج -بله .من م گفتم« :باشه! بعد ًاک‌ه رفت م سرکار!» بعد ی
ک او ن تو با ما رفی ق شد .حاال نگو ی داشت .ای ن مل ک یه قایل‌فروش ی گلوبند بود و َد م سرا ک اص ً ی از سرکرده‌هاشونه .ما مریفتی م تو اتاق ب یک ال با ای ن کمونیستاست ،به‌حسا این‌مل
ی میکردیم. ف میزدیم ،شوخ ای ن مینشستی م چند تا دور ه م جم ع میشدی م غز ل میخوندیم ،حر ک منو از اونجا ت ندم ،مقصود ،او ن مل ش اومده بود .خالصه دردسر ی خوش ای ن از ما خیل
ی کردی ،اینا اص ً ال به م ن محل ی و همچ ی کرد ب کار آورد بریون .اینا که گفته بود ن خو
ش رفت‌ب ی خود ت کرد و آورد بریون .وقت ک کار منو درس نت منو نیاورد ن بریون .مل نذاش ت و منو برد بریون. یرون،گفت« :بر م بریو ن تو َر م میربم ».رف
ی به سراغتا ن نیامد؟ ی که زندا ن بودید،کس ی ای ن مدت س -یعن
ش بدهکار ای ن چیزا نبود. ی گوش ت دیگه!کس ت زندان ،مریف ی که مریف ج -نه دیگه ،یک
ت از سرمو ن ورنمیداشنت! اگه این یل هنوز روزنامه‌ها دس ق بود ن دیگه .و توکار خودشو ن غر
روزنامه‌ها رو جم ع کرده بود م یه کوه میشد! انقد نوشنت!
شعبان جعفری
101
س -مث ً ی می‌نوشتند؟ ال چه چیزهای ج -مث ً ال چلنگر یه شعر نوشته بودکه:
خرب دهید به «شعبان» بی‌نظری و بدی ل که همقطار تو از شاهرودگشته وکیل
ت «پیشوا» باشد زما م کار چو در دس
س روند با تجلیل ش به مجل از ای ن قما
نی حقری و ذلی ل ی چن س قنات‌آبادی» شود وکی ل و تو باش ت که «شم کجا رواس
1
غ آقایا ن نرفتیدگل‌ه کنی���د و بگویید« :آقا بنده ی که از زندا ن آزاد ش���دید س���را س -وقت
ت رفت م زندان؟» به‌خاطرشما ای ن مد
ج -نه دیگه اوناگوششو ن بدهکار نبود ،اص ً ال.
ش چ���ه می‌گفتید که خوشش���ا ن می‌آمد؟ ک و دوس���تان ی مل ی زندا ن ب���را س -ت���و
چکارمی‌کردید؟
ج -چیکار میکردم؟ [خنده] آواز میخوندم ،قص‌ه میگفتم ،سر بقیه روگر م میکردم؟! ی می‌خواندید؟ س -چه آواز
ج -غزل. س -مث ً ی از آ ن غزلها را بخوانید. ال یک
ج -جوونیا م صدا داشتم .صدا م رفته دیگه. ب ندارد ،بخوانید! س -عی ج -مث ً ال میخوندم:
یل شکسته ز خوبا ن روزگار دار م د
نی به گوشۀ زندا ن شد م دچار ب بب یار
ف یار ب تار زل روز م شده سی‌ه همچو ش خ کج‌مدار نی چه میکند ای ن چر ب بب یار خ گلعذار ما را جدا نمود از آ ن شو
ج و درد و غم ت پر از رن ی اس زندا ن چه کلبه‌ا
-1دنبالۀ این قطعه ش���عرکه با عنوان «نربد انتخابات» دورۀ هفدهم سروده و در روزنامۀ چلنگر ،شمارۀ ۲۳ ،۷۸ دیماه ۱۳۳۰چاپ شده بود چننی است: ...پیشوا این دغلی یعنی چه؟ /بانک بنی‌المللی یعنی چه؟ /اینهمه حقه و بامبول چیه؟ /جان اون قولتشن این غول چیه؟ /پا شد اون شرکت بی بته و پست /بانک بنی‌المللی جاش نشست /پیشوا این کلما باز چیه؟ /سر نخ من بمریم دستکیه؟
14آذر 1330
102
غم‌پرورا ن یار نشستند دور هم
ک سم ت لی ش کن م نیس خواه م که قصد خوی
ت کنون نی که عاش ق بیچاره‌ا ب بب یار
ی برو از ای ن دل م برون ی عش ق ساعت ا
ت طی ت وگش یارا ن دهند مژد‌ه که غ م رف
ی می‌شود زیاد ،ولیک ن نگشت‌ه کم ه
بهرت هما ن بودکه کن م گری‌ه زار زار
ت جنون ی افتاده اس ش هم از عش ق بر سر ی یار ش نویس م برا ح حا ل خوی تا شر
ف دست م تو جا م می ی گذار برک ساق
ت برو ن رو ز شهر ری شعبا ن تو خیز مس ش خوار ی بر دلدار خوی زیراک‌ه گشته‌ا
س -ای ن شعر از خود شماست؟
ی میگفتی م دیگه! ی بابا ،اونجا دور ه م مینشستی م یه چیزای ج-ا
ی میکردید؟ ی دیگر ی زندا ن چه کارها س -نمیدانست م طب ع شعر ه م دارید؟ تو
ت و بال م میبینید از دورا ن زندانه! ی که رو دس ج -خالکوبی! بیشرت ای ن خاالی ف کنید. ی برایما ن تعری ی از خالکوب س -کم
ی که ت یه خطی ،یه نقشه‌ا ی میکردن .اونوق ب تر‌ه و دود‌ه رو با ش���یکر قاط ج -اونوقتا آ مث ً ش را نشا ن میدهد] .بعد ت دست ش پش ی از نقو ت در بیاد میکشید ن [یک ال مث ل ای ن صور ی انقد میزد ن تا ای ن خو ن و این ش و دونه دونه همینجور ش یوا این‌نقش���ه رو با سوز ن یوا
ب و لرز م میاورد. یت گ بگریه .ای ن تقریب ًا میشد یه خال.گاه ت و رن مواد بره زیر ای ن پوس
ک میکرد؟ ی چر ی خالکوب س -چرا؟ جا ج -بله .اص ً ش یوا ش ت میشدیم .همینجور یوا ی ناراح ی میکردی م که نگو ،حساب ال یه لرز
ی میکوبیدیم .رو بازوم م هست. ه
ی سینه و پشتتا ن ه م هست؟ س -رو ج -نه دیگه پشت م نیست.
ی کردید؟ ی را در چه سن نی خالکوب س -اول
شعبان جعفری
103
ج -سنم؟ تقریب ًا شونزه هیفد‌ه ساله بودم.
ی می‌کردند؟ نشانۀ چه بود؟ س -چرا خالکوب
ی میکرد ن بیشرت تو زورخونه لخت ی باستان ی که ورزشا ی نبود .اونوقتا اینای ج -واال نشون
ت یه دو تا خا ل تو تنشو ن باشه و از ای ن حرفا .بیشرت خاال َر م تو میش���د ن و دلشو ن میخواس
زندا ن میکوبیدن.
ی که ای ن کار را بلد باشد؟ ب بود؟کس ی تو زندا ن خالکو س -یعن ِ ی بود ن که تو خ���ود زندانیاک‌ه تو زن���دا ن بود ن میکوبید ن دیگه .باالخره اونجا آدمای ج- زندا ن مث ً ال خا ل میکوبیدن .بیشرت تو زندا ن ای ن کارو میکردن. ی تنتا ن دارید؟ ی رو س -چه خالها و نقش‌های
غ پلوغه. ج -هیچی ،همیناک‌ه میبینی .شلو س -متوجه نمی‌شوم .مث ً ی چه؟ ش اشاره میکنم] یعن ت دست ال ای ن [به پش
ی که باز آرد پشیمانی؟» ت دست م کوبید م که «چرا عاق ل کندکار ج -یه دفعه پش س کجاست؟ س-پ
ی اینو ور داشتیم ش نوشت م که «ای ن نیز بگذرد» .بعد رو ج -بعد دومرتبه یه چیز دیگه رو
ی دستمون ی دیگه تیکه تیکه ،هر چ غ پلوغ! همینجور پُرکردی م شد ای ن که میبینی :شلو میومد میکوبیدیم.
ی خاطر عش ق ای ن یا آ ن نشمه؟ ی عاشقانه نکوبیدید؟ برا س -از آ ن خالها
ی بود م و ش���اه و مملکتم. ط عاش��� ق موالعل ج -نه بابا ،زیاد دنبا ل عش��� ق نبودم .م ن فق
ی که بخوا ن خال ب صحیح ی نبود ،اسلو ی که رو اسلوب میدوننی؟ آخه اونوقتا ای ن خالکوب بکوبن .اینجا مث ً گ میکوبن ،خالشم ت و قشن نی راح ی و سبز و اینا رو با ماش ال خا ل قهوه‌ا ی [هشلهفی] مث ل ما ل م ن بود .مث ً ش میگفنت ال یه شاغال م بود به قش���نگه .اونجا یه هچلف
یل دور سرش���و خا ل کوبید‌ه بود .خانوم ،تو ش بمونه .ای ن کچ ل بود ،و غ�ل�ا م خرکی ،چرا ط آه ن کوبید‌ه بود با یه دونه ترن ،از اونجا شخ ی سخته! ای ن دور سر سر سوز ن زد ن خیل ش راه‌آه ن گذاشته بود .اص ً ال میتوننی ت میخوام --تا باسن ش --معذر کشیده بود تاپشت
نت از ای ن کارا میکرد ن دیگه .چش ی میکردن .بیکار بود ن دیگه! مینشس باورکننی؟ یه‌کارای همچشی‌ا م بود .مث ً ی قشنگرت باشه و از این ش از او ن یک ت تو زورخونه خال ال ای ن میخواس بساطا.
14آذر 1330
104
ی عاش ق نشدید؟ س -گفتید زیاد دنبا ل عش ق نبودید؟ یعن
ت میشه خانو م م ن تو زندگی م عاش ق نشدم؟ تا ی دفعه! [خنده] اصال و ابدا .باور ج -چرا ،س ی سه تا چیز :عش ق و سیگار و مشروب .یعنی ی داشت م برا امروز عاش ق نشدم .یه ارادۀ عجیب ک میرپوندیم! ت مینداخت ،ما م جفت ف َل َغ یل تا طر خاطرخوا‌ه میشد م و س زیاد ناز نمی‌کشیدید! س-پ
ج -نه خانوم ،حوصله‌شو نداشتیم.
ع و احوال ی که آمدید بریون ،اوضا س -از آ ن زم���ا ن 14آذر 1330که رفتید زندا ن تا وقت ی کرده بود؟ چه فرق ی و اینا سرکار خودشو ن بودن. ق وکاشان ب هنوز مصد ج ُ -خ 1
ی [ 25بهم ن ]1330راکجا شنیدید؟ س -خرب سوءقصد به دکرت فاطم ج -از زندا ن اومده بود م بریون .آره ...بریو ن بود م شنیدم.
-1روزنامۀ بسوی آینده ارگان رسمی حزب توده ،شمارۀ ،۳بهمن ۱۳۳۰در یک خربکوتاه با عنوان «بازپرس شعبه ۲۷شعبان بی‌مخ را آزادکرد ویل مهرداد بهار هنوز در توقیف است» می‌نویسد: «مدت دو ماه و دوازده روز است که طائفی دزدترین بازپرسان دادسرای تهران برای آقای مهرداد بهار به دستور رئیس دولت قرار بازداشت صادر کرده و هنوز او را در توقیف نگهداشته ویل همنی مرد کثیف بازداشت شعبان بی‌مخ غارتگر را الزم ندانسته و قرارکفیل داده استکه با مخالفت آقای مرجعی دادیار مواجه شده وکار به دادگاه حل اختالفکشیده است. مردم تهران ،در آستانه انتخابات بنگریدکه یک دانشجو را به نام اهانت به مأمور دولتکه بر فرض صحت ۱۱روز مجازات دارد دو ماه و دوازده روز حبس میکنند و یک چاقوکش حرفهای را بعد از مالقات چند روز پیش مکی و دکرت شایگان آنهم با ثبوت اتهامات جنایی قتل و غارت آزاد می‌سازند. این بازپرس از این انواع خدمات بسیارکردهکه ۹سال در سر همنی شغل باقی مانده است. توجه دادگاه عایل انتظامی را بدین تخلفات قانونی جلب میکنیم».
شعبان جعفری
105
106
14آذر 1330
شعبان جعفری
107
30تری 1331 خ بهم ن 1330تا 30تری 1331چه میکردید؟ ی جعفری ،از تاری س -آقا
ی نبود بکنیم« .زنده باد ب با توده‌ایا مبارزه و زد و خ���ورد میکردیم.کار دیگه‌ا ج -مرت���
ت بودن! ی پرس ت اجنب ت نمیموندیم .آخه اینا یه مش استالنی»که به گوشمو ن میخورد راح ف کنید .قضیۀ 30تری چه بود؟ س -قضیۀ 30تری را از دیدگاه خودتا ن تعری
ت و قوا م اومد [ 25تری ]1331دیگه! مگه یادتون ق رف ی بودکه مصد ج 30 -تری همو ن روز
نیست؟
ش خوانده‌ام. س -یاد م که نیست ،در بارها
1
ش بنا ش یوا ض کنم...بعد دیگه م���رد م یوا ت ش���ما عر ج -ق���وا م اومد روکار و ...خدم ش کردن.اونروز [ 26تری ]1331م ن از منز ل که اومد م بریو ن --تا اونوقت کرد ن بهش���ور
ش رئیس نمیدونس���تم --دید م چند تا از مأمورا به م ن گف�ت�ن« :بیا باال میخوای م بری م پی ش [سرلشکر مهدیقلی] ی پی ش���هربانی 2،میخوادت!» م ن س���وار شدم .منو برد ن ش���هربان
ی از تو س ش���هربانی.گفت« :جعفری ،م ن یه خواهش علوی‌مقدم .آره علوی‌مقد م بود ،رئی -1چهارشنبه ۲۵تریماه ۱۳۳دکرت محمد مصدق در مالقات با شاه خواستار تصدی پست وزارت جنگ شد و به دنبال مخالفت شاه با این امر ،استعفا داد .در پی اعالم این خرب مردم در تهران و شهرستانها دست به شورش زدند. ساعت 7/۵بعدازظهر پنجشنبه ۲۶تری ماه در پی یک جلسۀ سری با حضور ۴۲تن از نمایندگان مجلس شورای ملی به نخست‌وزیری احمد قوام (قوامالسلطنه) رأی تمایل دادند .در فاصلۀ بنی پنجشنبه ۲۶تری ماه تا دوشنبه ۳۰ که روزهای زمامداری قوام‌الس���لطنه اس���ت ،روزنامه‌هایکیهان ،اطالعات ،باخرت امروز ،داد ،شهباز ،شاهد و دژ گزارشها و مقاله‌های مفصلی دارند و هر روزنامه با توجه به اینکه طرفدار کدام جبهه است رویدادها را بهگونه‌ای متفاوت ثبتکرده است .برای آگاهی بیشرت ر.ک .به: «خاطرات و تألمات مصدق» ،نوشتۀ دکرت محمد مصدق ،سس ۲۱۱-۲۱۰و .۲۶۰-۲۵۹«قلم و سیاست ،از استعفای رضاشاه تا سقوط مصدق» ،نوشتۀ محمدعلی سفری ،فصل شانزدهم. «یادداشتهای روزانۀ دکرت حسن ارسنجانی» روزنامۀ داریا ۳۰ ،تری .۱۳۳۵ -2در آن روز سرلشکر علوی مقدم فرماندار نظامی تهران و سرلشکرکوپال رئیس شهربانی بودندکه بعد از واقعۀ ۳۰ تری به دستور دکرت محمد مصدق از کار برکنار شدند.
108
۳۰تری 133۱
ی تو میسوزه .ممکنه تو رو تو ای ن جریانا بکشن .برو خونه‌ت بگری دارم! م ن دل م به حا ل جوون ق رفته و قوا م اومده رو کار ».بعد ما اومدی م و دیدی م نمیتونیم ت نکن! مصد نی و دخال بش
ق عالقه داشتیم .بعد رفتی م ِ سر بازار و اونجا یه سخرنانی‌کردیم ...یه بشینی م چو ن به مصد ق رفت!» غ کردی م وگفتیم« :مردم! مغازه‌هاتونو ببندین .مصد ُخرد‌ه اونجا شلو
پ در خیابا ن امرییه دیده‌اندک‌ه فریاد ک نفر ش���نیده‌ا م که ش���ما را س���وار بر جی س -از ی
گ بر شاه ،زنده باد مصدق!» میزدید« :مر
ت قوا م آمد .پاشنی ق رف س مصد ت علیه شاه داد نزدم .میگفتم« :ایهاالنا ج -م ن هیچوق
ی بکننی!» یه‌کار
س -خودتا ن ِ ی به شما نگفت‌ه بود ای ن کار را بکنید؟ سر خود رفتید؟کس
ق بودیم. ج -نه خانوم ،اصال و ابدا .اونموق ع طرفدار مصد ی به‌می ل خودتا ن ای ن کارها راکردید؟ س -یعن
ی که کرد م به‌می ل خود م بوده .م ن اص ً ی که به م ن دستور ی رابطه‌ا ال باکس ج -م ن همۀکارای
ی وکسی ی یا بگ یل بگری م نداشتم .حاال ممکنه اینا رو شما یا بنویس ی بکن م یا پو بده کار
ش اومده رو دار م میگم. ی که پی نی حقیقت یل م ن ع قبو ل نکنه .و س -متوجه هستم.
ت دید م ِ خود غ کردیم .همو ن س���اع غ پلو ج -بعد ما رفتی م اونجا خالصه یه ُخرد‌ه ش���لو ی و یه نی و منو برد شهربان ی ماش ی ماشنی!» رفت م باال علوی‌مقد م رس���ید.گفت« :بیا باال
ق وگفت« :میزن م پدرتو در میارم‌ها! خیا ل نکنی ی او ن اطا ُخ���رده اینور و اونور قد م زد تو
ت بگری ت گفت م برو تو خونه ی و بیس���اری »...و از ای ن صحبتا «...م ن به ی و فالن پهلوون نت منو مث ً ف کنن. ال توقی ی میخواد بشه .نمیخواس بشنی!» حاال تو نگو اینا دود ل بود ن که چ ی خالصه ما اومدی م بریو ن و رفتیم. ی داشت م تو مرد م دیگه .هیچ چو ن م ن آخه سر و صدای
رفتی م ِ نی که دیدی م یه غ کردی م اومدی م پائنی .اومدی م پائ س���ر الله‌زار و نادری ،از اونجا شلو
نی نشسته بود ن منو میشناخنت. ی ماش ی که او ن باال کامیو ن س���رباز رسید .البته او ن سربازای
ت یعنی--کار ش بزننی ،او ن ریش‌دارو --منو میگف ت او ن ری یکیش���ون‌گفت« :از پش��� نداش���ته باشنی! بقیه رو بزننی!» خالصه بعد مرد م تار و مار شد ن و ما اونجا موندی م تنها. ی برو .م ن قراره ...دستور دار م همه رو بزنم ،به تو َا م رحم افس���ره اومد پائنی‌گفت« :جعفر
شعبان جعفری
109
ی دیگه سر در آوردیم .همنی ت برس!» باز رفتیم ،رفتی م و از یه جا نمیکنم .برو به کار و زندگی
ح زود [ 27تری ]1331بلند ب رفتی م منزل .بعد صب ب شد .نصف‌ه ش جوریا بود تاباالخر‌ه ش���
غ کردیم. شدی م اومدی م بریو ن و دو مرتبه راه افتادیم .بچه‌ها رو ...یه عده رو جم ع کردیم ،شلو
ی خیابو ن چیه؟ اکباتا ن اونجاها م چند س کشته شدن ،یه عده تو نی یه عده َد م مجل در این‌ماب ی دیگه میزد ن مردمو... نی جور تاکشته‌شدن .هم ش مرد م را میزد؟ س -ارت
نت و میزدن. ی مردمو میگرف ش و شهربان ج -بله دیگه ارت
ق را می‌زدند؟ س -طرفدارا ن مصد
ی که علیه قوا م اومده غ میکرد ن میزد ن دیگه .اونای ی رو که ش���لو ج -بله مردمو ،همونای
ض کنم ت شما عر غ کنن .بهرحا ل مرد م قوا م رو نمیخواسنت .هیچی ،خدم بودن‌بریو ن شلو
ق اومد ع داد ن که مصد س اطال که بعد ...ای ن جریا ن سه روز بیشرت طو ل نکشیدک‌ه از مجل پ راه افتادی م اومدی م رفتی م ِ ِ ق و اونجا در خونۀ مصد سرکار و قوا م از کار افتاد .ما م با جی
ق اومد رو ش مصد ی مصدق .خالصه ،بعد یه ُخرد‌ه هوار هوارکردی م و هورا کش���یدی م برا ی کردکه« :مرد م بری ن ِ سرکاراتون، ی مرد م سخرنان پش���ت‌بو ن خونه‌شون ،اومد اونجا و برا
همه چیز تمو م ش���د!» و از ای ن حرفا .ما رفتی م ِ ق اومد ِ س���رکار س وگفتیم« :مصد در مجل ش به مرد م میگه بری ن ِ دیگه ،بری ن ِ ب اونروز خیلی یل ُخ سرکاراتون ».و س���رکارتون! خود
کشته‌شدن! او ن 30تری زیا د کشته شدن! بعد یه عده کشته َر م از اهواز با تر ن آورده بودن.
ت بهشو ن بزنه .ما یه عده‌ای ت دس ی جلو نمریف ب بوگرفت‌ه بود ن که هیشک اینا همه به‌حسا ی کنده ی بود خانوم ،اینا رو دستشونو میگرفت شدی م رفتیم‌اینا رو بردی م به ابن‌بابویه .قیامت ی کنده میشد .اینا رو همه تو ی ََخ م گذاشته بودن ،با ای ن احوا ل از بس میشد ،پاشونو میگرفت
هواگر م بود ایناچیز شده بودن!
س -فاسد؟ ج -بله.
ش کرده بودند؟ ی اهواز ه م شور س -تو
ی که ی َر م از تو بیمارس���تا ن س���ینا ،از اونای ج -بله یادمه .رفتی م یه عده‌ای ...یه چند تای
ی هوار! قوا م دستور داده اینا رو ی داد و آ مرده‌بود ن ورداش���تی م و زدی م جا .گفتیم« :بله ،آ
110
۳۰تری 133۱
کشنت!» و بعد اینا َر م ورداشتی م بردی م چا ل کردیم.
ی ساختید؟ چرا؟ ی شهید تقلب س -یعن
ت داشتیم.کاشانی ی َر م دوس ت داشتی م اونموقع.کاشان ق رو دوس��� ب دیگه ،مصد ج ُ -خ
ش دیگه مصدق ی شدکه بعد ش اینجور ق با ه م بود ن دیگه .بله ،او ن 30تری جریان و مصد
ق بودی م تا اینکه... اومد روکار و ما م همینجور با مصد
ش که از ت بروید پهلوی چ خواس��� ق هی ی که 30تریکردید ،مصد ت ای ن کارهای س -باب���
شماتشکر‌کند؟
ج -نه ،اصال و ابدا ،نه ،هیچ!
ی نشا ن نداد؟ چ عکس‌العمل س -هی
ی فکر غ بود و ه م همه فکر ای��� ن جریانا بودن ،هرک غ پلو ج -نخ�ی�ر .نه دیگه .ه م ش���لو ی خودش .فکر م ن نبودن ی فکر خودش‌ه و دور و وریا ی هرک ی هر حکومت ش بود .تو خود
ال دنبا ل ای ن چیزا نبودم ،اص ً ی بود م که اص ً ال .همیشه دنبا ل کار خود م بودم. که ...منم‌ی‌ه آدم
ی مریفتم. ش بقای ی پی ی مریفتم .یه وقتای ی مریفتم .بیشرت خونۀ کاشان نی مک ش حس بیشرت پی ش همه نمریفتم .م ن همیشه گفتم ،همه میدونن ،تما م بر و بچههاکه اینجوریا بود دیگه .پی
ج بود م و بعدم ی که با م ن بودن ،همه میدونن .م ن او ل تو س���نگل دور و ور م ن بودن ،رفقای نی خونۀ قمر خانوم --چارده تا اتاق ی اون‌دباغ‌خون‌ه مینشستم ،اونجا خونه‌مو ن --ع تو
ی م ن همیشه همونجا بود .بعد از 28مردادک‌ه یه عده خربنگار داشت،کاهگلی‌ا م بود .زندگ
ی توکه این ی اومد ن تو خونۀ م ن گفنت« :خونه و زندگ ت کنن ،وقت خارجی‌اومد ن منو مالقا
ی داشت م من ،بله .اینو جد ًا ی وضع ی اینه؟»گفتم« :آره خونۀ م ن اینه!» یه همچ کارا روکرد یل ما بیشرت تقالها رو از اینور و اونور میگم .ای ن 30تریو نمیخوای م بگی م ما بهوجود آوردیم ،و
ی زیاد. ی زیاد ...خیل خیابونا میکردیم .خیل
ی هوایتا ن را داشت! ض دکرت فاطم س -در عو
ج -چطوری؟
س شما ی در بارۀ شما نوشته و عک ش مقالۀ تشویق‌آمیز ی دو ماه بعد در روزنامه‌ا س -یک
ی از ی قدردان ی برا ی جبهۀ مل ق اعضا ی به‌اتفا ف کرده و حت پ کرده 1،از ش���ما تعری را چا -1روزنامۀ باخرت امروز ،شمارۀ ۲۸ ،۹۱۴شهریور .۱۳۳۱این خرب در روزنامۀ اطالعات ،شمارۀ ۲۷ ،۹۹۰۷شهریور ۱۳۳۱هم چاپ شده است.
شعبان جعفری
111
ی شما به زورخانه‌تا ن آمده است( .سند شمارۀ )8/1 فعالیتها
ق بود م طرفدار م ن بودن. ج -بل���ه دیگه! م ن که گفتم! بازاریا و جبهه ملیا تا م ن با مصد
نی تو زورخونه نبود تو سینما جها ن بود .من نی دفعه که میگ پشت‌سر م نماز میخوندن! هم
هنوز او ن موق ع زورخونه نداشتم .او ن روز تو سینما جها ن یه گلریزو ن گرفتم ،همه جبهه ملیا
ی بود، ی که قرار بود بس���از م پول م دادن[ .دکرت غالمحسنی[ صدیق ی زورخونه‌ا اومد ن و برا ی بود ،الهیار صالح س قنات‌آباد ی بود ،ش���م [مهدی] بازرگا ن بود[ ،دکرت عبدالله] معظم ی آیت‌اللهکاشانی‌ا م یه دفعه اومد اونجا. ی بود و اینا همه بودن .تا حت بود،ب قای
س -سینما جهان؟کجا بود؟
ی ی���ه ُخرد‌ه باالتر ،روبروی ی که میا ک خیابو ن ش���اهپور ،تقریب ًا از بوذرجمهر ج -نزدی
ت بعد از 9اسفند که ی بازار برا م گلریزو ن کردن .اونوق بازارچه کلعباسعلی .یه با َر م تاجرا ف شاه همشو ن با م ن بد شدن. م ن رفت م طر
ی رابط‌ه داشتید؟ چ با خانوادۀ پهلو ت میکردید ،هی ق فعالی ی مصد س -آ ن زما ن که برا ج -اصال و ابدا.
س -اص ً ی نداشتید؟ الکار ج -اصال و ابدا.
س -طرفدار شاه ه م نبودید؟ ج -چرا طرفدارش‌ک‌ه بودم!
س -چرا؟
ت میکنه ،ورزشکاره ،به ش خدم ت داشتی م چو ن میدیدی م که به ورز ب شاه رو دوس ج ُ -خ
ش داشتیم ،مخالفش م نبودیم. ش عالقه داره .رو ای ن اص ل دوست ورز
ق بودید ،ه م طرفدار شاه؟ ی و مصد س -اینکه نمی‌شودک‌ه ه م طرفدارکاشان
ق با شاه بد نبود. ت که مصد ج -نه خانوم .آخه یه چیزی‌ا م بود .آخه اونوق
ی بودید ،مصدق ب فهمیدم :شما می‌گویید مصدق ف شما را خو س -بگذارید ببین م حر
ت که به این هم‌آ ن زما ن نخستوزیر شاه بود و طرفدار سلطنت ،درست؟ منظورتا ن ای ن اس
دلی ل طرفدار شاه ه م بودید؟
ق خواست ی که مصد ی باشیم .تا روز ت که جد ب نه به او ن صور یل ُخ ج -بله بودیم .و
112
۳۰تری 133۱
ت بریو ن کنه. شاه‌رو از مملک
ی 30تری و بعد از اینکه س از ماجرا س -صربکنید ،صربکنید! هنوز به آ ن روزها نرسیدیم .پ نی 30تری و 9اسفند چه ف کنیدک‌ه ب ق آمد بر سرکار چطور شد؟ از دیدگاه خودتا ن تعری مصد اتفاقاتی افتاد؟
ج -م ن که گفتم ،م ن تاریخا رو اص ً ی مدرس‌هم ی به یاد نمیارم .جو ن شما .تو چ جور ال هی
ی بودکه ی او ن روز ی سر م نمیشد 30 .تری ماجرا ت و اینا چیز ت میاضیا که بودم ،از ریاضیا
ش هی ش یوا ق اومد .بعد توده‌ایا یوا ی کارش .بعد مصد تپ قوا م اومد و سه روز بود و رف
ی زیاد ش���دن ،زیاد ش���د ن و زیاد شدن .دیگه اص ً ی شده بودکه یه ِ سر ال طور ِ‌ری 1کردن ،ه
ت استالین م زنده بود .اینا همه داد میزدن: ش د ِم راه‌آهن .اونوق س بود یه سر توده‌ایا د ِم مجل پ میزدی م تو ی وقتا ما با جی ش میدادن .اینه که گاه گ بر مصدق» فح «زنده باد استالنی ،مر اینا .باالخره با اینا دعوا میکردی م دیگه.کارمو ن ای ن بودکه با اینا مبارزه کنیم.
ت نداشتید؟ س -چرا فکر میکردید باید با توده‌ایا مبارزه کنید؟ چرا توده‌ایا را دوس ب نداشتی م دیگه .دلمو ن نمیخواست. ج ُ -خ ی بود؟ س -مگر دل‌بخواه
ش میداد ن به شاه ،فحش ت نداشنت ،طرفدار روسا بودن .اینا فح ج -چو ن اینا ایرانو دوس
ی بودی م دیگه .اینکه میگن میداد ن به مصدق .ما م دلمو ن نمیخواس���ت .م���ا طرفدار اینور گ بر مصدق» که ی میگ ن «مر ق کشیده و اینا واسه همینا بود دیگه .وقت دعوا کرده و چما
ش نمیدادیم ،میزدی م توشون! ش ما دیگه فح دسته‌گ ل بهشو ن نمیدادی م که! حاال منتها
پ می‌رفتید میزدید بهشان؟ ی با جی س -یعن
ی که میشد دیگه! ج -با ماشنی ،با خودمون ،هر جور
پ را خودتا ن می‌راندید؟ ت فرما ن بودید؟ جی ی پش س -یعن
پ م ن پیدا میشد ،جیپ م قرمز بود، ی میکردم .از او ن دورک‌ه جی ج -بله ،خیلیا م بد رانندگ پ قرمز اومد!کل‌ه [شق] بود م دیگه! نت خطر اومد! خطر اومد! جی میگف
ی می‌کشتیدشان؟کشته ه م می‌شدند؟ س -یعن ج -نه،کُشت‌ه نمیشدن .م ن تا حاال آد م ُ نکشتم.
-1نقل از «لغت‌نامۀ دهخدا»َ ،ریعکردن ،افزونی وزن آرد چون نانکنند و افزونی وزن برنج چون پلو سازندکه عوام به غلط (آرد ری میکند) تلفظ میکنند و اصطالح ًا به معنی افزون شدن بهکارگرفته می‌شود.
شعبان جعفری
113
ی می‌شدند؟ س -زخم
ت به خو ن آلود‌ه نشده. ی نبودم ،دستم م هیچوق ت تو آدمکش یل هیچوق ی ممکنه .و ج -زخم خدا رو صدهزار مرتبه شکر.
ی اینهاگرفت‌ه بودید؟ ش و شهربان پ ما ل خودتا ن بود یا از ارت س -جی
پ مریوندن .از همو ن او ل من ی ما ،جنوب‌ش���هریا همه جی ج -نه ما ل خود م بود .محلیا
ی به من ت یه ماشین ش کنه ،یه وق ب خدا بیامرزه اعلیحضرتو ،خدا رحمت پ داشتمُ .خ جی
ب کار ما نیست .م ن بچۀ جنوب‌شهرم.گفت م اص ً ال داد ن و ما اومدی م سوار شدیم ،دیدی م با
ک رو آد م سوار بشه بیشرت دشم ن پیدا میکنه .اینه که اون م داد م و یه جیپ ای ن ماشنی‌کادیال پ سوار میشدم. خریدم .بله همیشه جی
ی به شما داده بود؟ گ ه م قربان ج سبز رن نی دا ک ماش س -می‌گویند ی ج -قربانی؟کدو م قربانی؟ س -احمد.
ج -احمد ،برادر محمود قربانی! شوهر گوگوش .آهان ،او ن رفی ق خود م بود ،ماشین م مال
نی به م ن نداد! قربانیا قو م و ی وقتا میومد منو اینور اونور میربد .نخری ،ماش ش بود و پار خود ب بودن ،میدونستنی؟ نی مریغض ش حس خوی
ش چه بود؟ نی مریغضب؟ نمی‌شناسمش! اس م واقعی‌ا س -حس ک بود. ب میدو ن گمر ی دیگه ،صاح نی شفیع ج -حس
ی داشت؟ ی نسبت ب حاج‌رضای س -با طی
ت داشت .آخه دو تا میدو ن بارفروشا بود: ب نداشت ،با خود م ن نسب ی با طی ج -نه ،نسبت ب ما ل میدو ن امنی‌سلطا ن بود ،حسنی ی میدو ن امنی‌س���لطا ن یکیا م میدو ن گمرک .طی یک ب با ه م رفی ق بودن. ب و طی نی مریغض ی حس ب ما ل میدو ن گمرک .البته یه موقع مریغض
ق افتاده‌اند نی 30تری و 9اس���فند اتفا ی که ب س -ح���اال بگذاری���د به چند تا از ماجراهای
ی دربارۀ آنها یادتا ن بیاید. اشاره‌کنم ،شاید چیز ج -بله ،ضرر نداره!
ی از سفر مکه روز 23شهریور .1331 ت آیت‌اللهکاشان س -او ل برگش
ت زده بودن.قیامت ق نصر ش طا ی بود .از پامنار تا فرودگاه برا ب یادمه .بساط ج -اونو خو
114
۳۰تری 133۱
بود.
س -شما باز ه م دست‌اندرکار بودید؟
س شمارۀ )8/2 ش فرودگاه( .عک ت زدیم ،ه م م ن رفت م استقبال ج -بله ،ه م طاق‌نصر
ی پلکا ن هواپیما شما هستید؟ ی ریشدار رو س -ای ن آقا ج -نه ،ای ن احمد عشقیه .م ن تو هواپیما نبودم.
س -معمو ً ت راکدام ب ای ن تش���کیال ی میزد؟ ترتی ت را چه کس��� ال ای ن روزها طاق‌نصر
سازما ن میداد؟
ج -مرد م میزدن.
ت زد ن چه بود؟ مث ً ش را ال مرد م خودش���ا ن می‌آمدند پول س -رس��� م و رس���و م طاق‌نصر ی میزد؟ می‌دادند؟ شهردار
س هر ف رئی ج -مرد م همه خودش���و ن پو ل میداد ن و همه کارو خودشو ن میکردن .از طر
صنفی‌ا م به کاسبا دستور میداد ن که مث ً ال « :شما طاق‌نصرتتونو ببندی ن ِ سر فال ن خیابون» ی دستور میداد؟ س -چه کس
ی هرکدومشون ت و برا ف به تما م اتحادیه‌ها میگف س اصنا س اتحادیۀ اصناف ،رئی ج -رئی
یل تو محلیا ،خودشون فو نی میکرد .ای ن ما ل اصنا ی تعی تو مس�ی�ر فرودگاه مهرآباد یه جای ی نداشنت .محلیا خودشو ن سوا میزدن .چال‌میدونیا خودشو ن واسه ت میکردن ،اصناف درس
ف نبود م خودم نت مح ِ‌ل فالن .من م که جزو اصنا خودشو ن میزدن ،بعد واسه خودشو ن مینوش
ت میزدم. طاق‌نصر
ت را ازکجا می‌آوردید؟ س -د م و دستگاه طاق‌نصر
ج -ببیننی ،م ن خود م مینشست م فکر میکرد م که مث ً ی داره میاد ،چیکار‌کنی م که اونو الکاشان
خوشحا ل کنیم .مریفتی م مث ً ی به ما ت میزدیم .اینا رو خودمو ن میکردیم .کس ال یه طاق‌نصر ی وض ع معلو م میشد بچه‌ها رو صدا میکرد م که ی نمیزدکه« :بری ن اینکارو بکننی!» وقت حرف مث ً ی داری؟ چار تا قالیچه تو بیار به ی فال ن تو چ ی دو تا ت َری ِکشو تو بیار!» «آقا ال« :فالن ی میاورد. ی یه چیز ب بود ن دیگه .هر یک ب بر و بچه‌ها همه کاس در و دیوار بکوب!» ُخ
ش نیامد؟ ی پی س -ای ن بار که دیگر برخورد ی نشد! ج [ -خنده] نخری ،چیز
شعبان جعفری
115
ی [ 24آبا ن ]1331چه یادتا ن می‌آید؟ ی خلی ل طهماسب س -از آزاد
ت بره مسجد ت میخواس ت کرد ن تو مسجد شاه که اعلیحضر ظ درس ج -یادمه یه روز یه وع
ی جم ع شدن ت زیاد شاه .همو ن روز آیتالله کاش���انی‌ا م مریه مسجد شاه .بازاریا و جمعی
نی خلیل‌طهماسبی ی هم ی داد به اعلیحضرت ،نگو آزاد ی یه نامه‌ا اونجا و بعد همونجاکاشان
ی بودم .مرد م یهو ت دنبا ل کاشان ت فرستادن .م ن اونوق ت که مرد م یه دفعه صلوا رو میخواس
ت فرستاد ن و شاه که نامه رو دید دستور داد و باالخره خلی ل رو ت سر ه م دو سه تا صلوا پش ش او ن بساطا شد. آزادکردن .بعد
ک مادۀ واحده ی او ی ی آزاد ی بود .برا ی خلی ل طهماسب ی خواستار آزاد س -بله،کاش���ان
ی بودند؟ 2شماک‌ه با ت او ه م خواستار ای ن آزاد ق و دول یل دکرت مصد س برد 1.و ه م به مجل
ک بودید ،از ای ن قضایا چه شنید‌ه بودید؟ فدائیا ن اسال م نزدی
ی رو نداشتم. ع نداشتم،گفت م که م ن با فدائیا ن اسال م او ن نزدیک ج -م ن از ای ن اطال
ق چه شنید‌ه بودید؟ ی در بارۀ دکرت مصد س -از خود طهماسب
ی و اینا رو ف کاشان ش حر ش بود .هم ی دنبا ل کار ش کاشان ی نشنفتم.گمون م هم ج -چیز ی نمی‌گفت. ق چیز میزد .در بارۀ مصد
-1منت مادۀ واحده چننی است« :چون جنایت حاج علی رزم‌آرا و حمایت او از اجانب بر ملت ایران ثابت است بر فرض آنکه قاتل او استاد خلیل طهماسبی باشد از نظر ملت بیگناه و تربئه شناخته می‌شود». نقل از کتاب «قلم و سیاست ،از استعفای رضاشاه تا سقوط مصدق» نوشتۀ محمدعلی سفری ،سس :۶۸۳-۶۸۴ « ...مسئلۀ دیگری که در این گری و دار برای دولت ایجادگرفتاری کرد ،معوق ماندن پاره‌ای از لوایح و طرحهای در دستورکار مجلس سنای منحل شده بودکه دولت نمی‌توانست نسبت به آن لوایح تصمیم نهایی بگرید .مطلب در جلسۀ فراکسیون نهضت ملی و همچننی جلسۀ هیأت رئیسه مجلس شورای ملی مطرح شد و تصمیمگرفته شد که این قبیل لوایح و طرحها طبقه‌بندی شود و در جلسۀ علنی مجلس از طرف نایب رئیس ادارهکنندۀ جلسه ،برای اطالع نمایندگان و تصمیمیکهگرفته می‌شود ،اعالمگردد»... ...به همنی جهت در جلسۀ ۱۳آبان ۱۳۳۱مهندس احمد رضوی نایب رئیس مجلس در بارۀ این لوایح توضیحاتی داد و « ...بر اساس بیانات مهندس رضوی ،الیحۀ مربوط به تعقیب فوام‌السلطنه تصویب شده اعالمگردید و دو الیحۀ دیگرکه در مجلس سنا معوق مانده بود ،یکی مربوط به آزادی استاد خلیل طهماسبی و دیگری الیحۀ ضبط اموال قوام‌السلطنهکه با انحالل سنا به صورت قانون درآمده بود ،برای اجرا به دولت ابالغ شد .به استناد همنی تصمیم مجلس ،استاد خلیل طهماسبی روز بعد از زندان آزاد شد .منتهی برای اینکه قانون رعابت شده باشد ،چون هر قانون ده روز پس از تصویب الزم‌االجراست ،برای این ده روز استاد خلیل طهماسبی با صدهزار ریالکفیل آزاد شد .وی که متهم به قتل رزم‌آرا در مسجد شاه بود ،پس از آزاد شدن به دیدن آیتالله کاشانی رفت و مورد تفقد قرار گرفت .عکسی از صحنه‌ای که آیتالله کاشانی دست خود را روی سر اوگذارده ،در مطبوعات پخش شد. همنی عکس موجبگرفتاری فراوان آیت‌اللهکاشانی بعد از ۲۸مردادگردید»... -2برای خواندن اظهارنامه‌های موافق سران جبهۀ ملی ر.ک .به مقالۀ «دکرت مصدق ،پیشنهادهای نخست‌وزیری، و انگلیسیها» ( ،)۲نوشتۀ دکرت جالل متینی در فصل‌نامۀ ایرانشناسی ،سال دوازدهم ،شمارۀ ،۲صص .۲۶۰-۲۵۹
116
۳۰تری 133۱
ی از شاه آزاد شد؟ ی آیت‌اللهکاشان ی به‌خاطر تقاضا س -شما فکر میکنید خلی ل طهماسب ش کاشانی( .سند شمارۀ )8/3 ت پی ج -بله ،فکر میکنم .بعد م که آزاد شد رف
ی نخستوزیر ه م او را به‌حضور پذیرفت. ق ه م رفت .یعن ش دکرت مصد س -بله ،پی
ف اونو ی بود و حر ق هنوز با کاشان ی ه م هست ،مصد ج -اینو نشنفت‌ه بودم! آخه یه چیز ی با ه م رفتی م قم؟ ی اونا همگ ش میکرد .براتو ن گفت م بعد از آزاد گو
س -نه ،نگفتید.
ی رو آزادکرد ن و از زندا ن اومد بریون ،ما ج -یادم���ه یه روز بعد از اینکه خلی ل طهماس���ب
ی بود ،آیتالله صدر بود،آیتالله نی خدابیامرز آیتالله بروجرد اومدی م همه با ه م رفتی م ُقم .هم
ب بود و اون ی بود و آیتالله حجت .از اینا نوا ی بود ،آیتالله ش���ریعتمدار مرعش���ی‌‌نجف
ی َرم ک و مرد شمارۀ دوشو ن و یه عدۀ دیگه بودن .خلیل‌طهماسب ی بود ،مرد شمارۀ ی واحد
ی صدر ،یه نی آیت‌الله‌ها ،او ن آقا ی ما رفتی م اونجا ،هم ت���ازه از زندا ن آزاد کرده بودن .وقت ی میکننی؟ چرا مردمو بیخود میکشنی؟ ت کردگفت« :آقایو ن چرا آدمکش ُخرد‌ه با اینا صحب
نت دیگه کی ی بکننی.گری م امروز شما اینا روکشتنی ،فرداک‌ه شما روکش ت دین ش���ما تبلیغا ش آیتالله حجت .حجت م اتفاق ًا همو ن آدمی ی بکنه؟» بعد رفتی م پی ت دین میخ���واد تبلیغا نی حرفا رو زد .گفت« :آقایون‌چرا آدمکشی ی پو ل طلبه‌ها رو میداد .اون م هم بود که بایست
ی بگریه ،شما چرا ای ن کارو میکننی؟» میکننی؟ جونو خدا باید ازکس
نی حرفا رومیزدن. ش او ن یکی .همه‌شو ن هم ش او ن یکی ،پی ی مرعشی ،پی ش آقا بعد رفتی م پی
خ احمدی ق همه جم ع بودیم ،یه شی ش کنه ،تو اتا ش آیتالله بروجردی ،خدا رحمت رفتی م پی خ احمد رفت‌به ب گفت« :به آقا بگو ما اومدیم ».ش���ی ی بود ،نوا ب���ود همه‌کارۀ بروجرد
ی آد م قایمی‌ه --ای ن جور آدما ب و اینا اومد ن ببیننت ».بروج���رد ی ن���وا آق���اگفت« :آقا
ی اینا ت وگفت« :آقا میگه م ن اینا رو نمی‌پذیرم ».بروجرد ی هسنت --برگش بی‌رودرواس ع کرد ن به بد و بریا‌ه گفنت. رو نپذیرفت .هیچکدو م رو نپذیرفت .اینا اومد ن بریو ن و شرو
ب کار میکرد ،خانوم .یه دفعه‌ا م یه ش خو ی بود و مغز ی آد م روشنفکر ی خیل آیتالله بروجرد
ی اینجا تو ق م باز شده ،اجازه بدی ن ما اینا ش آقا ،میگن« :آقا ،دو تا عرق‌فروش عده مری ن پی
نی و ما ل مردمو حرو م کننی .شما نرین ش بزنیم» میگه« :چرا میخوای ن ای ن کارو بکن رو آتی بخوری ن خودشو ن میبندن!»
نت این ت میکردی دگفتید...« :اینا رف ی دربارۀ فدائیا ن اسال م صحب س -یادتا ن می‌آید وقت
شعبان جعفری
117
ب بود»؟ ی رو آوردنش ،این م یه شاگرد نجار متعص خلی ل طهماسب ج -چطور مگه؟
ش را می‌نویسند با عنوا ن «استاد خلیل‌طهماسبی» ی خرب آزادی‌ا س -در تما م روزنامه‌ها وقت از او یاد میکنند .ای ن دو با ه م جور در نمی‌آید. ی میکرد .حاال ب ممکنه ایش���و ن اس���تاد بوده ،تا اونجاک‌ه یادمه نجار بود و نجار ج ُ -خ ماگفتی م شاگرد نجار بوده ،شاید م اوساکار نجار بود!!
ی روز 7بهم ن 1331را یادتا ن هست؟(عکس ق و آیت‌اللهکاشان س -آشتی‌کنا ن دکرت مصد شمارۀ )8/4
ی یاد م نیست. ج -واال از آشتی‌کنو ن هیچ
ی روز 14بهم ن 1331چطور؟ ب صفو ی نوا س -از آزاد
ب و اینا رو یه دفعه با ه م آزادکرد ن دیگه! همو ن موق ع بودکه منم ض کرد م که نوا ج -عر
زندا ن بودم.
ب آزاد شد. ی زودتر از نوا ی حدود دو سه ماه س -نه ،خلی ل طهماسب
ب قب ل از خلی ل آزاد شد! ی یاد م نمیاد .م ن فکر میکرد م نوا س ای ن بارشو چیز ج-پ
۳۰تری 133۱
118
ح سند 8/1 شر باخرت امروز ،شمارۀ ،914شنبه 29شهریور 1331
ی ورزشی خربها ن در باشگا ه ورزشی جش ی در ورزشگاه شعبا ن جعفری ت تا ده بعدازظهر چهارشنبه جش��� ن آبرومند ت هف از ساع
ش از ب سینما جهان) برپا بودکه بی ی -جن ی عباسعل (خیابا ن شاهپور -مقابل‌کوچۀکربالی
نی و روزنامه‌نگاران ی از رجا ل و محرتم ی و عدۀزیاد س شورایمل چه ل نفر از نمایندگا ن مجل در ای ن جلسه حضور داشتند.
(عکس)
یو ی در ای ن مراس م حضور داشت .سپهبد جهانبان ی آیتالله کاشان کاشانی‌زاد‌ه بنمایندگ
ت نیز حضور داشتند. ی پایتخ ی ورزش س تربیت‌بدنی‌کشور و مدیرا ن باشگاهها ی رئی صدر ف ورزشکارا ن و حضار تجلیل ی ازطر ق و آیتالله کاشان ی از دکرت مصد ضم ن س���خرنان
ی ایراد و او نیز با فریادزند‌ه باد ی کوتاه ی س���خرنان ک 7س���الها ی بعم ل آمد وکود خاص ع و بعد مهندس ی بیسابق‌ه شرو س مراس��� م ورزش ی خود خاتم‌ه داد .سپ ق بس���خرنان مصد ی و تشوی ق ورزشکارا ن بعم ل آورد و مقارن ش و تندرست ی دربارۀ ورز ی سخرنانی‌مهیج حسیب
ت و نمایندگا ن جبهه ب توجه بود پایا ن یاف ع خود جال ی که درنو ت 10ای ن جش ن ورزش ساع ی از س حسیب ی -مهند ص دکرت شایگا ن -حائریزاده -مشار -دکرتمعظم ی بخصو مل
ی نموده و امیدوار بودندکه بزودی‌باشگاه ی اظهار قدردان ت باشگاه شعبا ن جعفر ای ن پیشرف
ی ای ن باشگاه توسع‌ه یابد. ت ورزش ک ورزش‌دوستا ن تشکی ل که خدما ی بکم آبرومند
شعبان جعفری
119
120
۳۰تری 133۱
شعبان جعفری
121
122
۳۰تری 133۱
شعبان جعفری
123
9اسفند 1331 ف کنید. ی از 9اسفند تعری ی جعفر س -آقا
ج 9 -اسفندک‌ه جریا ن و داستانشو همه میدونن.
ف کنید. یل شما از زبا ن خودتا ن تعری س -بله .و
ح رفتی م خونۀکاشانی .درست ض کن م که ،ما او ل صب ت شما عر ج -روز 9اسفند ...خدم
ی بود و حاجی‌حسنی‌عالم یادمه .او ن حاجی[محسن] محرر بود ،امری موبور بود ،احمد عشق ت مریه بریون .برین ی گفت« :بری ن شاه داره از مملک ی دیگه .آیت‌اللهکاشان بود و یه عده‌ا نذاری ن شاه بره!»گفت« :اگه شاه بره عمامۀ ما م رفته!» او ن گفتُ .خب! ی گفت؟ س -آیت‌اللهکاشان
1
ی ِ ج -نه اینکه ما بری م ِ ت بری ن نذارین .من ی که گف سر خودی ...آیت‌اللهکاشان س���رکس
اومد م رفت م ِ ی کرد م و اینا وگفتم« :ایهاالناس ،مغازه‌هاتونو ببندین ،دکوناتونو سر بازار سخرنان
نی مریه ج میشه .اگه شاه بره شما زندگیتو ن از ب ت خار ت شاه داره از مملک ببندین .اعلیحضر ی کردیم ،دیدی م نه ،بازاریاکه ی مح ل نذاشت .رفتی م دومرتبه سخرنان و اینا »...دیدی م هیشک ش میکردن- ی میگفت م گو ق بود م و اینا هر چ همیشه به فرمو ن ما بود ن --چو ن م ن با مصد
ش نکردن .یه ی کردی م گو ق میخواد شاه رو بریو ن کنه ،هر چ -حاالک‌ه فهمیده بود ن مصد
ی بود ِ ق جور بود. ی با مصد ی اینا بعد ًا کشتنش ،اون م خیل سر بازار،که خمین محمود جواهر -1ثریا اسفندیاری بختیاری ملکه سابق ایران در کتاب «کاخ تنهایی» ،صص ۱۵۹-۱۵۸در باره مخالفت آیتاله کاشانی با رفنت شاه می‌نویسد ...« :شب عزیمتمان ،من مغموم در مبلی فرو رفته‌ام و با نگاهم سراسر این سالن وگوش���ه بهگوشه آن را سری میکنم .سالنیکه شخص ًا تزئینش داده ام وکوچکرتین قطعات و وسایل آن را خودم انتخابکرد‌ه و به دست خود چیده‌ام .رئیس تشریفات وارد می‌شود و اطالع میدهدکه یکی از معتمدین آیتالله کاش���انی میخواهد مرا ببیند .فور ًا او را می‌پذیرم .مرد در برابرم س���ر فرود میآورد و می‌گوید - :علیاحضرت! شنیده‌ایم شما قصد ترک مملکت را دارید .آیت‌اللهکاشانی امیدوار استکه شما از همه نفوذ خود برای انصراف شاه از تصمیم خود استفادهکنید»...
124
۹اسفند 133۱
ی بود و حاجی‌مانیا ن و یه عدۀ دیگه .تکو ن نخوردن. ی بود و او ن دستمالچ محمود جواهر
س -چرا؟
ق بود دیگه! بله ،من م زد م و ک بودن .آخه بازار ب���ا مصد ق نزدی ی به مصد ج -این���ا خیل شکست م و خالصه بازارو بسنت .ما راه افتادی م رفتی م ناصرخسرو .تو ناصرخسرو که رسیدیم ت کردیم ،راستش! ش درس ت دنبا ل ما بیان؟ اومدی م یه نع دیدی م چیکار‌کنی م مل ت کردید؟ ش درس س -چطور نع
ی گذاش���تیم ،متکا و فال ن و اینا ت کردی م دیگه[ .خنده] یه چیز ش درس��� ج -اومدی م نع
ی کوچۀ ی گرفت م از او ن یارو تو ی رسم غ از او ن مرغا روگذاشتی م رو یه تخت‌ه و دو سه تا مر
تکیۀ دولت .خوناشونو ریختی م او ن رو ،مرغاش م دادی م برد خونه واسه زنمون .خالصه ،اینو ق چیز شدیم. ت دیگه ما با مصد ی کشنت!» از همو ن ساع راه انداختی م وگفتیم« :کشنت! آ ف شدید؟ س -مخال
ج -بل���ه ،ما راه افتادی م و رفتی م ِ ش توکاخ ت خونه ش اونوق در خونۀ ش���اه .خدا بیام���رزد
خ مرمر بود .بله ،رفتی م ِ در خونۀ شاه و دیدی م یه عده از ای ن افسرمفسرها ی کا ی روبرو اختصاص پ دکرت] منزه و تیمسار ی و تیمسار [سرتی پ علی‌اصغر] مزین اونجا وایساد ن و ...تیمسار [سرتی ی --ای ن اونموقع‌سرگرد بود ویل نی سرگرد [پرویز] خسروان پ غالمعلی] بایندر و هم [سرتی
یو اونا تیمس���ار بودن --اینا همه اونجا وایساده بودن .همو ن تیمسار منزه و تیمسار مزین
پ محمود] افشارطوس‌گرفتنشون .دید م اینا همه تیمسار بایندرک‌ه بعدها به‌خاطر قت ل [سرتی
نت اونجا ِ در ی د ِم خونۀ شاه وایسادن .بعد م ن دید م گاردیا [گاردیها] رف اونجا با یه جمعیت
ی دو تا اینور و اونور با مسلس��� ل نشس�ت�ن و اینا .م ن که رفت م از پنجر‌ه بر م باال، خونه و یک ی هستی!»گفتم« :نه، نت پائنی.گفنت« :تو مصدق گ انداخ گاردیا منو باک[ ...قنداق] تفن ت بره! م ن یه ورزشکار م و ی نیستم! م ن اال ن نمیخوا م شاه از ای ن مملک حاال دیگه مصدق
ی منو فرستاده و ای ن صحبتا».گفنت: ی کاشان مرام م شاهدوستیه».گفنت« :نه».گفتم« :آقا ی کنی م نذاری م ش���اه‌بره ».انداختنم «ن���ه برو پائنی».گفتم« :واال م ن اومد م اینجا یه کار
نی بری ن ِ در خونه‌مصدق ،مصدق ت میگ پائنی .بعد دید ن م ن پیل‌ه میکن م گفنت« :اگه راس ت بره».گاردیا گفنت‌ها! شاه ق گفته شاه باید از مملک رو بیاری ن نذاره شاه بره .چو ن مصد
ی نیومد ،همونجا وایساد-- تو او ن ایوو ن وایس���اد‌ه بود .بعد اینا همه اومد ن --خسروان
شعبان جعفری
125
گ عزیر رحیمی ،این م اومدک‌ه ما رفتیم... سرهن
س -ببینم ،شما همینطور خودتا ن ِ ت چرا میخواستید سرخود بلند شدید رفتید کاخ؟ آنوق خ بروید باال؟ از پنجرۀکا
ت دنبال م بود دیگه .جمعیتو جم ع کردی م بردی م که شاه نره .با ما ،چار پنج‌هزار ج -نه ،جمعی
ت اومد ِ در خونۀ شاه... نفر جمعی
س -قضیۀ پنجر‌ه چه شد؟
ی رس���ید م اونجا ،دید م اینا او ن باال هس�ت�ن و جمعیت م جم ع شده میگن ج ... -که م ن وقت
ی ت وکُریدور‌که!هیشکی ت دار ن مری ن بریون .من م پنجر‌ه روگرفت م بر م باال ،نمیش دکه بر اعلیحضر
ی پنجر‌ه نیگاکردم‌دیدم، به م ن مح ل نمیذاشت! م ن همینجورک‌ه میخواست م بر م باال از ال ک اینورشه ،اون ت تو ایوو ن وایساده[ ،حاج‌آقا رضا رفیع] قائم‌مقام‌المل خدا بیامرز اعلیحضر
نت و ثریام ج س���یدجواد] اونورشه ،یه عده از ای ن افسرا دور و ور شاه هس ظهریاالسال م [حا نت برن. ش خود م دیدم.گویا میخواس اونور وایساده ... .با چ
ی ه م بودند؟ ی و بهاءالدی ن نور س -آیتالله بهبهان
ی بهبهانی‌رو یل اونموق ع ندیدم .یعن ج -م ن اونا رو ندیدم .بعد ًا شنفت م که اونا م رفته بودن .و
ی رو نه. شنفتم ،نور
ط چکار داشت؟ ی ای ن وس س -آیتالله بهبهان
ت به ش���اه عالقه‌مند بود دیگه .عرض‌کنم‌‌که ،آیتالله ب آیتالله بهبهانی‌ا م نس���ب ج ُ -خ ی رو یل م ن او ن روز آیتالله بهبهان ک بود .و س د ِم سرپول ش خیابو ن سریو ی خونه‌ا بهبهان اونجا ندیدم.
ی نیامد؟ ی از خانه آمد بریون،کاشان س -چطور شدکه بهبهان
نت ِ ش اومد تو مردم. در خونهش ،او ن خود ج -آخه مرد م ریخ ش می‌رفتید؟ ط داشتید؟ به محضر ی ارتبا س -آیا با بهبهان
ج -اص ً ب بچه محلشو ن بود .اونا مریفنت ی قصا یل میدونست م که با شاهه .او ن مهد ال .و
ی کننی. نت به شاه عالقه‌مند‌ه و به ماگفت‌ه همچ ش و میومد ن برا م میگفنت .بله ،میگف پیش ت داشت؟ ی چطور؟ او ه م در ای ن قضیه دخال س -آیتالله بروجرد
1
-1محمدعلی سفری درکتاب «قلم و سیاست ،از استعفای رضاشاه تا سقوط مصدق» .به نقش روحانیون در این رویداد اشاره میکند .برای آگاهی از این منت ر.ک .به پیوست شماره ۸صص .۴۰۱-۴۰۰
126
۹اسفند 133۱
ج -کدو م قضیه؟
ی جلو خانۀ دکرت مصدق. س -ماجرا ج -نه .ایشونو ندیدم.
ت زیاد بود و نمیشد همه را شناخت؟ س -سرتا ن گر م کار خودتا ن بود یا جمعی
ی مشغو ل بودیم! ب حساب ی زیاد بود ،به‌قاعدۀ چار پنج‌هزار نفر .ما م ُخ ت که خیل ج -جمعی
غ خودتان. س -برگردی م سرا
ی برو خونۀ مصدق، ت میگ نت پائنی.گفنت« :اگه راس��� ج -هیچی ،دیگه اینا ما رو انداخ نت و ما م رفتیم ق گفته شاه باید بره ».اوناگف ق رو بیاری ن که او ن نذاره شاه بره .مصد مصد
ی میاد بیاد بری م ِ ق رو ق که مصد در خونۀ مصد ی کردیم.گفتم« :هرک اینور و اونور و سخرنان بیاری م نذاره شاه بره».که ما رفتی م ِ در خونۀ مصدق. ک عده بودید؟ س-ی
ی و داد و بیداد رفتی��� م خونۀ مصدق .بعد دیدی م طبقۀ اول ،اون ج -بله ،بعد از س���خرنان پ نادر] باتمانقلیچ ی بود وایساده .طبقۀ دومش م [سرتی س شهربان س که رئی باال افش���ارطو
ق رو بربیم رئیس‌ستاد ارتش ،اون م او ن باال وایساده بود .م ن داد زد م گفتم« :اومدی م مصد
ی نگفت. چ هیچ یل باتمانقلی ت بره ».افشارطوس‌‌گفت« :برو خف‌ه شو!» و نذاره اعلیحضر
س دو سه تا داد زد سرمون ،ما م دو سه تا داد سر او ن زدی م و دعوامو ن شد‌گفتم: افش���ارطو «آخه بابا پاگونتو شاه داده!» د ِم ِ ت سر م اومده ق م ن بود م و جمعیت‌‌ک‌ه پش در خونۀ مصد نی که االنم ی بود ،هم ی بودن .سرگرد عزیز رحیم ت سه چارهزار نفر بود تا اونجا ،یه جمعی
ت البته سرگرد بود.گفتم« :رحیمی-- »...حاال زنده‌ست ت میکنه .اونوق با ای ن رژی م مخالف
ش بگی م بیاد بریون».گویا ق رو به ش سؤا ل کن--گفتم...« :ایناک‌ه نمیذار ن ما بری م مصد از ج سرباز م تو خونه ی بیاد ،در صورتیکه یه فو ی کمک افشارطوس م تلف ن کرده بود از بریو ن قوا
ی درو او ن کند و ماکندی م و... ی باال ی که اوم دگفتی م بری م تو.که میله‌ها ی کمک بود .قوا ی خانه است؟ ق تو س -حاال مصد
ی اونجا ی نمیشه ،اومدی م یه جیپ چ جور ق تو خونه‌س���ت .باالخره ما دیدی م هی ج -مصد
قو ِ ب شد .یه سروا ن بود به‌نام ی بود خرا ی بزرگ در آهن بود،جیپ وگرفتی م زدی م تو خونۀ مصد
سروا ن [ایرج] داورپناه اونجا وایساده بود .او ن روبروش م سربازا نشسته بود ن و تفنگا دستشون
شعبان جعفری
127
ت دررفت .یه ی کرد ن جمعی ی کنن .تا تریانداز بود که به‌حساب ،تا در باز شد اینا تریانداز
ص شد .یه ت َری م به خوارزاد‌ه َ م خور دکه‌درجا مُ رد. ش ناق تری خورد به او ن رضا اربابی ،دست ش چه بود؟ س -خواهرزاده‌تان؟ اسم
نت منو بزنن. ج -حس�ی�ن مریزاآقایی .با همو ن تری او ل مُ رد .معلو م بودکه سربازا نمیخواس
ی که بعد از گ صدر ی م ن خورد به ک ...ای ن سرهن ی پا بعدها فهمیدم .چو ن یه تری از ال
تو س شهربانی .با همو ن تری .بله ،هیچی ،مصدق م مث ل اینکه از اونجا رف اون‌ی‌ه تری شد رئی ی شد. ت نشست .شاه م نرفتن ش بس رفت‌ستاد ارت
ی از روزنامه‌ها و‌کتابها از حضور شاهپور حمیدرضا برادر شاه در مح ل وکشته س -بعض
ی نوشته شده است .آ ن روز شما هیچیک ح شد ن قاس م خاتم ی و مجرو شد ن محمود رضای ی با آنها داشتید؟ ص را دیدید یاکار از ای ن اشخا
1
نی نشنفت م که باشن ...نه شنفت م و نه دیدم. ج -نه ،اینا روکه میگ ق را دیدید؟ نت دکرت مصد س -شما رف
ی ش���د و باز ش دیگ ه وض ع عاد ی دیگه ،فردا ج -ن���ه ،ندیدیم .از اونور رف���ت .هیچ
ت ِ ش اینا فرستادنش ش یوا ب بعد ًا یوا یل ُخ ش و شاه م دیگ ه نرفت .و سرکار ق رف مصد
رامسر.
ی است؟ س -منظورتا ن از اینها چه کسان
ی کن .یه مدتی‌ام ی میکرد .به شاه میگ ن برو رامسر زندگ ج -خود مصدق .بیشرتش م فاطم -1برای آگاهی از منت یکی از این نوشته‌ها ر.ک .به پیوست شماره ۹صص ۴۰۲-۴۰۱و همچننی به: روزنامه بسوی آینده از نشریات حزب توده ،شماره ۱۲ ،۷۹۲اسفندماه ...« :۱۳۳۱دولت نزدیک ظهر شنبه متوجهجریان غریعادی گردیده بود اما تصور میکرد دار و دسته چاقوکشان دربار این بار هم برای هجوم به جمعیت‌ها و روزنامه‌های دمکراتیک آماده میش���وند و به این علت نگران نبود .دکرت مصدق انتظار همه چیز را داشت جز آنکه شعبان بی‌مخ چاقوکش دولتی قصد جان او را بکند و در زیر سایه پلیس‌ها و نظامی‌های اوکسی بتواند فریاد مرده‌باد مصدق بکشد .وقتی نخستوزیر از حقیقت قضایا با خربگردید ،فرصت از دست رفته بود .جز با تلفن نمی‌توانست با خارج مربوطگردد زیرا اطراف منزل او را اوباش درباری و نظامیهاگرفته بودند .اما به تلفن او هم کسی اعتنا نمیکرد .از همه جا جواب می‌رسید اطاعت می‌شود فرستادیم و هیچگونهکمکی پدیدار نبود .حتی گارد محافظ منزل نخستوزیر هم به بهانه اینکه از رئیس ستاد دستور نداریم ،می‌خواستند از تریاندازی و دفاع خودداریکنند و نخستوزیر برای اقناع آنها ناچار شد فرمانکتبی با امضای وزیر دفاع ملی بدهد .از روی این فرمان بودکه تریاندازی شد و شعبان بی‌مخ مجروح و یکی از چاقوکشانکشته شد. روزنامهکیهان ،شماره ۹ ،۲۹۳۸اسفند « :۱۳۳۱جلو منزل نخستوزیر یک نفرکشته و ۴نفر زخمی شدند». روزنامه کیهان ،ش���ماره ۱۰ ،۲۹۳۹اس���فند « :۱۳۳۱دیروز خرب دادیم که هنگامی که عده‌ای به خانه آقای دکرتمصدق حملهکردند ،یک نفرکش���ته و چند نفر زخمی شدند.کشته شده محمود رضایی نام دارد .امروز جسد او برایکالبدشکافی به اداره پزشکی قانونی حمل شد .تمام بدن او پر از خال است و روی دست او اشعار عاشقانه خالکوبی شده است و روی شانه او نیز درجه سپهبدی (یک تاج و دو ستاره) خال‌کوبیگردیده است».
۹اسفند 133۱
128
شاه میمونه رامسر.
ق رفته بودید چرا با جیپ ی آورد ن مصد ش می‌آید .اگر شما برا ک سؤا ل پی س -حاال ی
به ِ ش زدید؟ در خانه‌ا
ی اینکه بری م تو. ج -برا
ق به خانۀ او رفته بودید ،چرا راهتا ن ندادند؟ ف زد ن با مصد ت به قصد حر س -اگر شما مل
غ کردی م دیدی م درو وا ی ما داد و بیدادکردیم ،ش���لو ج -درو وا نمیک���رد ن دیگ���ه .هر چ
نی که چرا در خونۀ نخست‌وزیرو رو مرد م بسته بودن! نمیکنن .از اونا سئوا ل کن
ب کند؟ ی راه ندهند باید خانه را خرا ی اگر آد م را به خانه‌ا س -یعن
ش بودیم. ی پروپاقرص ب کنی م که! ما تا او ن روز از طرفدارا ج -نمیخواستی م خونه‌شو خرا نت دیگه .ما م زدی م درو شکستیم ی همین م بودکه نمیذاش میخواستی م بری م تو ،داخ ل بشیم .برا یل نیومد. ت میکردیم .و ب با همدیگه صحب ق میومد د م در ُخ بری م تو .اگه مصد
1
ج شده بود .به شما نگفتندک‌ه مصدق ش خار ق آ ن زما ن از خانه‌ا ی اینکه دکرت مصد س -برا
در خانه نیست؟
2
ی به ما نگفت. ی چیز ج -نه اونموق ع کس
ب کردید نگرفتند؟ ق را خرا س -بعد از آ ن جریا ن شما را به‌جر م اینکه در خانۀ دکرت مصد ج -چراگرفنت.
ت زندا ن نرفتید؟ س -آنوق
ی من ش نمیفته .وقت نی آد م یهو همه‌شو یاد ب میبین ب شد یاد م انداختنیُ .خ ج -چرا .خو ق ای ن کاروکردم ،س���روا ن داورپناه --همونک‌ه فرموندۀ اینا بود --دیدکه تو خونۀ مصد
تو ش در رف یل کنه م ن دوید م اونوگرفتم ،یه تری ش اومد برا م تری خا اینا مارو نمیزنن ،خود
ی م ن اومد بریون[ .دو نقط‌ه از سمت‌راست ت از اینجا ی م ن رف خورد تو شیک م من .از اینجا
ت ای ن سربازا باک[ ...قنداق] ت را نشا ن میدهد] بعد افتاد م زمنی ،اونوق ی راس شک م و پهلو –1بخشی از خاطرات دکرت مهدی آذر وزیر فرهنگ حکومت مصدق با عنوان ،توطئۀ شاه برای کشته شدن دکرت مصدق و همکارانش ،در ماهنامۀ علم و جامعه ،چاپ واشنگنت ،اسفند ماه 1365به مدیریت و سردبریی دکرت ناصر طهماسبی و ماهنامه‌ی پر ،شمارۀ ،176چاپ واشنگنت به سردبریی علی سجادی چاپ شدهکه در مورد وقایع آن روز است .برای آگاهی از این منت ر.ک ،به پیوست شماره‌ی 10صص .403- 402 -2ب���رای آگاهی از جزئیات حرکت دکرت مصدق از خان���ه ر.ک ،بهکتاب «خاطرات و تألمات مصدق» صص .267-263
شعبان جعفری
129
نت بریون 1.ملت م که یه عده گ زد ن کمرمو خوردکردن .بعد ًا منوکشید ن آورد ن از در انداخ تفن
نن چطور میشه و آخر و عاقبت ت که ببی ی درخ رفته بود ن اینور یه عده اونور ،چند تا م باال
ی ما رو س اومد و ما رو سوارکرد و یعن نت بریون ،یه آمبوالن ی میشه .من وک‌ه انداخ م ن اونجا چ
ی رو آورد ن اون ش و برد ن بیمارستا ن سینا ،او ن طبقۀ باال .در ای ن مابنی ،صدر نت تو انداخ
ش تری خورده بود ،اون‌گوش‌ه خوابوند‌ه بودن. گوش‌ه خوابوند ن و او ن رضا اربابی‌ا م که دست ب داغو ن بود م دیگه.کتف م سرنیز‌ه خورده بود و پشت م خورد شده بودکمر م خورد من م که ُخ
ی خود م وایسم .یه تری م خورده بودتو شیکمم .مرفین م به م ن زده شده بود .نمیتونست م رو پا
نی به من‌کارگر نمیشه .هنوز م همینطورم، یل م ن هنوز همۀ اینا رو حالی م بود .آخه مرف بودن ،و ص خواب م بخور م خوابم‌نمیربه .بعد دید م که در ای ن مابنی ی قر ی میگم‌ها ،هر چ اینو راست
نی پسر مصدقم ق ما ،م ن فهمیدم .غالمحس پرفسور عد ل اومد .پرفسور عد ل که اومد تو اتا ی واسه ی کس ی سر من‌وگفت« :مرد حساب ت بود و نیومد تو .پرفسور عد ل اومد باال او ن پش
ب میکنه؟» واز ای ن حرفا .تا پرفسور عد ل اینو خاطر ای ن پسرۀ جعل ق میزنه خونۀ پدرشو خرا
غ راه‌انداختم.... ت ند م شلو ت من م پرید م به پرفسور عد ل و دردسر گف
ت پسر جعلق؟ ی میگف س -صربکنید ،صربکنید ،م ن متوجه نشدم! به ک ت به‌حساب. ج -شاه رو میگف
ی بود؟ س -پدرک
ت آد م واسه خاطر ای ن پسرۀ جعل ق در خونۀ پدرشو ی میگف ق بود .یعن ش مصد ج -منظور ی چرا؟ گفتمُ : ب باالخره ش���اه یه ورزشکار «خ ق بود ی توکه با مصد ب نمیکنه .یعن خرا ت دارم .االنشم ت داشتم ،همیشه .مصدق م دوس بود من م یه ورزش���کارم .م ن شاه رو دوس��� نی حا ل دیگه م ن خواست م این ب در ع یل ُخ دوستش‌دار م که اینجا افتاد م اینجوری م کردن .و
کارو بکنم».
ی به شماگفته بود« :نذاری ن شاه بره؟» س -نگفتیدک‌ه کاشان –1نقل از روزنامۀکیهان ،شمارۀ 10 ،2939اسفند « :1331توقیف شعبان جعفری /دیروز عصر مأمورین شهربانی شعبان جعفری را به اتهام اینکه در حمله به خانۀ آقای نخستوزیر شرکت داشته و وی درب خانه را برای ورود جمعیت شکسته است ،توقیفکردند .شعبان جعفری بعد از دستگریی معلوم شدکه در این جریانات مجروح شده است .نامربده را بعد از عمل پانسمان به بازداشتگاه شهربانی انتقال دادند».
130
۹اسفند 133۱
ی گفت .جو ن بچ‌هم ،جو ن شما. ج -بله ،آیت‌اللهکاشان
س -نمی‌خواهد قس م بخورید .قبو ل کردم!
ی تلف ن زد .حاال ی شد و به ک ت و نمیدون م چ ج -هیچی ،بعد از اونجا ای ن پرفسور عد ل رف
ی داد میزد م که« :این نی روکشنت ،م ن ه من م داد و بیداد میکنم ،چو ن شنید م خوارزاد‌ه م حس
ی گرفنت ف هشتا سرباز اومد ن او ن باال و ما رو همینجور نی کجاست؟» بعد دید م یهو ه حس ک و ِد برو که رفتیم .ما دیدی م االن‌ه که ای ن سربازا از پله‌ها لیز بخور ن ما رو بندازن! با دُش نی بودی م دیگه.گفتمُ : ی ک...کشون نی م ن خود م اینجور ب منو بذاری ن زم «خ آخه ما م سنگ
نی زدن!» خالصه ما رو ورداشنت ت مرف نی اال ن به ی بیایی ،هم میا م پائنی!»گفت« :نمیتون ت سر ما میاد.منم س میرب ن و یه تانک م داره پش برد ن تو یه آمبوالنس .حاال منو دار ن با آمبوالن
س باال ف هشتا از او ن مأمورا م توی‌آمبوالن یوه نی خوابیده بود م و یه افسر شهربان ف ماش ک
ش به م ن دادکه« :فال ن فال ن شده ِ در خونۀ سر م ن نشسته بودن .بعد او ن افسر‌ه یهو یه فح ش داد من م پاشوگرفتم .حاال من م با او ن حال م با اون ب میکنی؟» همینک‌ه فح مصدقو خرا
نی که زد ن و اینا .خالصه شلوار ملوارشو گرفت م و دردسرتو ن ندم ،یه ُ خرده وضع م و او ن مرف ت به م ن نمیزدن .هیچی یل دس او ن تو با ه م کلنجار رفتیم .س���ربازا م او ن تو نشسته بود ن و
ی تو خیابون‌نمیدونم خالصه ما رو برد ن بیمارستا ن ش���هربانی .همو ن بیمارستا ن شهربان ی خونۀ ثریا بود. چی...که روبرو
س -کدا م ثریا؟
ی کنه اونجا مینشست .ما رو بردن ج -ز ن ش���اه دیگه! ثریا قب ل از اینکه با ش���اه عروس���
ش و نی م ای ن وقتا بودکه دیدم ت شیش ،شی ح تقریب ًا ساع ی خوابوندن .صب بیمارستا ن شهربان
نت بیا ن با من ی دیگه رو ورداشته آورده اونجا.گویا اونا میخواس اسدالله رشیدیا ن یه چند تا
ی نداشت م که با اونا صحبت ت کنه .من م کار ی بیاد با م ن صحب نت کس ف بزن ن اینا نذاش حر کنم.
ی برد ن زندا ن شهربانی ،تو مریضخونه نخوابوندن. بعد اومد ن و ما رو ورداش�ت�ن همینجور
ت ش���هربانی .زندان با همو ن کمر شکس���ته و او ن گلول‌ه و او ن حرفا ،منو برد ن زندا ن موق
ش تو ی داشت ،توالت ی کوچیک ی اونوقتا م درا ت ش���هربانی‌ا م که سه تا مجرده .مجردا موق
ت او ن تو. ی مینداختن ی بود .همینجور ش نداش���ت،کَ ِفشَ م سیمان ش بود ،هیچی‌ا م تو خود
شعبان جعفری
131
نت او ن تو .اص ً نی حال ب در ع یل ُخ ت داشتم ،نداشتم .و ی قدر ال بگ ما رو همینجور انداخ
نت همون ح ما رو آورد ن پانسما ن کرد ن و بازگذاش دیگه‌داد و بیدادمونو میکردیم .فردا صب ی او ن تو بودیم. تو .خالصه دردسرتو ن ندم ،یه دو ماه
ب غذا ه م کردید؟ ض اعتصا س -گویا به عنوا ن اعرتا
ب غذا؟ ج -اعتصا
ی گرفتید؟ ی روزۀ سیاس ت نوشته 1.یعن س -بله ،روزنامۀ اطالعا
ب نکردم. ب معتصا ی غذا بمونم! نه اعتصا ج -من؟ ابدا .مگه م ن میتونست م ب
س -گفتید دو ماه آنجا بودید .دو ماه از 9اسفند می‌شود اواخر فروردین .درست؟
ت دیدی م که اومد ن ما رو ورداش�ت�ن، ی بودکه اونجا بودم ،یه وق ج -بل���ه .تازه چند روز
ب سینه م و ب بود ،ما رو دستبند زدن ،دستبند قپونی .حاال من م ُخ ت یاز‌ه ش��� ب ساع یه ش���
یل اینا به‌زور دستبند زدن .دستمو ی نمیتون م بخور م که ،و ت بود ،دس���تبند قپون بازوهام‌کلف نت بردن ت میشکس���ت .پری منو در آوردن .منو ورداش ق سینه م داش همچی‌کش���ید ن که جنا ت یه ی اونوق باال توی‌رک ن دو س���تاد ارتش .حاال رک ن دو چیه؟ ادارۀکارآگاهی.کارآگاه
ی بود. گ نادر نی سرهن ق هم ی مصد س کارآگاه گ نادری ،رئی ت به‌نا م سرهن رئیسی‌داش س رو برد ن کیا نی اینا که افشارطو ت کردن .گفت« :شما میدون ع کرد به تحقیقا اون‌شرو هسنت؟»گفتم« :منکه تو زندا ن بودم .م ن اص ً س رو بردن!» ال چه میدون م افشارطو
س راکشته بودند؟ س -حاال افشارطو
یل هنوز نکشت‌ه بودن .شما جریانشو البد میدوننی‌دیگه! س رو برده بود ن و ج -نه .افشارطو –1نقل از روزنامۀ اطالعات 12 ،فروردین « :1332حوادث /دیروز پنج نفر از زندانیان اعتصاب غذاکردند /امروز پزشک قانونی شعبان جعفری را معاینه نمود و اعتصاب غذای او را شکست. دیروز پنج نفر از زندانیان واقعۀ نهم اسفند اعتصاب غذاکردند .این پنج نفر عبارتند از طیب حاج رضایی ،شعبان جعفری ،حسن رمضان یخی ،محسن عدل طباطبایی و احمد عشقی. امروز شعبان جعفری که از ظهر روز دوشنبه نهم فروردین اعتصاب غذا نموده بود ،بوسیله پزشک قانونی معاینه شد و چون مشارالیه مبتال به زخم معده بود او را مجبور نمودندکه اعتصاب غذای خود را بشکند .شعبان جعفری سپس به اصرار اطرافیان اعتصاب غذای خود را شکست. ساعت ده صبح امروز شعبان جعفری برای انجام بازجویی به اتاق فرماندار نظامی برده شد و در جواب سرتیپ مدبر فرماندار نظامیکه از او سوالکرده بود به چه علت اعتصاب غذاکرده‌ای جواب داد چون مریض هستم و به اتهام من رسیدگی نمی‌شود و از طرف دیگر نمیدانم به چه علت زندانی شده‌ام اعتصاب غذا نمودم .من خودم راگناهکار نمیدانم فقطگناهی اگر داشته باشم شاهدوستی است .فرماندار نظامی در جواب به او قول دادکه به زودی به اتهامش رسیدگی خواهد شد. خربنگار ما اطالع میدهد سایر زندانیانیکه اعتصاب غذاکرده بودند ،در اثر توصیه پزشک دست از اعتصاب کشیدند و حسنی اسماعیلی معروف به (رمضان یخی) و عدل طباطبایی امروز به زندان باغشاه منتقل شدند.
۹اسفند 133۱
132
شما اینا رو باید بدوننی.
1
س -حاال شما از زبا ن خودتا ن بفرمایید.
س رو ت افشارطو ی رفی ق بود .اونوق س خیل ی با ای ن افشارطو نی خطیب ج -قضیه اینه که حس
ی دو تا دیگ‌هم ش --تیمسار بایندر و تیمسار منزه و تیمسار مزینی ،یک ت میکنه تو خونه دعو
ت میکنه تو خونه. ی بود ن که اونا حاال اسمشو ن در نظر م نیست... --اینا رو دعو شخص ی به خورد ای ن میدن، ض کن م که ،نمیدون م چ ت شما عر ب که مری ن تو او ن خونه ،خدم ش ش میزن ن که... ش میکنن ،یا آمپول چیکار ش میکنند. س -گویا با ِا ِتر بیهوش
ش بذار ن تو صندوق ی و میخواس�ت�ن بربن��� ج -آره درس���ته ،بعد اونو میپیچ ن تو یه چیز
ی میدو ن شاه و ی همو ن طرفا ی بود ،از بچه‌ها [عقب‌اتومبیل] زورشو ن نمریسه .یه امری رستم نت امریکچل .ای ن امری توکوچ‌ه داشت‌مریفت، ش میگف اون َورا بود ،خیابو ن اسماعی ل بزاز ،به
نن میگن« :آقا ِ سر اینو بگری بذاری م تو ماشنی ».اون م که ش میک ورزشکا َر م بود بیچاره ،صدا ی افشارطوس‌میمریه نی و اونا م مرین .وقت ت چیه که! سرشو میگریه میذار ن تو ماش نمیدونس
ای ن امری م میگری ن به‌جر م قت ل اون. س -به‌جر م قت ل یا همکاری؟
ف کرد. ش ما .اتفاق ًا او ن داستانو برا م تعری ش زندا ن پی ج -آره ،آورده بودن
س -همۀ آنها را به زندا ن شما آوردند؟
ط همو ن امریو آوردن. ش ما نیاوردن .فق ج -نه اینا رو پی
ف کرد؟ ی شما تعری ی زندا ن برا ت امری تو س -آنوق
ف کرد .بله. ج -امری اومد تعری
ی زندا ن بود؟ س او ه م آ ن موق ع با شما تو س-پ
ی جعفری ،اص ً ع نداش���ت .اینا به ال م ن به خدا روح م اطال ج -بله .امریگفت« :واال آقا
گ و سرگرد ی به ما بکن ،م ن دید م دو سه تا سرهن نت آقا سنگینه ما نمیتونی م یه کمک من‌گف
-1نقل از روزنامۀ کیهان ،شمارۀ ،2974سه شنبه ،اول اردیبهشت « :1332از ساعت 9بعد از ظهر دیروز سرتیپ افشار طوس رییس شهربانیکلکشور مفقوداالثر شد». نقل از روزنامۀکیهان ،ش���ماره‌ی ،2978یکشنبه 6اردیبهش���ت « :1332دیشب جسد افشار طوسکه به وضعفجیعیکشته شده در تپه‌های اطراف لشکرککشف شد».
شعبان جعفری
133
ش ما ،او ن امری بود ط رفت م او ن کارو کردم ».خالصه ،اونا رو آورد ن تو زندا ن پی و اینا ن فق نی سه تا چار تا بودن .چون ی بود و او ن احمد آشپز بود و دیگه هم چ قرائ و او ن سرگرد بلو
ب طنابو س اونا بودن ،اونا به‌حسا ی افشارطو چ قرائی ،اص ل قاتال احمد آشپز و سرگرد بلو انداخت‌ه بود ن ِخر ای ن بابا...
س -صربکنید :او ل گفتید ای ن امری تنها با شما تو زندا ن بود ،حاال می‌گویید همۀ اینها با شما تو زندا ن بودند؟ لطف ًا ای ن را روش ن کنید.
ت مثل ی بود؟ یه سال ن هس نی زندا ن ما چه جور ض کنم ،میدون ت شما عر ب خدم ج ُ -خ ای ن اتاق .از تو س���ال ن کریدورها همه سوا سواست :بند ،9بند ،1بند ،4بند ،6بند .5اون
ی و او ن احمد چ قرائ ی دیگه --بلو نی بند بود .اونا موق ع ما تو بند 9بودیم .ای ن امری م تو هم و اونا--تو بند دیگه بودن .افسرایی‌ا م که با ماگرفت‌ه بود ن از ما جدا بودن.
1
غ دنبالۀ صحبتتان. س -حاال بروی م سرا
ش تو او ن غار تلو ،بستیمش ف میکرد ن که« :ما اینو بردیم ی ما تعری ج ... -بله ،اونجا برا
ت یه ُخرد‌ه به من م بدین ت میکردی م به او ن نمیدادیم .بعد میگف به‌ی‌ه جا ،بعد ما غذا درس
نی م ن دیگه با شما هستم!» اونام بخورم ،نمیدادیم .بعد قس م میخوره که« :اگه منو آزادکن
ت کردی؟» ت نکنی .چرا خیان ی که به شاه خیان ش گفنت« :تو زیر پرچ م قس م قرآ ن خورد به
ش یواش ی که میگفنت ،بعد دستگاه یوا ی میگذره ،اینجور نی یه چند وقت خالصه ،دری ن ماب نن که میفهم‌ه که ای ن کجاس���ت .مری ن دور او ن کوها و غار و اونجا همه رو محاصر‌ه میک
ی ایناگذاشت‌ه بود ن رفته بودن ،ای ن احمد آشپز و بر ن بگرینشون .مقصود ،او ن بایندر و مزین
ی رو میگرین .افشارطوس��� م او ن َد ِم رودخونه یه گودا ل کنده بود ن و همونجوری چ قرائ بلو
ش کرده بودن .یه ِ سر طنابو ای ن گرفته بود و یه سر طنابو اون، حاال زنده زنده یا مرده ،خف‌ه ش توگودال ،خاک م ریخت‌ه بود ن یه س���نگ م گذاش���ته بود ن روش .خالصه ،اینا رو انداختن
-1نقل ازکتاب «قلم و سیاست» از استعفای رضاشاه تا سقوط مصدق ،نوشتۀ مصدق ،نوشتۀ محمدعلی سفری، صفحۀ ...« :758به استناد ماده 5حکومت نظامی ،عدۀ زیادی اعم از لشکری وکشوریکه در جریان نهم اسفند دست داشتند ،توقیف شدند و مطبوعات با درج اسامی سرشناسان ازگروه‌های مختلف تعداد دستگری شدگان را تا 450نفر اعالمکردند .توقیف شدگان عبارت بودند از شعبان جعفری (معروف به شعبان بی‌مخ) ،محمود مسگر، طیب حاج رضائی ،حس�ی�ن رمضان یخی ،احمد عش���قی ازگروه چاقوکشان و سپهبد شاه‌بختی ،سرتیپ شعری، س���رتیپگیالنشاه ،سرتیپ اصالنی ،سرلشکر معینی ،سرگرد پوالدژ ،س���رگرد مستجری و سرتیپ نقدی از اسرای بازنشسته .جمال امامی ،غالمحسنی فروهر ،عمیدی نوری و ابوالحسن صریفی از شخصیت‌های سیاسی ،ضمن ًا سرلشکرگرزن و سپهبد امریاحمدی نیز در منزل یکی از وکالی درباری مخفی شدند»...
134
۹اسفند 133۱
میگری ن و همینا تیمسار بایندر و مایندر و اینا رو لو میدن.
ف کردند .هما ن موق ع شما را بردند ادارۀ ی ش���ما تعری ی زندا ن برا س -ای ن قضایا را تو گ نادری؟ ی پهلو سرهن آگاه
ج -نه .نه .اونموق ع که نبود؟
ج شدم! ی بود؟گی سک س-پ
س رو برده بودن س نداشتم .اونموق ع افشارطو ی تما ی م ن تو مجرد بود م که باکس ج -وقت
ی طو ل کشید. یل هنوز نکشت‌ه بودنش .آخه مدت و
یل گ م شده بود و دنبالش س را نکش���ته بودند ،و ت شد ،هنوز افشارطو س -حاال درس��� می‌گشتند.
نت به سؤال .اینا چون نت میگرف ی رو میتونس ش کنن .اینا هرک نت پیدا یل نمیتونس ج -آره ،و
ی ِ ف زدن،گفنت‌جعفری‌ام در خونۀ شاه بودی م بایندر و مایندر اینا با م ن حر دیده بود ن که وقت
ی از م سؤا ل میکردن .میگفتم: ت میدونه .اینه که ما رو برد ن اونجا دستبند زد ن و ه با ایناس ی بدون م میگم ».بعد خالصه، ت میگم .م ن یه آدمی‌ا م هر چ «واال م ن نمیدونم ،بدون م روراس
ی زد ن خانوم ،جو ن شما تما م تنمو سیاه‌کردن .حاال نت سر م با باتو ن زدن ،خیل دستور داد ریخ ت مریضیمو ن و اینا.گفتم« :واال م ن نمیدونم .بیخود شما اینکارو میکننی. ما م با او ن حال ب دیگه اومدن، نی نمیدونم ».هیچی ،بعد اومد ن منو دومرتبه برد ن اونجا و باز یه ش من م بکش ق بود ب همه‌کارۀ مصد ی المص گ نادر ب ای ن کارو با ماکردن .او ن س���رهن ی دو ش��� یک
ت شما عرض‌کن م که، ی داشت ،خدم ی و ...اس م خوب اونموقع .او ن بود و او ن تیمسار ثقف
نت زندا ن موقت ،بعد از اونجا آوردنمو ن بریو ن و برد ن زندان بعد ما رو برگردوند ن و انداخ
قصر و از ای ن جریانات.
ی طو ل کشید؟ س -ای ن با رک‌ه زندا ن افتادید تاک
ض کنم 28 ،مرداد. ت شما عر ج -بودیم ...تا ،خدم
ی زندا ن بودید؟ س -تا 28مرداد تو
ج -بله.
س قب ً ی می‌شود؟ 9اسفند تا 28مرداد می‌شود پنج الگفتید دو ماه بودید .چه جور س-پ
ش ماه. ش
شعبان جعفری
135
ت بودم ،بعد برد ن زندان ی تو زندا ن موق ش ماه بودم .آخه یه دو ماه ج شی ب البد پن ج ُ -خ
ض کرد م میبخشنی ،م ن تاریخا رو نمیدونم ...چو ن جد ًا میگم... قصر .عر ش از دستتا ن بریو ن است؟! س -ماشاءالله آنقدر زندا ن رفتی دکه حساب
ً خ هیچی خ ماری اص�ل�ا از تاری یل ت دار م بگم ،و ج -اگ���ه تاریخا رو بدون م میگم ،دوس��� نمیدونم.
ت دو برخورد شدید ه م در زندان ب ندارد .می‌شود تاریخها را در آورد .در ای ن مد س -عی
ی شریازی .قب ً الگفتید در بارۀکریمپور شریازی‌ه م حرف ی و انجو داشتید :باکریمپور شریاز ش است؟ دارید بزنید .حاال وقت
ی بود .نمیدون م شنیدین؟ میدوننی؟ ج -بله ،او ن کریمپور شریازی ،یه آد م ناراحت
ی بود و طرفدار مصدق ،مگر نه؟ س -عضو جبهۀ مل
ت از شاه م برگشت .ای ن کریمپور ت خانوم ،حسابی! از همه برگش ش برگش ج -بله ،اول .بعد
ت کنه شاه رو انداخت‌ه بود تو روزنامۀ «شورش» ،1سر س خدا رحم ی عک ی یه موقع شریاز ش کرده بود .منم ق رو سوار ت مصد ش تنۀ خر بود .اونوق یل تنها ِاعلیحضرتو گذاشته بود و
ی که منو برب ن محاکمه کنن .اینم یل آورده بودن م زندا ن دادگسرت اونموق ع زندا ن قصر بودم ،و
آورده بود ن ِ ی ناراحت ی بد نوشته بود .اینا م دیگه خیل ت دیگه خیل سر ای ن جریان 2،البته اونوق نت زندان .بله ،خالصه م ن زندان‌بود م که ی انداخ ش���ده بود ن و اینوگرفت‌ه بود ن و چند روز
ی فرماندار یزد بود تو زندا ن بود. ی َا م که یه موقع ک یزد این م آورد ن اونجا .اونموق ع خا ن مل -1هفته‌نامۀ شورش به سردبریی امری مختارکریمپور شریازی در سال 1329در تهران منتشر شد و مطالب آن سیاسی، اجتماعی ،انتقادی و ادبی بود .این هفته‌نامه پس از انتش���ار چهار شماره توقیفگشته ،به نامهای «مرد وطن»، «فریاد ایران»« ،قیام خوزستان» و «قیام ملت» منتشر شد و در سال 1331مجدد ًا به نام «شورش» انتشار یافت. موضع «شورش» طرفداری سرسخت از دولت دکرت مصدق بود و مقاالت تند بر ضد خاندان پهلوی مینوشت. از حمالت تند او به دفعات نزد دکرت مصدق شکایت برده شد ،ویل مصدقگفتکه مطبوعات آزاد هستند و من نمی‌توانم جلو مطبوعات را بگریم. -۲نقل از روزنامۀ باخرت امروز ،شمارۀ 9 ،800اردیبهشت « :1331دادگاه جمعه برخالف قانونکریمپور را محکوم کرد /با اینکه از بدو محاکمۀکریمپور ش�ی�رازی این روزنام���ه و چند روزنامۀ دیگر به طور محاکمه‌ایکه باید با حضور هیات منصفه و در دادگاه جنایی صورت بگرید اعرتاضاتی نمودند ،ویل معذالک شعبۀ 9دادگاه جنحه این محاکمه را که محاکمه‌ای مطبوعاتی بود در صالحیت خود دانست و پس از 7جلسه دادرسی کریمپور شریازی مدیر روزنامۀ شورش را به اتهام اهانت به مقام سلطنت به پنج ماه و به اتهام نشر اکاذیب به منظور تشویق اذهان عمومی به 3ماه حبس تادیبی محکوم و حکم اشد مجازات در بارۀ او صادر شد.کریمپور شریازی از حکم مذکور بالفاصله اس���تیناف خواست و پرونده برای رسیدگی و اظهار نظر به دادگاه استان فرستاده شد .چون دادستان از حکم صادره استیناف نخواسته است ،بنابر این ممکن است حکم مذکور تقلیل و یا تاییدگردد .امروز رئیس دادگاه که شخص جوان وکم شخصیتی است از ترس افکار عمومی از دادن منت حکم به خربنگاران وحشت داشت .ما در این باره باز با خوانندگانگفتگو خواهیمکرد».
136
۹اسفند 133۱
ت خا ن ملک ،ای ن کریمپور یخۀ زن‌ه رو میگریه.افسرا م از این ش اومده بود مالقا ت زن یه وق
ی همه بودن، ت بودیم ،یعن ی ناموس‌پرس ش نداشنت .اینه که ما اونموق ع خیل میرتسید ن کاری
ی گری ش خدا خدا میکرد م این‌ی‌ه روز ب شده بود .من م هم ش خرا ی اعصاب م از دست حساب
نت ای ن تو بیمارستا ِ‌ن زندا ن دادگسرتیه. م ن بیفته .بعد اومد ن به م ن گف س -چرا بیمارستا ن بود؟
نت احرتا م بذار ن میربد ن تو بیمارستان ی روکه میخواس ج -او ن تو بهرت بود براش .آخه اینای
و اونجا نیگر میداشنت.
س -که اینطور؟
ی و رفت م تو ی این م اونجا بود .اومد ن به م ن گف�ت�ن و من م خودمو زد م به مریض ج -هیچ���
بیمارستان.کریمپورو اونجا دید م و همونجا حسابشو رسیدم. س -همانجا تو بیمارستان؟ ج -بله.
س -او را زدید؟
ی حسابشو رسیدیم .بله. ج -آره ،حساب
س جلوتا ن را نگرفت؟ س -هیچک
ت جلو ما رو بگریه! ی نمیتونس ج -کس
ی چه شد؟ ت کریمپور شریاز س -بعد چطور شد؟ می‌دانید آخر و عاقب
ض کنم ،اینجورک‌ه ما اونموق ع شنفتیم ،اینو دوباره ت شما عر ی رو ،خدم ج -کریمپور شریاز
ی بود و به همه‌فحش ش زندان 1.اون م یه آد م دهن‌لق ی میندازن میگری ن و از لش���کر دو زره ش کنن ،روزا از تو زندا ن میاوردنش ی اینکه تنبیه ت برا میداد و س���ر و صدا میکرد .اونوق
ش میکردن. ش میزدن ،یه نفر م سوار نت روش ،یه سیخونک م به بریون ،سربازا یه پالو ن میذاش ع ندار م چو ن دیگه اونجا نبودم بعد خالصه تو زندا ن مجرد بود .گویا البته ،من م زیاد اطال
ش دیگه. نی میربن بدونم،گویا تو همو ن زندا ن از ب ش زدند! س -می‌گویند در زندا ن آتش
-1نقل از روزنامۀ آتش ،ش���مارۀ 21 ،1354مهر ،1332صفحۀ اول« :دیشبکریمپور شریازی در حایلکه به سر و لباده‌ای به تن داشت دستگری شد /کریمپور شریازی که مبدل به لباس آخوندی و در تجریش مخفی بود دستگری شد».
شعبان جعفری
137
ش میزنن. ش مرییز ن و آتیش ت رو ف مینداز ن تو سلولش ،نف ف محا ج -بله .لحا
1
س -ای ن کار زیر ِ ی بود؟ سر چه کس ج -تیمور بختیار!
ط به دورا ن قب ل از 28مرداد است ی مربو س به‌گفتۀ شما برخوردتا ن باکریمپور شریاز س-پ
نه بعد از آن .در مجلۀ سپید و سیاه بعد از انقالب ،نوشته‌اند شما بعد از وقای ع 28مرداد او را در زندا ن زده‌اید! (سند شمارۀ )9/1
ت زیاد نوشنت .م ن که بعد از 28مرداد تو زندا ن نبودم! یعنی ت و پر ض میکنم ،چر ج -عر
ف کنن؟! ب از م ن تعری ت بعد از انقال شما انتظار داری ن نشریا
ی از شما ی خاطره‌ا ی به‌نا م بهرا م شریاز غ ه م شخص س -نخری ،ح ق دارید .در نشریۀ سیمر ی را نق ل کرده است .می‌خواهید برایتا ن بخوان م ببینید چه گفته؟ و انجوی‌شریاز
2
ج -ضرر نداره!
ب ای ن مقاله را بفرمایید. س -جوا
ی یه روزنامه‌ای ی بودیم ،یک ت شهربان ی زندا ن موق ی 9اسفند تو ی که برا ج -واال ما موقع
س ثریا راگذاشت‌ه --اینکه میگه با شاه [آتش���بار] آورد داد به م ن دید م تو ای ن روزنامه عک ت زیرش م نوشته ت لخ و فال ن اینو بیخود میگه --سر ثریا رو گذاشته بود با بد ن یه آرتیس
ی به غریتمو ن برخورد .بهمو ن برخورد و اتفاق ًا بود« :ملکه عفت» .ما اینوکه نیگاکردی م خیل
ت کنیم ،یا بیاد زندا ن تا ما ش اینجا ما با ای ن یه ُخرد‌ه صحب منگفت م خدایا میشه اینو بیارن ش دیدی م اینو آوردنش س فردا شب ش بیاریم .آخه ای ن چیه نوشته اینجا .اتفاق ًا زد و پ بتونیم‌گری ق من!» ش بیاد تو اتا ق افسر نگهبان.گفتم« :اینو بفرستین زندان .برد ن تو اتا
س او راگرفت‌ه بودند! س -حتم ًا به‌خاطر هما ن عک
ح -بله ِ ش افسر نگهبان.گفتم« :اگه ش زندا ن و برد ن پی نت آوردن س گرف س���ر همو ن عک ش توکریدور پنجه .ما م بردی م انداختیمش ش بیاد او ن باال ».بعد نگو ای ن جا ممکنه‌بفرستین
-1۲کریمپور شریازی مدیر روزنامۀ منتقد و تندرو «شورش» مدتی قبل در امامزاده اسماعیل زرگنده دستگری شده بود و در زندان دژبان سرمی‌برد .روز سه‌شنبه 23اسفند ،1332کریمپور شریازی را در میدان یادگار لشکر 2زرهی آتش زدند و روز بعد در بیمارستان شمارۀ 1ارتش ،در مجاورت اتاق دکرت حسنی فاطمی بسرتی شد و درگذشت. برای اطالعات بیش�ت�ر ر.ک به خاطرۀ «کریمپور ش�ی�رازی با لباس روحانیون در زندان» در کتار «خاطراتی از هرنمندان» نوشتۀ پرویز خطیبی صص .257-252 2سیمرغ ،سال دوازدهم ،شمارۀ 85و ،86تری ( / 1379جون ،)2000چاپ لس آنجلس .برای منتکامل نوشته ر.ک. به پیوست شمارۀ 11صص .405-403
138
۹اسفند 133۱
ی که میگه مث ً ش دادم، ال زده و فال ن کرده ،ای ن حرفا نبوده .فحش��� توکریدور پنج .حاال این
ت دیگه خود م ناراحت ت نداش���تم .بعد یه دو س���اع نمیگ م ندادم ،اقرار میکنم ،چو ن طاق
ش نمیاد. ب خدا را خو ش بریون .آد م الغری‌ا م بود،کم‌جو ن و اینا.گفت م ُخ شد م رفت م آوردم
ش گفتم« :باباجو ن ای ن عکس���و نیگاکن! ای ن کل‌ه مال ق خود م نش���وندم برد م باال تو اتا ی جعفری ،م ن اص ً ال روحم ت که« :آقا اینه؟ این‌چی‌ه آخه؟ چرا ای ن کارا رو میکنی؟» گف
ب امتیاز ب تو صاح ع نداره .ای ن س���ردبری ما اینکاروکرده».گفتم« :سردبری‌کرده؟ ُخ اطال پ بکنه که .تو البد تقصری داشتی، ی چا ی نمیتون‌ه چیز ی که کس��� روزنامه‌ای! تا تو نخوا
نی حا ل دیگه با ه م همونجا یل در ع دیدی ».خالصه ،ما یه ُخرد‌ه بد و بریا‌ه به ای ن گفتی م و
ی اینجا غذا م با س حاالک‌ه اومد ت شدیم .اتفاق ًا واسه‌م ن غذا م آورده بودن،گفتم« :پ دوس ش نکردم .خالصه ،بعد اومد و ت گذاشتم .دیگه زیاد ناراحت ش احرتا م و عز ما بخور ».به
ت بریو ن چیکارکردک‌ه دو روز بعدش فرداش م اومد و ای ن مرخص‌شد رفت .بعد نمیدون م رف ی مصدق ی نخستوزیر س بازرس ی بود ،تیمسار ثقفی‌ا م رئی -تیمسار مدبر رئیس‌شهربان ی فلکه بودم .بعد اینا اومد ن تو وسط بود --اینا اومدن‌زندان ،من م تو بند 8زندان ،او ن باال
یو نی وگفت« :شما چرا ای ن بابا رو هُ ل داد ی بیاد پائنی .ما اومدی م پائ نت جعفر ط وگف حیا ق و روزنامه رو آورد م گفت م که« :شماها باالخره هر چی ی و زدی؟» رفت م اتا ی کرد فحاش نی ای ن زیر نوشته (ملکه باشه پاگونتونو از شاه گرفتنی ،زیر قرآ ن قس م خوردین .شما نیگاکن ی میگن؟ نمیگن عفت) .میخوا م ببین م اگه مرد م اینو بخونن ،یه سه چار تا خارجی ،آخه چ ش که« :مگه ی آخه؟» بعد در اومدگفت یچ ت و برهن‌ه بوده؟ یعن ی لخ ملکه ایرا ن اینجور
تو قاضی‌هستی؟»گفتم« :فع ً ی هستم .ه م زندانیا م ه م قاضی‌ام». الک‌ه اال ن و ای ن تو قاض ی بفرستنی، نی فور ت جزیرۀ خارک!»گفتم« :هرکجا میخوای ن منو بفرست گفت« :میفرستیم
ی از ماکرد ی اومد و یه بازجوی نت و بعد دیگه دیدی م یه افسر ی رف ی ندارم ».هیچ من‌ناراحت ی نشد. ش خرب ت و دیگه بعد و اینا و رف
ت و اجازه میداد با یک ی بودید ،چطور افسر نگهبا ن می‌گذاش ی که شما زندان س -موقع
ش بدهید؟ ف بزنید یا او را بزنید یا هُ ل ی دیگر حر زندان
ی که توکار نبود ،هُ ل داد ن بود .باالخره دیگه آد م یه وقت ض کرد م زدن ب البته عر ج ُ -خ
ش به م مرییز‌ه دیگه ،باالخره... اعصاب
شعبان جعفری
139
س -شما میگوییدِ : ت شما بود؟ ش تو بند!» مگرکلید دس «در بند 5رو بازکرد م و انداختم
ی داش�ت�ن مث ل حاالک‌ه نب���ود .مث ً ال ج -آخ���ه ببین�ی�ن ،زن���دا ن اونوقتا ی���ه وض ع دیگه‌ا
ی و مجرد و درو ببند ن و ش���کنجه بد ن و ای ن بساطا جد ًا توکار نبود .اینا اینجورس���ختگری ش مزخرفه ،اص ً ال نمیکردن .م ن خود م چند که میگن‌دورۀ شاه ای ن کارا رو میکردن ،همه
ی بود م دیگه .هیچ ،ابدا ای ن خربا نبود .اونوقت���ا اونجا همه آزاد بودن .غری از ت زندان وق��� م ن اونای‌دیگ‌ه م آزاد بودن .مث ً ی انقد آزاد بود که اگه مالقاتی نی رمضون‌یخ ال اونجا حس ش میومد ن پیشش ت او ن بریو ن و خواهر و مادر ت پنجر‌ه وانمیسا دکه ،مریف ت دیگه پش داش
ی انقد ت سختگری ب همینجور ،او ن یکیا م همینجور .اونوق ش میکردن .طی مینشسنت‌مالقات
نت بیا ن زندا ن قصرو ت میخواس ی یه روز نمیدون م گفت م یا نه ،یه روز اعلیحضر نبود .تا حت ف بیار ن اینجا .زندانیا جم ع شدن ...ای ن خاطره نت ش���اه میخوا ن تش���ری بازدید‌کنن .بعدگف
خیلی‌خوشمزه‌ست!
ی بود؟ س -ای ن چه تاریخ
ش از 28مرداد ی پی ض کنم ،ای ن ما ل او ن قدیماس���ت ،همو ن ساال ت ش���ما عر ج -خدم
ی رو ت زندان ب اینا یه مش نت شاه میخوا ن بیا ن زندا ن و فال ن و ای ن صحبتا .بعد ُخ بود.گف ی زندا ن تنشو ن بود و پریمرد و گرفتار بود ن آماده کرد ن بیار ن جلو شاه ،با اونایی که لباسا
یو نی رمضون‌یخ ب بود و حس س ده س���اله پونزه ساله داش�ت�ن .او ن خدابیامرز طی که حب
ی از ای ن بر و ب یه عده‌ا ی بچۀ خیابو ن عنی‌الدوله ،او ن بود و ُخ او ن چ���ه میدون م رضاگاو ی یه منق ل اسفند گرفته ی دیگه ،معروفا .اینا همه جم ع شدن ،همه م گُنده ماشاالله ،یک بچه‌ها ف آوردن ،اینا م اسفند دود کردن .شاه یه ت تش���ری بودن‌وایساد‌ه بودن .خالصه اعلیحضر
ت و شلوارشونو. نیگاهی‌کردگفت« :اینا زنداننی؟» حاال همه لباساشونو پوشید‌ه بودن،ک ب اس��� م تو چیه؟» «بنده ،حسنی» «فامیلت؟» «رمضون‌یخی» گفنت« :بله‌قربان!» «خو
ی شده بود ما اومدی م سوا کنی م ما «چیکا ر کردی؟» «قربا ن بنده هیچی! سرگذر یه دعوای ی خوب». ت دیگه« .خیل ی گف رو »...یه چیز
ت چیه؟» «من ،طیب» «تو چیکار‌ک���ردی؟» «قربا ن بنده خودم م نمیدونم!» «تو اس���م
ت نمیدونی؟» ُ ب میخوره ت مشرو ب پیشامد شد اونجا .باالخره آد م یه وق «خ «چطور خود ت چیه؟» «بنده قربان ،رضاگاوی» «آدم ی خوب .تو اسم ش میش���ه« ».خیل با یکی‌حرف
140
۹اسفند 133۱
ی که بود م هس���تم!» خدا بیامرز اعلیحضرتم ی یا نه؟» «نه قربان ،بنده همو ن گاو ش���د
ت زندانیا ت رفت .تا رف ت و خندید و برگش��� ش گرف دستمالش���و از جیبش‌درآورد َد ِم دهن نت ِ ی کردین؟ اعلیحضرت ی کار س���ر اینا .س���ر همنی‌بر و بچههاکه« :شما چرا همچ ریخ ت کرده بودی م میخواستی م بدی م شاه بلک‌ه ما رو آزاد‌کن‌ه بریم ممک ن بود بیا ن تو .ما نامه درس
ش واز بود به هم. بریون!» مقصود یعنی‌زندا ن همه
س -شما ه م آ ن روز بودید؟ ج -بله ،بله زندا ن بودم.
ت کرد؟ س -شاه با شما صحب
ت اص ً ی نبودم .من م جزو بقیۀ زندانیا بود م دیگه! الکاره‌ا ج ... -نه ،م ن اونوق
ت کردید؟ ی زندا ن ناراح ی را تو س دیگر س -برگردی م به زندا ن 9اسفند .چه ک
ش نکردم. یل اونو اذیت تو ی بود و رف ی َر م آوردنش ،یه دو هفته‌ا ی سهیل ج -مهد
ی زندا ن بودند؟ ی ه م با شما تو چ و خسروان س -گفتید باتمانقلی
ی بود ی بود و تیمسار [نصرالله] حکیم ض کن م که ،تیمسار خسروان ت ش���ما عر ج -خدم گ عزیز ی --اونموق ع سرگرد بود ن اینا --با سرهن و تیمسار [محمد باقر] صدی ق مستوف
ی و یه گروهبان .چو ن م ن جیپ گ رحیم ی م ن بود م و ای ن سرهن رحیمی .البته مجر م اصل
گ عزیز رحیمی‌ا م که با ما او ن گروهبان‌ه رو گرفته بود م زده بود م به خونۀ مصدق ،س���رهن میله‌ها رو َ میکند. ت میکند ی مخالف ی اسالم ی که اال ن دارد با ای ن جمهور گ رحیم س ای ن س���رهن س-پ
ف مصدق؟ اول‌طرفدار شاه بود و مخال
ی یه موق ع لباسای ت بود تا حت ف سخ ج -بله .او ل نه .او ل که طرفدار شاه نبود ،او ل مخال
ی نمیپوش م و از این‌حرفا. س امریکای نی میگه م ن لبا خ میذار‌ه زم افسریشو در میاره میاد َد م کا ف بود. با شاه مخال
ق آمده بود؟ س چرا َد م خانۀ مصد س-پ
ش مث ل م ن دیگه ،اون م که دید شاه میخواد ش یوا ض میکنم ...بعد یوا ج -اجازه بدی ن عر
بره اون م اومد با شاه شد دیگه .مث ل من. س -که اینطور؟
شعبان جعفری
141
ی سربه‌سرش ت با شاه شد .بعد از اینکه از زندا ن اومد بریون ،باز اینا ه ج -بله .بعد اونوق ال ِ ت میکرد ن خانوم .مث ً خود من، ب مردمو اذی ش کرد ن تا از شاه برگشتُ .خ نت و اذیت گذاش اص ً نت منو با چشاش���و ن بخور ن و پاره پاره کنن ،دور و ش نداش�ت�ن منو ببینن ،میخواس ال چ ی ِ خود شاه،که چرا مث ً ال م ن ای ن کارا روکرد م جلوشون .چرا تو ده ن مرد م هستم ،چرا وریا
ت زیاد بود دیگه. ت ما بخ ل وکینه و حساد مرد م اس م منو میارن .میدوننی؟ تو مملک س -بله ،فراوان!
گ رحیمی‌ا م انقدکرد ن تا دومرتبه ج -بعد از 28مرداد وض ع ای ن بود دیگه .با او ن سرهن
ف شاه شد .بعدک‌ه خمینی ش زندا ن دورۀ شاه ،دوباره مخال نت بردن ف شد .بعد بازگرف مخال
ب نیست ،اینو نت «آقا ای ن خو ی گف ی به خمین ی شد و بعد م ه ی گارد خمین اومد ،یه چند روز ش داشنت. س دژبان .بعد از اونجا م باز ور ش رئی نت وکردن ش داش ت وردار» تا ور از ای ن پس گ عزیز رحیمی. این م ما ل سرهن
ت پر سر و صدا بود. س -محاکمۀ ش���ما و بقیۀ دس���ت‌اندرکارا ن 9اسفند از آ ن محاکما ف کنید. برایما ن از ای ن دادگاه تعری
ع شد. ی که تو زندا ن بودم ،محاکمه‌مو ن شرو ض کنم ،تو ای ن جریانای ت شما عر ج -خدم
ی بود. ی کردن ،دادگاه م نظام مارو آورد ن دادگاه
ی محاکمه میکنند. ی بود؟ نظامیها را در دادگاه نظام س -اجازه بدهید .دادگاه شما نظام
ی محاکمه کردند؟ شما را چرا در دادگاه نظام
1
ج -ما رو همه برده بود ن اونجا دیگه .حاال دیگه اونشو م ن نمیدون م که چرا ما رو بردن
دادگاه نظامی.
ی بود؟ یل مطمئ ن هستیدک‌ه دادگاه نظام س-و
تو ت دیگه .ما تقریب ًا بیس ج -بله ،همۀ تهرا ن اینو میدونن .روزنامه‌ها و مجله‌ها و اینا هس
ی تو باغشاه بود. ی دادگاه نظام یه‌نفر بودیم ،همه‌مونو برد ن دادگاه نظامی .یعن س -جرمتا ن چه بود؟
-1بر اساسگزارش روزنامه‌ها دکرت جعفر جهان وکیل متهمنی در جلسۀ 30خرداد 1332دادگاه با استناد به مادۀ 35 قانون مطبوعات (که الیحۀ آن را دکرت محمد مصدق تقدیمکرده بود) به نظامی بودن دادگاه اعرتاض میکند بر اساس مادۀ 35قانون مطبوعات مبتنی بر اصل 79متمم قانون اساسی به جرایم مطبوعاتی و همچننی جرایم سیاسی غریمطبوعاتی باید در دادگاه دادگسرتی و با حضور هیات منصفه رسیدگی شود.
142
۹اسفند 133۱
ی ِ ب کردی!» .ما رو در خونۀ مصدقو خرا ب کردم« .زد ج -جرمم؟که خونۀ مصدقو خرا
ض کنم ،تو دادگاه .م ن روز او ل که اومد م تو دادگاه دید م یه‌جمعیت ت شما عر آوردن ،خدم
ی شلوغ .ز ن و مرد و ی خیل ی هسنت :از بازاریا هسنت ،از دانشجوها هسنت ،خیل ی زیاد خیل ی بودن .ما که از ِ در دادگاه رفتی م تو اینا بنا کرد ن شعار داد ن علیه ما دخرت و اینا قاطی .خیل
غ کردن. و شلو
ع شد؟ ی زندا ن بودیدک‌ه دادگاهتا ن شرو س -چه مدت
ع ش���د [ 24خرداد .]1332اونروزکه ج -ممکنه دو س���ه ماه زندا ن بود م بعد دادگاه شرو ی 9اس���فند برد ن زندا ن م ن تا ظهر 28مرداد زندا ن بود م که حاال داستانشو براتون منو برا
میگم .مث ً ی از دهنشو ن در میاد مینویسن» ،از ی «هر چ ال ای ن روزنامه‌هاک‌ه به‌قو ل یاروگفتن ی بندکردن .مث ً ی بود یا نی مجلۀ فردوس ال نمیدون م تو هم ت و بالمونو بیخود اول م همینا دس ت گرفته ی 27میلیو ن دالر ازکی م [کرمیت] روزول خواندنیها ،نوشته بود ن که «شعبا ن جعفر
نن که اینا رو ورمیدار ن مینویسن تاکودتاکرده ».حاال شما فکرشو بکننی .آخه اینا فکر نمیک
ی مرد م میکنن؟ م ن که تا ظهر 28مرداد تو زندا ن بودم! حاال 28مردادو و ای ن صحبتا رو برا ی کتابا م بیشرت برام نت که بیا تماشاکن .تو ی نوش ب اینا یه مزخرفات کار نداریم ،بعد از انقال
ت اینه که م ن اال ن به شما گفتم ،ای ن که غ مینویسن ،همه‌شون .اینا همه دروغه ،حقیق درو ی شما میگم. ت بدون م برا ی حقیق نی حقیقته ،م ن هر چ میگ م ع
ی زندا ن بودید ،به ای ن قضیه بعد ًا می‌رس���یم .داشتید س -می‌فرمایید ش���ما 28مرداد تو ف محاکمه‌تا ن را میکردید. تعری
ش میدادن« :اینو ب ُُکشیدش! این ج -بله ،ما رو آورد ن تو دادگاه و اینا شعار میداد ن و فح
همچینه ،ای ن فال ن فال ن شده همچینه!» و از ای ن صحبتا .بعد ما رو آورد ن نشوندن .حاال ش تو ب تا حاال فکر میکن م اسم ی دیش ی بود (ای ن سرگرد رو م ن هر چ دادستا ن یه سرگرد
ت خودشوکشت.گفت کَل‌ه م نمیاد ).ای ن سرگرد رو دادستا ن پروندۀ ما میکنن .ای ن سرگرد رف ی اینجا محاکمه کنم. م ن نمیتون م یه عده رو به‌جر م شاهدوست ش راکشت؟ ت خود س -چه وق
ت خودشوکشت ،همو ن موق ع که دادگاه ما تشکی ل شد .ای ن سرگرد ج -همو ن ش���بون‌ه رف ش رو ش بود ،دادس���تا ن ما ش���د بعد خودشوکشت .بعد ًا ای ن س���روا ن بهمن دادس���تا ن ارت
شعبان جعفری
143
ی میخوا ن بگه. نت که هرکار میخوا ن بکنه و هر چ ت بودگذاش که‌کمونیس ی دادستا ن قبلی؟ س -به‌جا
ی دادستا ن پرونده. ج -بله ،به‌جا
ش کردند؟! ی کرد ،شاید برکنار س -مطمئ ن هستی دکه آ ن سرگرد دادستا ن خودکش
ی دار ن محاکمه میکنن ،م ن نمیتون م وایسم ت چو ن اینا رو به‌جر م شاهدوست ج -نه .نه.گف
ای ن کارو بکنم.
ی وانمود شده! شاید شایعه است! ت شما را میفهمم .شاید ای ن جور س -م ن صحب ح ما اینجور شنیدی م که خودشوکشت. ج -نه .نه .صب
ی بهتا ن گفتند؟ س -اینطور
نت خودشوکشت؟ ج -بله گف
1
ی بود؟ س دادگاه ک غ دادگاه .رئی س -بروی م سرا
ی بود .وکی ل من م دکرت شاهکار بود و دکرت جهان. گ هشرتود س دادگاه؟ سرهن ج -رئی
س -محمد شاهکار و جعفر جهان؟
ع شد و ما دیدیم ع شد .دادگاه شرو ج -بله ،همو ن شاهکار معروف .بعد خالصه دادگاه شرو
ی او ل صدا نمیکردن ،او ل معرفی‌کردن: ی او ن میز .نه ،راست ی صدامو ن میکرد ن پا ی یک یک ی رو صدا میکردن ی یک ف به بی‌مُ خ ».بعد از نو یک ی معرو ی فرزند غالمعل «شعبا ن جعفر
ی میکرد ن بعد از خودمو ن میرپسیدن. و از خودشو ن میرپسیدن .او ل خودشو ن همه‌مونو معرف
س دادگاه پرس���ید« :نامت؟» گفتم« :شعبون‌علی» پرسید«:نام بعد منو صدا کرد ن و رئی گزارش روز دادگاه نقل از روزنامۀکیهان ،ش���مارۀ 3 ،3025تری ...« :1332س���پس نمایندۀ دادستان ادامه داد:موضوع دوم خودکشی سروان یزدانی است ...حاال چرا این افسر خودکشیکرده است؟ من نمیدانم .این مرد یکی از افسران پاکدامن بود که جز به بازوان و فکر خود توجهی نداشت و با همنی حقوق خشک زندگی میکرد .به من میگفتکه من مریضم و ریاست محرتم داداگاه روز دهم نوشتندکه چون این افسر بیمار است تو برو دفاعکن و او در تاریخ یازدهم خودکشی کرد .این حکمی است که به من داده‌اند :سرکار سروان بهمنش دادیار دادسرای نظامی – چون سروان یزدانی دادیار پرونده اتهامی متهمنی 9اسفندکسالت دارد و دادگاه چند روز دیگر تشکیل خواهد شد شایسته است در دادگاه مذکور حاضر و پروندۀ مربوطه را مطالعه نموده خود را برای حضور در دادگاه و دفاع از مفادکیفرخواست حاضر نماییدکه به محض شروع دادرسی به دست نمایندگی دادستان در دادگاه حضور بهم رسانیده وظایف قانونی خود را انجام دهید .ت .ق – .دادستان فرمانداری نظامی – سرهنگ دکرت شایانفر» گزارش روز دادگاه نقل از روزنامۀ آتش ،شمارۀ مسلسل 4 ،1270تری ...« :1332نمایندۀ دادگسرتیگفت موضوعدوم موضوع خودکشی سروان عزیز ما یزدانی است .در روزنامۀ آتش ما می‌بینیم که عکس این افسر شریف‌مان را چاپ کرده و در باال با خط درشت می‌نویسد دادیار متهمنی 9اسفند بر اثر فشار دولت خودکشی کرد و آقای جعفر جهان هم اعالم جرمکرد»...
144
۹اسفند 133۱
س دادگاه چکششو پدر؟»گفتم« :غلوم‌علی» پرسید« :شهرت؟»گفتم« :بی‌مُ خ» یهو رئی
س ببنی ت برپ زد رو میز وگفت« :آقا بی‌مُ خ م ش���د فامیل؟»گفتم« :از او ن دادستا ن نفهم
ی توشه؟» خالصه، خ م ن کجاست؟ چ خ منو معاینه کرده؟ میدونه مُ ی داره میگه؟ او ن مُ چ
یه ُ ی کردی م و رفتی م نشس���تیم .نشستی م و بعدگفنت ...آهان ،تماشاچیا م حاال خرده گرت‌گری ی کارتو ن تموم نی چیکار میکردن! بعدگفت« :وقت ش میدن .نمیدون ی داد میزن ن و فح ه���
نت امضا کرد ن تا رس���ید به ما .م ن اومد م امضا کنم ی رف ی یک ش���د بیای ن امضا کننی ».یک ی نمیتون م امضاکنم ،م ن سواد م درست نی تا امضاکنم .م ن اینجور گفتم« :دستبندمو واز‌کن
نیست».گفت« :میتونی!»گفتم« :نمیتونم!» س -دستبند دستتا ن بود؟
یل به م ن دستبند زده بودن .آخه منو از زندا ن میربد ن دادگاه .اولش ی دیگه نه ،و ج -آره .اونا
ی دو روز ما رو از اونجا به لشکر باغشاه میربد ن و اونجا محاکمه میکردن .بعد من ی یک برا ب شعار میدادم« ،زنده باد محمدرضاشاه! مرگ ی مرت تو راه که میربدن م از تو او ن سوالخ نت که ی دادگاه‌گذاش ض کرد ن آورد ن تو شهربان ت که اومد ن دادگاه رو عو بر مصدق!» اینس
ی برب ن همونجا دادگاه« :هذا منرب هذا مسجد».گفتم« :دستبندمو از همو ن زندا ن تو شهربان
س من م امضا نمیکنم».گفت« :امضا نکنی‌دادگاه وازکننی».گفنت« :نمیش���ه».گفتم« :پ نی بکننی .م ن امضا نمیکنم ».بعد با هم ی میخوای ن بکن ی میکنیم ».گفتم« :هرکار رو سر
ش تا مأمور داشتیم ،از این ی نیست ».ش���ی نی چیز ت کرد ن گفنت« :دستشو وا ز کن مش���ور
ت ما رو وا ز کرد ن م ن امضاکنم، ش تا .بعد تا دس نت م ن شی ی دو تا داش سربازا .بقیۀ اونا نفر ی رو ورداشت م و ل کرد م تو یل لهستان یل لهستانیا مینشستم ،صند منم ،رو یه دونه از ای ن صند یل رو و ل کرد م و خالصه ش میدادن ،خیلی .صند ش به شاه و ثریا فح جمعیت .آخه اینا همه
ب باش ن یه مو از ِ سر دعوا ش���د .دعوا شد و ُخب ،او ن س���ربازاک‌ه متهمو میار ن باید مواظ
ب با ما ع کرد ن و او ن جمعیت م که ُخ ی ما دفا ش دارن .اینا م باال متهم‌ک م نشه ،باید اینا نیگر
ع کردن ،خالصه ،دید م مرد م فرارکرد ن از تو دادگاه .یه عده ی ما دفا بود ن چند تایی ،باال موندن‌ک‌ه او ن گوش‌ه میگفنت« :جاوید شاه ،جاوید شاه» و از ای ن حرفا .من م گفتمُ : «خب
ش میدادین؟! »...خالصه ،بعد دادگاه تعطی ل ش���د.گفنت: اینو از او ل بگنی! چرا انقد فح ی کرد ن .حاال ،فرداش ت تا فردا ».تعطی ل کرد ن و فرداک‌ه اومدی م دادگاه را سر «تعطی ل اس
شعبان جعفری
145
س دادگاه اومد و باز او ن چکششو زد رو میز وگفت« :دیگه هر باز دادگاه‌تشکی ل شد و رئی ی میشه ».بعدگفت« :دادگاه رسمی ف بزنه از یه روز تا پونزه روز زندان ی از تماشاچیا حر ک
ی نیست ».گفت« :چرا؟» گفتم: است ».م ن بلند شد م یهو ایس���تاد م گفتم« :قربا ن رسم ت نیست؟» یه نیگایی س شاه باال سر ی نشده که! چرا عک ت که هنوز جمهور «ای ن مملک کرد و --هیچوقت‌یاد م نمریه --دوید ن اینور و اونور 1.گفتمُ : ب بری ن از خونۀ ما یه «خ
ت ورداری ن بیارین ».خالصه ،دو مرتبه تعطی ل شد و بعد دفعۀ دیگه گفت: س شاه هس عک
ی میگ م جو ن شما ،پرچ م ایران «دادگاه رسمی‌است».گفتم« :نیست».گفت« :چرا؟» راست ت ماکجا داری م محاکمه ت نیست؟ معلو م هس ش نبود.گفتم« :چرا پرچ م ایرا ن رو میز رو میز
ت نیست؟» میشم؟ آفریقاست؟ آسیاست؟ ما نمیدونی م کجاست؟ چرا پرچ م ایرا ن رو میز
رفتند و پرچ م ایرا ن رو آوردن...
نی دادگاه آشنا بودید؟ ا زکجا می‌دانستید باید توی ب و رسو م و قوان س -شما چطور به آدا
س شاه باشد و ای ن چیزها؟ دادگاه پرچ م باشد ،عک
ی شده بودیم. ج -فکر م مریسید دیگه ،میدونستم .آخه میدوننی؟ یه دفعه دیگه م ما دادگاه س شاه او ن باال بود ،پرچ م ایران م رو میز یه دفعه اونموق ع که سرباز بود م رفت م تو دادگاه عک
ی دیگه. یارو سرهنگ‌ه بود .او ن روز م منو برد ن دادگاه نظام ت شده بودید؟ ی خودتا ن متوجه ای ن نکا س -یعن
ج -بله ،خود م حواس م جم ع بود.
ی دادگاه. س -برگردی م تو
ت میخوام ،این نی معذر ی بود ،میبخش ف به] پروی ن آژدان‌قز ج -بله ...یه [رقیه آزادپور معرو
ی دیگر م آورده بود ن که مث ً ال میخواسنت ی دو تا ی ما .یک فاحشه بود ،این م آورده بود ن قاط ش و فاحشه ماحش‌ه هسنت! پروین ت چاقوک ی ش���اه یه مش��� به مرد م بفهمون ن که طرفدارا
ش بریون ».آهان،گفنت« :دادگاه رسمی‌اس���ت». ی رو آوردن،گفتم« :اینو بندازین آژدان‌قز
ش بریون .ای ن فاحشه رو بندازین گفتم« :نیست».گفت« :دیگه چرا؟»گفتم« :اینو بندازین
میکشم .اینو بیخود تو ای ن دادگاه‌نیگر ی حبس��� بریون .ای ن هر چ ی داره تا پونزه س���ا ل م ن ِ
ت که داشت م اینو ی کیها ن و اطالعا س ما رو انداخت‌ه بود ن تو ب عک داشتنی ».ای ن شدکه ش
--1این جریان درگزارش روز دادگاه روزنامۀ اطالعات ،چهارشنبه 2۴خرداد ،1332تایید شده است .
146
۹اسفند 133۱
ی ای ن را می‌اندازد بریو ن وگفته‌است ش نوشته بود ن که «شعبا ن جعفر مینداخت م بریون ،زیر ی دارد م ن میکشم( 1».سند شمارۀ )9/2باز دو مرتبه دادگاه به‌خاطر این‌تعطیل هر چه حبس ی بود! ی ز ن جیگردار یل راست ض و داد و بیداد میکرد .و ی اعرتا شد .زنیکه م ه ب را به او داده بودند؟ س -آژدان‌قزی؟! چرا ای ن لق
ی ز ن آژان. ی آژا ن دیگه! یعن ی زن ،آژدا َن م یعن ی یعن ت بود! ِقز به ترک ی گردن‌کلف ج -بسک
ی یه سفر‌ه په ن میکرد ت امنیۀ توپخون‌ه فا ل نخود میگرفت .جلو دادگسرت ت تشکیال ای ن پش
و با نخود واسه مرد م فا ل میگرفت.
س فاحشه نبود ،فالگری بود؟ س-پ
ت بود .همه کاری‌ا م میکرد 28 .مرداد سایل ت انبار نف ش پش ج -همه‌کار‌ه بود خانوم .خونه
ی سا ل باال بود. ش گذشته بود ،س از
ی ای ن جریانها بود یا نبود؟ یل تو س-و ج -م ن ندیده بودمش.
سِ - ق آمده بود؟ در خانۀ مصد
ج -م ن ندیدمش.
ی اعال م کرده بودند؟ ش را چ ی گرفته بودندش؟ جرم یچ س برا س -او را ندیدید؟ پ
ی آورده بود ن که بگ ن مث ً ی شاه ال طرفدارا ی دو تا َر م بیخود ض کرد م که ،اینا یک ج -عر
ی هسنت. اینجور آدمای
ی دیگر یادتا ن می‌آید؟ ی آدمها س -اسام
ج -مث ً ی دیگه َر م آورده بودن .چند تا م افسر بودن: ی رو آورده بودن .یک نی رمضون‌یخ ال حس
گ صدی ق مستوفی‌و... ی بود و ...سرهن گ عزیز رحیم ی بود ،س���رهن او ن سرگرد خسروان
ت شما عرض‌کنم گ [محمد] نقدی .بعد خدم گ [نصرالله] حکیمی ...و او ن سرهن سرهن ف زد ن ندارید و »...فالن ی است .دیگر ح ق حر س اومد وگفت« :دادگاه رس���م که ،رئی ت کردن .بعد هیچی ،هر روز مریفتی م اونجا برای ش بنا کرد صحب و ای ن صحبتا .بعد خود
ع شد و ما اومدیم محاکمه ،هر روز ...خالصه ،بعد تمو م شد .از فردا دادگاه دو مرتبه شرو
نشستی م و او ن زنیکه رو آورد ن باز نشوندن .حاال ای ن ملت م دیگه جی غ و وی غ نمیکردن ،داد و -1برای خواندن منت این مقاله ر.ک .به پیوست شمارۀ 12صص .407-405
شعبان جعفری
147
ش و بد و بریا‌ه به شاه نمیگفنت .نه به شاه نه به من. بیداد نمیکردن ،اگ َر م میکرد ن دیگه فح
ش میکرد ن که« :آقایون، ی بهشو ن سفار نت بیا ن تو دادگاه ،یواش گویا از بریو ن که میخواس
نی بذاری ن دادگاه تشکی ل بشه!» حاال تو دادگاه هر روز یه مکافاتی ج نکن دادگاه رو متش���ن
ی میکردیم .یه احمد عشقی‌ا م بود تو ردیف ی میرپوندی م و یه کار داشتیم .هر دفعه یه چیز ش میگفت« :منو چرا آوردین ک خ���ورد --همه متهم���ا --که یه دفعه‌ا م تو دادگاه تریا
ی که دست م بود ب شد ،پاشد م با همو ن دستبند ش خرا دادگاه؟» من م آخر اعصاب م از دس���ت ی اومدی ی گُ‌ه خورد ک میخوری؟ مرتیکه توکه جیگرشو ندار ش وگفتم« :تریا زد م تو سر
ی ما!» قاط
1
ی شده و گفته« :من س دادگاه باالخره از دستتا ن عصبان ت می‌گویند رئی ف اس س -معرو
ب داده‌اید« :من م از مته م بود ن استعفا ت دادگاه استعفا می‌دهم!» ش���ما ه م جوا از ریاس��� ت است؟ میدم!» راس
ی ساخنت! ب برامو ن ازی ن چیزا خیل ج [ -خنده] ُخ
ی بود؟ ف بزنید .چگونه آدم س دادگاه برایما ن حر س -از رئی
ی به شاه عالقه ک بود ،خیلیا م به شاه عالقه داشت ،جد ًا خیل ی تر گ هشرتود ج -سرهن
ی م ن دار م وظیفه‌مو انجا م میدم ی جعفر ش گفت« :آقا داش���ت .خودش��� م بعد ًا به ما یوا ی روکه بچه‌ها واس���مو ن آورده بود ن دادیم ت دارم ».ما م دستهگل یل منش���اه رو دوس��� و ض کنم ،بعد از یه ماه شاید م یه ماه و نیم ت شما عر س شمارۀ )9/3بله خدم بهش(2.عک
ت تا روز حکممون. ی ماها حک م بد ن دیگه .خالصه ،دادگاهمو ن تمو م شد و رف خواسنت‌برا
ت کرد ن که... ی صحب ی ما م یه طور حاال همه دفاعشون وکرد ن که به‌حساب ،ای ن وکیال ع می‌کردند؟ چه می‌گفتند؟ س -چگونه از شما دفا
ب صحبت ب بود خانوم ،او ن جهان م همینجور .اینا خو ی خو ج ... -او ن دکرت شاهکار خیل
ع میکرد ن دیگه. ب دفا میکردنُ .خ
-۱این جریان درگزارش روز دادگاه روزنامۀ اطالعات ،چهارشنبه 27خرداد ،1332صفحۀ 4تایید شده است. --2گزارش روز دادگاه نقل از روزنامۀ آتش ،ش���مارۀ 31 ،1216خرداد ...« :1332ابتدا حسنی صمیمی نمایندۀ جامعۀ ورزشکاران تهران دستهگل بسیار بزرگی به عنوان جعفری تقدیم ریاست دادگاه نمود .در روز دستهگل بر روی پرچم سه رنگ نوشته شده بود :از طرف جامعۀ ورزشکاران تقدیم به رادمردانیکه در راه خدا ،شاه ،میهن به چهرۀ نامبارک مرگ لبخند زده آمادۀ هرگونه فداکاری هستند( ...در این موقع تماشاچیان و متهمنی تا مدت زیادی در حایلکه فریاد می‌زدند زنده باد اعلیحضرت همایونیکف می‌زدند و ابراز احساسات نمودند)»...
۹اسفند 133۱
148
ی می‌گفتند آ ن کارها را نکردید؟ س -یعن
ح بودکه کردیم. نت که نکردیم! واض ب نمیگف ج -نهُ .خ
ت بگریند؟ مث ً ال می‌گفتند ی می‌خواستند برایتا ن حک م برائ س -میخواه م بدان م از چه راه ت چگونه ی ای ن کار راکردید؟ یادتا ن هس ی دستورگرفتید؟ یاگفتند به‌خاطر میهن‌پرست ا زکس
ع کردند؟ از شما دفا
ت به شاه و مملکتشو ن عالقه‌مند ن نتونسنت‌ببینن نت اینا ورزشکار ن و نسب ج -بله دیگه ،میگف
ع میکردن .مث ً ال دادستا ن میگفت: ج بشه .اینجور از ما دفا ت خار که شاه میخواد از مملک
ی کرد؟» میگفتُ : ُ ت ِ ب روی‌احساساتش «خ ق اونجور در خونۀ مصد ب چرا ای ن رف «خ
بوده ،فال ن بوده و بیسار بوده!» و ازی ن صحبتا .او ن جها ن میگفت« :جعفری‌همیش‌ه طرفدار ت بوده!» ق و دول ص دکرت مصد پر و پا قر
1
ت چه شد؟ س -بعد از ای ن دفاعیا
ج -حاالِ ، ت میکرد ن و ی دفاعیا ی یک آخر سر شد و باید حک م بد ن دیگه .البته ،اینا همه یک ف میزد ن و من م آورده بود ن از تو زندان .حاال دار ن منو از زندا ن میارن ،این‌زندانیا وکیال حر
ش مید ن که« :اینو بکشیدش ،ای ن فال ن فال ن شده رو ».هزار و هشتصد تا ی داد میزن ن فح ه ی شریین‌ه اینجا .خالصه ،یه دفاعی‌ه تنظیم ش میدین؟ خیل ش میدادن.گو ی همه به ما فح زندان س گرفته ی بود اونجاک‌ه به‌جرم‌اختال گ قوام گ قوامی .یه سرهن ک سرهن کرده بود م باکم
ی سر م میشه از حرف یل یه چیزای ی ندار م و ی بود .م ن سواد اونجور بودنش .آد م باس���واد -1گزارش روز دادگاه نقل از روزنامۀ آتش ،شمارۀ 29 ،1290تری (« :1332وکیل مدافع گفتند ... ):رئیس باشگاه جهان موکل بنده اس���ت و افتخار میکندکه در این راه خدمت میکند و راجع به ورزش و روح پهلوانی شرحی فرمودند وگفتند چندین مدال و نشان از نظر امور ورزشی از اعلیحضرت همایونیگرفته است و مورد تشویق قرار گرفته است و عکسی را نشان دادندکه دو نفر از رجال (آقای معظمی و آقای شایگان)که معروف به دست راست آقای نخست وزیر است آنروز برای تشویق موکل بنده آنجا بودند و شرح آنرا خواندند و روزنامه را به دادگاه تقدیم کردند و فرمودند آقای س���رهنگ سررشته اعرتاف کرده که من آقای شعبان جعفری را مدافع دولت میدانم و در تاکید آن این روزنامه‌ها را تقدیم میکنم :روزنامۀ حاجی بابا ،سال سوم شمارۀ ،110سه شنبه 26آذر – 1330چلنگر، شمارۀ 25 ،29آذر – 1330روزنامۀ شهباز شمارۀ ،121چهارشنبه 25دی – 1330روزنامۀ نوشخند ،شمارۀ ،16سال اول – 1330 23روزنامۀ پیمان نو ،یکشنبه 26آبان – 1330فوق العادۀ یکشنبه 13بهمن 1330وگفته‌اندگویاتر از همۀ اینها عکسی است که به دادگاه تقدیم میکنم آقای سرتیپ کمال ،آقای مکی و آقای دکرت فاطمی دوش به دوش آقای ش���عبان جعفری در یک میهمانی نشسته‌اند و چند عکس دیگر از آقایان شایگان و معظمی و سعید فاطمی و نادعلی کریمی و شعبان جعفری به دادگاه تقدیم کردند و عکسهایی نشان دادند و گفتند چون دو روز دیگر 30تری است این متهم آنقدر محبوب دولت بودکه جلو همه و در میان دسته‌هایگل دیده می‌شود و عکس دیگری موقعی که آقای نخست وزیر از الهه برمی‌گشتند و موکل بنده در بنی آقایان افسران دیده می‌شوند آنقدر وفادار بوده و عالقه به آقای نخست وزیر داشته و فداکاری‌هاکردند ،آیا باید دستگاه مملکت ما به عوض محبت و تشویق اینطور رفتارکند؟»...
شعبان جعفری
149
ف بزنم .البته ی میتونم‌حر ب تا اندازه‌ا یل ُخ س چار خوند م و ط و اینا .م ن تاکال زد ن و بسا
ج َز س چار بودی م تمو م کرده بودیم .چو ن اونوق قرآ ن رو تا کال ت قرآ ن بود دیگه ،از ای ن َان َ
نی ش دکه ما اونجا بلند شدی م از خودمو ن دفاعیات‌کردیم.گفت م م ن خودم [ع م ّ جزء] بود .هم ع کنم. میخوا م از خود م دفا
ع کنید؟ س -اجازه دادند از خودتا ن دفا
ع کرد م به یه نط ق باال بلند .حاال به‌اندازۀ یه خطشو میگم، ج -بله ،بلند شد م اونجا و شرو
ط که ی که اونوقتا داشت م و او ن بسا همه‌رو نمیتون م بگم ،خیلیه .بلند شد م و البته با او ن صدای
ی باشرافت داشتم،گفتم« :اینجا دادگاه است .اینجا جایگا‌ه محمدب ن عبدالله است .قاض
ی مردمو ی بود ،خیل ت کند ».بعد بنا کرد م به خوندن .یه چیز قشنگ ت قضاو باید باش���راف
گرفت ،اص ً ی خوندن: یه ی یک نت ای ن تربئه‌س���ت .آخر سر یک ال دادگاه روگرفت .همه گف
ی ما برید ن اعدام! ی تربئه ...خالصه همه تربئه ،برا یک ی تربئه ،آقا یک ی کی‌تربئه ،آقا آقا ی ه م نبود! س -از قرار معلو م دفاعی‌ه همچو ن چیز قشنگ
ت بگم .اونا تصمیمشونو از ی به یل یه چیز گ نبود! و ب واس���ه اونا قشن ج [ -خنده] خو
قبل‌گرفت‌ه بودن .حبسیا َر م بریده بودن. س همه را تربئه کردند؟ س-پ
ی و توبه‌نام‌ه نوشنت .منم ق بغل ی اینا رو برده تو او ن اتا گ نادر ج -آره .حاال نگو او ن سرهن
ی نوشنت. نت چ نمیدونست م که اینا رف
س -هما ن زما ن متوجه شدید توبه‌نام‌ه نوشتند یا بعد ًا؟
نت دیگه .ازشو ن خواسته بود ن که اینا رو بنویسن ،فکر میکنم .یارو ج -بله ،توبه‌نام‌ه نوش
ت نوشت« :پدر بزرگوار ،م ن نفهمیدم، سرگرد بود ،با ما تو یه دادگاه محاکمه میشد ،پاشد رف ش کردن .به موال ،به این ت و تو دادگاه تربئه ق نوش ی مصد ط کردم ،اشتباه کردم ».برا غل
ت ندار م از خود م تعریف نی م ن میگم ،دوس��� ض کردم ،چو ن ش���ما میرپس نمک .بنده عر
ی بنویس���م؟» کنم .به م ن گفنت« :بنویس ».گفتم« :چش���م!» نامه رو آوردن .گفتم« :چ
س نفهمیدم».گفتم: گفت« :بنویس‌پدر بزرگوارم ».نوشتم« :پدر بزرگوارم».گفت« :بنوی ت کرده ،خدا رفتگو ن شما رو بیامرزه ،زنده ی سا ل پیش�ت�ر فو «واال فهمیدم .پدر م ن س���
ی بنویسم! گ بر مصدق!» تمو م شد ،نمیخوا م چیز دیگه‌ا ی /مر باد محمدرضاش���اه‌پهلو
150
۹اسفند 133۱
حاال هرکسی‌ا م مصدقی‌ه باشه .ای ن مرا م و مسلک م بود ،همونو نوشتم .بله ،م ن ننوشتم ،اون
ی یه سال گ رحیم ی سرهن ی م ن برید ن اعدام ،برا گ عزیزرحیمی‌ا م ننوش���ت .برا س���رهن
یل همه او ن بقیه رو تربئه کردن. ش ماه زندان .و ی که جیپشو زده بود م شی زندان ،اون‌گروهبان
ی و چی‌چی .حاال شما بگو، س چی‌چ ی و رئی س نمیدون م ژاندارمر بعدش‌همونا شد ن رئی ت میکنن؟ هیچوقت. ت خدم اینا به‌مملک
ی دادگاه. ی خواهدکرد .حاال برگردی م تو خ در مورد همه داور س -تاری
ب آورده بودن.گفتم« :بیای ن بچه‌ها! ت چار بعدازظهر بود .بچه‌ها م چلوکبا ج -باشه! ساع ش وگفتم« :یه سیب ب دست م بود انداخت م هوا وگرفتم ب نداره زندگی‌ه دیگه!» من م یه سی عی
ض کنم ،چلوکبابو ت شما عر خ میخوره!» ما م اونجا ،خدم نی دوهزار تا چر بره باال و بیاد پائ
خوردی م و سیب م سه چار دفعه انداختی م باال وگرفتی م و خالصه بلند شدی م بری م رو به زندان. ی سؤا ل میکردن ،گفتم« :به دکرت فاطمی چند نفر از ای ن خربنگارا و اینا م دنبال م بود ن و ه
نت که کشنت! اگه آزاد شد م و رفت م بریون نی باالخره کار خودتوکردی؟ اگه منو اینجاکش بگ
ش پیغو م دادم« :اگه ش میزنمش ،اگه نخس���ت‌وزیر م باشه میزنمش!» برا اینو هر جا ببینم ی چیزی. ت میکنم ».یه همچ ت رسید ،اگه از زندا ن اومد م بریو ن خف‌ه دست م به
س -چرا ای ن تهدید راکردید؟
ی ما داده بود! ی دستور اعدا م برا ج -آخه دکرت فاطم س -ازکجا می‌دانستید؟
ق بندۀ خدا ی به ای ن کارا نداش���ت .مصد ق کار ج -چو ن همه کارا رو او ن میکرد .مصد
اونجا خوابیده بود ،اص ً ی ِ سر مصدق ی به ای ن کارا نداشت .همۀ ای ن بساطا رو فاطم الکار
ت و امثا ل اونا که دور و ور ش���اه بودن ،مث ل غالمرضا و نی فردوس��� درآورد ،جد ًا .مث ل هم
ی که اینا ِ ق آورد .وگرن‌ه مصدق سر شاه درآوردن ،فاطمی‌ا م سر مصد برادراش .همو ن بالی ی نبود .م ن که یه دفعه دیدمش ،با ای ن حائریزاده رفت م پیش���ش ،آد م بدی خودش‌آد م بد
ت کنه. ت خدم نبود ،دلش‌میخواس
ی ش���ما فرس���تاد‌ه بودک���ه ای ن پیغا م را برایش ی برا ی چیز ی پیغام س -مگر دکرت فاطم
فرستادید؟
گ نادری ج -خان���و م سرش���ار اینو ب���اورکن .حک م اعدا م من���وک‌ه صادرکردن ،س���رهن
شعبان جعفری
151
ی دستور داده حک م اعدا م تو رو بدن ».همونوقت ت که« :فاطم ش گف ی خود رئیس‌کارآگاه
ت کنن!» ی دستور داده اعدام ی دکرت فاطم ت بنویس،گفت« :اگه ننویس��� که بهم ن میگف واسه همون‌گفت م دیگه.
ی شما حک م اعدا م بریدند؟ س -شما مطمئ ن هستیدک‌ه برا
ت یادمه! ج -چرا بریدن ،یادمه ،درس
یل در دادگاه نه م اسفند نربیدند‌که؟ س-و
ی تجدیدنظر دادن ،اینا همه ت اینو یادمه .چو ن وکی ل ما و اینا به دادگاه او ل تقاضا ج -درس
نت بریو ن دیگه .ما موندی م اونجا دیگه. تربئه شد ن رف
ی و دو سه نفر دیگر ،درست؟ ی تربئه شدند ،شما ماندید و رحیم ک تعداد س -بله ،ی
ب دست م بود انداخت م باالگفتم: ی حک م اعدا م به م ن دادن ،م ن یه سی ی وقت ج -بله ،تا حت خ میخوره .اگه م ن زنده موند م که میا م بریو ن و میفهم م تکلیف م با حسنی ب هزار تا چر «سی
ی چیه!» فاطم
ت ش���ما را یکس���ا ل زندا ن نوشته‌اند ،البته از ی هما ن دوره مجازا یل در روزنامه‌ها س-و
نی دیگر سنگنی‌تر است. ی از محکوم بسیار
ح یادمه دیگه! ح واض ی که گفت م به شما ،واال واض ی نوشنت .همون ج -م ن نمیدون م اونا چ ت که همه میدون ن دیگه! اص ً ت و یه نفر چوبۀ ی ما بیس ال 28مردادک‌ه شد ،برا ای ن جریانیس
ب تیمسار منزه بود ،تیمسار دا َر م حاضرکرد‌ه بود ن که ما رو اعدا م کنن .م ن بود م و به‌حس���ا س بودن --احمد آشپز بود ،سرگرد مزینی‌بود ،تیمسار بایندر بود --ایناک‌ه قات ل افشارطو
ض کن م که یه چند نفر دیگه که اال ن اسمشو ن یادم ت شما عر ی بود ،دیگه خدم بلوچ‌قرائ
ت کرده بودن .اگه روز ی چوب‌ه دا َر م درس ت و یک ت و یه نفر بودی م و بیس ت بیس نیست .درس ت صد در صد ما همه‌مونو اعدا م کرده بودن. ت برنمیگش 28مرداد اعلیحضر
ج می‌شود ،در فاصلۀ 25تا 28مرداد برای س -شاید بعد از 25مردادک‌ه شاه ازکشور خار ی به صدور حکم ی ربط ک نفر چوبۀ دار آماده می‌کردند ،امکا ن دارد؟ یعن توی شما بیس
دادگاه ُن‌ه اسفند ندارد!
ت یادمه. ج -ممکنه ،م ن خود م درس
ی راکه با شما محاکمه نکردند؟ س -منزه و بایندر و مزین
152
۹اسفند 133۱
ت و یه روز یل میخواس�ت�ن ماها رو همه یه دس ج -درس���ته با ما محاکمه‌ش���و ن نکردن ،و اعدام‌کنن.
ی از روزنامه‌ها ت که حک م دادگاه نه م اسفندتا ن را برخ ی ای ن اس ک دار م برا س -اگر ش پ کرده‌اند :اطالعات،کیها ن و چند روزنامۀ دیگر( 1.سند شمارۀ )9/4 چا
ی بودکه بر و بچه‌ها برا م ناهار چلوکباب ت همو ن روز ج -م ن یاد م میاد‌ک‌ه ....یادمه درس
نت بخور .نشستی م و غذا خوردی م و ما رو برد ن زندا ن و همه از م خداحافظی آورده بود ن و گف کرد ن و رفنت.
ی دادگاه بودید؟ س -تو
ج -بله تو دادگاه بودیم ،بله.
ت مطمئ ن هستیدک‌ه برایتا ن حک م اعدا م بریدند؟ س -آنوق
ب یادمه خانوم .چو ن دادگاه م او ل باغشاه بود ،بعد اومد تو شهربانی. ج -آخه خو
یل بعد ًا دادگاه شما را ی اعدا م کرده باش���د و س -امکا ن دارد دادس���تا ن برایتا ن تقاضا ت نه ی اعدا م اس محکو م به اعدا م نکرده باشد؟ ش���اید آنچه را که به‌یاد می‌آورید ،تقاضا ت میکند. ی مجازا ش را میکند ،دادستا ن ه م تقاضا ی مته م آخری ن دفاع حک م اعدام .وقت
ی میکند و حک م میدهد .امکا ن دارد اینطور بوده؟ س دادگاه به ای ن موارد رسیدگ بعد رئی ت یادمه اینو. ب م ن درس یل ُخ ج -ممکنه .بله ،و
ی اعدا م کرده بود؟ س دادستا ن برایتا ن تقاضا س-پ
ج -بله .م ن اص ً ی اعدا م کرده بود برام. ت یادمه که تقاضا ال درس
ی هنوز حکمتا ن در نیامد‌ه بود .امکا ن دارد آ ن زما ن گفتید« :اگر اعدا م شد م که س -یعن
-1نقل از روزنامۀ اطالعات ،شمارۀ 10 ،8155مرداد 1332و روزنامۀ کیهان ،شمارۀ 10 ،3055مرداد « :1332رأی دادگاه نظامی در بارۀ متهمنی 9اسفند 2 /سرهنگ ،یک سرگرد و چند نفر دیگر تربئه شدند .بقیه از 18ماه تا 2 ماه زندانی محکومگردیدند. ساعت سه و ربع بعد از ظهر امروز دادگاه جنحۀ 2فرمانداری نظامی به ریاست سرهنگ هشرتودی تشکیل و رأی دادگاه به این شرح در بارۀ متهمنی نهم اسفند قرائت شد :سرهنگ استوار نصرالله حکیمی تربئه شد – سرهنگ محمد باقر صدیق مستوفی تربئه شد – سرهنگ دوم محمد نقدی تربئه شد – سرگرد ژاندارم پرویز خسروانی تربئه ش���د -س���رهنگ دوم عزیزالله رحیمی هفت ماه زندان محکوم شد – استوار دوم محمد حسن جعفربای تربئه شد –گروهبان سوم فیض الله چنگیزی تربئه شد – بانو رقیه آزادپور تربئه شد – احمد زیبایی معروف به عشقی 6 ماه زندان تادیبی – محسن محرر 6ماه زندان تادیبی – تراب دادگسرت تربئه شد – حسن اسماعیلی پور تربئه شد – طیب حاج رضایی تربئه شد – محمد تقی ابراهیمی تربئه شد – شعبان جعفری یکسال زندان محکوم شد – رضا رئوف 2ماه زندان تادیبی محکوم شد – حبیب مشریی 4ماه زندانی محکوم شد –گروهبان انعام الله ریحیمی 18 ماه زندان محکوم شد – سرباز وظیفه محمدکاظم سبدی تربئه شد – اسکندر سرایی 5ماه زندان تادیبی محکوم شد .این رای در ظرف ده روز قابل تجدید نظر است».
شعبان جعفری
153
ت می‌آید؟ ی مریسم »...ای ن به‌نظرتا ن درس ت دکرت فاطم شد م اگر نه خدم ی چیزی .بله ،شاید. ج -یه همچ
ی تجدید نظر نکردند؟ (سند شمارۀ )9/5 س -وکالیتا ن تقاضا یل دیگه به ای ن کارا نکشید 28 ،مرداد شد دیگه! ج -چرا ،و
1
س چه می‌شود؟ آنهاک‌ه با شما محاکمه نشدند؟ نی قت ل افشارطو س -حاال قضیۀ محکوم
نت چوبۀ دار باال بربن. یل تو همو ن زندا ن ما بودن،که اینا تصمی م گرف ج -با ما نبودن ،و ی زندا ن ا ز کجا فهمیدیدک‌ه دارند برایتا ن چوبۀ دار می‌سازند؟ س -شما تو
ج -آخه هر دقیقه از بریو ن واسه ما خرب میاوردن. س -چه کسانی؟
ت میکردن. ش ما و مریفنت! همونا صحب ب از بریو ن میومد ن پی ی که به‌حسا ج -خود همونای
اص ً ال مأموری ن با ما بودن .اصو ً ال میخوا م به شما بگم ،بیشرت مأموری ن چو ن با شاه بودن ،با ع میدادن .هنوز ع میدادن .مأموری ن زندا ن به ما اطال ب بود ن و همه چیزو به ما اطال ما خو
ش به شاه وفادار بودن. ی و ارت یه عدۀ قلیلشو ن تو شهربان
-1خرب تربئه شدن متهمنی رویداد 9اسفند 1331در روزنامۀ اطالعات 4 ،شهریور 1332منتظر شده است.
154
سند شمارۀ 9/1
۹اسفند 133۱
شعبان جعفری
سند شمارۀ 9/2
155
156
۹اسفند 133۱
شعبان جعفری
157
158
۹اسفند 133۱
شعبان جعفری
159
28مرداد 1332 ش ازکودتا ش نخست :پی بخ ت کردید باال و تهدیدتا ن راکردید و شما را ب را پر س -رشتۀکال م راگ م نکنیم ،شما سی
برگرداندند به زندان .بعد چه شد؟
ض کن م که ،ما رو برد ن زندا ن تحوی��� ل دادن .هنوز م زندانیا ت ش���ما عر ج -بع���د؟ خدم فحشمو ن میدادن .بعد دومرتبه ایناک‌ه دید ن 25مرداد شاه رفت ،دیگه بیشرت باز شلوغ‌کردن
ش داد ن که «اینو بکشیدش ،ای ن مادر فال ن محکو م به اعدا م شده ،بکشیدش» بعد و فح منو برد ن مریضخونۀ زندا ن که بقیۀ زندانیا ُ نکشنم. ش می‌دادند؟ س -کدا م دسته از زندانیها به شما فح
ج -همه .اص ً ش میدادن. ی بود ،یکیشو ن آرا م نبود .همه فح ال اگه هزار و هشتصد تا زندان
ی زندا ن بودید؟ ش می‌دادند؟ شما تنها طرفدار شاه بودیدک‌ه تو ط به شما فح س -فق
ی بود ،امری ی بودیم ،بند باال احمد عشق ش تا بودی م تو یه کریدور زندان فه ج -نه ما ه ب به28 ی و اینا بودن .دو روز مونده بود به‌حسا نی رمضون‌یخ موبور [امری زرین‌کیا] بود ،حس
س زندا ن اومد وگفت« :بیا برو تو مریضخونه دو مرتبه .اینا ممکنه تو رو از مرداد .بعد رئی
نی بربن».گفتم« :م ن که حک م اعدا م دار م دیگه کجا برم .بذار اینا اعدام م کنن!»گفت: ب ی َا م همونجا بود .ای ن سرهنگ گ قوام «نه‌بیا برو تو مریضخونه ».رفتی م مریضخونه .سرهن
ت میکرد .اون م یه رادیو داشت .آخه تو زندان ی بود ،خیلیا م به ما محب ی آد م خوب ی راست قوام ش میشد و چار تا نت که ظهرا از اونا اذو ن پخ ی داش که رادیو نبود .خودشو ن یه بلندگوهای ب شد ی و بعد غرو گ قوام ش میکردن .رفتی م اونجا با سرهن ف میزد ن و بعد قطع کلم‌ه حر
160
۲۸مرداد ۱۳۳۲
ی یه همچی چیزی ،اومد ی بود به‌نا م کاظم ب شد .اونجا یه افسر نگهبا ن داشت ،سروان وش
ت اونجا و بعد دراومدگفت: ی رو ببینه ،یه ُخرد‌ه نشس گ قوام تو همو ن مریضخونه س���رهن ش کیه؟»گفت« :لندن، ش ارباباش؟!» م ن گفتم« :ارباب ت پی ی باالخره ای ن شاه رف «دید
ی رفته انگلیس؟»گفت: انگلیس!»گفتم« :همه که میگ ن شاه رفته عراق،کربال ،تو میگ خ ِخر «نه .ای ن مرتیکه فال ن فال ن شده رفته »...گفتم« :مرتیکه خودتی!» و ما همونجا بی ت با دست ش کردیم .افسر‌ه رف ب یه ُخرد‌ه ناراحت خ ِخ ِرشوگرفتی م و ُخ افس���ره‌روگرفتیم .بی
ش با دست ت کرد که م ن اینوگفت م و اینوگفت م و ای ن منو زده .خود خودش‌ی‌ه پرونده درس ب 27مرداد. ت فردا چه خرب میشه! حاال چه موقعست؟ ش ی میدونس خودش!ک
ی زندا ن قصر بودید قضیۀ 28مرداد را چطور فهمیدید؟ س -ببین م شماک‌ه تو
س زندا ن یهو اومد تو. ح ش���د و ما دیدی م که رئی ج -قضیۀ 28مردادو؟ آها ن ....فردا صب
ی م ن میخوا م امروز با تو یه ناهار ت ده اونموقع‌ها بود .اومد تو وگفت« :جعفر تقریب ًا ساع ی اینجا اص ً ال به ما مح ل نمیذارن ،چطور ای ن میخواد ش خود م گفتمِ « :ا ،آژانا بخورم ».پی ت ناهار گ قاب ل نداره .اال ن میفرستی م از بریو ن برا ب سرهن با ما ناهار بخوره؟»گفتم« :جنا
بیارن».
ی بود؟ س زندا ن چه کس س -آ ن زما ن رئی
ی رو صداکردم ،به ی چیزی .بعد همونجا یک گ ایرانپور بود ،یه همچ ج -نمیدون م سرهن
ت بریو ن و برگشت ب بگری وردار بیار ».ای ن رف ف چلوکبا ی گفتم« :برو چند تا ظر یه پاسبون ی شده؟» گفت« :تصادف ش شکسته .گفتم« :چ ش پاره پاره ش���ده و سر دید م که لباسا
ش گویا. کردم ».حاال نگو زده بودن س -چه کسانی؟
ی اومده نی اومد ن به م ن گفنت« :یه خانوم غ شده بود .در ای ن ماب ج -مردم!گویا بریو ن شلو
ی خانو م نداشتم!» تو رو میخواد ».گفتم« :م ن با خانو م کار ندارم .م ن که تا حاال مالقات ب دادیم شآ نی کیه چیه و اینا »...اومدی م یه سر وگو گفنت« :حاال اومده تو رو میخواد .بب
ی او ن دادگاه که اومده بود دیگه ندیده بودمش .اومد و دیدی��� م پروی ن آژدان‌قزیه .م ن از تو ف نزن». گفت« :آقا»...گفتم« :برو بابا با م ن حر ف بزنید؟ س -چرا نخواستید با او حر
شعبان جعفری
161
ف کار ما نبود. ج -آخه گفت م که ،او ن تو ردی ش می‌پرسیدید چکار داشت! س -کا
ی بگم».گفت م ببین م این ج -حاال صربکن .برگشت م برم ،قس م دادکه« :وایسا میخوا م یه چیز
ع میکنن .یه پیغوم ت که« :بر و بچه‌ها دار ن ش���رو ی میگه .رفت م جلوگفتم« :چیه؟»گف چ ت کن م و اینا .یه چیزی ،نوشته‌ای ی بر و بچه‌ها بده تا م ن بر م باهاش���و ن صحب ی برا میغوم
ی برو ،بچه‌ها خودش���و ن میدون ن چیکارکنن!» خالصه ،یه ی بر بده».گفتیم« :واال میخوا
ت و ما م رفتی م تو نشستی م و گفتیم« :بچه‌ها مث ل اینکه شهر ی جورکردی م وگفتی م بره .رف چیز
غ میشه!» داره شلو
ی شما از جنوب‌شهر راه افتادند آمدند توی ی زندا ن بودیدک‌ه بر و بچه‌ها ی شما تو س -یعن
ی شما ل شهر؟ خیابانها
ب بله ،دار و دسته‌ها راه افتاده بودن. ج ُ -خ
ی که به خان م پروین ی آ ن نامه یا پیغام س -دار و دسته‌ها به‌دستور شما راه افتاده بودند؟ یعن
ی دادید اثر کرد؟ آژدان‌قز ج -نامه نه ،پیغو م دادم.
س -پیغا م دادید گفتید بچه‌ها بیایند بریون؟ درست؟
ج -بله.
ت و شما برگشتید ی رف ی زندان .بعد از اینکه پروی ن آژدان‌قز س -بسیار خوب ،برگردی م تو
ی افتاد؟ تو زندان ،چه اتفاق
ق رو ت که« :خونۀ مصد ی گف ی از بریو ن اومد و به او ن پاس���بون‌ه یواش���ک ج -آهان ،یک
گ رادیوتو بگری ی گفتم« :سرهن گ قوام نت و اینا ».به سرهن خراب‌کرد ن و همه جا روگرف ق جلسۀ ت دقیقۀ بعدازظهر بود --دیدی م خونۀ مصد ک و بیس ببینیم ».رادیو روگرفتی م --ی ی همه نشسنت. ی وک ی وک ت وک ت جلسۀ پنبه‌س ت یادمه ،ای ن خربو داد وگف پنبه‌ست .درس
ی نیست .خالصه، چ خرب مرب ق رو زد ن که؟! دید م نه هنوز هی س ایناک‌ه میگ ن خونۀ مصد پ
ت میگه. ی هس ت اخباره .حاال هر چ ب وق ت دو بعدازظهر .دو بعدازظهرگفتی م ُخ شد ساع
ش وررفتیم ی باها ب شده ،ه ی رادیو خرا با زکردی م دیدی م نه ،اخبار نمیگه .بعد دیدی م صدا
ی رادیو ی رادیو یهو دراومد .سر وصدا ش کردیم .باالخره بعد از یه ربعی ،صدا و اینور اونور
162
۲۸مرداد ۱۳۳۲
ی بود خدایا...؟ یک که دراومد ،م ن دید م که صدا س -مریاشرافی؟
ی و خالصه، ی و تیمسار زاهد ی اون‌ه و بعد مریاشراف ج ... -نه .ملکه اعتضادیه .دید م صدا
ت کرد ن که فال ن و بیسار شده و ما اال ن بیسیموگرفتیم .نگو ت رادیو صحب چند تا اینا پش
ک میا ن تو ش���هربانی 1.حاال تو شهربانی‌ا م پلیسا و نت بیس���یم .بعد از اونجا م با تان اینا رف
ب کردن ،میگ ن تا ش���اه برنگرد‌ه ما ِ سرکار نمرییم .تیمسار ی همه اعتصا افس���رای‌شهربان
ی میگه که« :آقایو ن بری ن ِ سر ی بود .تیمسار دفرت س شهربان [س���رتیپ‌محمد] دفرتی‌ا م رئی
ت شلوغه!» میگن« :تو بگو زنده باد شاه تا ما بریم ».تیمسار دفرتی‌ا م میگه: کاراتون! مملک
ُ ت دیگه میگم .حاال شما بری ن مردمو آرو م کننی ».به خدا جو ن شما، «خب ،م ن دو سه ساع ت یادمه دید م تیمسار خلعتربی، نی موقع ،درس ی خالصه ،هم نی واقعیته .هیچ اینوکه‌میگ م ع
ش یاد م رفته ی اسم ک صابر و یه افسر ی و بیو ی بود اونموقع ،تیمسار خلعترب معاو ن شهربان
خدایا؟خالصه ،ای ن سه چار تا یهو اومد ن ِ ی رو میخواد». ی جعفر در زندا ن وگفنت« :زاهد ق جمعن ی و اینا همه تو اتا ق باال .دید م زاهد ی تو او ن اتا ی شهربان نت برد ن باال منو ورداش
ی دیگه .ما م رفتیم پ فرهاد] دادستا ن بود و چند تا غ و پلوغ ،بیا و برو .او ن [سرتی و ش���لو
چ کرد ی بغ ل واکرد ما م رفتی م تو بغ ل تیمسار و اون م ما رو یه ما اونجا و یهو تا رسیدی م زاهد
ت بیاد ».گفت: ی مادرتو ببنی ».گفتم« :نه .ما صرب میکنی م تا اعلیحضر وگفت« :برو فور س اجازه بدی ن من»،...گفت: ت هنوز آرو م نشده».گفتم« :قربا ن پ «همنی‌اال ن برو! مملک
ت کار داریم ».گفتم« :قربا ن رفقا م زندا ن هسنت ،اجازه بدی ن م ن برم ی باها «هنوز ما خیل
ت ای ن برن».گفت: س زندانو صداکرد وگفت« :اونا رو بده دس اینا رو بیارم ».خالصه ،رئی
ی کردن!» گفت« :جعفری ی نیست! اینا چاقوکش «قربان‌اینا چند تاشو ن جرمشو ن سیاس
ش اونا با اونا بیا م بریون. صربک ن دو سه روز».گفتم« :نه قربان ،اگه اجازه بدی ن م ن بر م پی ت ای ن برن .من ب نداره! بده دس��� ی قو ل دادم».گفت« :عی چ���و ن م ن به اینا تو لوطی‌گر
ی بکنه ،چو ن هنوز نفهمیده بودکار س زندا َن م میرتسید‌کار ت رئی اسماشونو مینویسم!» اونوق
ی میگم؟ یچ ی میفته .میفهم تک دس س -کام ً ال.
-1فوأد روحانی درکتاب «زندگی سیاسی مصدق در منت نهضت ملی ایران ،صص 460-457با بازنویسی روایات وودهاوس ،روزولت و ایکس رویدادهای 28مرداد راگام بهگام و به تفصیل شرح میدهد.
شعبان جعفری
163
ی و حاجی‌محرر و امری موبور ی و احمد عشق نی رمضون‌یخ غ حس ج -خالصه ،رفت م سرا
ی که بهش���و ن قو ل داده بود م که اگه م ن بر م بریو ن ش���ما رو با خود م میربم .حسنی و اونای
ش بریده بود ن.1 ب رو با چاقو زده بود و هیجده ماه زندا ن برا ی همو ن کسی‌ه که طی رمضون‌یخ ی رو آوردم‌بریون نی رمضون‌یخ ف شدکه چرا م ن حس نی با م ن مخال ب واس���ه خاطر هم طی
ی چیزی. نذاشت م هیجده ماه زندانیشو بکشه .یه همچ
یل در ی و رفق���ا را از زن���دا ن در آوردید؟ و س -ش���ما می‌گویید برگش���تید و رمضان‌یخ
ی زاغی، ت دار و دستۀ مصطف کتاب‌کودتاسازا ن در فص ل «بازیگرا ن 28مرداد» دربارۀ حرک
ت دارد .چه ی شما مغایر ت میکند 2.ای ن نوشته با حرفها ب و اینها صحب رمضان‌یخی ،طی
ی ای ن نوشته دارید؟ ی برا جواب
ب تو ایران ب رو بع���د از انقال ب ای ن کتا ت و پرتهُ .خ ش چر ف گفته ،هم���ه ج -مزخ���ر
نی رمضون‌یخی چاپ‌کرد ن معلومه که باید ضد م ن باشه! اونجا که نوشته دار و دستۀ حس
از اونجا راه افتادن ،حس�ی�ن تا همو ن ظهر 28مرداد تو زندا ن بود .چند تا از اینا روکه اسم
ی بریو ن ما َر م میربی؟»گفتم« :صد برده اینا زندا ن بود ن که همینا به م ن گفنت« :آقا اگه بر در صد!»
ی 28مرداد را برای م بگویید. ب در ماجرا ش طی س -نق
ج -اص ً ال طیب...
ب که 28مرداد با شما در زندا ن نبود؟ س -طی ج -اص ً ب نبود. ال طی
ش راه نیفتاد‌ه بودند؟ ش و دار و دستها س -خود -1روزنامۀکیهان 29 ،اردیبهشت ،1332سال یازدهم ،شمارۀ ،2997بخش خربهایکشور: «حکم حبس حسنی و تقی رمضان یخی ابرام شد /در مهرماه سالگذشته بنی طیب و حسنی رمضان یخی و تقی رمضان یخی در خیابان باغ فردوس نزاعی روی داد و در نتیجه طیب به سختی مجروح و مضروب شد .بعد از اینکه این سه نفر در زندان بسر بردند به قیدکفیل آزاد شدند و پروندۀ آنها تا قبل از جریان نهم اسفندگذشته مراحل خود را طی نکرده بود .از آن پس پروندۀ متهمنی به جریان افتاد و محاکمۀ آنها در یک محکمۀ نظامی ش���روع شد .در نتیجه حسنی رمضان یخی به 18ماه حبس و تقی رمضان یخی به 3ماه حبس تأدیبی و 50ضربه شالق محکوم شدند و طیب آزاد شد. محکومنی از رأی دادگاه فرجام خواستند ویل در دادگاه تجدید نظر حکم آنها تأیید شد و امروز مراتب از طرف فرمانداری نظامی به زندان شهربانی ابالغگردید». « --2کودتاس���ازان ،نوشتۀ محمود تربتی س���نجابی ،صص 106-103برای منتکامل ر.ک .به پیوست شمارۀ 13 صص 408-407عکس مصطفی زاغی در صفحۀ 465همنیکتاب چاپ شده است.
164
۲۸مرداد ۱۳۳۲
ض کردم ،روز 28مرداد و اینا اص ً ش ت وکار نبود. ب دست ال طی ج -نخری عر ب در جریا ن 28مرداد نبود. س م ن از قو ل شما می‌نویس م طی س -نبود؟ پ ج -واال م ن که ندیدمش.
س -برگردی م به دنبالۀ ماجرا! اجازه گرفتید بچه‌ها را از زندا ن با خودتا ن بربید...
ج ... -بله در آوردی م و خالصه ورداشتی م بردیم .آهان ،حاال م ن رفت م زندا ن اینا رو بیارم،
ت خت م کننی ،صلوات ی صلوا ی جعفر ی آقا ای ن زندانیا ،به جو ن شما ،داد میزدن« :به‌سالمت
خت م کننی!»
ی که فحشتا ن می‌دادند؟ س -همانهای
ی میکردن .اینا همه اومده بودن ش فحش م میداد ن و خوار و مادر ما رو یک ج -هموناک‌ه همه
ق برگشته دیگه! خالصه ،ما اومدیم‌از ت میفرستادن! فهمیده بود ن ور ی ما صلوا به‌سالمت ش کردم ،انداختمش‌تو ب به م ن حمله کرده بود صدا زندا ن بری م بریون ،او ن افسر‌ه روکه ش
ش قف ل کردم .آخه باور ک ن خانوم ،اونموقع ی که منو انداخت‌ه بود ن و درو رو همو ن مجرد
یل به‌جو ن شما ی میخواست م تو تهرا ن بکنم ،میتونستم .میتونست م ده میلیارد بربم .و م ن هرکار نی یه قرو ن دنبا ل ای ن حرفا بود م اص ً ال دنبا ل مادیات‌نبودم. به موال علی ،اگر ش���ما فکرکن ی اص ً ال چیزی گ ش���ده بودم .تو زندگ ک بزر ض کردم ،تو خا ی بود م که ،عر چو ن یه آدم
ی خالصه ،ما اومدی م یه نیگا به اینا کردیم .حاالهمه نداشتم ،چیز میخواست م چیکار .هیچ ی تو رو خدا ،تو رو خدا ما رو برب»... ی جعفر میگن« :آقا
ی هما ن زندا ن بودند؟ چ و بقیه یارانشا ن تو ی و نادر باتمانقلی س -پرویز خسروان
ج -زندا ن ما از اونا سوا بود .سربازا و ارتشیا سوا بودن.
ی آمد در ی که زاهد ی دارد و خواسته از شما برپس م موقع ی از دوس���تا ن خاطره‌ا س -یک ش را وارون‌ه می‌پوش���د .از ای ن قضیه چیزی ش ش���لوار چ از هول زندا ن را با ز کرد ،باتمانقلی می‌دانید؟
ی چیزی ش درو وا ز کردن! از همچ ی که نمیاد در زندا ن رو وازکن‌ه که! به‌دستور ج -زاهد
خرب ندارم.
ی نداشتند. ی و اینها در زندا ن با شماکار چ و خسروان س باتمانقلی س-پ ج -نخری ندیدیمشان.گفت م که زندا ن اونا با م ن جدا بود.
شعبان جعفری
165
غ شما و زاهدی. س -ببخشید حرفتا ن یادتا ن نرود .برگردی م سرا
ت آرو م نش���ده بود ،اومدی م رفتی م یه ی خالصه راه افتادی م و چو ن هنوز مملک ج ... -هیچ
ی کشته نشد .اص ً ال ُخب س زیاد یل اونروزک ت کردیم .و ُخرد‌ه اینور و اونور و مردمو ساک
28مرداد مث ً ق میکرد. ی فر ال با 30تری و 14آذر خیل ق رفتید؟ ی به در خانۀ مصد س -شماک
ت ما رفتی م اونجا،گفت« :برین‌نذارین ی ما رو خواس ج -گفت م که بعدازظهر 28مرداد زاهد ب راه افتادی م تو خیابونا .تو تهرا ن بودی م ویل نن دیگه ».ای ن بودکه ما به‌حسا غک مرد م شلو
گ ممتاز و اینا داغو ن شد. نی مرد م و سرهن یب ش تو دعوا ق نرفتیم1 .خونه خونۀ مصد
ی شهر؟ نرفتید منز ل مصدق؟ س بعد از اینکه از زندا ن آزادتا ن کردند رفتید تو س-پ
ق نرفتم ،رفت م تو شهر .رفتی م گوش‌ه کنارا، ج -نه.گفت م که م ن روز 28مرداد در خونۀ مصد اینجا و اونجا.
س -چکا رکردید؟
ی که همه میکرد ن ما م کردیم. ج -همو ن کار غ کردید؟! تا چه ساعتی؟ س -شلو ج -تا فردا صبحش.
ب نخوابیدید؟ یش س -یعن
نی سوار بودی م و یه ش تو ماش ت دوازه .ما همه نت شد س���اع ج -نه .ش���ب م دیگه تا همه رف ت آرو م شد برین ش و داد میزدیم« :ایهاالناس ،مملک س شاه روگذاشت‌ه بودی م رو شیش‌ه عک
خونه‌هاتون ،بری ن ِ ی جمع ش همینجور هر جا مریسیدی م که دار و دستها سر زندگیتون!» همه
ی شمارۀ 10/1و )10/2 نی کارو میکردیم( .عکسها بودن ،هم ش کردند؟ س -پولها را بعدازظهر پخ ج -کیا؟
نی امریکاییها؟ س -هم
ی 28مردادو ف میلیو ن دالر به م ن دادن ،کودتا توه ج -واال ما که ندیدیم! میگ ن بیس
-1سرتیپ عزت‌الله ممتاز اخری ًا در ایران با روزنامۀ ایران مصاحبه‌ایکرده است و ضمن نقل خاطراتش از تظاهرات اوباش و ماجراجویان و مزدوران و میدان‌دارهای جنوب تهران به «رهربی امثال شعبان جعفری» یاد میکند .برای آگاهی بیشرت ر.ک .به پیوست شمارۀ 14صص .410-408
۲۸مرداد ۱۳۳۲
166
راه انداختم.
ت میلیو ن تومان؟ ت میلیو ن دالر یا هف ت و هف س -بیس
1
ش هست ،دارمشون .آره .آخه او ً ال کیم ف میلیو ن دالر .روزنامه‌ها توه ج -نخری .بیس���
ت کنم. ت صحب ی بلد نیست م تا باکی م روزول ی بود؟ دوم ًا بنده انگلیس تک روزول
ت آدم ،آد م هم ی می‌دهند دس ی نمی‌خواهد! همینجور نت که انگلیس س -پو ل داد ن وگرف ی جیبش. می‌گرید و می‌گذارد تو
ی که م ن اونو نمیشناس م و نمیدون م کیه؟ ج -آخه چه جوری؟ وقت
س -شما اص ً ال او را ندیدید؟ ج -اصال و ابدا.
ی شما یا به اس م شماگرفت‌ه باشند؟ ی برا س -امکا ن داردکسا ن دیگر ی رشیدیا ن با انگلیساکار میکردن. ت برادرا ج -باریکال! اونوق
2
ت که آنها پو ل راگرفتند؟ س -منظورتا ن ای ن اس
ت داشنت. ی میدو ن و اینا دس ی رشیدیا َن م با همۀ ای ن جاه ل ماهال ج -آخه برادرا
س -شما آنها را می‌شناختید؟
ج -بله .خوب .هر سه چار برادرو ،اسدالله ،قدرت‌الله ،سیف‌الله ،همه‌شونو.
س -راج ع به اینها چه می‌دانید؟
ش بود. ج -واال ،راج ع به اینا ...اسدالله رشیدیانشو ن که تو او ن کوچۀگوشۀ دانشگاه خونه یه وقتاییِ ، ی مریفتم نت دیدنش .من م گاه ی از مرد م مریف در خونه‌شو وازگذاشت‌ه بود و یه عده‌ا
-1در س���ند ش���مارۀ 271/91610وزارت خارجۀ انگلیس .از س���ررالف گلنی نمایندۀ مجلس عوام به ایدن رقم 7 میلیون آمده است .نقل ازکتاب «نفت ،قدرت و اصول» پیامدهایکودتای 28مرداد ،نوشتۀ مصطفی علم ترجمۀ غالمحسنی صالحیار .برای منتکامل ر.ک .به پیوست شمارۀ 15صص .412-410 -2نقل از مصاحبۀ نویس���نده با خانبابا ذهابیان« :در آن سالها من در الله‌زار مغازۀ منسوجات جهان را داشتم و پارچه می‌فروختم روبروی ما سینما رکس بود که متعلق به آقایان رشیدیان‌ها بود .اسدالله آنجا را اداره میکرد و در سالنی در سینما می‌نشستکه حدود سی نفر جا میگرفت .روزها ساعت ده و یازده صبح مخالفنی مصدق به آنجا می‌آمدند و در بارۀ مصدق حرف می‌زدند من هم می‌رفتم وگوش میکردم .یک روز متوجه شدم اسدالله دارد ارز می‌فروش���د .آن روزها دولت برای واردات جنس ارز نداشت و نمی‌فروخت .ما هم از یکسال قبل از سقوط مصدق ،برای واردات پاوند انگلیسی می‌خریدیم .از او ارز خریدم و برای طرفم که آقای فهیمیان شوهر خواهرم بود ،حوالهکردم .یک روز فهیمیان به منگفت« :جز از اینکسیکه ارز خریدی ازکس دیگری نخر ،آدم معتربی است .این پول مستقیم ًا از بانک انگلستان ( )Bank of Englandبرایم آمد .من تا 25مرداد هر بار از آنها بنی سی تا چهل هزار تومان پول خورد (تبدیل) میکردم .یادم می‌آید اسکناس‌های نقد را توی چمدان می‌گذاشتم می‌بردم و بزرگرتین اسکناسها صدتومانی بود .روز 25مرداد و سه روز دیگر بعد ،به دلیل اوضاع ،از آنها ارز نخریدم». درکتاب «مصدق ،نفت ،ناسیونالیسم ایرانی» نوشتۀ جیمز ا.بیل و ویلیام راجر لویس ،در مقالۀ «امریکا ،ایران،سیاست مداخل» نوشتۀ جیمز ا.بیل صص 461-460به سوابق برادران رشیدیان و ارتباط آنها با انگلستان اشاره شده است .برای آگاهی از منتکامل ر.ک .به پیوست شمارۀ 16صص .413-412
شعبان جعفری
167
ب هم‌مح ل ما بود و تو باستیو ن مینشست ی که به‌حسا و میومدم .یه روز او ن سلیما ن بهبود
ی دیگه خونۀ رشیدیا ن نرو ».بعد از اونموقع فرستاد دنبا ل ما .م ن رفت م اونجا،گفت« :جعفر
دیگه نرفتم.
ی رضاشاه؟ ی مستخد م شخص س -بهبود
ی شاه کار میکرد ،دور و ور رضاشاه بود ،با رضاشاه خیلی‌‌کار‌کرد‌ه بود .بعد ج -آره .برا ی ایشونو انجا م میداد .حاال پریمرد شده بود. میاد دور و ور ای ن شاه و کارا س -نرپسیدید چرا؟
ی یا ی که ما ل مصدقه ،شما دید ت نرو اونجا ،من م نرفت م دیگه .نمیدون م او ن فیلم ج -نه.گف
ندیدی؟ تو او ن مث ً س بودن. س ماسو ب نشو ن داده که رشیدیا ن اینا جاسو ال ُخ
1
س -گری م انگلیس‌ها به رشیدیان‌ها پو ل دادند .پو ل امریکایی‌هاکجا رفت؟
ک میگم .میدوننی؟ م ن که دار م میگ م تا ظهر 28مرداد م ن تو ی باشه ُر ج -م ن اگه چیز ش از 28مرداد اینکارا روکردن. زندا ن بودم .آخه اینا پی
ی گرفته؟ ش را نگرفتید ببینید ای ن پو ل را چه کس ت ه م دنبال س -هیچوق
ج -نه ،او ن موق ع اص ً یل رد و بد ل شده فکر ی نداشتم .حاالک‌ه میشنف م میگ ن پو ال اطالع ض میکنم، ش قدرت‌الله .عر میکن م رشیدیا ن ایناگرفنت .اسدالله رشیدیا ن و سیف‌الله و داش
ت کرده ،با اونا مریفت. ت که میگ ن با م ن صحب اونا دستشو ن توکار بود .همو ن کی م روزول
ت داشت. اسدالله م تو 28مرداد دس ت داشته؟ ی دس س -در چه چیز
ج -تو شلوغی.
ت که بعد از 9اسفند رشیدیان‌ها را میبینید؟ ی اس نی بار س -ای ن اول ج -بله ،درسته.
ی از آنها داشتید؟ س -بعد از 28مرداد باز ه م رشیدیان‌ها را دیدید؟ خرب
ب من .یه مهندسی‌بود ی بعد از 28مرداد دیدمش .اونا خودشو ن فرستاد ن عق ِ ج -چرا ،یه ماه
ب میداد --او ن اومد ش بود ،همۀ دعوتا و برو و بیاها رو او ن ترتی --همه‌کار‌ه و مباش���ر
ش میخواد شما رو ببینه ».ما م رفتی م منزلش. ی دل ب ما وگفت« :ای ن اسدالله خا ن خیل عق -1اشاره به فیلم مستند “ ”End of Empireساختۀ تلویزیونگرانادا ،تهیهکننده :برایان لینگ.
168
۲۸مرداد ۱۳۳۲
ش چه خرب بود؟ س -در خانه‌ا
ش و مرین .یه وقتایی‌مث ً ال ش که رفت م دید م دسته دسته از اینور اونور میا ن دیدن ج -واال خونه
نی میکرد .هر س تعی ی وکی ل مجل ی بودکه تا حت ش طور ی میومد ن دیدنش ...او ن وضع پاریای نت این ی کار داش ی و شهربان ت خونۀ این! اگه با شهردار ت مریف ی داش ی تو تهرا ن کار کس
نت و مریفنت‌خون‌هش .آره ش رابط‌ه داش ش و باها یه تلف ن که میزدکار تمو م بود .همه میشناختن ش میخواد تو رو ببینه!» ما م رفتی م و اون م ما رو دید. ی دل مهندس‌ه گفت« :خیل ش کردند! ب شهر پو ل پخ ی جاها نوشته‌اند رشیدیان‌ها در جنو س -بعض
ی بود ن که اگه روز ی جنوب‌شهر ،یه آدمای یل خانوم ،بچه‌ها ج -اینو م ن نمیدون م واال .و
ی نداشنت ،همه رو میخوردن .اص ً ال دنبا ل ای ن حرفاکه‌پول ب سه شاه صنارکار میکرد ن غرو
ب خودشون، ت به‌جی ی بود ن همه دس نن نبودن .ببنی ،اونا یه آدمای ی بک ی بگری ن وکار ازکس ی کشتارگاه و بچه‌های ب بودن .شبا پو ل کافه‌ها روکیا میدادن؟ غری از بچه‌ها کارگر وکاس
ت واحد و اینا؟ شرک
ی را میش���ود با پو ل خرید .مث ً ال می‌گویند ی تعداد ف وگروه ی هر صن س -باالخره تو
ی شما پو ل می‌دادند؟ ق بازاریها به دار و دسته و بر و بچه‌ها دورا ن مصد ت میگم .م ن اص ً ال... ج -خانو م به جو ن شما اینو راس
ی خیابانها بودند را پو ل به‌حرکت ی که تو یل دار و دسته‌های س -م ن شما را نمی‌گویم ،و در نمی‌آورد؟
ت ندید م بچه‌های ب بد م دیگه! ...م ن هیچوق��� ی ش���ما میرپس�ی�ن م ن باید جوا ج -وقت
سرکوره‌پزخونه ،مث ً جنوب‌شهر دنبا ل پو ل و ای ن بساطا برن ،اینا رو بیخود میگن .ممکنه بر ن ِ ال نی و اونجاها اومدن ،او ن الشی‌هارو ،یه ض کن م نمیدون م خم ی که از نطنز و عر او ن عمله‌های
نت و ی که محلی‌هس یل اینجور آدمای غ کن .و ف دستشو ن و بگ ن آقا بیا شلو یل بذار ن ک پو
ب خودشو ن جاه ل مح ل هسنت ،اینا اص ً ت ای ن کارا رو نمیکردن. ال هیچوق به‌حسا
ت برانگیزدکه ی می‌توانس��� س تودۀ مرد م جنوب‌ش���هر را چه چیز س -بگویی م پو ل نه .پ
ی چه می‌آمدند؟ توی‌خیابا ن بریزند .برا
نی باور کننی ،ای ن بر و بچه‌ها تا ای ن روزای نی یا نمیتون نی باور کن ج -نمیدون م ش���ما میتون
ت به شاه عالقه داشنت .اص ً ی باستانی ی جنوب‌شهر و ای ن ورزشکارا ال بچه‌ها آخر م همه نسب
شعبان جعفری
169
ی که م ن میدونم ...مث ً ال 4آبان و ای ن ورزش���کارا همه‌شو ن خاطرخوا‌ه شاه بودن .تا اونجای
ش کنن .بچه‌های س میکرد ن که بیا ن جلو ش���اه ورز که میش���د ...باورک ن خانو م اینا التما
ت میکرد. ش دستگاه اینا رو ناراح ی هسنت .منتها ی آدمای جنوب‌شهر و ای ن ورزشکارا یه همچ مث ً ی تازه میومد تو اون‌کالنرتی، س کالنرت ی رئی ض میکردن .وقت ی رو عو س کالنرت ال یه رئی ت تو مح ل دور وردار‌ه دیگه ،ت���ازه اومده بود .مث ً ال میگفت« :تو این‌مح ل کی میخواس���
ال سیداکرب خراط» «بری ن بیارینش ».حاال مث ً س���ر و صدا داره؟» «مث ً ال ای ن بابا سیداکرب ش تو کالنرتی‌و جلو یل میاوردن ت بوسید‌ه گذاشته کنار و حاجیا م شده .و ط سالهاس خرا
ی و فال ن بکنی ،من ی بر ت عوض ش میگفت« :فال ن فال ن شده ،اگه اینجا یه وق پاسبونا به
ش بریون. ش مینداخت ی میزد در ک ... ت میکنم .برو بریون!» یک ت میکنم ،همچین همچین
ی میکرد. ی تو د ل اینا کارساز یل یه چیز س کالنرتی‌ه کاری‌ا م نمیکردها! و حاال همو ن رئی یا مث ً ی داشنت .از اونجاک‌ه میومدن ی اونجا حکایت نت ناحیۀ ده با آژانا ال ای ن جاهالک‌ه مریف
ی اینا که «پاگو ن منو ش میکند بعد میومد جلو مشروب م خورده بودن ،آژان‌ه پاگونشو خود ت که با م ن دعوا کرده پاگونمو ی مرتیکه؟!» و بازداشتشو ن میکرد .بیخود و بیجه میکن ف میکرد دیگه .ای ن ملت م از نی خانوم؟ ای ن کارا خودبه‌خود اینا رو با شاه مخال کنده! میدون
سر شاه .مث ً نت ِ ال بارو ن میومد ،یارو میفتاد تو یه دست‌انداز ،فحش نت مینداخ ی گل‌ه داش هر چ
به شاه میداد .اصو ً ال اینجور بود.
ی سنگرتاش‌می‌دهد ی حس ن نصری ت 2شهریور 1332خرب از دستگری س -روزنامۀ اطالعا ی ِ خود شما بود؟ نی کشیده بود .ای ن از بچه‌ها که روز 28مرداد مجسمۀ شاه را پائ نی بچه محلیا بود دیگه! ب جزو هم ی ما نبود .اون م به‌حسا ج -نخری .نه از بچه‌ها ف شاه وجود داشت! نی ای ن بر و بچه‌ها ه م مخال سب س-پ
ی میشدن، نت اینور خ روز میخوردن .اینور مریف ج -نه ،میدوننی؟ اینا یه عده بود ن نو ن به نر ع دقی ق ندار م چو ن اونموق ع زندا ن بودم .همون ی میشدن .البته م ن اطال نت اونور اونور مریف
نن و مجس���مه‌ها رو میار ن پائ�ی�ن ،م ن زندا ن بودم .تو زندا ن به رو ز که اینا ای ن کارا رو میک
نی و همه رو خورد نت دار ن مجسمۀ شاه و رضاشاه رو میار ن پائ ت ریخ نت که یه مش��� من‌گف نت او ن که مجسمه‌ها رو خورد میکرد همو ن حس ن سنگرتاش میکنن .بعدها بچه‌ها به م ن گف
بوده ،بچۀ خیابو ن عنی‌الدوله.
170
۲۸مرداد ۱۳۳۲
ش آمد؟ ی سنگرتا س -بعد چه بر سر حس ن نصری
ش مُ رد .نه ،بعد از 28مرداد واسه این ش نکرد ن خود ش نکردن ،نخری .نه اعدام ج -اعدام
نی کشیدن غ کرد ن و پائ ت که واسه شلو ی رو یاد م نیس ی رو اعدا م نکردن .م ن هیشک چیزاکس ش و ل کردن. ش یوا نت و بعد ًا یوا ی روگرف مجسم‌ه اعدا م کرده باشن .یه چند تای
ی هستند می‌گویند اگر آ ن زما ن گذاشته بودید ت شما عصبان س -ببینید ،بعضی‌هاک‌ه از دس
ف معلو م شده بود. شاه رفته بود ،رفته بود دیگر .تکلی
ب مریفت ...باز برمیگشت. نت شاه به ای ن سادگیا م نبودکه! ُخ ب رف ج ُ -خ
ی را یل اس���ت! به‌نظر ش���ما مرد م چه میخواس���تند؟ چه کس��� س -ای��� ن ه م اس���تدال ق را؟ می‌خواستند؟شاه را یا مصد
نت چو ن با شاه خوب‌بود. ت داش ش داشنت .مصدق م دوس ب بودن ،دوست ج -مرد م با شاه خو
نی و ای ن کارا رو میکنه ،مرد م دیگه‌خونشون ی شاه رو مرییز‌ه پائ ی میزنه مجسمه‌ها یل وقت و ش میاد .اص ً نت توخیابونا .ویل ال خانو م همۀ تهرا ن یهو جوشید اومد باال و مرد م ریخ به‌جو
ق آسونه: یل رد کردن‌مصد ت مقصودش���و ن ای ن بودکه رد کرد ن شاه سخته و توده‌ایا اونوق
ش روکار ،بعد خودمو ن زیرآبش���و میکش���ی م و از این‌حرفا!» آره، ق رو بیاریم س مصد «پ
گ خورد دیگه. فکرشو ن ای ن بودکه تریشو ن به سن
ی که تا روز قب ل از 28مرداد می‌گفتند زنده باد مصدق، ی از آنهای س -چطور شد بسیار راه افتادند وگفتند زنده باد شاه؟
ی داده بودن .بعد با همو ن انگشتای‌جوهریشون ق تو رفراند م رأ ج -ببنی ،اینا تما م واسه مصد ض 24 فردا داد زدند «زنده باد شاه» ،همونا .م ن که قضیۀ زندانیا رو براتو ن گفتم :اینا در عر
ی بود ن دیگه!اگه ای ن ملت ت اینجور ض شدن .ای ن مل ت یهو و بالک ل راج ع به م ن عو ساع
ت به‌باد نمریفت .مث ً ی رو یادتونه؟ ال [محمد تقی] فلسف ی نبودکه مملک اینجور
س -بله.
ت باال منرب .به جو ن شما ،به موال ،ما میربدیمش ی تو مس���جد ش���اه مریف ج -ای ن یه وقت
ش مخالف ی باها ی و بچه‌ها ،به قرآن .ای ن کمونیستا خیل ی منرب .م ن بود م و اسفندیار باال
ی منرب ،او ن باال داد میزد« :ایهاالناس ،زنبور ش���اه ی اونو میربدی م باال ب���ودن .خانوم ،وقت ب با ای ن خمینی ی بعد از انقال ت دید داره! ما چی!» میگ م جو ن ش���ما ،به موال .اونوق���
شعبان جعفری
171
ب یادمه .اینو شما نشنیدین، ی میگنی؟ م ن خو ی کارین؟ چ چیکار میکرد؟خانو م شماکجا ی جان ،یه کاری ی منربگفت« :جعفر ت باال ی یه روزک‌ه مریف نی فلسف هیچکس‌نشنیده ...هم
ی در میکرد .م ن رفت م او ن طبقۀ ِس ُی م منرب و --به ی شیشک ی ترق‌ه در میکرد ،یک بکن!» یک
ت میخوا م میبخشنی، ی معذر نی حاال جلو چش���مه --داد زدم ...خیل جو ن بچه م انگار هم
غ کنه!» ی شلو ش تو ک ...خوار مادر هرک گفتم« :ایهاالناس ،ای ن آقا با منرب
ی کرد: ی بگه ،یه دفعه همچ ف بزنن ،اون م نمیتون‌ه چیز حاال ای ن زنا نشس�ت�ن ،نمیتون ن حر
ی شد؟» «چی‌گفتی؟ چ
ص خودتا ن است! ی شما ه م خا س -مشکل‌گشایی‌ها ی داشتیم! ج -ما م خانو م با ای ن آخوندا داستان
ش دوم :بعد ازکودتا بخ
ی شاه را دیدید؟ نی بارک س -بعد از 28مرداد اول
ی اینا ی رو بیامرزه ،ما با زاهد ض کن م که 28مرداد ،خدا زاهد ت ش���ما عر ج -بله .خدم
ی برو ی بر ت میخوا ح میان .اگه خود ت فردا صب ی گفت« :اعلیحضر ی زاهد بودی���م .آقا ق درست ی مصد ی که برا ی نگو!» ما م یه دسته‌گ ل گرفتی م و رفتیم .تو او ن فیلم ویل‌ب‌ه کس ی که ش���اه برگشت ،نشون م مید ن که دار م دسته‌گ ل به شاه کردن‌او ن تو هس���تم ،همو ن روز
میدم .همو ن 28مرداد.
س 28 -مردادک‌ه نه 31 ،مرداد .شاه 31مرداد به ایرا ن برگشت.
ف آورد ن ما رفتیم ت که تشری ض کنم ...اعلیحضر ت شما عر ج -درسته ،ببخشید .بله خدم
ت از طیار‌ه پیاد‌ه بشه --فرودگاه مهرآباد یه چینه‌ای‌داره ت میخواس ی اعلیحضر فرودگاه .وقت نت رو چین‌ه وامیسادن --م ن پرید م رو چین‌ه دید م که [سرگرد نعمت‌الله]نصریی که مرد م مریف
ی شاه .من م از او ن باال ت افتاد رو پا ی یهو رف ی و یه عده اونجان ،تیمسار دفرت و تیمسار دفرت غ میگن! ای ن پدرسوخته‌ها همه‌شو ن خائنن .پریروزا ت ای ن ...ها درو داد زد م که« :اعلیحضر
ی م ن که ای ن حرفو زدم ،شاه یه نیگای ت بد و بریا‌ه میگفنت ...حاال افتاد ن رو پات!» هیچ به
نی مرتیکه!»گفتم: ی اومد پرید به م ن که« :برو پائ ی کرد و خالصه ِفرز رفت .نصری اینجور ت دیگه با ما ی کلنجار رفتیم .ای ن بابا از اونوق ی با نصری «مرتیکه خودتی!» ما اونجا خیل
172
۲۸مرداد ۱۳۳۲
ی به اسکورتا دستور داده بود منو بنداز ن زیر موتوراشونُ .خب ،آخه‌هر ی بد شد .تا حت خیل ش میدادم .چند دفعه به اینا سرپده ی بره مریفت م یه دسته‌گ ل به ت یه جای ت شاه میخواس وق
س که ت از َب ی اس���کورت .اونوق ی از موتورا ش زیر یک ت ای ن میاد جلو بندازید بود هر وق ی دوست ش و اینا --آخه منو خیل ق و بدکین‌ه بود گاردیا و گروهبانا و استوارا ای ن بداخال ی به ی دستور ت جم ع باشه ،ای ن یه همچ ی حواس ی جعفر داشنت --به م ن میگفنت« :آقا
یل تو َا م مث ً ال زیاد نیا دور و ورش ».از ای ن حرفا .از او ن ببعد ما داده ،ما اینکارو نمیکنی م و ت مث ً ت بیاد باشگاه رو ال شاه میخواس ت میکرد .یه وق ش میومد ای ن با ما مخالف ی پی هر چ
ی کنه. ت جلوگری ی میخواس ت میکرد و ه افتتاح‌کنه ،ای ن مخالف
ی زد؟ ی به شاه گ ل دادید شاه چه گفت؟ به شما حرف ش بعد ًا می‌رسیم ،وقت س -به آ ن بخ
ج -نه ،اص ً ت بیاد تما م از شمرو ن تا د ِم فرودگاه مهرآباد انقد ی ش���اه میخواس ال! آخه وقت سرباز ریخت‌ه بود ن که نگو .اص ً ال خانو م سربازا روکه نچید‌ه بودن! همینجورگُل‌ه به گُل‌ه چند ت از او ن پله‌ها ت آرو م نشده بود .اعلیحضر ب اونروز هنوز مملک تا چند تا همینجور بودنُ .خ نت که نی شد و همچو تیز رف ت سوار ماش ش دادم .بعد اعلیحضر نی دسته‌گ ل رو به که اومد پائ
نی ِ ی انقد تیز و بُز چ مهرآباد خورد سه چار تا سربازو داغو ن کرد .منظور یعن سر او ن پی یه ماش
ی گذشت. نت و م ن دیگه ندیدمشو ن تا یه ماه بردنش .بله دیگه رف س نگرفت؟ س با شما تما س -دیگر هیچک
ت پهلو اعلیحضرت ».م ن گفتم« :باش���ه .حاال بذار ج -نه ،چ���را .میگفنت« :بیا بربیم نن تا بعد ».م ن خود م زیاد نمریفتم .میگفتم« :واسه چی؟ باالخره ما اگه کاری کاراشونو بک
کردی م واس���ه‌مملکتمو ن کردیم .نمیخوای م بری م مانور بدی م که!» 1باالخره یه روز رفتیم .یه
نت بیارینش». نت وگف ت چند دفعه سراغتوگرف ش گفت« :اعلیحضر ی خود روز تیمسار زاهد ت میکنم ،همۀ اینا رو میشنید دیگه :از ی فعالی ت خیل ت خدابیامرز میدونس آخه‌اعلیحضر ت اعلیحضرت ی تا تو زندا َن م که بودی م میدونست .باالخره ما رفتی م خدم همو ن دورۀ سرباز
و شاه‌رو دیدیم.
نی بار؟ در آ ن دیدار به شما چه گفت؟ ی اول س -برا
ی نگفت« .چطوری؟ اال ن چیکار میکنی؟ باشگاه داری؟ نداری؟» همنی. ج -چیز
-1درمجله اطالعات هفتگی ،شماره ،۶۳۲صفحه ،۲۵در مقاله «شعبان جعفری در عزاداری خامس آل عبا» به این نکته اشاره شده است .برای منتکامل ر.ک .به پیوست شماره ۱۷صص .۴۱۴-۴۱۳
شعبان جعفری
173
س -باشگاه که نداشتید .به شاه گفتید؟
نی یه باش���گاه ی ببین ی جای ج -بله دیگه.گفتم« :باش���گاه ندارم».گفت« :بری ن یه زمین ی ما م اومدیم. ی نزد .هیچ ت حرف نی دیگه از ای ن حرفا ،به او ن صور درست‌کننی ».هم ی و بقیه را چطور؟ اینها را باز ه م می‌دیدید؟ س -سرلشکر زاهد
ت کردی م منزلمون. ی و بختیار و این���ا رو دعو ج -چن���د روز بعد از 28م���رداد ما زاهد
گ [جواد] مولوی‌ا م بود ،تیمس���ار [هدایت‌الله]گیالنشاهَ م بود .منزلمو َن م تو همون س���رهن
َ مهوش م گفتم ک ضرابی‌ا م گفت م اومد، ی بود .ملو ی بزرگ خیابو ن شاهپور بود ،یه خونۀکاهگل
ش که ویالو ن میزد --اومدن .اونرو ز کلهپاچه و جیگر و د ل و با بهرا م حسنزاده --شوهر ی و مهوش م واسشو ن زد ن و ک ضراب ت کردی م و خورد ن و ملو ب و اینا درس قلوه و چلوکبا کوبید ن و خوندن...
ی بود! ش اکر م آبگوشت ش را می‌شناختید؟ انگار لقب س -مهو
ت دیگه. ش کردی م باشگاه .میومد و مریف ج -بله ،چند دفعه دعوت
ش تهران ش بودند .یاد م می‌آید موق ع تشیی ع جنازه‌ا ی طرفدار ی جنوب‌شهر خیل س -بچه‌ها ت بود؟ ک میلیو ن نفر رفته بودند تشیی ع جنازۀ مهوش .راس غ شد .می‌گفتند ی ی شلو خیل
ت شابدولعظی م بود یه ِ ی رفنت .یه ِ ت خیابو ن ری.به سر جمعی سر جمعی ج -بله ،خانو م خیل نت بر ن نعششو از تو قرب در بیارن. ب خواس ت زیاد بودکه ش خاطر همو ن جمعی ِ
ی قرب در بیاورند؟ ش را از تو ش مهو ی می‌خواستند نع س -نفهمیدم! چه کسان
ت ِ سر یه ز ن فاحشه ت پش نت چرا ای ن همه جمعی ی آخوند ماخوندا؟ میگف نی طرفدارا ج -هم
ی بود خانوم ،فاحشه‌ا م نبود ،شوهر داشت .هر چی‌ا م پیدا میکرد ی لوط ش خیل یل مهو رفنت .و ی درمیاورد ی بود .اون م هر چ ی لوط نی جور میداد به ای ن و اون ،به فقریا .ای ن سوس��� َن م هم
میداد به بقیه.
ت خودمان .بعد از ی بودند .حاال برگردی م سر صحب ی استثنای ی اینها زنهای س -بله هر دو ی بود؟ ی روبرو شدیدک ی که شما با فاطم نی بار ی راگرفتند .اول 28مرداد ،دکرت فاطم
ی روبرو ش���دم. ی دو بار با فاطم ت خارجه .قب ل از 28مرداد م ن یک نی بار تو وزار ج -اول
ت کردیم .قب ً ت داشت ،خیلیا م منو تشویق الگفت م که خیلیا م منو دوس ش صحب رفتی م و باها
174
۲۸مرداد ۱۳۳۲
ی 9اسفند شد ،دشمنمو ن شد و حک م اعدا م ما رو داد دیگه. میکرد 1.بع دکه ای ن پیشامدا
ی بگو اگه بریون ی کردید وگفتید« :به فاطم ک تهدید س -ببینید ،شماگفتید در دادگاه ی
ف خودتا ن است. ت میکنم ».حر ت رس���ید ،اگه از زندا ن اومد م بریو ن که خف‌ه دس���ت م به
درست؟
ج -درست.
گ او ث مر ث ش���ده که مرد م فکرکنند شما باع ف را زدید ،باع س -ش���اید چو ن ای ن حر شدید؟
ش کرد. ت اعدام یل اونو دول ج -ه م گفت م و ه م زدمش .حاشاک‌ه نمیکنم! و ف کنید. س -لطف ًا قضیه راکام ل تعری
ف میگریین؟ ت دیگه! شما داری ن اعرتا ج -گفت م بیا م بریو ن میزنم
ف میگریم. س -بله! دار م اعرتا ج -باشه! [خنده]
ی مه م است .می‌گویند شما او را با چاقو زدید؟ شما می‌گویید او را س -آخر ای ن قضیه خیل ش می‌نویسد: ی درکتاب ق دارد .مسعود حجاز ف با ه م فر ط زدید .ای ن دو حر چاقو نزدید ،فق
ت هیاهو ح شنبه 22اسفند 1332دستگری شد و دستگاه حکوم ت 9صب ی ساع «دکرت فاطم
ی که محل ت شهربان ی او به‌را‌ه انداخت .او را به عمار ی دس���تگری ی برا و جنجا ل بس���یار
ت سه بعدازظهر به‌عنوا ن اینکه می‌خواهند به ی در آنجا بود بردند و در ساع ی نظام فرماندار ی شعبا ن جعفری ب شهربان ج ساختند و بریو ن در ی خار گ شهربان ب بزر زندا ن بربند از در ی دیگر از چاقوکشا ن که از قب ل انتظار او را می‌کشیدند بر روی ف به بی‌مُ خ) و جمع (معرو ی در محل ع و فداکار دکرت فاطم اوریختند با چاقو به جا ن او افتادند و اگر خواهر ش���جا
ی کشته شده بود 2».و ی به‌طرز فجیع ی او نینداخت‌ه بود دکرن فاطم حاضرنبود و خود را به رو
ی چاقو زدید. ت خان م خواهر دکرت فاطم می‌گویند شما به سلطن
ج -واال دروغه!
ی نبودید؟ ی شما جلو شهربان س -یعن ج -بودم.
-1ر.ک .به سند شماره ۸\۱صص .۱۱۹-۱۱۸ « -2رویدادها داوری »۱۳۲۹-۱۳۳۹نوشته مسعود حجازی ،صص .۱۶۴-۱۶۳
شعبان جعفری
175
ی حضور داشتید؟ درست؟ س جلو شهربان س-پ
ب گوش ِتو نی خانوم ،خو یل زدمش .بب ت چاقو نزدم .و یل چاقو نزدم .م ن هیچوق ج -بودم ،و
ی کرده باش م میگم .آخه ببنی به م ن بده :نمیگ م نزدم ،میگ م خواهرش���و نزدم .م ن اگه کار
ی کشته... ی رو شعبو ن جعفر ی اونا میگ ن دکرت فاطم ی میگ دار ت زدید. س -نه که کشتید ،به‌قصدکش
ی جزو فدائیان ت که عبدخدای ت محاکمه کرد وکشتش .اونوق ی رو دول ج ... -دکرت فاطم
یل نمرد .اون ی رو با تری زد و ی فاطم اس�ل�ا م بود ،من م جزو فدائیا ن اسال م بودم ،عبدخدای س ایناست... ی که اال ن وکی ل مجل عبدخدای
ش حرف س -فکر میکن م باید ای ن قضیه را روش��� ن کرد .چرا ش���ما تا به حا ل در بارها
نزده‌اید؟
ی زدمش ،چاقو َا م نزدم .بیخود میگ ن چاقو زده .همشریه‌شم ج -حاال میگمَ :د م ش���هربان
نی زدمش، ی پائ ش او ن باال وایساده بود م ن َد م پله‌ها ی همشری‌ه ی شهربان ش نیفتاد .تو رو ی پله‌ها وایس���اد‌ه بود .هما خانوم ،جو ن ش���ما ،شنید م ای ن همشری‌ه بعد از او ن خانو م باال
ک کرده». ت منو زد ،م ن حاال اینجا م چر ش گفته« :چو ن شعبو ن اونوق پونزه سا ل تو اتری
(سندش���مارۀ )10/3در صورتیکه م ن اص ً ف زندگیمون ش نزدم .بعد م تو صن ت به ال دس���
ت که بری م زنو بزنیم ،اصال و ابدا ،چه برس���ه به اینکه چاقو بزنیم .من م تو زندگی م تا نیس��� ی تو تهرا ن از من ی نداره! شما یه پروندۀ چاقوکش ت به چاقو نزدم،کار ت دس امروز هیچوق
ی رو دولت ت خود م حاضر میش م اعدام م کنن ...بله خانوم ،فاطم گری بیار ،من‌همو ن ساع محاکمه کرد وکشتش.
ی راگرفت‌ه بودند و می‌خواستند از ی که فاطم س -منظور م چیز دیگریست .می‌گویند موقع
ش را نی بود ،به‌طوریک‌ه زیر بال ش پائ ض احوا ل بود و فشار خون ی به زندا ن بربند ،مری شهربان ک افتاده را بزند .شما ت که ی ی نیس ی و پهلوان ت مردانگ گرفته بودند و می‌بردند .در صفا چرا او را زدید؟
ج -م ن چه میدونست م در چه حاله!
ش را نمی‌دانستید؟ س حال س-پ
ق راه مریفت .یه کُپ‌ه ریش م گذاشته ش بود ن خانوم .خیلیا م ش ق و ر ج -نه .ده تا مأمور دور
176
۲۸مرداد ۱۳۳۲
ی یهو مرییز ن تو خونه ی که وزیر خارجه‌س���ت ،وقت بود یه همچی .آخه خان م جو ن یه کس��� ی فشار خونش ی نخواه ی بگرین ،باالخره خواه ی یه وزیر خارجه رو اونجور بگرینش! وقت
ی بود! نی دیگه! باالخره یه شخصیت یا مریه باال یا میاد پائ
ش کشیدید؟ ط و نشا ن دادگاه را به ُرخ ش؟خ ی ه م به اوگفتید و زدید س -چیز
ی بهش ب باید دری‌ور ش نمید م کهُ ،خ ب چرا .باالخره او ن موق ع که دسته‌گ ل به ج ُ -خ
بگ م دیگه! بله؟
ی زد؟ س اگر شما به او چاقو نزدید ،چه کس س -حتم ًا! پ ش چاقو نزد. ی به ج -عزیز من،کس
ک خورد؟ ط کت ی فق س -یعن
ی بود م دو تا م م ن زدم. ش زده بودنش .حاال من م َد م شهربان ج -بله دیگه ،هموناک‌ه گرفتن
ت او را زدید؟ س شما با مش س-پ
ش نبودم .ای ن که ت به چاقو نکردم .م ن چاقوک ج -بله .میگ م جو ن بچه م تا حاال م ن دس ت محاکمه کرد. ی رو دول ض میکنم ،فاطم ت شما عر خدم
ت که اینجا و آنجا نوشته‌اند ،مث ً ال دکرت محمود عنایت ی اس ت نشوید .ای ن مطالب س -ناراح
ش و دشنه‌کشان ی اجامر و اوبا پ ایرا ن نوشته اس���ت ...« :عده‌ا در نش���ریۀ «نگنی» 1چا
ش برپسم، حرفهای ...با دش���نه به او حمله میکنند »...م ن ه م میخواست م از شما درباره‌ا
ب دادید :شماک‌ه پهلوا ن و ح کن م شما جوا همنی .س���ؤا ل بعدی‌ا م را ه م قب ل از اینکه مطر
ت روی‌زن ت دس ی هیچوق نی آدمهای ی دارید ،قبو ل دارید چن ورزشکار هستید و مرا م مردانگ
ی را زدید؟ ت خان م خواهر فاطم س چرا سلطن بلند نمی‌کنند ،پ
ش بلند نکردم .ایشو ن او ن باال وایساده بود. ت رو ج -اصال و ابدا ،دس
ی و اگر ی فاطم ت رو ش را انداخ س اینکه می‌گویند خود س -آ ن باال ایس���تاد‌ه بود؟ پ ت نیست؟ ی کشته میشد درس نینداخت‌ه بود فاطم
ی ندیدم. ی چیز ت است .م ن که همچ ت و پر ج -نخری .چر
ت بود؟ ی سخ نت فاطم س -گرف
گ راه مریفت .آخه ت قشن یل اونروز ُسر و مُ ر وگند‌ه داش ت کشیدن .و ی مکافا ج -بله خیل
-1نگنی ،شماره ،۱۷۷سال پانزدهم ،سی و یکم فروردین ،۱۳۵۹تهران ،صفحه .۴
شعبان جعفری
177
ض کرد م خدمتتون ،ای ن کتابا ورمیدار ن مث ً ی خودشو ن مینویسن .هرچی ی برا ال یه چیزای عر دستشو ن میاد میگ ن تا مرد م کتابو بخونن .جو ن شما .حاال ممکنه یارو اینا رو بخون‌ه بگه
ی روکه یل م ن دار م حقیقت «نه ،م ن اونجا بود م دید م با چاقو میزدنش ،م ن خود م دیدم!» و
ی تحقی ق ک ن ببنی ت حساب ی نیست .شما برو خود ش اومده به شما میگم .یکیش م عوض پی غ میگه. ی درو ت میگه ک کی‌راس
ی را چه ی فاطم نی کار را بکنیم .خرب دستگری ب باید هم س -ه م م ن و ه م خوانندگا ن کتا
ی به شما داد؟ نصریی؟ آزموده؟ بختیار؟ مولوی؟ دستگاه؟ کس
ی متقیان ،زبون م روزه‌ست 1.با زبون ج -دس���تگاه؟ واال هیچوقت ،به جو ن شما ،به موال
ی رو ی رو برو بزن،کس ت که کس س نگرف ت دستگاه با م ن تما غ نمیگم ،هیچوق روزه که درو غ نکن .م ن رو عش ق و عالقه خود م که داشت م ای ن کارا رو میکردم. غ ک ن یا شلو نز ن یا شلو
ی به شما تلف ن کرده و خرب ی را گرفتند نصری ی که دکرت فاطم س -آخر می‌گویند آ ن روز
داده!
ف بود! ت مخال ی که با م ن سخ ج -به جو ن بچه م نصرییا م به م ن نگفت .نصری س ازکجا فهمیدیدک‌ه او راگرفته‌اند؟ س-پ
نت به من ی روگرف ج -به مأموری ن گفته بودم .به همه سرپده بود م که اگه یه روز دکرت فاطم
ت م ن خود م مری م میگریمش .چو ن ای ن با م ن خیلی نی کجاس نت به م ن بگ بگنی .اگر نگرف ی کرد .چرا؟ مث ً ال چو ن م ن توبه‌نام‌ه ننوشتمِ ، ت که اونروز م که شنیدم سر این .اینس دش���من نت به ما. خود م رفتم .اینا همه رو بس
ی چاقو زده نه ط به فاطم ت که سیداکرب خرا ی که شنیده‌ا م ای ن اس ک شایعۀ دیگر س-ی
ی را چاقو زده به او برخورد‌ه که چرا «شهرت»کار او را ی فاطم شما .بعدک‌ه شای ع شد جعفر شماگرفته‌اید و یکبار که از سفر بر می‌گشتید در فرودگاه مهرآباد به شما حمله کرده و شما ت است؟ راچاقو زده است .آیا ای ن درس
ج -سیداکرب؟ هرگز؟ اص ً ال او ن روز او ن اونجا نبود.
ط همدورۀ شما بود؟ س -ای ن سیداکرب خرا
ج -بله ه م س ن و سا ل م ن بود .بچه مح ل خودمون م بود .میشناسمش .او ن یه آد م شریه‌ای
-1این قسمت از مصاحبه همزمان با ماه رمضان بود.
۲۸مرداد ۱۳۳۲
178
بود ،شریه‌خونه‌دار بود .به کار م ن نمیخورد ،اصال و ابدا. ت نیست؟ س ای ن قضیه درس س-پ
ج -نه ،اص ً ی نبوده .او ن روز م ن خود م تنها رفتم. ی چیز ال همچ
ی و دار و دسته‌اش ی نبودید؟ ای ن که نوشته‌اند شعبا ن جعفر س می‌گویید با گروه س-پ
ی آنجا نبود؟ س دیگر ت نیست؟ک ی درس ریختند سر دکرت فاطم
1
ی همیشه شلوغه دیگه! یل جمعی َت م اونجا زیاد بود .آخه د م شهربان ج -نخری م ن تنها بودم .و
ی هم ب رس���م ت وگفته‌ها زیاد س���ر زبانها افتاده بودکه تکذی س -حتم��� ًا ای��� ن ش���ایعا کردید؟2بگذریم.
ی و انگلستا ن رو؟ ج -نه نگذریم ،ای ن اسناد «سیا»که در اومده رو خوندید ،فاطم
3
س -بله ،چطور مگر؟
ی بود! ش زیر سر فاطم ض کردم! همه ی از بچههاکه خوند‌ه بود میگفت .م ن که عر ج -یک
ت و آینده آنرا روشن‌خواهد خ معاصر ایرا ن نامعلو م اس ی تاری ی از گوشه‌ها س -هنوز بسیار کرد.
ک نفر دارد ی که ی س شمارۀ )10/4عکس س چیس���ت؟ (عک ی قضیۀ ای ن عک ی جعفر آقا س روی ی ه م در گوشۀ عک ک نفر دیگر را می‌تراشد ،شما ه م ایستاده‌اید ،دکرت فاطم سر ی
ی وکجاست؟ س ما ل ک یل نشسته .ای ن عک صند
ت کجاست ،اما اینو میدون م چیه. ض کن م که اال ن یاد م نیس ت شما عر ج -ای ن واال ...خدم
ی سراشونو میزدیم. ما ای ن توده‌ایا روکه میگرفتی م گاه
-1نورمحمد عسگری درکتاب «شاه ،مصدق ،سپهبد زاهدی» ،صص 243-240این ماجرا را از قول اردشری زاهدی نقل میکند و در بارۀ نقش سلیمان بهبودی و دربار در این ماجرا می‌نویسد. -2نقل از روزنامۀ اطالعات ،شمارۀ 25 ،8337اسفند « :1332در چند روز اخری عده‌ای اجنبی‌پرست شایعات مغرضانه‌ای علیه اینجانب انتشار داده‌اندکهکذب محض است .اینجانب به یاری خداوند متعال آماده جانبازی در راه استقالل وطن هستم و تا آخرین نفس با عناصر منفور و بی‌وطن مبارزه خواهمکرد. شعبان جعفری رهرب جمعیت جوانمردان جانباز -3اشاره به مجموعۀ «اسناد سازمان سیا» نوشتۀ دونالد ن .ویلرب است که در مارچ 1954به رشتۀ تحریر درآمده بود .ویل اخری ًا یعنی ماه جون 2000از سود روزنامۀ نیویورک تایمز منتشر شد .ترجمۀ فارسی این کتاب نیز به نام همنی صفحه آمده است ...« :این نشستها برای چندین روز دچار وقفه شد و آن هنگامی بودکه یکی از برادران رشیدیان توانست اجازه یابد ایران را به مقصد ژنو ترک کندکه در دورۀ مصدق کارکم و بیش دشواری بود .قابل توجه استکه رشیدیان و برای خروج و ورودش را از خود حسنی فاطمی ،وزیر امور خارجۀ هوادار مصدق دریافت کرده بود .این تا حدودی نظر سیا را تأیید می‌نمودکه فاطمیگهگاهی به اشارات بریتانیا تن میداد و تالش داشت در صورتیکه مصدق با شکست روبرو شود با مخالفان و بریتانیا همراه باشد .او مسلم از جاسوسی رشیدیان برای بریتانیا آگاه بود».
شعبان جعفری
179
ی سرشا ن را؟ س -سبیلها یا مو ج -سراشونو میزدیم.
س -خودتا ن میزدید یا شهربانی؟
ی نداشتیم .همه ای ن کارا رو ِ خود ما ی کار ی چیه؟ میگ م ما با شهربان ج -نه بابا ش���هربان
میکردیم.
1
ی شما ایستاد‌ه کیست؟ س -ای ن که پهلو
ی 28مردادک‌ه نشونتون ی دیگه از عکسا س کاووسی‌ه که مُ رد .تو یک ج -ای ن پسره همو ن عبا
داد م هست ،تو همو ن جیپ.
2
ی را ی که دارد سر آ ن یک ش را می‌تراشید کیست؟ ای ن مرد ی که دارید سر س -ای ن شخص
می‌تراشد؟ او را چطور؟ می‌شناسید؟
ش گفتی م سر اینو بزن. ج -ای ن سلمونی‌ه دیگه :یه سلمونی‌ه که کشیدی م آوردیم
ک دیوار است .مثل ت س���رتا ن ی ی خیابا ن اس���ت؟ پش س -خوب ،ای ن کجاس���ت؟ تو
ج خیابا ن باید باشد. اینکه‌کن
ک نمیزدیم ج -بله،کنار خیابونه!کنار خیابو ن که میگرفتی م همونجاکارشونو میکردیم.کت ک نمیزدیم. ک مُ ت سرشونو میزدیم.کت
ش می‌انداختید و رهایشا ن میکردید؟ ط وسط کخ طی س -همۀ سر را می‌تراشیدید یا فق نت بقیه‌شو میزدن. ج -نه دیگه ما وسطشو میزدیم ،خودشو ن مریف
س -که آبرویشا ن را بربید؟
ی ما بد و بریا‌ه مینوشنت! ی برا ج -آره دیگه ،آخه میدوننی؟ اینا خیل
ش را می‌زنیدکیست؟ ی راکه دارید سر ت ای ن آدم س می‌گویید یادتا ن نیس س-پ
نی توده‌ایا بوده دیگه .همیناک‌ه ش���عار میدادن .مث ً ال این ج -نه واال نمیدونم .یه نفر از هم
گ بر شاه ،زنده باد استالنی». حتم ًاگفت‌ه «مر
س چه میکند؟ ی اینجا در ای ن عک س -دکرت فاطم
--1تراش���یدن ریش و سبیل ش���یوۀ رایج آ زمان برای تنبیه تودهایها بود .در صفحۀ اول روزنامۀکیهان1331 15 ، خربی با این مضمون آمده است« :امروز صبح زد و خورد شدیدی بنی پان ایرانیست‌ها ،افراد حزب زحمتکشان و تودهایها روی دادکه طی آن یک نفر مقتول و عدۀ زیادی مجروح شدند /سبیل 6نفر از تودهایها را قیچیکردند! در خیابان‌های الله‌زار ،استانبول ،شاه‌اباد ،میدان مخربالدوله ،صفی علیشاه ،سرچشمه و ژاله و ناراحتی حکمفرما بود». -2عکس شمارۀ 10/8صفحۀ .200
۲۸مرداد ۱۳۳۲
180
ی رو اص ً ال یاد م نمیاد ،اصال و ابدا. ج -واال م ن فاطم
ی را یادتا ن نیست؟! ت دکرت فاطم س -چطور بقیه را یادتا ن هس س رو ازکجا آوردین؟ چ یاد م نمیاد! ای ن عک ج -واال هی
پ کرده‌اند. ب چا س -در مجلۀ «سپید و سیاه» شمارۀ 9 ،1097اسفند ،1358بعد از انقال ی عجیبه! دکرت فاطمی؟! نمیدونم... ج -خیل
ی مربوط س دکرت فاطم ک می‌رسید .عک س به‌نظر مشکو س -با توجه به قراین ،ای ن عک
ف نشسته روی ت که او را دستگریکرده‌اند ،با هما ن رب‌دوشامرب معرو ی اس��� به‌هما ن روز
س ش���ما را در خیابا ن کنار دیوار نشا ن میدهد .ای ن مرا هم یل داخ ل ش���هربانی .عک صند
س شمارۀ )10/5را ی (عک س واقع ی دیگرگشت م و ای ن عک ت و دنبا ل عکسها ک انداخ بهش ج شده 1.هر دو عکس ت که از آرشیو ویتمور استخرا ی اس ی ای ن یک س واقع پیداکردم .عک
س مجلۀ سپید و سیاه مونتاژ است. ص نشا ن داد م و همۀ آنها معتقدند عک را به چند متخص
نی درسته .آخه اگه ی هوشیارین! نه هم ی کردین .شما ماشاال هوشیارین ،خیل ب کار ج -خو
ت بشینه که! ی راح ی اینجا بود ،من م بودم ،ه م ریششو میزد م ه م موشو .نمیذاشت م اینطور فاطم
ف بودم. س بدو ن نباید اینجا باشه! اگه بود ه م سرشو میزد م ه م ریششو ،انقدر با ای ن مخال پ س صد در صد غلطه! ت میگی ،ای ن عک ق آورد .راس همۀ بالها رو ای ن سر مصد
خ است! ف تاری ع تحری ک نو س ه م ی ی در عک س -دستکار
نت و هنوز م مینویسن. غ زیاد نوش غ مرو ض کردم ،دربارۀ 28مرداد درو ب م ن که عر ج ُ -خ (اسناد شمارۀ )10/6
ف میکرد. ی از شما تعری ی اوای ل با شما جور بود .خیل یل دکرت فاطم س-و
ف شاه باهامو ن بد شد. ب بود ،بعدک‌ه رفت م طر ش با ما خو ض میکنم ،اول ج -م ن که عر
پ خسروانی ش به رابطۀ شما و سرتی ت درکتاب ط با 28مرداد ارتشبد فردوس س -در ارتبا
ت با شما چطور بود؟ اشاره کرده است .رابطۀ فردوس
2
ت گفته که ت راج ع به شاه درس ف درست م زده؟ فردوس ش حر ت تو کتاب ج -مگه فردوس
-1با سپاس از فرهاد دیبا پژوهشگر تاریخ معاصرکه دسرتسی به این عکس و مقالۀ جیمز ویتمور خربنگار عکاس تایم – الیف بدون یاری او ممکن نبود. -2ر.ک .به «ظهور و سقوط سلطنت پهلوی ،خاطرات ارتشبد سابق حسن فردوست ،صفحۀ .182در اینکتاب فردوست به «دستۀ ورزشکاران باشگاه تاجکه سرتیپ خسروانی توانست به رهربی شعبان بی‌مخ آنها را به حرکت درآورده اشاره میکند.
شعبان جعفری
181
ی از ط یک ب توس ت بگه؟ ای ن همو ن فردوسته که قب ل از انقال ی درس در بارۀ م ن و خسروان نی منو از دست م در بیاره .ای ن قضیه رو براتو ن گفتم؟ ی کرد زم ی سع ش به اس م میناچ فامیال س -نخری بفرمایید.
ک به ما دادکه به نی تو ون ی یه تیکه زم س ونک ی دو س���ا ل بعد از 28مرداد ،عبا ج -یک
ی او ن باغچه نی بخرن .من م اعیان ش زم نی داره تا مردم م بیا ن از ی اینجا زم مردم‌بگ���ه جعفر
ی و س���ه هزار تومن .بعد اونجا رو دیوارکش���یدم ،بر و بچه‌ها درخت ش خرید م س��� رو از ش ساختم .بعد از چندین ی زیاد یه اس���تخر و ساختمون م تو آوردن‌کاش���تیم ،بعد از دوندگ
ی میناچی .اومد ش شد به‌نا م حاج ی دو سا ل قب ل از انقالب ،یه حاجیه پیدا ی یک سال ،یعن ش ما ل منه!» گفتم« :ما ل منه ،اعیانشو خریدم!» گفت: نی عرصه و اعیان وگفت« :ای ن زم س میگریم!» ش دار ،من م پولمو پ ت ک ن ور «نه ،ما ل منه!»گفتم« :اگه ما ل توئ‌ه برو شیکای
ت و محکوممو ن کرد .در جاییکه ی ما رو خواس ت کرد .دادگسرت ت دادگسرتی‌ش���یکای رف ش راه بیفته ،حک م ما رو سه چار ماهه ی باید سه چار س���ا ل بدو‌ه تاکار ی تو دادگس�ت�ر یک
ی اومد تو باشگاه ی نمیدم!» بعد یه افسر چ جور دادن.گفتم« :بابا پولشو داد م خریدم ،هی
س بده»گفتم« :فردوست شپ گفت« :این‌حاجی‌ه فامی ل فردوسته ،اگه زمینشو میخواد ،به
غ عباس ش رفت م س���را ی نماز بخونم!» فردا نی غصب چیکار‌هس؟ من‌خود م نمیخوا م تو زم
س بگری و پولمو بده!» ت اینجا رو به م ن فروختی ،حاال م پ ی وگفتم« :بابا تو خ���ود ونک���
ب شد و ش ماه انقال ج شی ت با اونا معامله کرد .بعد از پن ش رف س پو ل ما رو داد و خود عبا تو ت شد .تازه فهمید م ای ن نقش‌ه روکشید‌ه بود ن دس دیدی م برادر ای ن میناچی‌وزیر اطالعا
ت بود. نن و خرابمو ن کنن .همۀ اینا م زیر سر فردوس ی بند‌ک با ل ما رو یه جور ی چه بود؟ ی شما و شمشری س -برگردی م به 28مرداد .قضیۀ درگری
ی که تو سبزه‌میدو ن بود دیگه؟ ی نبودم .همو ن شمشری ش قاط ج -م ن زیاد باها
یل ِ سر قضیه 28مرداد رابطه‌تا ن قط ع شد؟ ت بودید و س -بله .شنید م که با ه م دوس
ی نبودم .او ن ّاوال ِ سر ی پاط ش زیاد قاط یل باها ب میشناختمش .رفیق م بودی م و ج -بله ُخ
ی و اینا و بعد رفت ش آمد تو جبهه مل بازار از ای ن جعب‌ه شوکوالتا میفروخت .باالخره خود
ش گرفت .اص ً ی رو نیگرش ال جبهه ملیا شمشری ی رو وا کرد و زد و کار او ن مغازۀ چلوکباب
یل بعد ًا ِ نت دیگهِ . ش بود وکار سر چلوکبابی ق بود و سر قضیه 28مرداد ای ن طرفدار مصد داش
۲۸مرداد ۱۳۳۲
182
ش افتادند که ِ سر ی و اینا دنبا ل نعش میکرد و دیگه بود تا مرد .بعدک‌ه مرد[ ،غالمرضا] تخت ی رفته. ش شمشری ی دلخور ش دکه چرا دنبا ل نع همون م یه ُخرد‌ه دستگاه از تخت
ت کردید؟ ی شرک س -شما در تشیی ع جنازۀ شمشری
ی نبودم. ش نرفتم .م ن که دیگه او ن موق ع با جبهه مل ی تشیی ع جنازه ج -نه ،برا
ی چه می‌دانید؟ س -از تخت
ت زورخونۀ «گُردان» تو همون ی س���ه تا مدا ل طال برد .بچۀ خانی‌آباد بود ،مریف ج -تخت
س شمارۀ )10/7مرشد اونجا م محمود بود نی پهلوو ن بود( .عک خانی‌آبا دکه ما ل احمد حس ی بود .حاال ی انقد بچۀ انسان ش خانو م بود .ای ن تخت نت محمود خانو م بود ،لقب ش میگف به ی رفته بود ،ای ن جبهه ِملیا م یه عده نویس���نده و قل م به‌دست این‌بندۀ خدا ،چو ن تو جبهه مل
نت و ای ن امضا میکرد. ت مینوش ی دلشو ن میخواس بودن ،هر چ ی نبود؟ ی سیاس ی به‌نظر شما تخت س -یعن
ی بود خانوم! ج -نه بابا خانوم .انقد م ای ن بچۀ خوب س -شما او را می‌دیدید؟
ش میکردیم .خدا بیامرزدش. ش ما .با ه م ورز ت پی ج -چرا .میومد و مریف
ی کرد یا او راکشتند؟ ی خودکش س -شما می‌دانید تخت
1
ی کرد خانوم. ج -نه ،خودکش
س -مطمئ ن هستید؟ ج -بله.
س -مطمئ ن که نیستید.
ج -چرا .مطمئ ن مطمئنم .مطمئ ن مطمئن.
س -ازکجا تا ای ن انداز‌ه مطمئ ن هستید؟
گ میزنه ،حبیبی ی زن گ میزنه ،بلور نبوده .به [امامعلی] حبیب ب بلور زن ب به حبی ج -چو ن ش
ت دارم!» میگه: گ میزنه که« :پاشو بیا م ن کار ت دیگه بری ن از او ن برپسنی .زن که زنده‌س
ح میام ».میگه« :نه،من ت که تو چالوس‌ه با م ن کار داری! صب «م ن میدون م واسه کود باغچه
ی رفته ت نمریه .اگه حبیب ت دارم ».میگه« :میگ م فردا میا م دیگه!» اونوق یه کار دیگه باها -1برای آگاهی بیش�ت�ر ر.ک .به مقالۀ «از انسان تا اسطوره /راستی مرگ جهان پهلوان قتل بود یا خودکشی؟» نوشتۀ مهدی شریف در روزنامۀ ایرانیان واشنگنت ،سال دوم ،شمارۀ 18 ،38اردیبهشت ،1377صص 30-20
شعبان جعفری
183
بود او ن خودشو نمیکشت. س -جد ًا؟
ح خوبی‌کرد، ی بود .اون م تشری ج -باورکن .اینو بعدها از بلور شنیدم ،چو ن بلور همیشه با تخت
ی زرنگ .خودش م که ی از ای ن دانشگاهیاس���ت ،از ای ن دانشگاهیا ش یک گفت« :واال ،زن
ی بود ،مدیر هت ل دربند. بچۀ خانی‌آباد و اینا .به همدیگه نمیخوردن!» پدرزنش م توکل ی ه م بود. یل ضمن ًا تخت ت که بچۀ خانی‌آباد بود ،و ت اس س -درس
ی آد م صاف ش بودی م میدیدی م دیگه .راست یل آخه ما باها ی بود ،پهلوون م بود .و ج -آره تخت ی بچۀ خوبی‌ا م بود... ی بود .خیل و ساده‌ا
ی او زیاد نوشته‌اند. ت ورزشکار ی و خصوصیا س -بله ،دربارۀ تخت
ش میش���ه که ...آخه ک و دو شی ی بعد ،با زن ت که ...هیچ یل او ن چیزو نداش��� ج ...-و ی یه چیز دیگه بود... ی خانو م مشک ل تخت میدون س -مشک ل کجا بود؟
ی داشت .اینوکه همه میدونن. ی و خانوادگ ت شخص ی مشکال ج ...-تخت ی نبود. ک قت ل سیاس گ او ی س اینطورک‌ه شما می‌گویید مر س-پ
1
ی اص ً ی از ای ن حرفا نبود. چ بساط ال اه ل هی نی حقیقته .تخت ج -نه ،نه ،ای ن که میگ م ع ش چه بود؟ ی بودن ی بود ن و سیاس س قضیۀ جبهه مل س-پ
ال تو ای ن حرفا نبود اص ً ج -ن���ه ،اص ً ی میگه ...بیخود میگه .تازه بابک ی هر چ ال .هرک���
ش ای ن آخریا گفتش .اص ً ش بسازن نت از بابا ی رو که میخواس ت فیلم ال او ن نذاش پسر خود غ زیا دگفنت!» شما نشنفتنی؟ ش درو تموم‌کنن.گفت« :تو
س -چرا شنیدم ،میخواه م بدان م آیا شما در جریا ن بودید؟
ف بود و ی معرو یل او ن تو ای ن حرفا نبود ،واال جو ن ش���ما .اونوقتا که حس���اب ج -بله ،و نت دیگه .مث ً ال یه موق ع اومد ش داش ی دوست ب مرد م خیل کش���تی‌گری و قهرما ن شده بودُ ،خ ی محمدرضاشاه تو خیابو ن ورزش .درسته؟ شاهپور غالمرضا م اونجا تو او ن س���ال ن ورزش
ت مرد م گفنت ی ش���اهپور غالمرضا .اونوق ت زد ن تا برا ی بیش�ت�ر دس ی تخت بود .مرد م برا --1تقی مختار س���ردبری روزنامۀ ایرانیان واش���نگنت در مقدمه‌ای بر همان مطاله به نقل از دکرت محمود عنایت می‌نویسد ...« :سی سال بعد از مرگ پهلوان هنوز عده‌ای معتقدندکه مرگ او یک قتل سیاسی بوده است و این مصیبت خاص جوامعی استکه ملت و دولت به هم سوء ظن دارند و هیچکدام سخن یکدیگر را باور نمی‌کند...
184
۲۸مرداد ۱۳۳۲
ال به‌خاطر ای ن کش���تنش .اص ً مث ً ی از نی م ن دلخوش ی نیست .خودتو ن میدون ی چیز ال همچ
ی جبهه ملیا ای ن بال رو سر یل مرد م از ای ن حرفا زیاد میزدن .یعن شاهپور غالمرضا ندارم ،و نت سیاسیه .مث ً ی مُ رد،کشید ن بردنش ی که حس ن شمشری ال وقت ت آورد ن و بعدگف این‌بدبخ
ب اومد واسه ماگفت« :آقا اینا منو ول شش ی راه بره .خود ش حس��� ن شمشری که جلو نع نت تا رفتم!» ی اومد ن دنبال م و انقدگف نمیکنن .ه
گ شده باشد و خودش ت عرصه بر او تن س -امکا ن داردک‌ه از مجموعۀ همۀ ای ن مشکال راکشته باشد؟
ی عرصه به ِ خود من م تنگ گ ش���ده بود .بله ...خانو م آخر سر ش تن ج -همون .عرصه به
ض کردم ،آد م که نمیتون‌ه همۀ سفرۀ دلشو بازکنه .ای ن المصبا عرصه ش عر شده‌بود .منتها رو به ِ گ آورده بودن .من م خود م دیگه اص ً ال دیوونه شده بودم .به موال ،به خدا. خود من م تن
ت بگم. ی برا حاال‌بذار یه خاطره از تخت س -بفرمایید.
ت نفر ت یه روز عید او ن و یه بیس ج -ای ن خاطره رو از زبو ن حبیب‌الله بلور شنفتم .میگف ش بکنن. ت ورز نت جلو اعلیحضر از‌کشتی‌گریا رف
ش یادتا ن است؟ س -کدا م عید؟ چه سایل؟ سال
ش میکردن .همۀ خانواده خ مرمر ورز ج -نه .عید نوروز بود .ثریا ز ِ‌ن شاه بود .اینا جلوکا
ت ِ سر شاه و ثریا وایساده بودن .وزیرا و اینا م همه همینطور وایساده بودن .بعد از سلطنتی‌ا م پش ی هیأت ت مداال ی بگرین .اعلیحضر ی پهلوون ی با ه م کشت ی و تخت ش قرار ش دکه زند ورز
خ مرمر و دُشک نی کا وزرا رو بهشو ن داد ن و اینا رفنت .بعد اوناکشتی‌گریا روکرد ن تو زیرزم خ مرمر اونور. ی کا نت باال ی رو انداخ کُشت
ال عید نوروز سا ل 1332بوده .تو ِ س -احتما ً خ یا تو حیاط؟ خودکا
س زندی ب نشسته بودن .عبا ی حبی نی پهلو ی تو زیرزم س زند ی و ای ن عبا ج -تو حیاط .تخت
ی به ای ن اصرار میکردکه« :تو منو بنداز»، چو ن سه سا ل قهرما ن بود و بازوبندشوگرفت‌ه بود ،ه
ی اصرار به اصرار تا اینکه باالخره اینا پا شدن‌اومد ن بریون ی میگفت« :نه تو منو بنداز ».ه تخت
ع کرد ن به ت ه م و اینا شرو ت تو دس ط بود .دستاشونوگذاش نت رو دُشک .بلو َر م داور وس و رف ی رو بلند‌کردن .تختی ت تخت ی گرفنت .یه سر ای ن اونو برد ،یه سر او ن اینو بُرد تا اینکه دس کُشت
شعبان جعفری
185
ی بگریه ،قهرما ن دو م جهان م شده‌بود .اونروز رئیس ی پهلوون یل که اومده بودکشت همو ن سا
ش گرفته بود. ت وایساده بود و مدالشو دست ت اعلیحضر چ بود و پش ی باتمانقلی ت بدن تربی
ی هم نت چو ن تخت ی رو بلندکرد ن آورد ن جلو اعلیحضرت ،ایشو ن گف ت تخت وقتیک‌ه دس��� ی رو برده پهلوو ن پایتخته .شاه اول امس���ا ل قهرما ن دو م جها ن شده و همین م که اال ن کشت ت گرد ن تختی .مدا ل قهرما ن دو م جهانم‌داد ن به ش���اه ی رو انداخ ی پهلوون مدا ل کش���ت
ی تختی .بعد باهاش ت به بازو ت و بازوبندو بس ت گردنش .بعد دستشوگرف دومرتبه انداخ
ش کرد ت و بلند ت و زانو زد جلو شاه نشست .شاه دستشوگرف ی نرف ت دادکه بره ،تخت دس
وگفت« :چیه؟»گفت« :قربان ،م ن دو س���اله اس��� م نوشت م که تو راه‌آه ن استخدامم‌کنن،
ش کنن». نی استخدام ت و به باتمانقلیچ،گفت« :بگ اس���تخدام م نکردن ».ش���اه برگش��� گفت«:بله قربان!»
ک بود م و اینا رو داشت م میشنفتم ».شاه اینوگفت ک نزدی ب میگفت« :م ن جلو دُش��� حبی
ش ماه دیگه م اینو اس���تخدا م نکردن .ساب ق بر این ی ش���د؟ تا ش���ی و اینا م رفنت .حاال چ
ی بیان ،از قب ل که خرب نمیدادن ،یهو ی یا ازکش���ور نت از شورو یکُش���تی‌گریا میخواس وقت ی رو میخواسنت اعالم‌میکردن .اونوقتا م کُشتی‌گریا همه زیر نظر فدراسیو ن نبودن .هرکس نت ِ ی داریم ».یه وقت ش در میزد ن میگفنت« :فردا بیا تمری ن کُ ن مسابقۀ کُشت در خونه مریف
ج روز بعدش ی میاد .یهو پن نت که ِک ت کرده بود ن خودشون م نمیدونس تی م روسیه‌رو اینا دعو
مید َو ن ِ در خونۀ ای ن کشتی‌گری، ی دار ه با قطار میاد اینجاک‌ه کُشت نت تی م شورو گف ی بگریهُ . در خونۀ او ن کُشتیگریِ ، ِ ی نمیگرییم». در خونۀ او ن سلطان‌نژاد و عبدالله موحد« :ماکُشت
ی نیست .اگه او ن بیاد بگریه ما م میگرییم ،نیاد ما م نمیگرییم». « ِا ،چرا نمیگریی؟» «تخت
ی همه ی نشده؟» «تخت ی شد ه چ ی و خونۀ بلور« .جریا ن چ نت خونۀ زند چار ه نداشنت‌رف
س فدراسیو ن کُشتی« ».چرا؟» «چون ش رئی اثاثشو فروخت‌ه و رفته پاکستان ،پاکستا ن کردن ش نکرد دیگه!» راه‌آه ن استخدام
ی گذاشته رفته ،استخدامش ض رسوندن« :قربا ن تخت خانو م اینور اونور ،اینور اونورک‌ه به‌عر
ی نیکخو ر وک‌ه معل م ورزش‌دانش���گاه بود نک���ردن».گفت« :چرا نکردین ،چرا...؟» آقا ی رو پخش‌می‌کرد-- ک دو س���ه سوئد شی ی رادیو ورز ی قدی م تو -همو ن که صبحا ی ُسفت‌ه بده که« :اگه تو اومدی‌تهرا ن و اونو مأمور کرد ن بره اونجا سی‌هزار توم ن به تخت
۲۸مرداد ۱۳۳۲
186
یو ی ای ن ضمانت! از او ن روزی‌ا م که شاه گفته از همو ن روزم‌استخدام اس���تخدا م نش���د ت آوردش .االن‌ک‌ه شما اسم ی رو ورداش ی بود تخت ت و بهر ترتیب ت میدن ».رف حقوقت م به ی رو آوردی ن یاد م افتاد. تخت
خ مرمر نبودید؟ س -شما آ ن روز درکا
ج -نخری ،قب ل از دورا ن م ن بود .یه نفر دیگه میوندار شده بود به‌نا م محمد سرپُلی ،عکسشم
دارم.
1
ت دورۀ هجده م به‌نف ع زاهدی ع دور افتادیم .ش���ما گویا در انتخابا ی از موضو س -خیل
ی در ای ن مورد نوشته شد 2.در ف ه م مقاله‌ا س شمارۀ )10/8در مجلۀ الی فعال‌بودید( .عک
ی داشتید؟ ع فعالیت ت چه نو ای ن انتخابا
ت خیلی ی او ن انتخابا ی دعوا و مرافع‌ه شد 3.برا ت حساب ج -آره یاد م میاد سر او ن انتخابا
ش نوشته بود «نصر من‌الله فتح‌قریب» کارکرد م و اینور اونور زدم .یه پرچ م سب َز م داشت م رو ی شمارۀ 10/9و 10/10و )10/11 همه جا م باها م بود( .عکسها
ی چه بود؟ ط با ای ن انتخابات ،قضیۀ شما و عبداللهکُرم س -در ارتبا
ت زیاد دعوا مرافع‌ه شد. ج -گفت م که سر او ن انتخابا
ی از جبهه ملی .حتم ًا ی میکردید ،عبداللهکُرم ی طرفدار س -آ ن زما ن شما از سپهبد زاهد
دعوایتا ن ِ سر ای ن بود؟
س -نخری .اصو ً ی زیاد دعوا میش���د .انتخابات ی نخواه ال او ن موق ع د م مس���جدها خواه
ب کنه .م ن با ای ن عبداللهکُرمی ش رو انتخا ت وکی ل خود ی میخواس بی‌دعوا نمیشد .هرکس
ی بود و م ن طرفدار شاه بودم .جبهه ملیا ق و جبهه مل مبارزه میکردم ،چو ن او ن طرفدار مصد ی ما .مقصود ،اون نت بزن ن به قل م پا ش میومد میخواس ی پی ب نبود ن و هر فرصت دیگه با ما خو
روز مرد م اومده بود ن آراء بریزن ،ما م رفته بودی م َد م همو ن مس���جد فخرالدول‌ه که به‌حساب ی کانو ن اونجا دعوامو ن شد ِ سر همنی نی اعضا نی مکی،که با هم آرامونو بریزی م به‌نف ع حس --1در بخش «واژه‌نامۀ زورخانه و ورزش باستانی» صفحۀ .464 -2مقالۀ Not Painless is Brainlessصص ،40-38مجلۀ الیف شمارۀ 22 ،36مارچ .1954 -3باکمک فرهاد دیبا پژوهشگر تاریخ معاصر به یک نامه و یکگزارش از جیمز ویتمور خربنگار عکاس تایم- الیف دسرتسی پیداکرده‌امکه همراه با هفت حلقه فیلم برای سردبریش فرستاده و در آن به شیوۀ انتخابات دورۀ هجدهم و تقلب‌هاییکه در آن انجام میشد» اعرتاضکرده است .برای منتکامل نامه وگزارش ر.ک.به پیوست شمارۀ 18صص .415-414
شعبان جعفری
187
چیز....
ی گفته: ی رفته‌اید .یعن س -شنید م او ل او به شما حمله کرده که چرا به آ ن حوزۀ رأی‌گری
ی اینجا ،اینجا مح ل ماست!» «چرا اومد
ت که نمیاد بگه شعبون ب نیس��� ی که با م ن خو ب آدم ج -نخری ای ن حرفا رو نزده ،نهُ .خ
ب حتم ًا بچه مح ل و طرفدار اونن ی که میگ ن ُخ عبدالله رو زد میگه عبدالله منو زد .اونای نت و وض ع منم که ای ن حرفا رو زد ن دیگه! آخه یه چیزی‌ا م هس���ت! همۀ تهرا ن منو میشناخ
ی به شما بگم .هیچوقت .ما میدونسنت .م ن نمیخوا م خودمو نش���و ن بد م یا یه چیز بیخود
ی بناکردن ی اومدی م بریون ،اینا یه عده‌ا ب آراء بریزی م و ای ن حرفا وقت که رفتی م تو به‌حس���ا ت زد ن به بچه‌هامون .با من م او ل دعواش���و ن نشد .م ن داشت م جلو مریفتم ،اینا به ف مف حر
ی ما دعواش���و ن میش���ه .برگشت م اومدم ی میگن .بچه‌ها ی ور ی ما در ی دو تا از بچه‌ها یک
ی شدکه دعوا راه انداختنی؟» خالصه من م پرید م به اینا .بعد آخر سر از بچه‌ها پرسیدم« :چ
ی بود .چند تا بودن ،اومد ن اونجا جلو ی میگفت ».اینجور ی ور ت به شما در گفتش« :داش انتخابات‌رو بگرین ،ما م زدی م ردشو ن کردی م رفنت ،همنی.
س با خود عبدالله دعوایتا ن نشد؟ س-پ
ش کردیم ،نمیگی م نزدیم .سر همین م با ج -چرا .د م مسجد فخرالدول‌ه ایشونو زدی م زخمی
ت دیگه! ت که اومد باشگاه منو‌گرف من‌کین‌ه داش
ی عبدالله ش از دار و دسته‌ها ی گاوک ف به مصطف ی معرو ی طوس س -می‌گویند مصطف ت است؟ ف درس ی میکرد .ای ن حر کُرمی‌بود و از او در مقاب ل شما پشتیبان
ش با من ی داش ی با م ن رفی ق بود ،عکسش م دارم 1.مرتض ی طوس ج -اصال و ابدا .مصطف
ی رو م ن خود م دو دفعه از زندان ت مصطف ی بود ،اونوق ی باستان رفی ق بود ،جزو ورزشکارا
ش مفصله .تازه مصطفی ک بی‌مح ل کش���ید‌ه بودکه حکایت ش بریون .دو دفعه چ آوردم��� ی خودمو ن بود. ی از ورزشکارا و بچه‌ها طوس
ب ای ن آقا عبدالله باشگاه شما راگرفت؟ س -بعد از انقال
ب ای ن مریه باش���گاه رو میگ�ی�ره .همو ن موق ع بازرگا ن و ج -بل���ه ،ای ن گرفت .او ل انقال
ت بگه« :مرد حسابی! ی نیس نن به‌نا م باشگاه ملی .یک ش میک سنجابی‌و فروهر مری ن افتتاح -۱ص ..۴۶۶
188
۲۸مرداد ۱۳۳۲
ی بود! پولشو مرد م داده بودن!» چند دفعه گلریزو ن کرد م و مردم اینجا از اول‌باشگا‌ه مل پو ل داد ن تا این‌باشگا‌ه روبراه شد .اینو همۀ تهران م میدونسنت .اینه که ای ن آقا عبدالله مریه
ی منو زده. باشگاه رو میگریه به ای ن عنوا ن که شعبو ن جعفر
ش نکرده بود؟ ب فروک ش از 28مرداد تا زما ن انقال س -چه کینۀ ریشه‌داری! خشم
ی بودن ،میدونی؟ اینا اصو ً نت منو ببینن. ی بودکه نمیتونس ال یه جور ب آخه اینا خیل ج ُ -خ
ی کنن ی که میخواد رو بیاد همه میخوا ن یه کار نی که تو ایرا ن یه کس شما خودتون م میدون
ت و بخ ل پدر ای ن ملتو در آورد خانوم. بخوره زمنی .حساد
ت با شما بد شده بودند و برایتا ن می‌زدند؟ بعد از ی به دلی ل حساد ک عده‌ا سی س-پ ب ای ن نوشته‌ها از شما نا م برده‌اند. ی نوشته‌اند و در غال ب دربارۀ وقای ع 28مرداد خیل انقال
نظرتا ن دربارۀ ای ن نوشته‌ها چیست؟
ب ما هیچکدو م از ای ن چیزها رو ندیدی م و نخوندیم! ش از انقال ج -م ن نمیدون م چرا پی
ی اینا ب اینا رو بیش�ت�ر مینوشنت .حاال 28مردادوکار نداریم .خان م یه مزخرفات بعد از انقال
غ مینویسن ،همه‌شون ،اینا همه دروغه. ی م ن درو نت که بیا تماشا کن .بیشرت ای ن کتابا م برا نوش ت اینه که م ن اال ن به شماگفتم. حقیق
ت خوابید چه کردید؟ ی انتخابا س -بعد از اینکه سر و صدا
ح بربی م سوریه،گفت م براتون؟ ی ما رو فرستاد ضری ش زاهد ج -بعد ف کنید. س -نه ،حاال تعری
ض کن م سر 28مردادک‌ه شاه از ایرا ن میذار‌ه مریه... ت شما عر ج -بله .خدم س 25 -مرداد.
ض کرد م به شماک‌ه او ن سروانه‌گفت: ج -البته 25 ،مرداد که شاه مریه ،م ن تو زندا ن بودم .عر ش ارباباش!» ت پی «شاه رف س -بله گفتید.
ق و او ن [مظف���ر] اعلم،که مث ل اینکه ی از ای���را ن مریه ،مریه عرا ج -حاال نگو ش���اه وقت
ع داده بودکه: ش اطال ی به س���فریکبری [وزیر مختار] اونجا بود ،نمیاد جلو شاه .دکرت فاطم
ی میچید، ت نیا!» البته م ن اینجا باید بگ م که تما م ای ن بساطا رو دکرت فاطم «جلو اعلیحضر ض کنم، ت شما عر ی میکرد .خدم ش کارگردان ی همه ی نداشت .او ن فاطم ق زیاد کار مصد
شعبان جعفری
189
ت میشه .بعد یه نفر راهنمائیش ی ناراح ت خیل ی نیس ی مریه تو فرودگاه میبینه هیشک شاه وقت
ی یه آیتالله ش آیتالله [حس���ن] شهرستانی ».آیتالله شهرستان میکنه میگه« :بیا برو پی
ش میگه: ش ایشو ن میشینه ،ایشو ن به ی مریه پی ش نابینا بود .وقت یل چشا گ بود و خیلی‌بزر ش علی‌ب ن ابیطالب ،تو حر م یه ُخرد‌ه نذر و ت علی .برو اونجا پی ت موال «پاش���و برو خدم ت واشه!» که شاهَ م پامیش‌ه مریه تو حر م علی‌ب ن ابیطالب .حر م یه کلیددار داره، نیا ز کن‌دل
ف کرد --کلیددار اونجا وکلیددار کربال ،با من ی م ن تعری ش بعدها برا این‌کلیددار‌ه خود ی میاد بریون ،خیلی ت وقت ش م ن میومدن--که اعلیحضر رفیق‌بودن ،تهرا ن که میومد ن پی
ی گرفته بود... ی رفته بود خیل خوشحا ل میاد بریون .وقت ی بود؟ س -کلیددار ایران
ی که ت وقت ی ایرانی .فارس���یا م بلد بود ... .بعد اعلیحضر یل عراق ی بود و ج -نه ،عراق ف میار ن تهران ،چو ن حر م یه ُخرد‌ه خرابه خروب‌ه داشت ،دستور میدن« :بری ن همه رو تشری ج خودمَ . ض کننی ،در جلوکه او ن در بیشرت از نقره و طالست درش م عو نی به خر ت کن درس
ش مینویسن: نن آخر سر دستور میده تو آینه‌کاریا ت میک ما ل شاهه .مری ن اونجا رو درس ی کردم ت آینه‌کار گر در َح َرمَ
ی کردم ی شهریار ی نه سزا کار
ش یاد م رفته) ی توست( ...اینجا ت رو از طلع
ی کردم ت آینه‌دار ش ُرخ گر پی
بندۀ درگا‌ه علی ،محمدرضا پهلوی
ت کرده بودکه میگه: ی درس ی یه شاع َر م یه شعر ب هست .تا حت ی حر م علی‌ب ن ابیطال االن م تو شهنشاهاتواندرجس مایرا نهمچوجا ناستی
گ ل آما ل ملت ،خار چش م د شمنا ن استی
ی شاها ت بسته‌ا ی ک ه با شا ه والی ب ه پیمان
همیش ه در پنا ه سایۀ این خاندان استی
س -ای ن قضیه بعد از 28مرداد است؟ بعد از اینکه شاه برمی‌گردد ایران؟
ت زینب ی حضر ح 1برا ت دستور مید ن یه ضری ع شد که اعلیحضر ج -بله .از اونجا شرو -1نق���ل از روزنام���هکیهان ۵ ،مهر « :۱۳۳۲بازدید آیت‌اللهکاش���انی از صندوقیکه آقای صنیع خاتم برای مرقد حضرت زینب علیهماسالم ساخته است ».احتمال دارد مقصود جعفری از ضریح همنی صندوق باشد.
190
۲۸مرداد ۱۳۳۲
ی کوفه .بعد زاهدی‌ا م نخستوزیر شده بود ت مسل م تو ی حضر ت کنن ،یه ضریح م برا درس ط افسرا بود ن و اون ت کردکه فق ج نفر‌ه درس ت و پن ت بیس ی اینا رو تهی‌ه کرد ،یه هیأ دیگه .وقت ی واعظ .تیمسار ضرغام ت کرده بود ،با او ن موسو صنی ع خات م از اصفها ن که ضریحا رو درس ت بود ،تیمسار صدوقی‌ا م معاونش‌‌ک‌ه دادستان س هی ًا [سرلش���گر عزت‌الله ضرغامی] رئی
ب بازنشسته شده بود ی بودُ .خ گ و محرتم ی مرد بزر ش شده بود .تیمسار ضرغا م خیل ارت ت ما شده س هیأ یل چو ن مورد عالقۀ شاه بود و خیلیا م متدی ن بود واسه خاطر همین م رئی و
ت شما ی دید من م مذهبی‌ا م گفت« :پاشو برو ».ما م با اینا راه افتادی م رفتیم ،خدم بود .زاهد ی اینا اص ً ال ی بیار ض کنم ،سوریه و عراق .تو سوریه اینا به م ن گفنت« :اگه اینجا اس م عل عر خوششو ن نمیاد!» من م گفتم« :حاال که خوششو ن نمیاد م ن مری م تو این‌گلدست‌ه یه اذو ن و
ی کاری‌ام‌کردی م و بعد ضریح نن بکنن ».رفتی م یه همچ ی میخوا ن بک یه اشهد میگم .هرکار
س شمارۀ )10/12از اونا یه عده از رجالشون‌اومدن ،جمعیتی‌ا م اومده روکار‌گذاشتیم( .عک
ی داشتی م مریفتی م تو راه از اینجا [تهران] به قزوی ن و همدا ن و بودکه بیا و تماشاکن .البته وقت
کرمونشاه و قصرشریی ن تا به عراق... ی رفتید؟ س -زمین
ی کامیون. ی بزرگن ،میذارنشو ن تو ج -آره دیگه! ای ن ضریحا خیل س -درست.
ح مریحو میربدیم، نت که نگو .ماکه ضری خ بس ج ... -حاال تما م ای ن کامیونا رو انقد مرد م ن
ح بود ن دیگه! ی میگ م خانوم ،مرد م ساده‌لو همۀ مرد م ریخت‌ه بود ن زار زارگری‌ه میکردن .راست ب توکتشو ن کرده بود .مخصوص ًا تو ای ن دهاتا و ای ن شهرستانا ساده‌بودن ای ن کارا رو مذه دیگه!
ی ب���ود؟ صرب میکردید تا ح را بردید به س���وری‌ه آنجا رس��� م چه جور س -بعد‌ک���ه ضری
نصبش‌کنند یا می‌گذاشتید و می‌آمدید؟
ح میکردی م و بعد میومدیم. ش میکردن ،افتتا ج -نه دیگه اونجا وامیسادی م نصب
ی در سوریه ماندید؟ س -چه مدت ش روز. فه ج -تقریب ًا ه
ت روز طو ل کشید؟ ت هش ح هف ب ضری س -نص
شعبان جعفری
191
ب عراق .ما اومدی م توکربال و دیدی م او ن س���رهنگا که جلوتر از ما ج -بله .بعد رفتی م غر ق کنسولن .کنسو َل م خسروپرویز بود .ما رفتیم رفته بودن ،اونجا جمعن .دو تا تیمسارا تو اتا
ی شده؟»گفت« :تیمسار رفته بود تو به ای ن گفته بودکه به اونجا و به سرهنگ‌ه گفتم« :چ
ی کربال ت ای ن مسافرخونه‌ها ب اینجا بمونی م تو سفارتخونه ».راست م میگف ما اجازه بدی ن ش ت چیکارکنه.گفته« :نه نمیشه ».اینوکه به من ف بود و بو میدادک‌ه آد م نمیدونس��� انقدکثی
ت میکنم ».رفتی م نشس���تی م اونجا و با ای ن خسروپرویز ش صحب گفت‌گفتم« :م ن مری م باها
ی حا ل شما چطوره؟» حاال تقریب ًا یه ی جعفر س�ل�ام‌کردیم .ما رو میشناخت.گفت« :آقا
ت منو ببینن.گفتم: ی دلشو ن میخواس ی از 28مرداد‌گذشت‌ه بود دیگه ،اینا ه ف ماه شه شی ی بکننی .باالخره اینا رو پاگوناشونو شاه داده .حاال اینا ت شما یه کار ی هس «حاال هر جور ت میگن ».گفت« :نه نمیشه ».گفتم: با ای ن لباساک‌ه نمیشه بر ن تو ای ن مسافرخونه‌ها ،راس ی کردیم ،حاالکار نداریم .بعد ای ن رفت .رفت ش گردگری «نمیشه؟» خالصه‌ی‌ه ُخرد‌ه باها
ت در وایساده گویا فهمیده و خالصه ما اومدیم‌بریون .اومدی م بریو ن دیدی م حاجی‌عبود پش
ی میربد مکه و م ن یه دفعه ت حاج ب���وده ما اومدیم .ای ن حاجی‌عبود میومد ته���را ن و مریف
ف میکنم .ای ن حاجیه ما رو برد ی داره بعد ًا براتو ن تعری تهرا ن دیده بودمش .اینم‌ی‌ه ماجرای ت کرد: ی درس ت یه غذای ض سه چار ساع خونه‌شون .باورکننی ،ای ن بنده خدا خانو م در عر
ی کرد .س���ال ن بزرگی‌ا م داشت ،آخه ی حس���اب غ و ای ن و اون ،یه پذیرای دو تا بره ،چند تا مر ح اونجا موندی م و صبح م بلند شدیم ی خالصه ،بعد ما تا صب ف قصابا بود.هیچ س صن رئی
ی دیگه از ی کربالست .هیچ و ضریح وک‌ه برده بودیم‌کار‌گذاشتی م تو همو ن کوفه.کوفه باال
همونجا برگشتی م به ایران .ای ن جریا ن کار اونجا.
ی بد و ی که گفت م در مورد شما خیل ی اسالم س -در هما ن شمارۀ روزنامۀکیها ن جمهور ی ه م از مدا ل یا نشا ن 28مرداد شده که شاه به شما بریا‌ه نوشته عالو‌ه بر اسناد مختلف ،نقل
ی به م ن نگفتید؟ داده است .چرا راج ع به نشا ن چیز
1
نت نداره؟! ج -خانوم ،م ن خود م نشانم.گف
ب جش��� ن و برنامه تهی‌ه می‌دیدید و ی عزیز ش���دید ،مرت س -انگار بعد از 28مرداد خیل
ف می‌کردند! (اسناد شمارۀ 10/13و )10/14 روزنامه‌ها ه م همه از شما تعری -۱ر.ک .به پیوست شماره ۱صص .۳۹۳-۳۸۸
192
۲۸مرداد ۱۳۳۲
ی پیداکرد‌ه بودم ،سر و صدا م راه افتاده بود تو مردم! ج -بله بعد از 28مرداد م ن یه وضع
ی هس���تید یا ی که کردید راض س -اال ن که به گذش���ته و 28مرداد نگاه میکنید ازکار
پشیمان؟
ی پشیمون م نیستیم. ج -نه همچ
ق بیفتد هما ن کار را میکنید؟ ی اگر دو مرتبه اتفا س -یعن ج -م ن طرفدار شاه بودم ،االنش م هستم. س -اال ن ه م هستید؟
ط خودش. ی دیگه نه! فق ج -بله .هیشک
ی مردم ی که شما در 28مردادکردید ،برا ط خود ش���اه .فکر می‌کنیدکار س -فهمید م فق
ب 57هم ی نبود و شاه برنمی‌گشت ،انقال ی معتقدند اگر 28مرداد ش داشت؟ بسیار ارز
نمیش���د .شما چه می‌گویید؟ فکر می‌کنید‌‌کجا اش���تبا‌ه شد؟ شاه کجا اشتباه کردکه این ق افتاد؟ انقالب 57اتفا ج -آخه ِ ش میگه ی خود ت «م ن اش���تبا‌ه کردم» .تمو م شد و رفت .وقت خود ش���اه که گف نی چه جوریه؟ اینا که دور و ور شاه بودن ش دیگه .آخه میدون من‌اشتبا‌ه کرد م باید بخشید
نت همیشه کنار ت داش ی که ش���اه رو دوس ت نبودن ،میدوننی؟ اونای ش اونجور روراس��� باها یل یکی‌روکه نت دنبا ل ای ن مخالفا .و ش مریف ت ش���دین؟گذاشتنشو ن کنار .همه بودن .ملتف
مواف ق بود اص ً ال مح ل نمیذاشنت.
شعبان جعفری
س شمارۀ 10/1 عک
193
194
س شمارۀ 10/2 عک
۲۸مرداد ۱۳۳۲
شعبان جعفری
س شمارۀ 10/3 عک
195
196
س شمارۀ 10/4 عک
۲۸مرداد ۱۳۳۲
شعبان جعفری
س شمارۀ 10/5 عک
197
198
س شمارۀ 10/6 عک
۲۸مرداد ۱۳۳۲
شعبان جعفری
س شمارۀ 10/7 عک
199
200
س شمارۀ 10/8 عک
۲۸مرداد ۱۳۳۲
شعبان جعفری
201
202
۲۸مرداد ۱۳۳۲
شعبان جعفری
203
204
۲۸مرداد ۱۳۳۲
شعبان جعفری
205
206
۲۸مرداد ۱۳۳۲
شعبان جعفری
207
باشگا ه جعفری غ باشگاهتان. س -حاال بروی م سرا
یل بذاری ن او ل یه شعر براتو ن بخونم ،دربارۀ ورزش. ج -بفرماین .و
س -حتم ًا بخوانید. ج -طنزه! میگه:
ک عمر و ما ل راک م میکند شریه و تریا
گ و باد‌ه دف ع غص‌ه و غ م میکند گ من بن
ت همد م میکند ص را با ُچر چونک‌ه افیو ن شخ
ی افیو ن مرو ی بخور با دوستا ن و از پ م
ب بردارد چوگام ب مهتا ی در ش ص بنگ شخ
ف گُرزگران ی بگرید چو ن به ک ص تریاک شخ
ش در عوض ش ک ن که ورز ح ورز ی اینها صب جا
سایۀ خود را ببیند ،بی‌خرد َر م میکند
ب و رست م میکند گ با سهرا ی منق ل جن پا
گ محک م میکند. ب را چو ن سن ی اعصا سست
ی هست؟ شک س -شاعر
ش میگه دیگه: ت آخر ی قدیم .بی نی ورزشکارا ی فخرایی .یه نفر از هم ج -ما ل سیدمصطف
الاق ل شعر تو فخرا مرد م بیعار را
ت کمک م آد م میکند از ره پند و نصیح
ت خودمان .شاه بعد از 28مرداد باشگاه را س -دمتا ن گرم .با اجازه برگردی م س���ر صحب
208
باشگاه جعفری
ت است؟ به‌شما هدیه داد ،درس
ی دستور داد یه قطعه زمنی ک ساختمان ج -نه باباجون ،باشگاه رو به م ن هدیه نداد .به بان
ی رو به م ن بدن .باشگاه َر م مرد م پولشو دادن .سازما ن برنامه ه م برای ی ش���هردار از زمینا
ک کرد. ش کم ساختن
ی شاه پو ل همۀ باشگاه را نداد؟ س -یعن
نی خانوم... ی به ما میگ ی بابا ،چه چیزای ج-ا
ت ِ سر شما میکنند .حاال م ن ه م دار م با شما در ت که همه پش ی اس��� س -ای ن صحبتهای
ب بدهید. میا ن می‌گذار م تا شما جوا
نی خود م میدونست م مرد م چی ج -من م همینو دار م میگم .میدونم .پیش�ت�ر از اینکه شما بگ
ت کردن ت درس ت که اینهمه شایعا نی مرد م شاه رو بی‌اعتبار کرد ن دیگه .ای ن مل میگن .هم
ی میگ ن بنده 27میلیو ن دالرگرفت م فال ن [کودتا]کردم، مملکتو به ای ن روزگار رسوندن .وقت ی باشگاه م اونو میگ ن دیگه. برا
ی چه ق اس���ت .اگر 27میلیو ن دالرگرفت‌ه بودید پو ل ش���اه را برا س 27 -میلیو ن که اغرا میخواستید؟ با هما ن پو ل میشد صد تا باشگاه ساخت!
ی نمیکرد م که .مث ً ال ی زندگ ج -اگه 27میلیو ن دالرگرفت‌ه بود م که حاال تو آپارتما ن انقد
ی رو دید م --حاال او ن فامیل ت سالش‌ه میاد تو رادیو میگه« 1:شعبو ن جعفر ی و هش یارو س
ش بود ،اینو میزد، اصلیمون م میگه --شعبو ن بی‌مُ خو دید م سوار تانک ،دو تا م هف‌تری دست ت سال!» آخه مرد ی و هش ش میرپسه« :آقا ،چند سالته؟» میگه« :س اونو میزد».گوینده‌ه از
ت سالته ا ز کجا اون ی و هش ش بوده ،توکه س ت نه سا ل پی حس���ابی 28 ،مرداد چه ل و هش
ت هنوز از تو شیک م ننه‌ت م بریو ن نیومد‌ه بودی! نه ،جد ًا اینو میگم. روزو دیدی؟ تو اونوق بعدش م مگه م ن جا ن وی َن م که دو تا هف‌تری دست م بود؟!
ت فعالیت‌های ی داشتید؟ م ن دار م دنبا ل انگیز‌ه و عل س اگر پو ل نمی‌گرفتید چه قصد س-پ
شما میگردم.
ت داشتم. ج -م ن دوس
ت داشتید؟ ی را دوس س -همنی ،میخواه م ببین م چه چیز --1اشاره به یکی از رادیوهای محلی لس‌آنجلس.
شعبان جعفری
209
ی بودم. ش باستان ج -م ن خاطرخوا‌ه و عاش ق ای ن ورز
ش عالقه داشتید؟ س به ورز س-پ
ش بودم. ش عالقه داشتم ،دنبا ل ای ن ورز ج -به ای ن ورز
ی چه بودید؟ س -دنبا ل شاه برا
نت توکار دیگه .همه اینا روگفتی م که! ج -از او ن او ل گفت م که ،ای ن توده‌ایا ما رو انداخ
ث میشد ای ن کارها را بکنید یل میخواه م ببین م عشقتا ن به شاه باع ت است .و س -درس
ش خوشتا ن می‌آمد؟ ش نبود چه بود؟ از شهرت ب توی ی داشتید؟ اگر نا ن و آ یا مناف ع شخص
ش دارم .االن م یه جا میشنف م حرف ت داشتم .االن م دوست ی دوس ی راست ج -نه ،شاه رو راست
شاه رو میزنن ،اص ً ال دیوونه میشم.
ک کرد یا نکرد؟ نت باشگاه به شماکم ط با ساخ س -باالخره شاه در ارتبا
ط یه دفعه اعلیحضرت ت بگ م خانوم .راج ع به باشگاه فق ال گذاشته بود م برا ج -بله ،اص ً
ت کردن .او ن اول م اعلیحضرت ت تو باشگاهمو دستور داد درس ک کرد .اون م تزئینا بهم ن کم
ک ساختمانی ت دستور داد زمینشو به م ن داد ن که ما ل بان پو ل باشگاهمو نداد .اعلیحضر
ی چیکار‌کنی؟» گفتم: ت گفت« :میخوا بود .همو ن بعد از 28مرداد ،گفت م که اعلیحضر ت میخواد «یه‌باش���گاه داشت م حاال ندارم ،یه باش���گاه میخوام».گفت« :برو هر جا رو دل ب کردم .به عرضشو ن رسوند م و او ن زمینو به من انتخاب‌کن ».خود م رفت م اونجا رو انتخا
ک سعود ک شاه م سر ای ن شدکه یه سا ل مل دادن .باشگاهشو مرد م پو ل داد ن ساختم1 .کم
ی ِ سر 24اسفند. ت د ِم فرودگاه زد م یک پادشاه عربستا ن از مکه میومد تهران ،م ن یه طاق‌نصر ی بود؟ س -ای ن قضیه ک
ک سعود اومد ایرا ن دیگه2 .رفت م یه‌شرتم ی که مل ش یاد م نیست .همو ن وقت ج -واال تاریخ
ش بکش���م دید م میش���ه ده‌هزار تومن .م ن که اونقد پو ل نداشتم .گفت م چیکار بگری م جلو ط رو میاورد ی اسقا ی بود اونجا ای ن شرتا کنم؟ رفت م میدو ن امنی‌س���لطان .یه حس�ی�ن زاغ
-1در مصاحبه‌ای با دخرت یکی از نیکوکاران و زمنی‌داران ش���مال ش���هر تهران ،مصاحبه شونده اظهار داشت که آجرهای ساختمان باشگاه توسط پدرش به جعفری هدیه شد .وی همچننی روزیکه جعفری برای سپاسگزاری و و به افتخار پدرش در باشگاه نوساختهگلریزانکرد را به خاطر داشت .از آن پس شخص یاد شده ،به دلیل نذری که داشت و تا چند سال ،بخشی از مخارج روضه‌خوانی‌های جعفری را می‌پرداخت .به خواستۀ خانواده نام این شخص محفوظ می‌ماند . -2ملک سعود روز 17مرداد سال 1334وارد تهران شد.
210
باشگاه جعفری
ت گوشتشو به مرد م میفروخت .منکه اونقد پو ل نداشتم.گفت م چیکار کنم؟ای ن آدمای میکش
ت میکردن .ما رفتیم ی درس ت میکردن ،شام ت شرتو میربد ن کوفت‌ه درس ت گوش��� بی‌بضاع یل باید تو ی اونجا هس ت یک نی ما یه ش�ت�ر میخوای م و اینا .گف ش حس�ی�ن وگفتی م حس پی ت زیاد بمونه ...مث ل اینکه داره میمریه. ی اینو تا اونجا بربی ،ای ن معلو م نیس یه‌جور ی بود؟ س -مُ ردن
ط رو چارصد توم ن ازش ج -آره[ .خن���ده] چند؟ اینور و اونور؟ خالصه یه ش�ت�ر اس���قا
ش دادیم ،صد تومنشم خریدیم .ده‌هزار توم ن شرت بود ،داد چارصد تومن .سیصد توم ن به ق ش���ا ل انداختی م روش ،قالیچه انداختیم از ما نگرف���ت .خالصه اومدیم ...اومدی م و طا ش آویزو ن شده تا اینجاش ،واال جون روش‌و یه زنگولۀ گُنده‌ا م گردنش .آخه دیدی م پوست
ش که اینو بپاد --تو مح ل جلو جلو شما! حاال چیه؟ یه اصغر دیوونه بود --آورده بودم ش َد ِم 24 ت نزنه،گاز نگریه!»[ .خنده] خالصه بردیم ش َل َغ ب با ت و میگفت« :مواظ مریف
اسفند .خدابیامرزه شاه رو ،دید م توکالسک‌ه اومد .م ن یهو جلوکالسک‌ه رو نیگر داشت م و دو
ی گفت« :ای ن پهلوون ط یه کال م به پادشاه سعود تا دس���ته‌گل‌برد م داد م و اعلیحضرت م فق ی میکشن؟ نی شرتو چه جور نی و شرتوکشتیم .میدون ماست ».بعد من‌پرید م پائ س -نه ،نمیدانم.
ت ُ میکشنش. ج -با نیز‌ه میزن ن تو خرخر‌هش .بعد میفته زمنی ،اونوق
ش فرو میکنند؟ ت برگشته ایستاد‌ه نیز‌ه را به گلوی س -همینطورک‌ه شرت بخ
ش پری وکلفت‌بود ی میزدن ،پوست ی وایساده با نیز‌ه میزننش .حاال ای ن نیز‌ه رو ه ج -آره ،وقت
ط میشیم.گفت م بچه‌ها بیای ن شرتو بکوبنی ب میشیم ،خی ت تو .ما دیدی م اال ن خرا دیگه ،نمریف
ش رفت .حاال یه چیز خوشمز‌ه بگم :علوی‌مقد م منو صداکرد.گفت: زمنی .خالصه کشتیم
ت از من‌پرسیدن ی ده‌هزار تومن».گفت« :اعلیحضر ی چنده؟»گفتم« :دونه‌ا «شرت دونه‌ا
شرت چنده؟ بهشو ن گفت م که قربا ن هفتاد هشتاد تومن!» س -عجب؟
ب داده ،خدا بیامرز تیز بود!گفته« :بُزم ش جوا ی به تچ نی اعلیحضر ش بده! بب ج ... -حاالگو
ت به قرآن .حاال م ن شرتو خریده بود م سیصدتومن، ش بعد ًا برا م گف نمید ن هفتاد تومن ».خود غ نمیتونست م بگم.گفتم« :انقد خرید م و آورد م کشتم». ش گفتم .م ن درو راستو به
شعبان جعفری
211
ی بود. ث سفری عربستا ن سعود ت یه روز ما رو خواسنت .حمزه ُغو ی که رف بعد پادشاه سعود
ش بود ،ای ن ما رو خواست. ت به‌نا م سیدحسن ،همه کار‌ه ب یه کاردار داش ث به‌حسا حمزه ُغو
ی دیگه ب و چند تا از روزنامه‌نگارا ک صابر ،حس ن عر س شاهنده ،بیو رفتی م اونجا دیدی م عبا ی یه بسته بهشو ن میدادن .خانو م به جون همه اونجا وایسادن .دید م اینا رو خواسته بود ن یک
ی کرد ن م ن گفتم« :ور نمیدارم».گفت« :چرا؟» نت جلو ما ،هرکار ش���ما ،یه پاکت م گذاش
ی بخوا م به م ن داده ،م ن پو ل الزم‌ندارم».گفت« :آخه گفتم« :م ن نمیخوام .شاه م ن هر چ
ک ک با م ن چیکار داره؟ م ن اگه پو ل بخوا م مل ِ ت برم ،مل ش ملکه!» گفتم« :قربون بخش خود م میده!» و رفتم.
ت چه بود؟ ی پاک س -می‌دانستید تو
یل نگرفتم .بعد از اینکه رفتم ،یه چپی‌عگا ل و یه عبا و یه ی توش���ه و ج -نمیدونس���ت م چ
ث گفت« :بیا همینجا بگری ».حمزه ُغوث م تو ت و یه دونه خنجر برا م فرستادن .حمزه ُغو ساع س با شما بگریم ».وقتی س اجازه بدی ن م ن اینا رو بپوش م یه عک باشگاه اومده بود.گفتم« :پ
ش گرفتی م و رفتیم .یه ی باها ی نشستی م و یه عکس ش عرب‌تر شدم .هیچ پوشید م دید از خود ی بود؟ آشفته؟ شچ پ میکرد 1...اسم س فروت ن و یه مجل‌ه م چا روزنامه‌نگار بود به‌نا م عبا ش بود؟ ب امتیاز ی که عماد عصار صاح س -آشفته؟ هما ن روزنامه‌ا
ی جعفری! این ش م ن گفت« :آقا ش بود .یه روز اومد پی ج -بله.گمانم .ای ن فروت ن سردبری ی میزن م فایده ی میکن م هر در ی هف‌هزار توم ن پو ل منو خورده .م ن هرکار هاش م کرمونشاه ی ای ن پو ل منو میده ».ما فرستادی م دنبال ش بگ نداره ،دادگسرتی‌ا م رفتم .تو رو خدا اگه تو به
ی ای ن آد م خیلی‌مادر ی جعفر ش بده».گفت« :آقا هاشم .اومد وگفتم« :هاش م پو ل اینو به
ش بده ».باالخره ی که هست ،بنده خدا نداره ،پولشو به ق...س���ت!»گفتم« :حاال هر چ
نی حمزه ُغوث ،نمیدون م ازکجا س منو با هم پولو گرفتی م دادی م به این .بعد یه روز دیدی م عک ی چند ش انداخت‌ه و نوشته« :عدالتخانۀ شعبا ن بی‌مُ خ .هرکس ت مجل‌ه گری آورده بود ،پش��� ش این ،توی ش وصو ل نشه ،اگه بره پی بد ِوه ،اینجا بره ،اونجا بره ،پول س���ا ل تو دادگسرت ی ُ
ت میکنه ».حاال اومده بود تو زیرزمنی ی درس ش یه دستگاه اقاریر داره کارشو فور زیرزمین ی که به توکردی م مرتیکه! ف محبت کلهپاچه م خورده بود پدرسگ! ِا ،بگو حی
-1عباس فروتن در فروردین ۱۳۴۳از سوی معینیان بهمست معاون وزارت اطالعا منصوب شد.
212
باشگاه جعفری
نی فروت ن او ن دس���تگاه َر م دیده بود .ما ت داش���تی م که هم حاال ما یه دس���تگاه ضبط‌صو
این‌دستگا‌ه روگذاشتی م ِ ی و رفتی م اونجا تو روزنام‌هش ،تو خیابو ن اکباتا ن او ن باال بود. سر یک
َ ش خوند‌ه بود :قدرت نوارش م راه انداختم ،روح‌انگیز تو ش گذاشت م و ط دفرت رفتی م اونو وس
ش که تمو م شد ،م ن یقه‌ش وگرفت م و‌کراوات‌مراواتشو شله .1روح‌انگیز بناکرد خوندن .خوندن ت میخوام،گفتم« :فال ن فال ن شده، ی معذر ش کن م پائنی .خیل کشید م برد م از همو ن باال پرت
ی ای ن تو؟»گفت« :آقا، ب محبتائی‌ه که م ن به ت وکردم؟ ای ن اقاریره؟ ای ن چیه نوشت ای ن جوا
ش گفتمِ « :ا مرتیکه همه‌کار‌ه تویی»... ت م ن نیست!» به واال دس
ی که ماکارشو ی از کسای ت یک ب حکای ب حسابشو رسیدی م و رفتیم .این م به‌حسا خالصه ،خو ت کردیم ،اونوقت‌ورداشته روبراه کرده بودیم .نه ،آخه شما نیگا‌ه کن! اومدی م کارشو درس
ت و پرتا رو نوشته بود. بود ای ن چر
ی بوده! ش زد ن به دادگسرت ش نی س -شاید منظور
ی این: ب یه نیش��� م به م���ا زد دیگه! حاال مقصود ،همۀ این���ا رو گفت م برا ج -همونُ .خ ب شدیم ت قضیۀ پو ل نگرفتن م رو شنفته بود .یه روزک‌ه رفتی م با ورزشکارا شرفیا اعلیحضر
ت تمو م ش���د؟»گفتم« :قربا ن هنوز تموم ت اعلیحضرت ،ایش���و ن گفت« :باشگاه خدم ش مونده».گفت« :چو ن او ن بسته رو از سفارت نش���ده».گفت« :چرا؟»گفتم« :تزئینات
ت باشگاهتو بدن ».خدا بیامرزدش ،تیمور ی نگرفتی ،دستور مید م تزئینا عربستا ن س���عود
ش درست ج داره برا نی هر چقدر خر ی برو اونجا بب بختیا َرم‌اونجا وایساده بود،گفت« :فور
ی ایراد میگرفتی م اینجاش کن ».که‌اوم���د اونجا و کارمونو راه انداخت .ما م باالخ���ره ه ت شد. ج کردی م تا درس ی خر ش همچینه ...خیل همچینه ،اونجا
س -تیمور بختیار دستور شاه را اجراکرد؟
ی باشگاه شد. س افتخار ی رئی ک بود .خودش م یه مدت ی به شاه نزدی ج -بله ،خیل ب شاه قرار‌گرفت 2.می‌دانید چرا؟ یل بعد مورد غض س-و
ت شنفت م که ت خرب نداشتیم .یه وق ی دیگه .ما که اونوق ت ارض ی همو ن اصالحا ج -برا -1قدرت شله :روح‌انگیزکه نام اصلی‌اش قدرت بود ،به خاطرکوتاه بودن یکی از پاهایش هنگام راه رفنت می‌لنگید و لقب شلهکنایه از شل بودن را به این جهت به او داده‌اند. -2سپهبد تیمور بختیار روز ۲۴اسفند ۱۳۳۹برکنار شد و سرلشکر حسن پاکروان جانشنی ویگردید .بختیار روز ۵ بهمن ۱۳۴۰به رم رفت.
شعبان جعفری
213
نت تو سوئیسه ،م ن رفتم ت بریو ن وگف ی از ایرا ن رف ی وقت نت بختیار رفته س���وئیس .تا حت گف
ش گذاشت م د م ِ در ش بد م دید م نیست س یه بس���ته نق ل وگیو‌ه و ای ن چیزا برده بود م به سوئی ی برگشت م ایران ،نمیدون م اینوگفت م یا نگفتم؟ یل وقت ش و رفتم.دیگه م ندیدمش .و اتاق
س برگشتید را؟ نه نگفتید! داستا ن چه بود؟ ی از سوئی س -جریا ن وقت
نت تو باش���گا ِ‌ه من .یه روز نشسته بود م دید م از سازما ن امنیت ی اومد م ایرا ن ریخ ج -وقت س ِ گ افضلی، خود من م بود؟ ...سرهن ی بود خدایا؟ ...یه موق ع همکال گچ او ن س���رهن
ت دارم ».رفتم ب بود ،م ن خواس���ت م سوار ش م برم.گفت« :بیا توکار ای ن اومد اونجا .غرو تو دفرت نشستم .گفت« :یه دقیقه صربک ن چند تا میخوا ن بیا ن ببیننت ».نشستی م و دید م یه
نت دور باشگاه رو ح و اینا .ماشینا رف نی مسل گ و دو تا ماش تیمس���اری‌اومد با چند تا سرهن ض کن م که ،بعد تیمسار‌ه اومد تو و درو بست.گفتم« :با م ن چیکار ت شما عر نت و خدم گرف ق داری؟»گفتم« :واال یه هف‌تری ی میخوان؟»گفتش« :هف‌تری قاچا دارین؟ ای ن مأمورا چ
دار م که‌اعلیحضرت م میدونه با اجازه ایشو ن گرفتم .یه هف‌تری قاچا َق م دار م که اینجا نیست.
ی دیگه بود .گفتُ : ب ما میخوای م اینجاها رو «خ یل جا ی دیگه‌س���ت ».جد ًا داشت م و جا ی کرد و بعد همو ن سرهنگ‌ه به م ن گفت: ببینیم».گفتم« :م ن نمیذارم!» یه ُخرد‌ه گرت‌گری ت نکن!»گفتم« :باشه ت درس ب زحم «جعفری ،شما اجازه بده بذار نیگاکنن! بیخود اسبا
ی او ن زیر ،دفرتا رو بازکرد ن و ی کتابا رو میگرد ن و اینا ،ه برو نیگاکن!» بعد م ن دید م ال ی میگردی؟» هیچی بچ ی او ن نمریه تیمسار! عق ِ کاغذا رو میخونن.گفتم« :هف‌تریک‌ه ال
ی پیدا نکردن.گفتم« :م ن او ن باالکتابخون‌ه َ م دارم ،موز‌ه َ م دارم ،اونو َرم نت و چیز خالصه،گش
یل نداره».گفت« :نه ،همینق دکافیه!» چ اشکا نی هی دفرتدارم ،میخوای ن اونجاها َر م نیگاکن
نت ما فهمیدیم‌ک‌ه اینا فکرکرد ن م ن رفت م با تیمور بختیار اونجا س���اخت م مث ً ال بعدک‌ه اینا رف ی چیزی .بعد ًا خودشو ن به م ن گفنت .اینکه شد من ی راه بندازیم ،یه همچ ی چیز یه‌کودتای
ت شدم ،چو ن ریخت‌ه بود ن تو باشگاه و همۀ شهر م فهمیده بودن .بچه‌ها م داشنت ی ناراح خیل
ب شدم‌گفتم: ت شرفیا ت اعلیحضر ش بود .آها ن یه روزک‌ه خدم ش میکردن ،موق ع ورز ورز ی شد و از ای ن صحبتا». ی ش���د و ای ن جور نت تو باش���گاه م ن و ای ن جور «قربان ،اینا ریخ ی نشده!» م ن فکر م افتاد نکنه ِ خود شاه ...آخه حتم ًا به عرض شاه گفت« :حاال که طور ی بد بود. نی چیه!» .چو ن شاه با بختیار خیل ایشون م رسوند‌ه بود ن دیگه.گفته بود« :بری ن ببین
214
باشگاه جعفری
ث میکرد-- ف میزد مک ی حر ش ش���اه رو ،وقت ی کرد و --خدابیامرزد بله ،ش���اه یه فکر
ی نشده».گفتم« :قربان ،تیمسار [منصور] اردوبادی-- »...اال ن مرده گفت«:حاالک‌ه طور
ی سوارا رو از سنگسر ت کشید .تا حت ی زحم ش کنه..« --ایشو ن 28مرداد خیل خدارحمت
ش بد بودن .میا ن روز اول س س���تاد و دس���تگاه باها یل رئی آورد و چه کرد و چه کارکرد .و
ق آبلیمو میرب ن ِ ش و زیر او ن صندوقا تمام در خونهش ،بعد مرییز ن تو خونه دو سه تا صندو
ی رو میگرینش!» نن و اردوباد ی چی ...پیدا میک ی و نمیدون م چ ی مضر‌ه و توده‌ا اعالمیه‌ها شاه سرشو تکو ن دادگفت« :تو اینا رو میدونی؟» خود شاه به م ن گفت ،جو ن شما.گفتم:
«قربون ،اینا چیزائی‌ه که ما فهمیدیم»...
ف کردید؟ ی شاه تعری ت چه بود؟ چرا ای ن ماجرا را برا س -منظورتا ن از ای ن صحب نت تو باش���گاه م���ن ،اگه ِ خود اینا یه چیز ی ی اینا ریخ ی ای ن گفت م که وقت ج -آه���ان ،برا ی بود؟ ف م ن چ میذاشنت‌اونجا تکلی
ب تا نکرده! ت با شما خو ی اوقا س -جد ًا؟ انگار شاه گاه
ش داشت م و دارم .اینو شما باید بدونی یل م ن دوس���ت ج -هر قد َر م با م ن بد‌کرد‌ه باش���ه و ت شدیم .او ً ال او ن قدیماک‌ه ما ِ سر سفر‌ه مینشستیم ،بابا ننه‌مون ،وقتی که چرا ما شاهدوس���
ع کنی م او ل علما رو دعا میکردن ،جد ًا ،بعد شاه رو دعا میکردن. میخواستی م غذا رو شرو ی بود ،بود دیگه! درس���ته ِ یل یه ت دعوا میکردیم .و سر یه ذره گوش حاال اون‌س���فره هر چ
ت بود :مث ً ال خدا ،شاه ،میهن، ی جنوب‌شهر یه اصلی ی ما ورزشکارا چیزایی‌داشتی م که برا
ی تومو ن ساخته گ میشدی م اینا تو زندگیمو ن بود ،از بچگ ی بزر ی .وقت ش���اهنام‌ه و فردوس
ی ما بود .صحبت ی شاه ت وکل‌ه ما بود ،تو‌کلۀ ننه بابامو ن و تو زندگ شده بود .از همو ن بچگ ای ن نبود که مث ً ی به من ی چیز ت داشته باش م واسه خاطر اینکه کس ال م ن بیا م شاه رو دوس
ش داشتم ی برم .نه ،جد ًا میگم .ای ن از این .دوم ًا م ن ش���اه رو دوس���ت بده یا م ن دنبال‌چیز
ش تقصریکار بودن .اونا حرفشو‌گوش چو ن میدونس���ت م اون‌تقصریکار نبود .او ن دور و وریا نمیکردنِ . ش م ن اینا رو می‌پاییدم، خود منم ،دور و ور م یه عده از همینا بود ن دیگه .منتها حواس م جم ع بود ،شاه‌خدابیامرز نه!
ط شما با دستگاه چگونه بود؟ س -ارتبا
ت کردم .چون ط بودم .م ن دیگه اومد م رفت م یه باشگاه درس ج -چرا ،با دستگاه در ارتبا
شعبان جعفری
215
ب اونموقع ت کردنُ .خ ب بودن .پولش م بیشرت یه عده مرد م داد ن و اونجا رو درس مرد م راغ
ج سا ل آزگار از پونزه نفر برد م جلو ی و پن ش شد .بله هما خانوم ،م ن س 21میلیو ن توم ن خرج ت شد رسوندمشو ن به ش باستانی ،بعد م که [استادیوم] آریامهر درس ی ورز شاه تو امجدیه برا ی دوهزار و پونصد سال‌پادشاهی( .عکسهای ی و جشنا ی تاجگذار هزار و هشتصد نفر برا ی زیاد و زیادتر میکردم .هر سال م ِ خود من ی هر سا ل ه شمارۀ 11/3 ،11/2 ،11/1و )11/4یعن
ت واحد ،دخانیات .میدوننی؟ ی کشتارگاه ،سیلو ،شرک ت بچه‌ها بودم ،اون م با کیا ،با یه مش
ت بود .م ن تا میخواستم‌اینا رو جم ع کن م پری م در میومد. ی س���خ اداره کرد ن ای ن آدما خیل
باید مث ً ال دو تا از ای ن زورخونه بیان ،دو تا از دروازه غار ،دو تا از میدو ن اینور بیان ،دو تا از ی نبود ن که ی وگارد شاهنشاه ی بیا ن تا اینا رو جم ع کنم .مث ل آموزشگا‌ه شهربان خیابو ن ر
ت بود. ی برا م سخ ش کاراشونو میکردن .م ن خیل ی خودشو ن و تو ارت نت و تو جا برنامه داش با همه ای ن حرفا برنامه‌مو ن از همه م بهرت میشد.
ی که شما جم ع میکردید ی وجود داش���ت :ای ن ورزشکارهای ق اساس��� ک فر یل ی س-و
ی قدیم ی پهلوان ب تعریفها ی یاد میدادی���د ،در قال ش باس���تان ی 4آبا ن به آنها ورز و ب���را
ی بودند ،درست؟ ی قدی م جور دیگر یل نبودند .پهلوانها یو ی مث ل پوریا نمی‌گنجیدند .یعن
ج -چرا خانو م بودن ،همو ن مرامو داشنت.گود زورخونه اصو ً یل بود دیگه. یو ال ما ل پوریا
ی پهلوونی. ی بوده و جا ت عل ب حضر گود زورخونه همیشه مکت
ی و از ای ن کارها می‌کردند؟ ای ن دو تا یل مگر نه اینکه ای ن بر و بچه‌ها چاقوکش س -بله .و که با ه م نمی‌خواند؟!
ی بود، ی میکرد چیز دیگه‌ا ش باستان ی که ورز ی هست ،اشتباه نکننی!کس ج -آخه یه چیز
ش نبودکه! اونک‌ه چاقوک
ی نمی‌کردند؟ ی شما چاقوکش س -باستانی‌کارها
ی دو تا م از ای ن تو محلیا قاطی ی ما ل تو محلیا بود .حاال شاید م یک ج -نخری .چاقوکش���
یل اصو ً ف بیخود میزنه .تو ی میگه حر ال اینا نبودن .نمیشه خانوم ،هرک باستانی‌کارا بودن .و ی پررو داشنت ،هرک‌ه پرروتر بود شلوغ‌تر ت داشنت ،بچه‌ها ی گردن‌کلف محلیا خودشو ن بچه‌ها بود.
ی هستندکه بهشا ن می‌گفتند «دار و دسته»؟ مث ل دار و س ای ن تو محله‌ایها همانهای س-پ
216
باشگاه جعفری
ی یا دار و دستۀ طیب؟ دستۀ جعفر
ی بودن .باستانی‌کار ی بودن ،باس���تانی‌کارا چیز دیگه‌ا ج -بله .ای ن تو محلیا جور دیگه‌ا ش بود ،تو محلیا نه .دار و دس���تۀ ما همه باستانی‌کار بود ن اه ل شلوغ ط تو ورز ش فق س���ر
کاری‌ا م نبودن.
ت میکنیم. ت صحب س ما داری م از دوگرو‌ه متفاو س-پ
ی بیشرت ما ل قدیما بود. ی پهلوون ج -بله خانوم .ای ن کشت
ی میداد و پانصد توما ن ه م حق ی بازوبند پهلوان ک دوره ش���اه به پهلوانا ن کش���ت س-ی
ی طوسی، س زندی1 ،سروا ن ابوالقاس��� م سخدری ،مصطف ی غری از عبا س���فره.چه کس���ان ی بازوبندگرفتند؟ ای ن آدمها را شما معرفی ی و غالمرضا تخت س حریر وفادار خراسانی ،عبا ی بدهد؟ میکردید تا شاه به آنها بازوبند پهلوان
ت شد م اینا بازوبنداشون وگرفته ی سرپرس ی م ن نبودن .م ن وقت ج -اینا ما ل دورۀ سرپرس���ت خ مرمر جلو ِ ی با ه م کشتی‌گرفنت ی و زند نت که تخت ی گذاش خود شاه کشت بودن .یه روز م توکا ف کردم .یه دفعه م م ن تو امجدیه گذاشت م و اینا .بعد ورزشکارا رو میاوردن که براتو ن تعری س شمارۀ )11/5 ت بهشو ن بازوبند میبست( .عک همو ن باال اعلیحضر
ی کردیدکه شاه به او بازوبند بدهد؟ ی را معرف ت شدیدکس ی که شما سرپرس س -از وقت
ت که اعلیحضرت ی نبود ،از اول م بود .اونوق ت تشریفات ج -نخری .ای ن رس��� م به او ن صور
ی رو از نو آورد م روکار. ی پهلوون ت ای ن کار،کشت فرما ن داد ن و م ن شد م سرپرس ی بوده! ی طوس ی مصطف ی کشت ی پهلوان ی خواند م که آخری ن کشت س -جای
ی پهلوونی نی کشت ی رو تو میدو ن میگرفنت .اول ی کشتی پهلوون ی طوس ج -زما ن مصطف
ی پهلوونی ج امریکاییا بود ،همونجاک‌ه بعد ًا شد مدرسۀ الربز .اینا میومد ن اونجاکشت ت و کال
ی رو انداخت، ی گرفته بود و ممد سرپل ی پهلوون ش اونجاکشت نی خسروک‌ه کشتن میگرفنت .هم ی شد و بر و ب بعد آد م ناجور یل ُخ ی شد و ب رو انداخت،کشتی‌گری خوب ی قصا او ن مهد
ی و ورزش ی ناجو َر م پیدا میشد ن که اس م پهلوون ی توشو ن یه آدما بچه‌هاکشتنش .بله،گاه
ی بود ،سیدحس ن رزاز بود، ی بود ،اکرب خراسان ب میکردن .پیشرتا پهلوو ن یزد ی رو خرا باستان ف دارم 2.اینا همینجور اومدن ی همه‌شون م ردی ق [بلورفروش] بود و اینا ،عکسا حاج‌م م صاد
-1روز ۴آبان ۱۳۲۸بازوبند پهلوانی توسط شاه به عباس زندی اعطا شد. -2ر.ک .به بخش «واژه نامه زورخانه و وزرش باستانی» صص ۴۷۰-۴۴۳
شعبان جعفری
217
ی آزاد. ی کشت تا رسید به بچه‌ها
ف ای ن گود م بُت‌ه مرییخنت تک نی نبود .اونوق ی میگرفنت ،تو زم قدیما تو گود زورخونه کشت نی کُنده‌هاشو ن زخ م نشه .بعد چو ن دیگه ی با کُنده میخور ن زم س که وقت ک ُر روش��� م خا
ش دیگه میدو ن رس��� م شد .اول ش یوا ی رو آورد ن تو میدون .یوا توزورخون‌ه جا نبودکش���ت
ی بگریه ،یا خود کش���تی‌گری اعال م میکرد هر ی میخوادکش���ت نت فالن اعال م میکرد ن میگف ش میگریم .مث ً ال یه دفعه اعال م کرد ن میخوا ن اسماعیل ی بگریه م ن باها کسی‌میخوادکشت ی پیدا شد با اسماعیل س حریر کچل[قربانی]رو برب ن میدون ،عکسشو دارم 1.بعد او ن عبا
ی مریفت. ی رتبۀ افسر ی بودکه برا س حریری‌ا م یه بچه دانشگاه ی گرفت .عبا کچل‌کش���ت ی از تو میدو ن طاق‌نصرت ی ای ن کشت ی گُنده بودها ،خیلی! خانوم ،برا پهلوون‌اسماعیل م خیل
ی بود، ی بود ،یه چیز نت که اسماعی ل ای ن عباسو میخوره .هیکل ی امجدیه .میدونس نت تا تو بس نت و فال ن و این نت و چه میدون م گاو و گوسفندگرف ت بس چند تا َر م زده بود زمنی .طاق‌نصر
ی دانشگاهیا گرفته بود ن باقیشو همه میدونیا. صحبتا .تما م ای ن میدو ن امجدیه رو یه قسمت ش ک ن بیسارش ش میدادن« :ک ل اسما ل بزنش ،فالن حاال این‌بچ‌ه میدونیا داد میزد ن و فح
ت اومد تو میدون ،اص ً ال آد م نمیتون‌ه باورکنه ،از اونجایی ی مزخرف .ای ن بدبخ کن!» حرفا
یو ی پهلوون خ کشت ش رفت ،تو شا که خدا میخواد ،ای ن اس���ماعیلوگرفت ،یهو تو ش���اخ اسماعیلو زد زمنی .خانوم ،صدا از ای ن دیوار در نیومد .بعد یه‌دفع‌ه ِ خود میدونیا --اونوقتا یه ی کَ ل اسمال ،بذار ع کرد ن به داد زدن« :آ دستمال‌ابریشمی‌ا م تو جیبشو ن میذاشنت --شرو
ت میخوام ،میبخشنی: ی معذر تو دستمال!» بعد یه عد‌هم ،آخه بچۀ میدو ن بود ن دیگه ،خیل ی تو میدون ».کَ ل اسما ل بیچاره‌ام ی اینور میدون ،یه پاتو اونور میدون ،ر .. «یه پاتو‌گذاشت ت لباساشو پوش���ید و در رفت .رفنت ت او ن پش��� ش دادن ،رف بس���کی‌مرد م داد زد ن و فح ی بود. ش داد ن و ...بساط ق نصرتا وگاو وگوسفندا رو جم ع کرد ن و فح این‌طا
ی شماکار می‌کردند را چطور ی می‌آمدند و برا س -ورزش���کارهایی‌‌ک‌ه به باشگاه جعفر
ش نمی‌دادید؟ ی از در می‌آمد تو که راه ب میکردید؟ هرکس انتخا
ی بودن .چو ن اونجا پ سوای ت میشد ن تی یل اونایی‌ک‌ه باید لخ ج -ما همه رو راه میدادی م و
ت میومدن ،یا وزیری ،شاهی ،فالنی ،ما یه عده‌ورزشکار ی دول ی بود ،یا مهمونا مرکز توریست -1صفحه ۲۷۱و صفحه .۴۶۷
218
باشگاه جعفری
ی شمارۀ ،11/7 ،11/6 ب و آماده( .عکسها ت کرده بودی م شرینکار بودن ،ورزشکار خو درس ی عصرا داشتیم‌از دانشجوها و بچه جوونا. ت دو دس���ته ه م برا 11/9 ،11/8و )11/01اونوق
گ او ن ورزشکارا .این ت میکردی م هرکدو م خوبرت میشدن‌میذاشتی م تن ت اینا رو درس اونوق کارا رو میکردیم.
ی بودید؟ ت بدن ت نظر تربی س -شما تح
یل خودمون م مستق ل بودیم. ج -بودی م و
ی گرداند ن باشگاه پو ل ازکجا می‌آوردید؟ س -برا
ش ماهی ی اول ت بدن ی میکرد ،البته نه به او ن صورت .تربی ی یه کمک ت بدن ب تربی ج ُ -خ ف فرهنگ پنجه���زار توم ن میداد ،بعد ک���رد ُنه‌هزار تومن .بعد هزار تومن م فرهنگیا ،از طر
ی ورزشکاراشونو میدادن‌ک‌ه چند تا ورزشکاراش���و ن اونجا اس م نوشته بودن ،از آتیش‌نشان میفرس���تاد ن اونجا هزار توم ن اونجا به ما میدادن .ای ن ک ل پولی‌ه که به ما میدادن .بعد من
ج داشت .اول‌از ی چل‌هزار توم ن خر یس امورات م از او ن توریستا درمیومد ،آخه باشگا ِ‌ه ماه توریستا پو ل نمیگرفتم .بعد یه نفر از ِ ت میاورد‌گفت« :آقای‌جعفری ،از خود همیناک‌ه توریس ت سلطنتی، ی موزۀ مردم‌شناسی ،ده توم ن واسه جواهرا ی شما ،ده توم ن برا اینا ده توم ن برا خ گلستان ،رو ه م چ ل توم ن از اینا میگری ن میارنشون‌اینجاها رو نشونشون ده توم ن واسه کا
میدن».گفتم« :واال ده توم ن منوک‌ه نمیدن!»گفتُ : ب تقاضاک ن باید ما ل تو َر م بدن. «خ
ب سیاحان] میگرفت.که ما م اومدی م به اون ی [سازما ن جل دار ن میگرین».کانو ن جهانگرد ج تومنشو بده ما دیگه!» هیچی. ج تومنشو بخور پن یاروگفتیم« :بابا پن
ی بود؟ ت ای ن درآمد‌کاف س -آنوق
ب پو ل میده .اص ً ی سه تا ال اضاف‌ه بر س���ازما ن میاوردیم .آخه روز ت خو ج -بله توریس���
ب کن ،مث ً ی پنجاه نفر توشه ،پنجاه تا ده ال هر اتوبوس ت میومد .شما حسا س توریس��� اتوبو
ی شمارۀ ج نداشتیم( .عکسها تومن ،پنجاه تا ده تومن ،پنجاه تا ده تومن .اینه که دیگه احتیا ب میکردیم .منم 11/15 ،11/14 ،11/13 ،11/12 ،11/11و )11/16دور و وریامون م همه رو س�ی�را
ی گری میاورد م به دور و وریا م مریسیدم. هر چ
ش میکردید؟ ی توریست‌ها ورز س -خودتا ن ه م برا
ب شد. ی م ن همونجا خرا ج -بله .تو همۀ ای ن ساال ،هر روز م برنامه داشتیم .دستا
شعبان جعفری
219
س -دستهایتا ن چه شده‌اند؟
ت دستا م و سرشونه‌ها م پاره شد ن و دستا م از اینجا باالتر ی [ ]Tendonجف ج -تاندونا
ش را به دها ن برساند ،تا نیمۀ راه بیشرت نمی‌روند]. ی میکند انگشتان نمرین[ .سع
ی نیستند؟ ت شدن ی درس س -با عم ل جراح
ی جوو ن بودی م میدونستیم ،او ن می ل وکباده‌های نی رفته دیگه! اگه وقت ج -نه خانوم ،از ب سنگینو نمیگرفتیم.
ی وزنشا ن چقدر بود؟ ی معروف؟ راست س -آ ن میلها ی کیلو. ت کیلو بود ،هرکدو م س ش شص ج -جفت
ت خرجتا ن ا زکجا تأمنی س -قب ل از اینکه سهمیۀ توریست‌ها را به شما بدهند چطور؟ آنوق
میشد؟
ج -از رفقا .مث ً ت و این ت میگرفتیم .باشگاه م عضو داشت .چند هزار عضو داش ال عضوی
نت که بگریم .آخه ش پو ل نمیگرفتم .نداش ک میکردن ،باورکن .البته بیشرت ی م ن کم عضوها
ش نمیومد ورزش .بعد بی‌پوال میومد ن ورزشِ . سرگذر ت گرد ت مریف نی یاروک‌ه پو ل داش بب نت چار تا شنا بریم ،چار تا می ل بگریی م یا چار تا دمبل وایساده بود ن بیکار ،میومد ن میگف
بزنیم.
ک می‌کردند؟ س -بازاریها ه م کم
ک میکردن. ق بود م بازاریا و جبهه ملیا کم ی م ن با مصد ق چرا .وقت ج -البته دورۀ مصد
ف شاه خدابیامرز دیگه نه! ت و ما رفتی م طر ق که رف مصد
ی را داشتید درست؟ باشگاه ق که شما باشگاه نداشتید؟ آ ن زورخانۀ قبل س -دورۀ مصد
ی ما ِ‌ل بعد از 28مرداد است .حتم ًا به خودتا ن شخص ًا می‌دادند؟ جعفر
ک میکرد ن دیگه! مث ً ی وقتا الگاه نت که به زورخونه و باشگاه کم ب منو میشناخ ج -بلهُ ،خ
ب میدادن ،مرد م خودشونم‌کمک ب میشد،گلریزو ن راه مینداختم .اونا م پو ل خو وضع م خرا
ت میشد .چو ن ما قان ع بودیم. ی نبود ،درس ب اونا چیز میکرد ن دیگهُ .خ
ی از دربار داشتید؟ ی یا بودجه‌ا س -برگردی م به بودجۀ باشگاه .سهمیه‌ا
ت میکنیم ،مث ً ال ج -به جو ن شما ،صنار .همه خیا ل میکرد ن ای ن 4آبا ن که ما جلو شاه درس
ی به ما میده. شاه یه چیز
220
باشگاه جعفری
ج ش���ما را دربار س -بله ،همۀ ما اینجور فکر میکردی م یا اینطور نش���ا ن می‌دادندک‌ه خر
میداد.
ی میگم .صالح‌ه همۀ اینا رو ی یک ی داره که همه رو براتو ن یک ب اون م داستان ج -بلهُ .خ م ن بگ م و شما بنویسنی.
ب هست .مردم ی هس���ت م که در ذه ن خوانندگا ن ای ن کتا ب س���ؤالهای س -م ن دنبا ل جوا
ب میکنند آ ن باش���گاه مث ً ک میلیو ن ازکجا ش بود .ای ن ی ک میلیو ن خرج یل ی ال سا حسا
ت میداد؟ دربار میداد؟ ت میداد؟ دول می‌آمد؟ سازما ن امنی
ب شد اینا ت به م ن داده ،نه صنار دربار .خو ج -اصال به جو ن شما ،نه صنار سازما ن امنی
ت میکردم ،سه ما ِ‌ه ت برنامه درس ی تولد اعلیحضر رو پرس���یدین 4 .آبا ن که میشد ،م ن برا
ت میکشیدمُ .ر ّس م کشیده میشد تا دونه دونه ای ن بچه‌های آزگار ،سه ماه و نی م آزگار زحم
ت اینا یکیشو ن ما ِ‌ل نی چم ن تمری ن میدادم .اونوق جنوب‌شهرو میربد م تو امجدیه تو او ن زم
مث ً ی بود ،یکیشو ن ما ِ‌ل د ِم نمیدون م شمرو ن بود ،مال ی ما ِ‌ل خیابا ن ر ال دروازه غار بود ،یک
ت واحد ،دخانیات،کشتارگاه، زورخونه‌ها بودن ،ما ل چه میدون م چیت‌س���ازی ،سیلو ،شرک ت نفر آدمو جم ع میکردم. فال ن و اینا بودن .همۀ ای ن چارصد پونصد نفر تا هزار و دویس���
ت داشنت. نت به عش ق شاه ،همشون م شاه رو دوس همه میومد ن اونجا ،صنا َر م از م ن نمیخواس
ش میکرد ن تمری ن میکرد ن که مث ً ال روز 4آبا ن داری م مریی م جلو شاه .تازه میومد ن اونجا ورز
ی یه روز بعد از 4آبان ی میومد م مریفت م جلو شاه خدابیامرز ،صنا َر م به م ن نمیدادن .تا حت وقت ت گفتم«:تیمسار ،من گ شد به تیمسار [سرلشکر علی] حج ب و قشن که برنامه خیلیا م خو ت گفت« :بابا ،بودجه‌نداریم».گفتم« :یه ج شما ».برگش اینا رو روز 4آبا ن ناهار مید م به‌خر
ی نمیخواد!» نمیداد .تا حتی ناهار داد ن به پونصد شیشصد نفر یا هزار نفر آد م که بودجه‌ا یل ای ن ورزشکارا فکر میکرد ن که م ن میا م مری م او ن باال یه عکس صنا َر م به م ن نمیدادن .و ت مید م تو جایگا‌ه همونجا مث ً ک دویس���ت‌هزار تومنی ال یه چ موال و یه قرآ ن به اعلیحضر
ی [دهشاهی] نمیگرفتم. ی به م ن میدن .در صورتیکه م ن دهش یواشک
ی فکر می‌کردند؟ ی خودتا ن اینطور س -ورزشکارها ج -بله! ِ ش خودشو ن فکر میکردن .بعد ای ن آخر سریا دیگه فهمیدن .فهمیدن‌که خود بچه‌ها پی
ی اعلیحضرت‌بود. ی نمیداد ن خانوم ،میخوردنش .یادمه تاجگذار ی به م ن نمیدن .چیز چیز
شعبان جعفری
221
نت دمونسرتاسیو ن راه بنداز ن قبول‌نکردن. م ن یه دمونسرتاسیو ن راه انداختم .خیلیا میخواس
آشوریا [آسوری‌ها] بود ن و ما بودی م و هرنمندا .هرنمندا اونروز تصمی م گرفته‌بود ن که بیان
نن که اومد ن و وسطش م رفنت ،همنی. نی راه بنداز ن و اعلیحضرتو استقبا ل ک ب ماش به‌حس���ا ی راه انداختیم ...اومد م شریگرفت م کرد م تو قفس .او ن هامازاسب حاال ما چه د م و دستگاه
ت کردن ش از ای ن چیزا درس س شریه .اومد م دو تا فی ل گرفتم ،داد م رو رو بس���ت م به او ن قف
ی تا یس ش مرشد نشوندم .جلو هر جیپ پ گرفت م تو ی تا جی و مرش���دو نشوند م توش .س��� ت کردن. ش میکردن .خالصه داد م یه دمونسرتاسیو ن عایل‌درس نت و ورز ورزشکار راه مریف ی راه ب چیز قشنگ ت رس���یدم،گفت« :م ن فیل م رو دید م عج ت اعلیحضر بعدک‌ه م ن خدم
ج شده بود؟» گفتم« :قربان ،باالخره رفقامو ن خرجشو دادن!» انداخت‌ه بودی .چقدر خر اص ً ی عالقه داشنت ،چه ای ن محلیا چه بقیه ...شاه که میومد یهو ده بیست ال مرد م به م ن خیل
ی یه جیپ س خرب میکرد م پُر میکرد م مریفتی م جلو شاه .اونروز م بچه‌ها هرکدو م یک تا اتوبو واس���مو ن آورد ن و خرجش م همینا دادن .لباس���ا م ما ل خودشو ن بود.گفتِ « :ا ،مگه چیزی
ت و پنجاه‌هزار توم ن واسه م ن گذاشته بود ن کنار، نگرفتی؟»گفتم« :نه!» حاال نگو دویس
به م ن نداده بودن...
ی نداده بودند؟ س -چه کسان
ج ... -اگه شاه او ن سؤا ل رو نمیکرد منکه نمیدونست م جریا ن چیه!گفتم« :قربا ن صنار به
ی هست.گفت« :قرار ف نزد .فهمید م یه چیز ت دیگه حر م ن ندادن!» یهو دید م اعلیحضر ح هویدا هو ل ش���د و منو صدا بود تورو ببینن».گفتم« :ندید ن قربان!» بعد دید م فردا صب ش گفت: ی رفت م تو اتاق ی بود .وقت ی بود ،آد م درست ش هویدا رو ،آد م شوخ کرد .خدا بیامرزد
ی کرد و یه ی با ما شوخ ب یه کم ت میکنی؟» بعد به‌حسا ت منو به اعلیحضر «حاال شکای ت که« :ای ن ما ل روز تاجگذاریه!»گفتم« :تاجگذاری؟ چند ماه چک‌بهمو ن داد و ایناگف
ش میگذره قربان». از
ی مث ل ای ن بارک‌ه می‌دادند ،پولها را بنی یل گاه ت بهتا ن پو ل نمی‌دادند ،و ی اوقا س -گاه
ش میکردید؟ بچه‌ها پخ
ج -میگ م جو ن شما ،صنار نمیدادن.
س -میدانم .مث ً ی که هویدا داد را با بچه‌ها تقسی م کردید؟ ال حاال ای ن چک
222
باشگاه جعفری
ج -م ن اص ً ال زندگی م ما ل بچه‌ها و رفقا م بود.
نی شده بودند؟ س چرا بهتا ن بدب س-پ
ب م ن خود م شیکم م سری بود ،دور و ی نمیماسیدُ .خ ج -چو ن باورشو ن نمیشد از اینا چیز یل م ن خود م برای‌بچه‌ها ی به ما بگن .و ی نداشنت .هیچوقت م نمیومد ن چیز ی من م احتیاج وریا
ی سیبیلشونو چرب ک میکردم ،یه جور چیز میگرفت م میفرستاد م بهشو ن میدادن .بهشو ن کم ی دور م ن جم ع نمیشدن .آخه ی نداشنت .اینا م بیخود ی راست میکردم ،چو ن یه عده‌ای‌ا م راست
م ن 4آبا ن یه موق ع مث ً ش کنن ،یه وقتی ال به قاعدۀ هزار و هشتصد تا آد م میاورد م جلو شاه ورز
ی براشو ن جور یل به اینا بد م وی‌ه چیز ی تا مرشد میربد م اونجا ،باالخره باید یه پو ت تا س بیس ی از اینور و اونور میشنید م که باورشون یل گاه کن م وکارشونو راه بنداز م دیگه! درست؟ و
ش میش دکه اونا باورشو ن بشه؟! ی باور نمیشد .آخه ک ت است! س -بله درس
ش یواش ی پری م ن دراومد تا یوا ش باستان ج سا ل سر ای ن ورز ی و پن ج -خانو م باورکن ،س
ی پنجاه توم ن بود ،زما ن م ن به پونصد ق ت���و زورخونه‌ها ماه ای ن ورزش���و آورد م باال .حقو
تومن م رسید.
ق میگرفت؟ م ن که ی حقو ی زورخانه‌ها چیس���ت؟ چه کس ق تو س -منظورتا ن از حقو
ی آمد ن به زورخانه باید پو ل ه م می‌پرداختند؟ شنیده‌ا م ورزشکارها برا
ب زورخونه که ق نمیدادن .ای ن پونصد تومنو میداد ن به صاح ج -به ورزش���کاراک‌ه حقو
ش میکردن، نت تو زورخونه‌ها ورز غ اونجا رو روش��� ن نیگر داره .ورزش���کارا م که مریف چرا ش که پوال رو ی بود نت َسر َدم؛ جلو مرشد یه کاسه‌ا به‌غری از تو باشگاه من ،همه پو ل میذاش ت لخت ی که مریف ی که مرش���د میشینه رو میگ ن سر َدم .ورزشکار نت تو اون .اونجای مرییخ
ش سر َد م ح ِ‌ق اینکه «م ن اومد م اینجا ت بره پو ل میذاشت ی میخواس ش میکرد وقت میشد ورز ب گرفتنی ت کشیدین ،ضر گ دادین ،برا م زحم ی کردینُ ،لن ش کرد م و شما منو پذیرای ورز
یل همه زورخونه‌ها انقد توا ن نداش�ت�ن که مث ً ال اگه یه مرتبه الز م بشه و و اینا» و مریفنت .و ی دیگه» ،اینا بتونن ی 4آبا ن یا جشنا نی بیا ن برا به ما دستور بدن« :ده تا ورزشکار بفرست نت که ی پونصد توم ن میگرف ک کرد م که اینا هرکدو م ماه بفرس�ت�ن .به ای ن زورخونه‌ها کم
بتونن‌ورزشکار بفرسنت.
شعبان جعفری
223
ی شما؟ ی نمایشها ی برا س -ورزشکار راکجا می‌فرستادند؟ می‌فرستادند باشگاه جعفر ی 4آبان. ج -نخری برا
س -ای ن پانصد توما ن راکدا م سازما ن می‌پرداخت؟
ی به زورخونه‌ها میدادن ،ورزشکارا پو ل نمیگرفنت ،همه ت بدن ف س���ازما ن تربی ج -از طر
نت ِ نت از م ن بگری ن یا چیزی ی نداش س���رکار احتیاج ب بودن ،مریف خودش���و ن کارگر وکاس
نی میکرد. ی وقتا ای ن بودجه رو براشو ن تعی یل پار ت بدنی‌ا م همیشه نمیداد .و بخوان .البته تربی ی 4آبا ن تمری ن میدادیم .چقدر؟ سه‌ماه ،چارماه ما م او ن ورزشکارا رو میاوردی م و میربدی م برا
ت میکردم ،تو شهرستانا زورخونه‌ها رو از نو میاوردی م تمری ن میدادیم .بله خانو م م ن خدم ی سیصدهزار تومن ت اومد م بریون ،میگفنت‌ماه نی آخرس���ریاک‌ه از مملک ب کردم .هم مرت ق میگرفته .ای ن س���یصد هزار تومنو بعد از دو س���ا ل که ما دویدی م واسه اون ت حقو از دول
ت کردی م گرفتیم،کمیته م یه عده‌بودن ،اینا روگفتم؟ ی درس ش باستان ی که واسه ورز کمیته‌ا س -نه نگفتید،کدا م کمیته؟
ی بود ،اینا همه بودن ،منم ی بود ،زند ب بلور بود ،حبیب ش باستانی» حبی ج « -کمیتۀ ورز ت کردیم ،ای ن سیصدهزار توم ن پول وگذاشتی م تو حساب‌اون ت بودم .ما یه کمیته درس سرپرس
ی رو توسع‌ه بدیم .ما داشتیم‌کار ش باستان ش زورخونه‌ها رو تعم ریکنی م و ورز کمیته که باها
ب موند. ب شد ،پوال م همونجا تو حسا خودمونو میکردیم،که انقال
ک بار سیصدهزار توما ن گرفتید یا ماهی؟ یی س -یعن
ج -نخری خانوم ،یه بار .دورۀ خدابیامرز هویدا م نشد .هویدا دو سا ل منو دُووند و نکرد .اون ف بودن .بعد جمشید آموزگارک‌ه اومد روکار ،حقوق ش نمیکردن ،همشو ن مخال دور و وریا
ش شد پونزه [هزار] تومن .فقط ج [هزار] توم ن بود،کرد ُن‌ه [هزار] تومن 1.بعد باشگاه منو پن ت وزیر رفتم ب شد .جمشید آموزگارک‌ه شد نخس دو ماه پونزه [هزار] توم ن گرفتی م که انقال ش گفتم« :آقا ای ن پروندۀ م ن اینجاست ،م ن یه کمیته تشکی ل دادم ،دار م یه کارایی پیش���
ش که: ی م ن صادر کردن».گفت ی برا ت فرمان میکنم »...و از ای ن صحبت���ا «...اعلیحضر
نت وگفنت« :چو ن آخر ساله بودجه ی منو خواس ت و بعد از چند روز ت میکنم ».رف «م ن درس ۱۶ -1مرداد ۱۳۵۶جمشید آموزگار وزیر مشاور و دبریکل حزب رستاخیز ایران به نخست‌وزیوی برگزیده شد و تا ۴ شهریور ۱۳۵۷عهده‌دار این مقام بود.
224
باشگاه جعفری
ی تمام ت میدی م سا ل دیگه میکنی م سه میلیو ن تومن‌ک‌ه بر نداریم ،امسا ل سیصدهزار توم ن به ت کنی». شهرستانها زورخونه‌ها رو درس
ب است؟ س -ای ن حدود یکسا ل قب ل از انقال
ی اومد ،بعدش���م ف امام ش ش���ری ج -بل���ه دیگه.که جمش���ید آموزگار اومد روکار ،بعد ی اومد .بعد ما رفتی م او ن کمیته رو تش���کی ل دادی م و مدیرای [ارتش���بدغالمرضا] ازه���ار
زورخونه‌هارو خواستی م وگفتیم« :آقایو ن ای ن اس م ورزشخون‌ه رو ورداری ن بذاری ن زورخونه. ت [هزار] ش زورخونه باشه بهرت از ای ن ورزشخونه‌ست .تقریب ًا ما بیس همو ن مث ل قدی م اسم
ض کنن... ی به ایناک‌ه بر ن تابلوهاشونو عو ی یه چیز تومن‌از ای ن پوال رو دادی م یک ی شهرستانها؟ س -ورزشگاه‌ها
ش به ش یوا نن بذار ن زورخونه .حاال یوا ضک ج -نه ما ل تهرا ن ...بر ن تابلوهاش���ونو عو
ی به شهرستانا مریفت م کار زورخونه‌هاشونو جور ی وقت شهرس���تانا مریسیدیم .البته م ن گاه نی حال نت ای��� ن کارا روکردن .در ع ت که اینا رف میک���ردم،گلریزو ن راه مینداختم .اینس���
نت که شعبان ت زدی م بریون .ای ن روزنامه‌ها ورداش�ت�ن نوش ب ش���د ،ما از مملک یهو انقال
ق میگرفته .در صورتیکه ای ن سیصدهزار ت حقو ی س���یصدهزار توم ن از دول جعفری‌ماه
ت کنیم ،خیلیش م دست توم ن مال ِ‌او ن کمیته بود ه که داده بود ن ما ای ن زورخونه‌ها رو درس نخورد‌ه موند.
ی یادتا ن هست؟ س دیگر یک ی و زند ی کمیته غری از بلور و حبیب س -از اعضا
ی بود،که پهلوو ن بود؛ مصطفی س حریر ی بود؛ عبا س زند ج -بلور بود ،خدابیامرزدش؛ عبا
ت بکنه؛ خدا بیامرز ش بشینه نظار ی بودکه از اونجا آورده بودیم ت بدن ی بود ،ما ل تربی گرایل
ت شما عرض‌کنم ،بودن ی که مُ رد ،اون م کشتی‌گری بود .دیگه خدم ی بود به‌نا م س���عادت یک اونجا یه عده‌ای...
ی باشگاه شما؟ س -کمیته کجا تشکی ل میشد ،تو
ق گرفته بودی م کمیته َر م اونجا تشکی ل میدادیم .صبحا من ج -نه .تو امجدیه .یه دو تا اتا
مریفت��� م اونجاکارا رو انجا م میداد م بعدازظهر میومد م باش���گاهمو اداره میکردم .م ن همۀ
ت ای ن بلندگو میگ م که صنار ،به جو ن شما ،نه دربار ،نه ی میگم ،پش ش و نشون اینارو با چ ی ماهی ت بدن ک نمیکردن ،هیچی .تربی چ کم ای ن خاندا ن سلطنت ،نه هیچکدو م به م ن هی
شعبان جعفری
225
نی که ی که گفتم .م ن مخصوص ًا اینا رو میگ م تا همه رو بنویس ی به م ن میداد ،همون یه‌چیز
ی از م ن میدونه بیاد بگه .از تربیت ی هر چ نن و اگه هرک ی نک ی فکرای نن تا همچ مرد م بخون ت دنبا ل پو ل نبودم ،اص ً ال! ی کسا هسنتُ ،پ َر ن اینجا بری ن برپسنی! م ن هیچوق بدنی‌ام‌اال ن خیل نی بودم، ط عالقه داشتم ،عش ق داشتم .غری از او ن تأم چه تو مبارزه‌هام ،چه تو ورزش���م .فق
یل به م ن میده ،منم ت یه پو ت َس َرمه .دول ی پش قانع بودم .حاالش م قانعم .چو ن میدون م یه مرگ گ که میگن![خنده] نی شیطا ن بزر میخور م و قانعم .میخوا م چیکارکنم .هم ی 1می‌گریید؟ ت سوشیا ل سکوریت س -امریکا؟ از دول
ی اضاف‌ه بر سازما ن ندارم .اگه یه خرجی ت میاد .به جو ن شما هیچ یل از دول ج -بله .یه پو
یل که ِ ت به م ن میده .قان ع هست م و ج دول سر بر ش بیاد ندار م بدم ،مگه او ن پو ی برا م پی چیز
چ مردی‌رو ت هی ی دراز نمیکنم .ما توگود زورخونه همیشه میگفتیم« :خدایا دس دستمو جای ت شد راحته، ی دراز نکن!» خدا ایشاال همه رو سال م نیگر داره .آد م که سالم چ نامرد ش هی پی
ی ازت ب و روز به خدا میگم« :خدایا هیچ ت که نشد فاتحه! همینو از خدا میخوام .ش سالم
ی دعا میکنی م میگیم« :خدایا آبرومونو نریز و ی بدن ».ما ت وگو َد م وقت ط سالمت نمیخوا م فق ت و نه دارایی .آد م به‌قاعده وکفایت ی نمیخوایم ،نه ثرو چ چیز دیگه‌ا ی بده .هی بهمو ن سالمت ش کن». ش ِشر و ِوره ،ول ی َا م داشته باشه باقی ش بخوره و بخوابه ،سالمت زندگی
ی بودیدک‌ه زنها را به زورخانه راه دادید؟ نی کس س -مث ل اینکه شما اول ج -اص ً یل اگه ت بود ن که م ن چرا زنا رو راه میدم .و ف س���خ ال ای ن آخوندا با م ن مخال
ی داشته و رفته در ب چه مقام ت زین ی روض‌ه میخون ن میگ ن حضر یادتو ن باشه ،همینا وقت ی احرتا م داره. ب مبارزه کرده و اینا .آخه خانوم ،ز ن تو اسال م خیل بارگا‌ه یزید اونجور به‌حسا
نن ِ سر مردم تک یل ای ن پدرسوخته‌ها به‌خاطر اینکه خودشونو نیگر دار ن و ای ن بساطو درس و ب همه میدون ن که اینا اص ً ال هیچکدومش���و ن س���واد ای ن کلکا رو درآورد ن دیگه .و اال ُخ ی نمیدونن. ندار ن خانوم ،هیچ
ت میشد ،زنها را به باشگاه راه می‌دادید؟ س با اینکه با شما مخالف س-پ ج ِ -ا .اص ً ی ش���مارۀ ال بیش�ت�ر زنا تو باش���گاه ما میومدن .ه م زنا ه م هرنمندا( .عکسها 11/19 ،11/18 ،11/17و 11/20و )11/21واس���ه خاطر همین م آخوندا دش���م ن م ن بود ن دیگه!
نت اینا رو آشتی‌بد ن نمیومدن ش با ای ن ویگن ،با ه م قهر بودن .میخواس نی گوگو یه‌دفع‌ه هم -1بیمه اجتماعی یا حقوقیکه دولت امریکا برای یاری به افراد مسن ،معلولنی،کودکان بی سرپرست و پناهندگان می‌پردازد و رقمی در حدود ۶۰۰تا ۷۰۰دالر در ماه می‌شود.
باشگاه جعفری
226
نی نه م ن نه شما!» یه ی نکن ی کنن .آوردمشو ن تو باشگاه بهشو ن گفتم« :اگه آشت جلو آشت
س منو ش دید م تو مجلۀ جوانا ن عک س بگم .فردا ش نی شوخی‌ا م باهاشو ن کرد م حاال جا
ی میدم. انداخت‌ه بودکه دار م ای ن دو تا رو آشت
س را شنید‌ه بودید؟ س -شما اس م مرشد بلقی
1
ال میشناسمشِ : ج -بله اص ً ی بود میخوند. ی که بود م مرشد بلقیس نی دود گارد ماش
س مادر س -بله ،بله هما ن مرشد بلقیس .مگر ز ن مرشد ه م می‌شود؟ می‌گویند مرشد بلقی
سوس ن خواننده بوده ،بله؟
س بود و یه رجب .ای ن میخوند و اون م بعد پو ل جمع غ میگن .یه مرشد بلقی ج -نخری درو
ت تا ی از تهرا ن مریف نی دود ی سوار شن .ماش نی دود میکرد تا در واز بشه مرد م بر ن تو ماش غ میکردن. ی تو راه شلو ی شابدولعظیم ،زیاد م تند نمریفت .مرد م تو او ن مینشسنت ،ه شهر ر
ی بود. ی بد جور خیل
ب مرشد داده بودند؟ س -چطور به آ ن ز ن لق
ی که میخوند ن و س بود چو ن میخوند .آخه قدیم���ا اونای ش مرش���د بلقی ب اس���م ج ُ -خ نت مرشد چون نت مرشد :مث ل مرشد تو زورخونه .به این م میگف سخنوری‌میکرد ن بهشو ن میگف میخوند ،مث ً ی ای ن چیزا میخوند. ی مذهب ال شعرا
ب مرشد دارد؟ ت که لق ی اس س -ای ن تنها زن
ج -بله .اص ً نی حاال جلو چشَ مه و داره میخونه. ال انگار هم
ت و نابینا بود؟ ی داش ی ه م قد بلند س -می‌گفتند خیل
ی قد بلندی‌ا م نداشت. یل همچ ج -بله کور بود ،درسته .و
ک وقت ی اگر ی ت نوچه؟ یعن س -شما چند تا نوچه داشتید؟ اگر بشود اسمشا ن راگذاش -1نقل از «ایران قدیم و تهران قدیم» نوشتۀ ناصر نجمی ،صفحۀ .419 مرشد بلقیس در آن روزگاران جزء سرقفلی ماشنی دودی به حساب آورده میشد .او زنی میان سال زشت روبودکه در اطاق انتظارگارماشنی به مداحی و ثناخوانی مشغول بود .مرشد بلقیس یا مرشد مادهکه از چشمکور و نابینا بود با دهانگرم وگریا و مردم‌شناسیکامل توجه مسافران را به خود جلب میکرد .با اینکه زنان در حجاب بودند ویل مرش���د بلقیس چادر و چارقد به دور افکنده بود و یک پریاهن (ارمک) بلند میپوشید وکاله دست دوزی مثل مردها سر می‌گذاشت و موها را زیر آن پنهان میکرد .او همچون مرشدها و دراویش معرکه میگرفت و قصیده و غزل می‌خواند ،هو حق هوحق میگفت،کف بر دهان میآورد ،دست به هم می‌کوفت ،پنجه جلو دهان میگرفت ،عرق پیشانی پاک میکرد ،چراغ‌الله میخواست و مرد و نامرد می‌طلبید وگاهی اشک می‌ریخت»...
شعبان جعفری
227
ج کنید؟ ی بکنند چند تا را می‌توانستید بسی میخواستید صدایشا ن بزنید که کار
ض کردم ،ما دیگه او ن آخر س���ر هزار و هشتصد تا میاوردی م جلو شاه .گروه ب عر ج ُ -خ
ی شمارۀ ت داشتیم ،تی م کارات‌ه و تک‌واندو داشتیم( .عکسها جوانا ن داشتیم،گروه پیشکسو 11/22و )11/23
ی بودند ،نوچه‌هایتا ن ه م همانها بودند؟ ش باستان س -اینهاک‌ه ما ل ورز
ی بیا ن میتونست م تا چار پنج‌هزار نفرو ی جای نت از مسافرت ت میخواس ت که اعلیحضر ج -یه‌وق ط سریک‌ه چندی ن مرتبه ای ن کاروکردم. خ ربکن م بیا ن بر ن تو خ ق داشتید؟ مث ً ال قهوه‌خانه‌ای ،جایی؟ س -شما پاتو
ج -باشگاه خودم.
ت کنید چطور؟ س -قب ل از اینکه باشگاه را درس
ق ماها همیشه ِ سرگذر بود دیگه. ب اونوقتا پاتو ج ُ -خ
س -کدا م گذر؟
ج -همو ن ِ ی که گذر دباغخونه یا درخونگاه ،همه بر و بچه‌ها جم ع میشد ن اونجا .یه پاتوق
مث ً ت همهش ی اونوق ش نبود .م ن اه ل قهوهخونه نبودم .آخه میدوننی ،قهوه‌خونه‌ها ال بری م تو ی بود .ما چون‌ورزشکار بودیم ش منق ل و بافور [وافور[ بود و منق ل و بافو َر م علن دور تا دور
ی یه روز م هوس‌میکردی م مریفتیم ،مث ً بیشرت جم ع میشدی م مریفتی م زورخونه .بعد مث ً ال ال هفته‌ا ی جوو ن بودیم! ی گری میاوردی م میخوردیم .وقت ی چیز ق کشمش یه عر س -کابار‌ه می‌رفتید؟
ج -نه .اه ل کابار‌ه مابار‌ه نبودم.
ی یا شکوف‌ه نو؟ ی الله‌زار نمی‌رفتید؟کاف‌ه کریستال ،اف ق طالی س -کافه‌ها
یل ش���کوفه‌نو نرفتی م تا یه دفع���ه نورم ن ویزدو م ما رو ج -کاف‌ه و رس���تورا ن و اینا چرا .و
دعوت‌کرد رفتی م اونجا ،همو ن آرتیسه ،همو ن که ما ل انگلیسا بود .چو ن یه دفعه اومده بود تو
ش دادی م خورد. ب و اینا به ش رشته و چلوکبا باشگاه ما ،یه‌دفعه‌ا م اومد خونه‌مو ن آ ی کرد؟ ی که فیل م «شیشه‌پاک‌کن» را باز س -آ ن هرنپیشۀکمد
ش اومد یه سکرتر خوشگل م داشت .یه دفعه به م ن گفت« :بیا نمایش ج -آره ،با سکرتر
باشگاه جعفری
228
ب رفتی م اونجا تماشاکنیم.گفتی م ما یه‌جا میشینی م که منو تماش���اک ن تو شکوفه‌نو ».ما م ش
ت باش���یم .ما رو برد ن باال .حاال ما اومدی م مث ً ب بخوریم، ال تماش���اکنی م و جوجه‌کبا راح ی سا م علیک! حا ل شما چطوره؟ چه ی جعفر ت ما« :آقا ی اومد بغ ل دس��� دیدی م یه‌کس���
ف میزنه .تا اومدی م جوجه‌کبابو بخوریم ،یکی ت با ما حر ب از اینورا؟» حاال دو ساع عج ش میشد .آخر نصفه‌کار‌ه گفتی م بابا پاشی م بری م دنبا ل کارمون .آخه ،هر جا مریفتیم دیگه‌پیدا
مرد م دورمو ن جم ع میشدن.
س -باالخره نگذاشتند جوجه‌کبابتا ن را بخورید؟
ف بودیم ،خیلی ،خیلی .میگه: ی معرو ج -نه .او ن روزا خیل هر صاح ِ ب نامی دمی آرا م ندارد
آسوده‌د ل آ ن کو به جها ن نا م ندارد
غ که رقصا ن شده از دید ن دانه آ ن مر
نی خرب از دام ندارد بیچارۀ مسک
منع م تو و آ ن خانۀ پرگند م و صد غم درویش ُجوی غصۀ ایام ندارد
ی ما ک روزتا ن را برا ت ش���د ،برنامه‌تا ن چه بود؟گذرا ن ی ی که باش���گاه درس��� س -وقت
تعریف‌کنید .مث ً ی می‌رفتید سرکار؟ ال صبحها چه ساعت
ح از خونه میومد م بریون ،همیشه .چندی ن سا ل کار م ای ن بود. ج صب ت پن ج -م ن ساع
ی می‌خوابیدید؟ س -چه ساعت
جِ - ی سا ل شبای یل م ن س ب میخوابیدم .باورکن ،م ن اگه بگ م شما قبو ل نمیکننی ،و سرش
ی دو ج مریفت م یک ت پن ح س���اع تهرا ن رو بلد نبودم ،هیچی .برنامۀکار م ای ن بودکه او ل صب ی داشتم :از اینور و اونور ک شهر میدویدم .بعد مریفت م دفرت ،اونجا چند تا مالقات دور دور پار
ی مث ً میومدن ،مث ً ت بره ِ سرکار. ش دستش���ه میخواس��� ال دیپلم ی و تربیز و اینا .یک ال از پهلو ی مث ً ی رو داشت .خالصه،کارشونو راه ی فال ن گرفتار ت از مدرسه .یک ال نمره ک م داش یک
مینداختیم .باورک ن کار همه َر م راه مینداختیم.
س -مث ً ی را راه می‌انداختید؟ ال چه کارهای
ج -مث ً ی ای ن کارا رو کرده بود ن مام یل بده میخوا م بر م تربیز .بس���ک ت یه پو ال یارو میگف
ت میخوام ی میگف ی یک ی دیگه نمریفنت .بعد وقت میفهمیدی م برنامه چیه .اگه پولو به اینا میداد
ی طباطبایی ی باشگاه] میگفتم« :آقا ی [مدیر داخل ت یا هر جا به طباطبای بر م تربیز یا رش
ت میگفتم« :رسوندی؟» ی برمیگش ش وقت اینوبرسو ن گاراژ میخواد بره تربیز ».این م میربد
شعبان جعفری
229
میگفت« :تا رسیدی م اونجا فرارکرد .نرفت‌ه بود».
ت از شما پو ل بگرید ،سفر ج داشت ،میخواس ف احتیا ی طر س -گمان م متوجه شدم :یعن را بهانه میکرد؟
ت تو خیابو ن ناصرخسرو به‌نا م گاراژ‌گیالن-مشهد. ج -بله .یه باقرخا ن بود یه گاراژ داش
س میکرد ن میگفت م اگه به ی مواق ع که مرد م میومد ن اونجا عجز و التما با م ن رفی ق بود .بعض ت خودشو ن نمیدادم ،میگفتم نن و نمرین .پو ل دس ت میک ی عاد اینا پو ل بدی م به مفت‌خور
ش کنه ت باقرخا ن بگه سوار ی اینو بربه بده دس ی ورشو ن داره بذار‌ه تو ماشنی ،یعن طباطبای
ش اونجا .تا ماشینو ت بره .ای ن طباطبایی‌ا م میربد بفرست‌ه مشهد یا تربیز یا هر جاک‌ه میخواس ت هر چی نی و برمیگش ک میکردها! --و میومد پائ ک میکرد --تو همو ن گاراژ م پار پار
ش تو ماشنی ش بکنیم ت میدید یارو نیست ،دررفته .رفته که مبادا بگرییم دو رگاراژو میگش
ش مشهد .همو ن پول‌ه رو میخواسته. بفرستیم
ی نمره می‌گرفتید؟ ی چه کسان نت چه بود؟ برا س -قضیۀ نمره گرف
ی هزار نفر .مث ً ی فریدو ن فرخزاد‌گرفتم. ال برا ج -برا س -فریدو ن فرخزاد را ازکجا می‌شناختید؟
نی مح ل ما .ایشو ن یه وقت ی پائ ت د ِم گمرک ،یعن ج -فرخزاد تو همو ن مح ل ما مینشس���
بهم ن گفت« :م ن یه نمره تو دبریستا ن ابومسل م ک م آوردم». ی که دانش‌آموز بود و مدرسه می‌رفت؟ ی زمان س -یعن
ش بود.گفت« :اگه دیپل م نگری م بیچاره ی دیپلم ی نمره‌ش م برا ج -بله مدرسه مریفت.کم ش و خالصه گ زدم ،یه کارت م نوشت م داد م دست میش���م!» م ن به او ن دبریستا ن ابومسل م زن
ت به م بخوره ت میخواس نی آخریاک‌ه مملک ت شد .بعد ًا هم ش درس ت وکار ت نمره‌شو‌گرف رف
یل نوشت ح حا ت یا کیها ن یه شر ت تو روزنامۀ اطالعا ع بش���ه ،ای ن ورداش ب شرو و انقال
َ ی ما نوشته بودکه ،بله امثا ل شعبا ن بی‌مُ خا و وس���ط م برا ی از ش���اه و اینا .بعد او ن و بدگوی ت و پرتا... نت و از ای ن چر چاقوکشا دور و ور شاه هس
ب یا بعد از انقالب؟ س -قب ل از انقال
ک انقالب .که بعد م ن دیگه اینو ندید م و ندید م تا اینجا. ج -خری ،قب ل از انقالب ،نزدی
ی جعفری ،فال ن و بیسار و بیا بری م خونۀ ش یهو پرید منو بغ ل کرد که« :آقا یه‌رو ز که دیدم
230
باشگاه جعفری
ی نمیام!» گفت« :م ن میدونم. ت کن م برات ».گفتم« :م ن با تو جای من ،یه قیم‌ه پلو درس یل تقصریکار نبودم ».خالصه ،با م ن بمری م و جو ن من ،ما رو کشید بُرد. م ن اشتباه‌کردم .و ش گذاشته بود و جلو دانشگاه ب ری ی انقال ش نگفتم ،هیچی .او ن اوال ی به من م دیگه هیچ نی ضربه ت که این م ضربه زد .هرکدو م از ایناک‌ه شما فکرکن ی نماز میخوند .مقصود م اینس مل
ش اومد ن اینجا و پشیمو ن شدن. ش یوا زد ن و ای ن مملکتو به ای ن روز انداخنت .بعد ًا دیگه یوا
ی نمره بگریید خواستند نمرۀ ی کس ت که می‌گویند رفتید برا ت اس س -ای ن قضیه راس��� ت حاال صد بده؟ ت ک م اس بیست‌بدهند‌گفتید بیس
س که نمره گرفته بودی م اینا رو بسته بود ن بهمون! ج -نه دیگه .از ب
ک را برایتا ن ساخته بودند؟ ی گفته بودی دکه ای ن جو س -باالخره چیز
س نمره میگرفت م واس���ه بچه‌ها .مث ً ال یارو میومد میگفت« :آقای نی که از ب ی هم ج -برا
جعفری ،م ن دیپلمه‌ا م یه نمره بگری م کار م تمومه .معل م یا مث ً س مدرس���ه به م نمیده». ال رئی ال چ ُو افتاده بود که م ن رفت م مث ً نی اص ً ت میکرد م براشِ . ال به یارو سر هم من م مریفت م درس��� ش میدم».گفتم« :نه ،ده چیه؟» ی جعفری ،یه ده به ش بده!»گفته« :آقا گفتم« :یه نمره به ی مث ً ال من ش بده!» یعن ت چیه؟ نود ،نود و پنج ،صد به ت بدیم؟»گفتم« :بیس «خوب‌بیس
ت و پرته خانو م دیگه. ش چر ی به‌اوناگفتم .اینا همه‌ا اینجور
ج بود .مث ً ال می‌گفتند معل م به خواهرزادۀ شعبا ن نمره ی رای ک شعبا ن بی‌مُ خ س -سالها جو
نداده ،شعبا ن رفته گفته« :فال ن فال ن شده ،چرا به خوارزادۀ م ن نمره ندادی؟» معل م گفته: ب داده: ی چه جوریه؟» معل م جوا ش ضعیفه!» ش���عبا ن پرسیده « :یعن ی اینکه دیکت‌ه «برا ف نمیکنه؟!» نی بنویسه کَ ب داده« :حاال با س نی نوشته!» شعبا ن جوا «صابونو با س
ی به... ی نیست .اینو واسمو ن درآوردن .باالخره باز ما روکشید ی که شنید ج -اینجور
ی است؟ س چه جور س-پ
ت میکردم. ی ای ن بر و بچه‌ها درس ی کار برا ی خیل ی میگ م هما خانوم ،م ن یه روز ج -راست
ت میکرد م تو باشگاه .به هر ب ای ن معلما و مدیرا و اینا رو میشناختم .خیلی‌هاشونو دعو ُخ
ی بود یه نمره میگرفتم. عنوان
ش میکردید یا ...؟ س -ازشا ن خواه
ت میکردم. ت بود نمره‌شونو براشو ن درس ب به هر صور ج -خو
شعبان جعفری
231
ف کنید. ک نمون‌ه دیگر ا زکمک‌هایتا ن را تعری س-ی
ج -قضیۀ حاجی‌عبود روگفتم؟
س -نه نگفتید.
ک بود .یه دفعه حاج‌عبود ی شری ی بازار ی میربد مکه ،با یه حاج ج -ای ن حاجی‌عبود حاج
ش نداده بودن .بعد ش من .رفته بود اینور اونور زده بود پولش���و به اوم���د تهرا ن و اومد پی
ش م ن تو باشگاه وگفت: ی رو ببنی .ای ن اومد پی ی برو فالن بهش‌گفت‌ه بود ن اگه پولتو میخوا ی و گفتم« :پول یل طلبکار م به م نمیده!» ما تلف ن زدی م به او ن حاج «آقا ،م ن از ای ن یه پو
ش بدهکار یل به غ میگه مرتیکه ،م ن پو ای ن بنده‌خدا عرب‌ه رو بده بذار بره ».گفت« :درو ش م���ن ،گفتم« :آقا ای ن میگه من ی ُخب ».عرب‌ه باز فردا اومد پی نیس���تم!»گفتیم« :خیل
ی میگی؟»گفت« :واال ما عربا قس م راستمو ن ابوالفضله »...در صورتی بدهکار نیست م تو چ
نی حا ل از ابوالفض ل میرتسن، یل در ع نی رو قبو ل ندار ن و که س���نی‌ها ابوالفض ل و امام‌حس
گف���ت ...« :به‌ابوالفض ل ای ن از م ن پ���و ل گرفته و به م ن بدهکاره ».باز م ن به او ن حاجیه ی بود به‌نا م محرابیان --به م ن زنگ ی --یه سرهنگ س کالنرت فشار آوردم .دیدم‌فردا رئی
ش اینه».گفت: ب چیکار داری؟»گفتم« :آقا ،جریان زد وگفت« :آقای‌جعفری ،با ای ن عر ی میگی؟!» خالصه یه ُخرد‌ه با ای ن حرفمون ش نمیکنم .تو چ ش کن».گفتم« :ول «نه ،ول
نی و رفتی م د م خونۀ ی عرب‌ه روگذاشتی م تو ماش شد ،حاال بمونه .خالصه ما اومدی م او ن حاج ش کردم،گفتم« :ببنی ی بازاریه .ازخون‌ه که اومد بریو ن گفتم« :بیا» ،سوار ماشین او ن حاج
ی به ای ن حاجی‌عبودکرد وگفت: ی میگه .پو ل این‌بیچار‌ه رو بده بذار بره!» یه نگاه ای ن چ
ی چیه؟» ش بده ،بدهکار نیست «نه ،م ن به ای ن بدهکارنیستم ».گفتم« :برادر ،پو ل اینو به ی میگی؟» بعد حاجیه قرآ ن از بعدگفتم« :حاجی ،اینکه میگه م ن بدهکار نیستم .شما چ ش درآورد وگفت« :به‌ای ن قرآ ن قس م بخورک‌ه تو به م ن بدهکار نیستی!»گفت« :قسم جیب ت دیگه .به غ میگف ت شدم ،فهمید م درو ی شد م و ناراح نمیخورم ».م ن دیگه اونجا عصبان
ت ندم ،قو ل داد فردا پولشو ش بده!» دردسر بازاریه گفتم« :مرتیکه یا قس م بخور یا پولشو به ش کردیم .فردا مریه پو ل اینو میده .بعد حاجیه اومد ِ در خونۀ ما .دید م با یه ش بده و ما ول به
ی دور و َور».گفتم: ی جعفری ،اینو آورد م واسه بر و بچه‌ها ت اومد اونجا.گفت« :آقا پاک «نه ،وردار برب .م ن اینکارو واسه خاطر خدا کردم ،واسه خاطر ت و که به ائم‌ه اطهار ارادت
232
باشگاه جعفری
ش هستی ی که در خدمت داری .وردار برو».گفت« :نه».گفتم« :نمیگریم ،به همو ن موالی ی واسه م ن روبراه نمیگریم ،وردار برب».گفت« :آخه چرا؟»گفتم« :نه ،برو اونجا یه قرب مَ رب
ی مس���لمونا آرزو دار ن بر ن مث ً ال ک ن اگه ما مُ ردی م ما رو بیار ن اونجا چا ل کنن ».چو ن خیل اونجاها چا ل َشن .حاالمث ً یل دیگه اینجا و اونجا نداره! ال ما از ما ل دنیا یه قرب اونجا داریم ،و
ح است. ت صب ت هش س -بله! برگردی م سر برنامۀ روزانه‌تان ،حاال ساع
ت که میش دکار ما با مرد م تمو م بود و مریفتی م توگود ،یه چند تا میلی ت هش ج -صبح ،ساع
ج تا مهمو ن میومدن. ی صبحونه همیشه میگفتی م چار پن میگرفتی م میومدی م واسه صبحونه .برا
ی خدا بیامرز 1.خیلیا میومدن، ی میومد ،یا او ن ف�ی�روز مجلل ش آذری‌ا م یه وقت نی س���یاو هم
غ بود. خربنگارا م زیاد میومدن .صبحا اونجا همیشه شلو
س -صبحان‌ه چه می‌خوردید؟
ج -صبحاکله‌پاچ‌ه روبراه بود ،هر روز .باورک ن خانوم .یه عمرکار م کلهپاچه و د ل و قلوه و ح کلهپاچه بود ،ظهر ی میگم ،به موال .م ن یه موق ع خوراک م صب ی بود .راست ت و سریاب آبگوش
آبگوشت ،عصر سریاب ،شب م د ل و قلوه .به جو ن موال ،اگه نمیخورد م سری نمیشدم.
س َ -به ،ماشاءالله!
ی زانوم ،ای ن پنجه‌ها م درد میکنه.گفت: ج -یه دفعه رفت م دکرت ،تو آلمان .دید م ای ن کُنده‌ها ت نمیدونم« :نخود نخور، ک چیه؟» به خدا!گف ک داری».گفتم« :اسید اوری «اسید اوری س نخور ،د ل و قلوه نخور ».گفتم« :بابا ،م ن کار م د ل و قلوه خوردنه! برو لوبیا نخور ،عد
ی نداره توش!» برگش���تی م رفتیم ت خرابه؟ د ل و قلوه که چیز بابا مرد حس���ابی! مگه کل‌ه
ش خونمو تجزیه ت رفتی م پیش باز به‌خورد ن د ل و قلوه که ای ن دفعه پامون م ور م کرد .اونوق ی خوردی؟»گفت���م« :د ل و قلوه .آخه د ل و قلوه که چیزی یچ کرد،گفت« :مرد حس���اب
ک تو همو ن د ل و قلوه بود و ما نمیدونستیم! نداره!» نگو اسید اوری
ی می‌خوردید؟ بک س چلوکبا س-پ
ج -اص ً ال چلو نمیخوردم .او ً یل یه دفعه چلو بودکه مادرمون، ال به شما بگ م تو برنامۀ ما سا ی چلو به ما میدی؟» سک ش میگفتیم« :ننه پ ت به خدا بیامرزه رفتگو ن ش���ما رو ،هر وق
ت میکرد، ی درس ی پلو ماه ب عید نوروز یه س���بز ب عید نوروز ».بعد ش��� میگفت« :ش��� ِ -1سیاوش آذری و فریوز مجللی دو تن از روزنامه‌نگاران آن دوران ایران.
شعبان جعفری
233
ش رشته و از ای ن چیزا شوآ ج نبود .مرد م همه جا اشکن‌ه و کله‌جو والسالم! اونوقتا که برن ت کرده بود ی درس ی میگم .یه بار یاد م میاد خدا بیامرز باباشمل ،یه شعر میخوردن .راس���ت
ی باباشمل‌نوشت‌ه بود: تو
ش در واقع‌ه م ن قیمه‌پلو را دیدم دو
ت او پرسیدم ب خدم ی اد رفت م از رو
ب و روز؟ یش ت به کجای ی جا ن به فدای گفتم« :ا
ب عید نوروز؟» ی ِبر م ن جز ش ِ تو نیای ب وزیر افتادم گفت« :در خانۀ نوا
رفت م آنجا ِبر ایشا ن بگری افتادم
یل یکبارک‌ه آی م ِبر تو ،البدی‌ام سا
ی یاک‌ه پیه‌ام» به سر م روغ ن گندید‌ه ده
س م ن چه کنم؟»گفت« :بک ن چمچاره گفتم« :پ ک تو ب َود بیچاره!» ب خورا غ و دوشا دو
گ گفته بود! ی قشن ت به‌خاطر بیچاره‌ها و اینا .خیل میدونید ،زده بود به دول
ش باباشمل؟ ی و طنز بود.گفتید خدا بیامرزد س -بله انتقاد ج -واال روزنامه رو میگفتم.
ی بود .شعر ه م حتم ًا مال ش رضاگنجه‌ا ب امتیاز ش باباشم ل بود .اس م صاح س -روزنامه‌ا
خود اوست.
ش تو پاریس ب هیفد‌ه هیجده س���ا ل پی نی انقال ج -حتم��� ًا .اتفاق ًا باورک ن م ن اینو تو هم
نی پرویز شهنوازم ی میخوردی م هم س یه عده بودی م نشسته بودی م داشتی م بستن دیدمش .تو پاری
ی بود و مرضیه خواجه‌نوری‌ا م بود .بعد امینی‌اومد از جلو ی الریجان بود 1.او ن تیمسار رحیم ما رد شد.
س -کدا م امینی؟
ت وزیر بود... ج -همو ن که نخس ی امینی؟ س -دکرت عل
-1پرویز شهنواز خان خربنگار رادیوهای محلی ُلس‌آنجلس.
234
باشگاه جعفری
ت دم ش کرده بود و یه عصا م دستش .رف ش کرده بود یه ش���اپو س���ر ج ... -بله ،یه پالتو تن
ی رو ِب ِکش م بیار م اینجا؟»گفنت« :نمیاد». روزنامه‌فروش���ی .م ن گفتم« :میخوای ن بر م امین
ت دستپاچ‌ه شد، گفتم« :م ن میارمش ».رفت م اونجا و س�ل�ا م کردم .تا س�ل�ا م کرد م برگش ت از دوستا اومدی م اینجا ی اینجا چیکار میکنی؟»گفتم« :قربان ،با یه مش گفت« :جعفر
ش اینا ».گفت« :دار م مریم ».گفتم: نی بری م یه دقیقه پی ی میخوریم ،شما م بفرمای ی مای چای ی اومد و به همه س�ل�ام ش و نشس���تی م اونجا .بعد دید م یک ی بردم «بابا یه دقیقه »...هیچ ش گفت« :من کرد و بعدگفت « :آقای‌جعفری ،منو میشناسی؟» گفتم« :واال نه ».خود
تو ی واسه ما یه ُخرد‌ه چر باباش���م ل هست م دیگه! روزنامۀ باباشمل».گفتمُ « :ا ،شما بود ی سفید .معلو م بود تقریب ًا در حدود ی پریمرد شده‌بود دیگه با موها ت مینوشتی؟» خیل پر
نی شما؟ هشتاد نود سا ل انقدا داشت .مرد خوبی‌ا م بود .او ن شعرشو نوشت س -بله .حاال برگردی م سر برنامۀ روزتان.
ی خانوم! بله ...صبح ت میکن س ما رو پر ی حوا ج -بله داشت م میگفتم ،ماشاال یه‌ریز میرپس
ت و نی م صبحونه میخوردم .بعد تا ش تا هش ت میدادم .ه ت مالقا ش وق ج تا ه ت پن س���اع
دوازه مریفت م دنبا ل کار مردم.
ی می ل شکسته ش یه سر ی بود ،تو نی باش���گاه ،زیر دفرت آقا یه انبار ی زیرزم محمدرضا -1تو
ی گونی ،روغ ن ده ج گون ج کیلویی ،برن ب و اینا بود .تو اونجا جعبۀ شیکر پن ب خرا و ضر ی [سرایدار باشگاه‌ک‌ه یک ی کور ی و اینا بود .اینو م ن میدونس���ت م و آقا و عل کیلویی ،چای
ی میکنه نباید بگه ،اجر ی که یه کار ت میشه ،میگه کس ش نابینا بود] .خود آقا ناراح چشم ف چیکاره‌ست .مث ً ال یکی ی میفهمید طر س بود که آن آد م ضای ع میش���ه .انقد آقا مردم‌شنا
ی رو ،یه اشاره میکرد، ی کور ب میفهمید محتاجه ،منو صدا میکرد یا عل س خو میومد با لبا ِ ی از ِ ی میومد سر ی نفهمه .یک ج و اینا میدادی م میربد که کس ت روغ ن و برن در پش ما یواشک
نی برده ت بعد از انقالب ،تلویزیو ن دورب یل آقا می‌فهمید‌کلکه .اونوق تو و وضعی‌ا م نداش
ی بوده و یه کیس‌ه ناخو ن پیدا شده ی کرده بود ن که اینجا شیکنجه‌گا‌ه جعفر بود ن و فیلمربدار و راه داره به زندا ن اوی ن و مأمورا دار ن میگرد ن راهشو پیداکنن!
ج [ -خنده] هنو َز م دار ن میگرد ن راهشو پیداکنن! او ن اصغر خالدار رفته بود بهشو ن گفته -1در این جلسه محمدرضا یکی از نوچه‌های شعبان حضور داشت و این نکته از زبان او نقل شده است.
شعبان جعفری
235
ت علی‌اصغر ی هیأ ی ناخو ن پیدا شده .آره تو میدو ن رشیدی‌ه قاط بود که تو باشگاه یه گون
ت با زکرد. ش یه هیأ ت خود ش نگرفنت ،رف ت بود بازی ی بی‌معرف شده بود ،بسک
ک می‌کردند ،در مقاب ل انجا م ش���دن ی کم ی که می‌آمدند و از ش���ما تقاضا س -اینهای
ی می‌کردند؟ ت شما را چگونه تالف ی شما چه می‌کردند؟ محب کارشان ،برا ی نمیخواستی م که! خود م داشتم ،در میاوردم. ج -هیچی .ما چیز
ی شما و سایر قضایا ازکجا در آمده ج گرفنت‌ها ف و نق ل راج ع به با س ای ن همه حر س-پ
است؟
ی م ن به‌قاعدۀ دو س���ه‌هزار تا خوارزاد‌ه و برادرزاد‌ه تو اون ب کن ج -آخه خانو م اگه حس���ا
نن اس م ما رو میاورد ن و مث ً ال نت مردمو تلک‌ه تسمه ک ی که میخواس کشور داشتم! [خنده] یه عده‌ا
ی در مریفت؟ ی هستم!» «برادرزادۀ فالنی‌ام »...بعد به اس م ک میگفنت« :خوارزادۀ جعفر س -تلک‌ه تسمه؟!
ی دیگه! ج -همو ن باجگری
س -حاال بفرمایید بعدازظهرها و بقیۀ روز چه میکردید؟
ب رجوع ت چار اربا ت میکردم .از س���اع ج -ناه���ار‌ک‌ه میخورد م تو دفرت باال اس�ت�راح
ی میکردم .ورزشکارا تما م کنرتل ع رسیدگ ب رجو میومدن ،ورزشکارا میومدن .به کار اربا
ت میشد م مریفت م توگود. ع میشد .من م لخ ش شرو ش و نی م ورز ش شی ت شی میشد ن تا ساع ب مهمو ن میومد ،همیش���ه هر روز چه‌مهم���و ن اومده بود چه نیومد‌ه بود .چو ن اونجا مرت ی جها ن میومدن --یا از ج --از همه کشورا ی خار باشگاه‌پر از مهمو ن بود یا ا ز کشورا همۀ دوایر دولتی‌ا م مهموناشونو میفرستاد ن اونجا .قب ً س میگرفنت گ میزد ن با م ن تما ال زن
مث ً ی تا مهمو ن داریم ،چ ل تا مهمو ن داریم ،دخرت شایسته جهانو میخوایم نت ما س��� ال میگف
ت ورزش���کارا رو مرتب ش اونجا .اینا همه رو از قب ل میدونس���تم .بعد تما م وضعی بیاریم ی دول َتم ی اینکه جلو مهمونا آبرومندان‌ه برگزار بش���ه .مهمونا ی خاطر چی؟ برا میکرد م برا
ش داشته باشه میدادیم ی میگرفتی م که ارز ی چیز ب خاتم که میومدن ،واس���ه هرکدو م یه قا
ی نمیخواستیم ،اونام ی ما چیز ی به ما ندادن .یعن ش ما به اونا میدادیم ،اونا چیز بهشون .همه
ی بدن ،اص ً ط شهردار ال ای ن بساطا نبود .یه دفعه فق یل بد ن یاکادوی ی به ما نمیدادن .پو چیز ی به اینا دادی م اینا ب اومده بود ن باشگاه ،ما یه چیز خ که به‌حسا گ و شهردار مونی هامبور
236
باشگاه جعفری
ب هامبورگ خ فرستادن .او ن یکیا م یه کتا ک مونی خ و یه فند ی مونی نت واسه ما یه تابلو که‌رف ت و نی م شب م مریفت م منزل ش هش ته ی ما فرس���تاد .دیگه س���اع گ برا ک هامبور و یه فند
بخوابم.
ی باشگاه چطور بود؟ س -رابطۀ شما با ورزشکارها
ی یه ش بخری! یه وقت ی اوقا َت م سربسرشو ن میذاشتم .یاد ج -با همهش���و ن رفی ق بودم .گاه
ی که میمونه َ رو آورد ن برامون ،اسمشوگذاشتی م خسرو .موند تو باشگاه و دست‌آموز شد.طور
ت میزد .شریینکاری‌ک‌ه میکردن ت د ِم گود براشو ن دس ب میچرخید ن مینشس ی بچه‌ها خو وقت ی خوشمز‌ه بود! ی داشتیم ،خیل ت میزد .با ای ن میمونه بساط دس
ی ه م کردید .از این ی متعدد ی برو و بیا داش���تید ،سفرها ی که خیل س -حتم ًا در آ ن زمان س شمارۀ )11/24 ف کنید( .عک سفرها تعری
ی عزری ی دعوتمو ن کرد .آخه آقا ی [مئری] عزر ج -بله اروپا می‌رفتم ،اس���رائی ل رفتم ،آقا
ی شد؟ نی رفت م و برگشت م چ نی رفتم.گفت م چ همیشه مهموناشو میآورد باشگاه ما 1.چ ی افتاد؟ س -نه نگفتید .چه اتفاق
نی میومدن ،فوتبالیساشون ،بسکتبالیساشو ن و والیبالیساشو ن و ی که از چ ج -ورزش���کارای نی میاوردشو ن از باشگاه ما دید ن میکردنِ . خود سفری م هر چی ایناک‌ه میومدن ،او ن سفری چ ی شمارۀ 11/25و )11/26من م یه کادویی‌چیزی ت میفرستاد اونجا( .عکسها مهمو ن داش
ب سوزنیاش���ون م اومد ن واس���ه واالحضرت‌شمس ی چند تا از او ن ط به اینا میدادم .تا حت ش بزنن .یه شب م اینا رو آوردم ی آورده بود ن سوز ن به ب سوزن که میگر ن داشت .سه نفر ط
س هم ،توکرج ت شم ت بود .واالحضر ی ناراح ی زانو م خیل ت ای ن کُنده‌ها باشگاه .اونوق ی که ج تا مردم ی میکرد دیگه ،اینا رو گذاش���ته بود ن تو او ن بیمارس���تا ن «فاتح»کر زندگ میخوا ن بیا ن بر ن اونجا سوز ن بزنن .باورکن ،خانوم ،از د ِم همو ن مریضخونۀ «فاتح» تو کرج
ف بودکه‌میخواسنت ت سر ه م ردی نی پش ی همینجور ماش بگری بیا تا د ِم او ن کاروانسرا سنگ
ی م ن اینجوریه!»گفنت« :فردا بیا ی که اومد ن باشگاه م ن بهشو ن گفتم« :پا سوز ن بزنن .روز ت بدن!» اونجا!»گفتم« :بابا مگه میشه اونجا اومد؟»گفت« :تو بیا اونجا م ن میسپار م راه
ما رفتی م اونجا و باورک ن تما م ای ن ِ ت و اینا رو سوز ن زدن.گفتم: سر م ن و تما م شونه‌ها و پش -1مئری عزری در کتاب خاطرات خود «یادمانه» دفرت دوم ،صص ۲۹-۲۶در این باره شرح مفصلی نوشته است. برای منتکامل نوشته ر.ک .به پیوست شماره ،۱۹صص .۴۱۷-۴۱۶
شعبان جعفری
237
ب دیدیم ی تو!» سوز ن زدن .بعد ش «باباکُندۀ زانوم‌ه که درد میکنه!»گفت« :چیکار دار
ی در نت تو روزنامۀکیها ن با او ن سوزنا و نوشنت« :کلۀ شعبا ن جعفر س کلۀ ما رو انداخ عک
ی کرده بودن ،آره .حاال یه روز سفری‌گفت« :تو اینهمه به ما ب شوخ ی چینی ».به‌حسا سوزنا ب ما ی ُخ ت دارم».گفتش« :خیل ی چنی؟»گفتم« :آره دوس ت میخواد بر ی دل ت میکن محب
ی ما فرستاد ن که ما رو دعوت‌کرد ن چنی. ع میدیم ».بعد یه نامه برا به شما اطال یل بود؟ س -ای ن قضیه چه سا
ب من م عرض ش س���ا ل قب ل از انقالبُ .خ فه ض کنم ...همو ن ه ت ش���ما عر ج -خدم س آرا م که سفریکبری اونجا بود ،یه نامه نوشتم ی عبا ب کار میکرد .اومد م برا کردم ،مغز م خو
ی دستور میفرماین؟ گفت: ت کرده و میخوا م بیا م و اینا ،شما چ نی منو دعو که آره سفری چ
ی از ش���اه بگری ».ما م یه نامهای ط یه اجازه‌ا «خوبه .بیا اینجاها رو ببنی ،ما م هس���تیم .فق
ت اجازه داد ن و ی [نصرت‌الله] معینیا ن اون م داد به ش���اه و اعلیحضر نوش���تی م دادی م به آقا
فرمودن« :میتون‌ه بره ».یه نفر دیگر م گرفت م که باها م باشه و رفتی م چنی ،مث ً ال چارده روز از ما دعوت‌کرد‌ه بودن .او ل که رفتی م تو فرودگاه ،چمدونامونو باید خودمو ن ورمیداشتیم،کسی
ط دکرت [منوچهر] اقبا ل رفته واسمو ن نمیاورد .واسه همه همینجور بود .اونجا م تا اونروز فق
نت چیزاتونو باید خودتو ن وردارین. ی از ایرا ن نرفت‌ه بود .بعد به ماگف س دیگه‌ا بود و فرح1 .ک گفتم« :خودمو ن ورمیداریم».گفنت« :هر چیزی‌ا م داری ن بذاری ن اینجا!» انگشرت و ساعت س میدیم». نی بهتو ن پ ج بش نی خار ی که خواست و همه روگذاشتی م اونجا.گفت« :موقع
ش همه از ای ن اژدها و چیزهای گ که س���تونا ی بزر ی خیل ی از ای ن هتال ما رو برد ن تو یک
ت فرستاد ی آرا م یه نفرو از تو سفار ی بودکه خودتو ن دیدین .ما رو برد ن اونجا و بعد آقا چین ت داد به ما و آرام ک کنه .بعد او ن یارو تلف ن آرا م رو گرف ب ما رو تر و خش��� که به‌حس���ا
ی نگی! حرفی ش اینجا چیز میز ب با ط مواظ ی فق ت کرد وگفت« :جعفر باهامو ن صحب ی بود. ی واسه ما تهی‌ه کردن ،یه دخرت چین ی نزنی!»گفتم« :باشه!» بعد یه مرتج م ایران چیز ف میزد .ای ن دخرت‌ه اومد و ما رو بردگردوند. ظ قل م حر ی بلد بود و لف ب فارس خیلیا م خو
ش یه ذره نی چند هزارکیلومرت روکوهه .همو ن اول روز او ل م���ا را ب���رد ن دیوار چنی .دیوار چ
ت پنج ش مریه ،انقد پهنه! بعد دخرت‌ه اومد ما رو ساع برد ن نیگا کردیم .خانوم ،اراب‌ه از تو -1شاهدخت اشرف پهلوی نخستنی نفر از دربار پهلوی و عضو عالریتبه ایران بودکه به چنی سفرکرد.
238
باشگاه جعفری
بعدازظهر رسوند هت ل و رفت .م ن به او ن رفیقمو ن گفتم« :پاشو بری م اونور خیابو ن ببینیم گ پک ن [احتما ً ال میدا ن تیان‌مان] یه ی به چیه اینجا ».فکرکرد م تو همو ن می���دو ن بزر چ���
ش ش���د.گفت: ی بزنیم ،هت ل ما م همونجا بود .ماکه اومدی م بریون ،دخرت‌ه یهو پیدا چرخ���
«کجا می‌روید؟» گفتیم« :می‌روی م آنجا!» گفت« :م ن باید تلف ن بزن م تا ش���ما بروید!»
گفتیم« :نمی‌خواهد تلف ن بزنید ما نمی‌روی م اص ً س فردا اینا ال!!!» برگشتی م تو هتل .فردا نه پ نت و رفتی م ذوب‌آهنشونو دیدیم ...بعد ما رو برد ن توگردوند ن و خوب واسه ما برنامه گذاش
همه جارو دیدی م و اینا .بعد خیا ل کردی م حاال مث ً ی میخوریم. ش یه چای ق رئیس ال مریی م تو اتا
بعد َد م درکه رسیدی م گفتیمُ : ی بود ش همون س اینجاکجاست؟»گفنت« :رئیس «خب ،رئی
ی سربازی. نی همدیگه ،مث ل لباسا نی همدیگه بودن ،لباسا ع که شمارو بردگردوند!» همه ع
ب ما رو برد ن تماشاخونه .رفتی م تماشاخونه ،بال‌ه بود .م ن که خالصه ،بعد روز چار م شد .ش
تا او ن موق ع نه بال‌ه رفته بود م و نه دیده بودم ،نه میدونست م چیه .همو ن که لنگاشونو میکنن
یل نه از اینا .همینجور نشس���ته بودیم .م ن هیچوقت ی تو ایرا ن دیده بودی م و هوا! یه چیزای
ش م ن بود ،مرتجمه! دید ی به‌نظر م بد اومد خواب م برد .دخرت‌ه َا م پی یل بسک ی نیس���ت م و چرت خوابمو ن برد ،خواب ...یهوگفتش« :ش���ما خوشتا ن نیامد؟»گفتم« :واال نیامد!»گفت:
ی که به ت ن ما ت داریم ،چیزای ی دوس ی ورزش ت دارید؟»گفتم« :ما چیزا «ش���ما چه دوس ی خوششا ن آمد».گفتم« :خوب بچسبه .ای ن بال‌ه مال‌ه ما ل ما نیست».گفت« :شهبانو خیل
ی همۀ ایرا ن از بال‌ه خوششو ن میاد؟»گفت: یل خیا ل کرد کردی ن واسه‌ایشو ن نشو ن دادین ،و ت و ایناگذاشنت .خانو م سرشار ،من ب برنامۀ آکروبا ب واسه ما به‌حسا « فهمیدم!» فردا ش ی طو ل میکشه .خیلی ف کن م خیل ی ندیدم! اگه ای ن آکروباتو بخوا م تعری تو دنیا همچی‌چیز خوشمون‌اومد.
نت والیبا ل بازی ش داش ی داشنت ،برد ن اونو نشو ن ما دادن .روکَ ِف یه س���ال ن هیجده‌هزار نفر
ش عقب ،یهو نت میکشیدن ی که داش ت عقب ،با یه ارابه‌ا ش مریف ت یهوکَ ِف میکردن ،اونوق
ت کرده بودن .هر جا م که مریفتیم ی درس ی چیز جالب ش شنا میکردن .خیل میشد استخر و تو
نی چوبا ظهرک‌ه میشد میدیدی م گروه گروه وایساد ن یه کاس‌ه دستشون‌ه و دو تا چوب .با هم ف روزی شه ی َان .خالصه ماکه خوشمو ن نیومد ،یه شی نت اینا اشرتاک غذا میخوردن .میگف
بیش�ت�ر نموندیم،گفتیم« :میخوای م بریم!»گفت« :چرا؟ خوشتا ن نیامد؟»گفتم« :واال ما
شعبان جعفری
239
گ اونجاها معامله داریم ».حاال الکی! معامله با بای���د بری م کار داریم .باید بری م هنگ‌کن ی داریم! ک
ی و شلوغیه. ی دیدن ی جا ی خوبیه .خیل ی جا خالصه اومدی م و شانگها َی م دیدیم .شانگها
ف پادشاه»که خیلی ش میگ ن «ه ی داره به ی داره یه موزه‌ا ط یه جای ی نداره ،فق پک ن هیچ ش چه ی تو ت به‌نا م فروشگاه دوستی .نمیدون ی دیدنیه .یه فروشگاه م داش��� دیدنیه ،راس���ت
ی که اص ً ش از ای ن ِ ال تو تهران‌پیدا سر آد م در مریفت :عقیق ،فریوزه ،یه چیزای ی بود .هو چیزای ج بشیم ،اسبابامون م پسمو ن دادن. ی اومدی م خار نمیشد .خالصه گشتی م و وقت ش نگذشت‌ه بود؟ ی بهتا ن خو س زودتر از موعد برگشتید ایران؟ خیل س-پ
ت تو فرودگاه مهرآباد پیاد‌ه میش���دیم ،بچه‌ها ج -بد م نبود .حاال اومدی م ایران .ما هر وق ی ما رو میگرفنت ،خودش���و ن میربد ن بریون ،پاسپورتمو میربد ن خودشون میومد ن چمدونا
ی پاسپورت نت م ن خود م برم .ای ن دفعه دید م یه افسر ت میکرد ن و میاوردن ،نمیذاش درس��� ی و سرهنگ‌ه گفتش ت وگفت« :شما یه چند دقیقه بیای ن اینجا ».رفتی م تو یه اتاق من و گرف
ت اومده بود ی جمعی ی بکن!» گفتم« :بله؟» حاال بچه‌ها اومدن ،خیل که«:ش���ما یه کار ی شما به گرد ن همۀ ما ح ق دارین »...و از ای ن حرفا... « .ما ی جعفر استقبال.گفت« :آقا
ت معرفی ت 9خودتونو به سازما ن امنی ح س���اع اال ن کاری‌باهاتو ن نداریم .ش���ما فردا صب
ت کجا؟ کننی ».سازمان‌امنی س -نمیدانم!
ی بود .ما رو بردن ح رفتی م اونجا .یه سال ن دراز ت 9صب ج -سلطنت‌آباد.گفتی م باشه .ما ساع
ی بود و دو تا پرده ،همنی .ما رفتیم ی و یه میز آهن یل آهن ش دو تا صند ی بود تو او ن ته ،یه اتاق
ی میاد .خانوم ،ما بشنی ،بشنی ،بشنی ،بشنی ،بشنی ،هی‌نشستیم. او ن تو نشستی م که اال ن یک ت منو ت 12شد اال ن ما سه ساعت‌ه ای ن تو هستیم .خدایا ،اینا با ما چیکار دارن؟پاسپور ساع ت دیگه، ب شد .بعد دید م دو ساع ب ما خرا ی میخوا ن از جو ن ما؟ اعصا چراگرفنت؟ اینا چ
ج س���اعت ،یه جوونک‌ه اومد ،عینکی .معلو م بود از او ن کمونیستای 2بعدازظهر ،بعد از پن
ت بود .اومد تو... ت و سخ سف
ت تو ساواک؟ س -کمونیس ج -باورکن ،بود ن دیگه...
240
باشگاه جعفری
ش را می‌گذارید «کمونیست»! س خوشتا ن نیاید ،اسم س -انگار شما از هرک
ش بدین .جو ن ش���ما به موال .اومد وگفتیم: ض میکنم .حاالگو ج -خان���وم ،ب���ود! عر
ت نشست ی اخ م کرد ن را درمی‌آورد] رف ی [ادا «سام‌علیک!» سرشو تکو ن داد و اینجور ی که ت چیه؟» گفتم« :اس م م ن تو او ن چیز ی نداد .من م نشستم .گفت« :اسم و هیچ‌جواب
ی حرف ف نزنی‌ها!»گفتم« :چه جور ی با م ن حر جلوته نوشته دیگه!»گفت« :ای ن جور
بزنم؟»گف���ت« :خیا ل نکنی »....دید م نه ای ن اص ً ی میکنه .میگم ال داره با م ن گرت‌گری ی که مث ً ی مریی ال فالنی‌ها! پا میش نی میکرد .بعد گفتش« :خیا ل نکن جو ن شما ،به م ن توه
ت میخوا م از شما ،من م بلند ی معذر ی گفت ،خیل فالن!» و از ای ن صحبتا .بعد به م ن یه چیز ش و افتاد.گفتم: ی که زی‌رک ...م بود رو خوابوند م تو مُ خش ،زد م توکل‌ه شد م یه صندیل‌آهن گ فال ن فال ن شده!» «پدرس ِ
ی شدید؟ س -چکارکردک‌ه عصبان
ی اونج���ا رو پاره کردم ،بعد داد و ت دیگه .من م گرفت م پرده‌ها ج -ب���ه م ن بد و بریا‌ه گف
نت و ی و اینا بد و بریا‌ه گفت���م .خالصه اومد ن ما روگرف ی و مصری بی���دادک���رد م و به نصری ی بود ،یارو اومد منوکشید ی آد م خوب ت محلمو ن خیل ج ما ل سازما ن امنی اون‌سرهنگ‌ه مرو ش میدی؟»گفتم« :آخه ی فح ی میکنی؟ چرا به نصری کنار،گفت« :جعفری ،چرا اینجور
ی که باید ج س���اعت‌ه ای ن تو نشوندنم!» خالصه ،او ن کارای منو آورده اینجا چیکا ر کنه؟ پن
ی نوشته‌ها بیاد. بکنی م اونجاکردیم .حاال نمیخوا م ای ن تو
ی را که کردید نصف‌ه تعریف ی جعفری! هرکدا م از ای ن کارهای س -ای ن که نمی‌شود آقا میکنید و بعد می‌گویید نمی‌خواه م اینها بیاید .قبو ل نیست!
ت بگم ب نیس ت میخوام« ،خوار و مادرتو »...که خو ی معذر ج -آخه ای ن حرفا بده! خیل
که .اینا رو میگم...
یل مث ً ی کردیم» و اینها را بگویید. ال «حسابشو رسیدیم» و «گردگری س -نه ،اینها را نه .و
مث ً ی حسابشا ن را رسیدید؟ ال چه جور
ی دلداری‌داد ی خالصه ،ما اومدی م بریو ن و ای ن ما رو ه ج -اونا رو آره ،اونا رو میگم .هیچ ش دعواکرد.گفت« :مرد حسابی، ق نشوند .بعد دید م اینو برد او ن کنار و باها و برد تو اتا
نی بیاد ی بیاد اینجا؟ او ل از م ن میرپس���یدی ن بعد اینو میگفت ی اینو گفت چرا از م ن نرپس���ید
شعبان جعفری
241
سازما ن امنیت ».بعد ًا شنفت م تو فرودگاه مهرآباد م با اونا دعواکرد‌ه بودکه« :شما اص ً ال چه ش میکردم نی خود م صدا نی اینجا .به م ن میگفت ت اینو بگریی ن بفرست نی پاسپور ی داشت حق
ب کارو میدادم ».بعد ایناگفنت« :اص ً نت من نی کمونیست؟» اینا نمیدونس یچ ال چرا رفت ترتی از شاه اجازه گرفته بودم .بعدک‌ه فهمید ن خودشو ن تو زد ن دیگه .حاال اگه م ن حواس م جمع
نبود و از شاه اجازه نگرفت‌ه بود م مگه منو و ل میکردن! ِ پری ما رو درمیاوردن!
نی رفته بودید چکار ک عمر باکمونیستها دعوا میکردید ،چ س -حاال خودمانیم ،شماک‌ه ی کنید؟
چ خوشمون م نیومد .مرتیکه از م میرپسید« :چرا رفتی ج ُ -خب ،رفتی م تماشا دیگه! واال هی
ت میشم؟ اص ً ال م ن سر تا نی کمونیست؟!» آخه مرد حسابی ،حاال م ن بر م اونجاکمونیس چ
ی بساطی‌ا م بود .نه، سر زندگی م مبارزه باکمونیستا بوده تو مملکتم .مقصود م اینه که یه همچ
ب ایناک‌ه مهموناشونو میاورد ن تو باشگا ِ‌ه من ،پو ل نمیگرفت م که ،مث ل باشگاه جد ًا میگمُ ،خ
ت که اینا بعد ًا واسه من ت داشتم .اینس یل سفر دوس ی ح ق سفر‌ه نمیگرفت م که ،و ک مل بان
ط واسه خود م میداد ن که: ی ز ن و بچه م نه .یه بلی ط واس���ه خود م برا ط میفرس���تادن ،فق بلی «مث ً ی رفتی م دیگه. ی مجان ی دنیا رو با بلیطا ی بری؟ ژاپن؟ یا هر جا» همه جا الکجا میخوا ب کار میکرد ،در یل م ن مغز م خو خ همچون ،و خ همچنی ،مُ حاال درسته به ما چسبوند ن مُ ت نمیکردم، ی درس ی باشگاه مقابل‌کارم ،میدونست م چیکار میکنم .اگر کار نمیکرد یه همچ
ت واسه جوونا با 21میلیو ن پو ِ‌ل اونوقت! ای ن پو ِ‌ل خو ِ‌ن م ن بود .یه باش���گاه تو او ن مملک
ساخت م که‌االن م دار ن مری ن توش ،به جو ن شما .م ن که دنبا ل پو ل نبودم ،اگه بود م و یه سینما نی خریده درست‌کرد‌ه بود م حاال پنجاه تا سینما داشتم .اگه میومد م آمریکا تو بوریل‌هیلز زم
نت آدمو سرکوب ی بود میخواس بودم ،حاال ای ن وضع م نبود .حاال مقصودک‌ه اینا به هر نحو
نن خانوم ،به‌خدا. بک
ی کنارگذاشتند و چرا؟ س -شما را ازک
ی داشت م یه‌چ ب ای ن باباک‌ه موافق‌ه بذار بره .میدوننی؟ اگر م ن مریفت م یه کار نت ُخ ج -میگف
ی اص ً ال توجه نمیکردن .صد دفعه ای ن پیشامدا شد .صد ش باستان ی ورز ی میخواست م برا یز دفعه م ن با اینا در افتادم.
ت میکن م سه دستۀ ی شما برداش س -بله ،دش���م ن که زیاد داشتید .ای ن طورک‌ه از حرفها
242
باشگاه جعفری
ت که می‌دیدند شما ت و دول ی از دستگاه حکوم ف بودند :او ل افراد ص با شما مخال مشخ
ف شماست ب چو ن می‌دیدند شاه طر ِ ک هستید .دو م دار و دستۀ طی به‌شا‌ه و دستگاه نزدی ی دیگر جنوب‌شهر .دستۀ سو م هم ت میکند و او را نمی‌کند ،همینطور رقبا و شما را حمای
ی 28مرداد، طرفدارا ن جبهۀ ملی ،روشنفکرها ،چپی‌ها و تودهایها و ای ن گروه به‌خاطرکودتا ت کنیم؟ مث ً ال در میا ن گروه او ل چه ی دربار‌ه ای ن سه گروه صحب درس���ت؟ میخواهی دکم
ف شما بودند؟ ت می‌کردند یا مخال ی بیشرت از همه شما را اذی کسان
ف م ن بود، ت مخال ی س���خ ت خیل ف م ن بود ،تیمس���ار حج ی مخال ج -او ل همه نصری
یل اون م زیاد ی بود و ش آد م خوب ت بدنی[ .سرلشکر عباس] ایزدپناه خود ما ل س���ازما ن تربی
ی بعد با من‌کنار نمیاومدُ .خب ،خیلیا نمیتونس�ت�ن ما رو ببی�ن�ن .میدونی؟ چو ن یه عده‌ا
نت «ش���عبا ن تاجبخش!» یا مث ً ال فال ن و بیس���ار ،اینا بهش���ون ی به م ن میگف از 28مرداد ه ی مث ً ی داده ت به م ن درجۀ سرهنگ نت م ن س���رهنگم ،اعلیحضر ال میگف بَر میخورد .یه‌عده‌ا
ی از م ن نداشنت. ت میکرد .خود م میدون م دلخوش ی داده .این م افسرا رو ناراح درجۀ سرگرد
ت و پنجه نر م میکردم. ی با همۀ اینا دس هیچکدو م از اینا با م ن کنار نمیومدن ،م ن خود م تنهای
س -قب ً ت بدنی ،چرا میا ن شما و س تربی ت اشاره کردید ،رئی ال چندی ن بار به تیمسار حج
ب بود؟ او شکرآ
ی رو بربه. ی اس م کس ت آد م اینجور ب نیس��� ش کنه ،خو ج -تیمس���ار حجت؟ خدا رحمت نی خانوم ی سوزوند .ببین ت بدن ی سازما ن تربی ی تو نی ای ن چه آتیش ویل‌خانو م ش���ما نمیدون
ض شدن ی بگرین ،بعد بیچاره‌ها مری خ کشت ک مونی نت المپی ی و موحد ،ای ن دو تا رف سیدعباس ت اومد تهرا ن رفت ت کنیم ».ای ن حج ی بگرین1 .گفنت« :ما نمیتونی م شرک نت کشت و نتونس
ش گذاش���ت. ت که« :قربا ن اینا تمردکردن ،نیومدن ».دو تا دروغ م رو ت گف به اعلیحضر اعلیحضرتم ،خدا بیامرزه اعلیحضرتو،گفت« :توبیخشو ن کننی!» و بعد یه سا ل از کشتی
ت ایناکجا بودن؟ تو دانشگاه تحصی ل میکرد ن و عضو نی اونوق ب بب محرومش���و ن کردُ .خ ش میداد ن به شاه، ی فهمید ن همشو ن فح ی دانشگاه بود ن دیگه .دانشگاهیا م وقت ورزشکارا
ت کرد؟ آخه موضوع ی شاه دشم ن درس ی برا ش میدادن .حاالک یهو تما م دانشگاه همه فح
ت بگه« :قربان ی نبود به اعلیحضر ب یک ف میشدن! ُخ ی میشدکه مرد م با شاه مخال اینجور -1در مسابقات کشتی المپیک مونیخ کنف عبدالله موحد ،در دوره اول وزن پنجم آسیب دید و مسابقه را ادامه نداد .شمس‌الدین سیدعباسی هم در وزن چهارم تا آخرکشتیگرفت و نفر پنجم شد.
شعبان جعفری
243
ش میکنی!» ی گو ف اینو و اونو همینجور ی به کار اینا ،ولشو ن کن .چقدر حر چیکار دار ت کنه اعلیحضرت! تو اص ً ی چیکار داری؟ تو ال به کارکُشت ای ن یکی .یکیا م «خدا رحمت ی خودشون .بگو خودتو ن میدوننی!» ی رو بذار برا ت [رو بچرخون]،کُشت ت و سیاس مملک
ت میکرد .نکرد ،نکرد! میدوننی ش دخال هان؟ واال ...خدا بیامرزه شاه رو ،شاه نباید تو ورز
ت که نمیشد اص ً ی رو بده! ب بده و دستور یه کار س جوا ی فی‌المجل ال اونجور شاه مملک
ش کنه. ی میشد دیگه .خدا رحتم ت که اینجور به‌هم‌ه کارا‌کار داش
ی م ن مایه ی همه مایه میومد .دو دفعه م برا ی خیلیا ،برا ت پدرسوخته ،برا ت او ن حج اونوق
نی برده بودن .یه دفعه اومد ،جو ن شما .م ن اگه خود م حواس م جم ع نبود ،صد دفعه منو از ب
ت اینهمه سر به ی به ای ن حج ت وگفت« :آقا تو چیکار دار نی هرمز قریب ،منو خواس��� هم ی کرده»!.گفت« :مگه تو وکیل ش میذاری؟»گفتم« :آقا تما م ورزشکارا رو ناراض س���ر ی میگن .مرد م میگ ن ِ خود شما م با این نی چ اینا هس���تی؟» گفتم« :نه قربان .برو بریو ن بب
نی که؟ اوستودیو م آریامهرو که میساخنت ک بودین!» آخه میدون تو اوستودیو م آریامهر شری
ک بودی ».اگه ش گفتم« :میگ ن ش���ما م شری ی بُرد .به او ن پس���ر حجت ،یه پو ل هنگفت
ی ش دگفت« :آقا برو ی خانوم؟ ای ن رست م امریبختیا َر م اونجا شاهد بود .یه دفعه عصبان بدون ی از درکه اومد م بیا م بریون، دنب���ال‌کارت!»گفتم« :م ن که نمیگ م مرد م میگ ن آقا ».هیچ
ی بود. ی شد ،یه داستان رست م امریبختیار اومد دنبا ل م ن و یه بساط
مث ً ی سه ش تا مدا ل طال برده بود ،سیدعباس ی و موحد :اونموق ع موحد شی ی سیدعباس ال برا
ف ای ن موحد رو تو رادیو یا تو تلویزیو ن و جایی تا مدا ل طال .شما نیگاکننی! یه دفعه شد حر
ی اونا م مایه میومد. بزنن؟ برا
ت کرد .مث ً ی بود ،اق ً اص ً ال مریفتی م تو جلسه ال صد دفعه منو ناراح ت یه جور ال تیمسار حج
مینشستی م اونجا« .تیمس���ار!»« ،بله!»« ،ما مث ً ی قشنگرت اجرا ال میخوای م ای ن 4آبا ن خیل ت خوششو ن نمیاد. ج دقیقه وقتمونو زیادترکن!» میگفت« :نه آقا ،نه ،اعلیحضر بشه .بیا پن ی بدشو ن میاد .نمیشه ،اص ً ال نمیشه!» ما رو میگی؟! حاال ش باس���تان ت از ورز اعلیحضر
ی 4آبا ن ای ن یکی نت که تصمی م بگری ن که برا ت معاو ن وزارتخون‌ه دور تا دور نشس یه مش���
ت میزنه رو ت حج ی چیکارکنه؟ او ن فرموندۀگارد چیکا رکنه؟ اونوق چیکار بکنه او ن یک ی دیگه سر م نمیشه ».اونوقت ی میکنه« :خدا و شاه .م ن غری از خدا و شاه هیچ میز و همچ
244
باشگاه جعفری
ی رسید به من،گفتم« :تیمسار او ً ال که خدا ما ل همۀ دنیاست. ی سؤا ل میکنه .وقت ی یک از یک
ت رفت! چا ُرمَ ًا ما اومدی م اینجا حرف ش یاد ت دارن! غری از او ن میهن دوم ًا شاه رو همه دوس
ی بلند شدکه« :آقا ،آقای‌عصار ی بعد ...یه دفعه عصبان ش بزنیم ،خدا و شاه باشه برا ورز نی میکنه!» او ن [سیف] عصار سرهنگ ی میگه! ای ن داره به م ن توه نی ای ن چ پرونده ک ن بب ی بود آقا. ب و غریب سازما ن امنیت م اونجا نشسته بود .یه چیز عجی
ت یه سینی ی او ن پش ش میدید م یه کس��� ف بزنیم .مریفت م د م اتاق ش حر ح مریفتی م باها صب
ت او ن تو یه آمپو ل میزد دستشه ،یه حول‌ه توشه ،یه آمپو ل ویتامین م زیر ای ن حول‌ه است .مریف
ش که نشئ‌ه بشه بتون‌ه کارکنه. به
نی نشئ‌ه می‌شود؟ س -مگر آد م با ویتام
ت مریفت م میگفتم« :تا ای ن نشئ‌ه است، ح او ل وق ب دیگه ،جو ن میگرفت .من م صب ج ُ -خ
ی میکرد« :چیه ش نمیومد ،همچ ی سرش ».خانو م تا مریفتم ،از من م خوش آمپولو زده ،بر م باال
ی با شما دارم .میخوا م ببین م اگه‌آمپولتونو باز او ل صبحی؟» میگفتم« :تیمسار اومد م یه کار ی میکرد« :آقا! تو به‌آمپو ل من ی کارمو بگم؟ »...تا میگفت م آمپول ،بلند میشد اینجور زد
ت چند دفعه دعواکردم... ت دعوامو ن میشد .م ن با حج چیکار داری؟» [خنده] اونوق س -سر چه مسائلی؟
ت و سختِ . ی بود م و ش باستان ت ورز ی و اینا .آخه م ن سرپرس ی پهلوون سرکُشت ج ... -سف ی میومد. ش باستان ی از ورز ی پهلوون ی ما ل م ن بود .میدونی؟کُشت ی پهلوون ای ن کُشت س -مشک ل کجا بود؟
ش کُشتیهِ . سر همون ت چو ن اسم ت بدنیه ،ما ل ماس ت نه ما ل تربی ت ای ن میگف ج -اونوق
ت و مرافع‌ه داشتیم .اص ً ال با همه دعوا میکرد ،با ت مکافا ی سخ ت خیل ما با ای ن آد م چند وق
ی بودکه نگو. م ن تنهاک‌ه نه .یه آد م بدکینه‌ا
ش میکردید؟ ش داشتید؟ چرا اذیت س -چکار
ت بگ م ای ن س���ازماناکه ت میکرد خانوم .میخوا م به ش ایرا ن خیان ی اینکه به ورز ج -برا شما میدیدین ،به او ن خدا قسم ،تمامشو ن فیل م بودن .م ن خود م دو سه سا ل آخر میدونستم
ب کار میکنه! بگذر از ای ن که ت یه روز نابود میشه ،به جو ن شما .م ن مغز م خو که ای ن مملک
شعبان جعفری
245
ف داره مریه! ی که م ن دار م میبینم ،طر خ میکنن! فکر میکرد م با ای ن بساط خ بی‌مُ هی‌بی‌مُ
غ م ن و حرفاشو به م ن میزد .مث ً ال ت میومد سرا ی داش ی کار ب م ن یه جور بود م که هرکس ُخ
ت میومد پیش ت میخواس ی مالقا ش من .او ن یک ی میدید نمیشه میومد پی ت دادگسرت مریف
ت چه خربه! نت تو مملک ش من ...هزار تا بودن! ...اینا میگف ی بیکار بود میومد پی من .او ن یک
ی و هرکدو م به سهم ی یک نی حقیقته و اینا یک ض میکن م ع ت شما عر خالصه ای ن که خدم ت کردن. خودشو ن مردمو ناراح
ف بود. ف کنید .از اینکه با شما مخال س ایزدپناه تعری ک خاطره ه م از سرلشکر عبا س-ی
ت کرد .آدم ی فو نی تازگ ت بدنی ،خدابیامرز هم س سازما ن تربی ج -سرلشکر ایزدپناه ،رئی
ک کنه. ت به باشگاه کم ت یا اینکه قدرتشو نداش ب ش���اید اجازه نداش یل ُخ ی نبود .و بد
ک کنه که اونجا رو ت به باشگاه کم ک بکنه یا نمیخواس ت کم ش نفهمید م نمیتونس آخر
ش تیمسار ایزدپناه .حاال ما رفتی م اونجا و ی رفتی م پی بسازن ،نمیدونم .یه روز م ن با طباطبای ب بود،کار نمیکرد. خیلیا م ناراحت ،باشگاه م خرا
س -قضیه ما ِ‌ل بعد از 15خرداد است؟ ج -بله ،ما ل ِ ی اونجا َد ِم در او ن جلو وایساد ،م ن رفت م جلو میز ایزدپناه بعد 15خرداد .طباطبای
ت کرد م وکرد م وکردم ...اونوقت‌گفتش« :نه ت کردن .صحب ع کرد م با تیمسار صحب و شرو
ی بهت‌بگم؟ ش گفتم« :تیمسار ،یه چیز ت ش���دم ،به ی ناراح و نو و فال ن و بیس���ار» خیل
نی ساچم‌ه چیه که؟ ی کردی؟» میدون ساچمه‌باز
ی آشنا نیستم. یل با ساچمه‌باز س -ساچم‌ه را میدان م و
ک بود تا دویست ،هر نی از ی نت میومد پائ ش از او ن باال ساچمه‌ها رو مینداخ ج -یه لول‌ه بود
ی بُطره ی بنداز ی کردی؟ تو هر چ ت او ن میربد.گفتم« :تیمسار ،ساچمه‌باز ی بیشرت مینشس ک
ک مینداز م تا ت کمرت م بیاد م ن بُردم .م ن از ی ی بنداز م از دویس [بُط ل اس���ت] اما م ن هر چ
ی نمیاد بُطره ،م ن بُردم .تو موف ق نمیشی ی بنداز ت بباال هر چ ت میرب م اما تو از دویس دویس
ی بودم! از میدو ن در نمریفت م که! ی آدم ت بدی!» [خنده] یه همچ منو شکس ع شد؟ ب با شما ا ز کجا شرو ی طی س -دشمن
ج -ما اص ً ت و دروغ ت و پر ی میگ ن چر ی نداشتیم .هر چ ی نداشتیم .ما با ه م هیچ ال دشمن ب همه جا ه م تو زندا ن و ه م بریو ن با ه م رفی ق بودیم. میگن .م ن و طی
246
باشگاه جعفری
س -منظور م بعد از 28مرداد اس���ت .بعد از 28مرداد ش���ما وارد دربار و دستگاه دولتی
ی میدان. ت تو ب رف شدید ،طی
ی تو ده ن مرد م بود، ب خیل ی به شما بگم .قب ل از 28مرداد ،اس م طی ج -م ن حاال یه چیز
ی م ن اومد م و ای ن کارا روکردم... طیب ،طیب ،هر جا مریفتی ،چه تو بازار چه محلیا .وقت ب از زبانها افتاد؟ س -اس م طی
یل ما با ف شد .و ی او ن با م ن مخال ج ... -و اس��� م م ن افتاد تو ده ن مردم ،خواهی‌نخواه ک میکردی م و با ه م ناها َرم ی نداشتیم .وقتی‌ا م به ه م برمیخوردی م سال م و علی ه م برخورد
ب اصو ً ی ما م بود. ت تو بر و بچه‌ها نت منو ببینن .ای ن حال ال اونا م نمیتونس یل خو میخوردیم .و ی ه م میکرد؟ س -برایتا ن کارشکن
ج -ببیننیِ ، ش با میدون‌امنی‌سلطان ی بکنه .او ن کار ی نبودکه او ن بتون‌ه کارشکن کار م ن طور
ک کُشتی .سر وکاری بود و میوه و هندونه و خربوزه ،بنده سر وکار م با می ل زورخونه و دُش
با ه م نداشتیمِ . ی نداشتیم ،م ن دیگه دسته راه نمینداختم‌او ن راه س���ر دسته ه م با ه م کار ت م ن روضۀ خودمو داشتم .اص ً ال این مینداخت .روض‌ه ه م اگه بود او ن روضۀ خودشو داش حرفا نبود.
نی بگویید. س -ازگروه سو م مخالف
ت که اینا یه ِ سر صفشو ن د ِم راه‌آه ن بود، ی سابقه داریم .از همو ن وق ج -با توده‌ایاک‌ه خیل
یه ِ ی ملی ،همو ن موق ع که میگفنت« :مرده باد شاه ،زنده باد س شورا س���ر صفشو ن د ِم مجل استالنی».
ف بودید یا با مرامشان؟ س -شما با خود تودهایها مخال
ج -اص ً ی دید م اینا دار ن به شاه ی هست ،بعد ًا فهمیدم .وقت ال م ن مرا م و اینا نمیدونست م چ نی ما ِ‌ل یه مملکت ب م ن دید م استال نن متوجه شدمُ .خ ش میدن« ،زنده باد استالنی» میک فح
گو ت ش���د م وگفت م اال ن موقعش‌ه که م ن بیفت م تو اینا ،با اینا جن اجنبی‌ه اینه که م ن ناراح
جدال‌کنم .ای ن جریا ن توده‌ایا بود.
ی جزو فدائیا ن اس�ل�ا م بودید و آنها معتقد بودند س -به‌خاطر ای ن نبودکه ش���ما در جوان کمونیستها و تودهایها ضد خدا و ضد دی ن هستند و باید با آنها مبارزه کرد؟
ی میکردم ،واسه خاطر یل م ن با اونا مبارزۀ سیاس ب که بود ن و ب ضد خدا و مذه ج ُ -خ
شعبان جعفری
247
ک خواس�ت�ن تا کارشونو راه مملکتم .با وجود ای ن یه دفعه که زناش���و ن اومد ن از م ن کم
ننداخت م و ل نکردم .اینوگفت م براتون؟
ی است؟ ط به چه زمان س -خری ،حاال بفرمایید .قضیه مربو
ی رو اعدا م کردن. ی توده‌ا ی و افس���را گ مبش���ر ی بعد از اینکه س���رهن ج -یه چند وقت
س ز ن چادر س���یا‌ه و بچه اوم���د ن اونجا .گفنت« :حاال 1عرض‌کن��� م یه روز دید م یه اتوبو ی ح ق و حقوق ی کرد ن و اعدا م ش���دن،گناه ما ز ن و بچه‌ها چیه؟ ب ش���وهرامو ن یه‌خطای ت نمیکنن! شما به داد ما برس ».قس م خورد م کارشون موندیم؟ هر جا مریی م کارمونو درس
ی نداش�ت�ن! نامه‌شونوگرفت م و یه دفعه که ت ز ن و بچۀ بی‌پنا‌ه که گناه راه بندازم .یه‌مش���
ش نمیگرفت، ی خود ی یه نامه به شاه میداد ت رسید م به ایشو ن دادم .وقت ت اعلیحضر خدم
یل م ن به ایشو ن گفتم« :قربا ن م ن قس م قرآ ن خوردم ی به یکی‌از دور و وریاش .و ت بد میگف ت خود شاه .اعلیحضرت م دستور داد ن به ش دس ت دادم ت خودتون!» اونوق نامه را بد م دس ی زیاد. وض ع اونا رسیدگی‌کنن .بله خانوم ،از ای ن کارا م کردم .خیل ب چه بر سر باشگاهتا ن آمد؟ س -بعد از انقال
ش میکنن. ش ورز یل باشگاه هنوز م هست .تو ج -گفت م که او ن عبدالله [کُرمی]گرفتش ،و
ی آیه‌های ب کردن .در حالیک‌ه ما باکاش ض کردن .نوشته‌ها رو خرا ی اومد ن توشو عو منته ب میکننی ،یه تیکه کاشی ی بگ م تعج قرآ ن رو دیوارا نوشته بودیم ،باور ک ن خانوم .یه چیز
ی ِ ی گرفته بودم .نوشته بودِ « :اتَقو َش َّر ِم ن َاحسن سر مرشد‌ک‌ه از آیتالله مرعش داشت م ما ل باال تَ ب کردن. ی که به او احسا ن کردی .همه رو خرا علیه» برپهیز از شر‌کس ت کنید؟ ب و در خارج ،دیگر نخواستید زورخانه درس س -بعد از انقال
س دفرت شیمو ن پرز --اونموق ع پرز وزیر ب سیمانطوب 2رئی ج -چرا .یه دفعه قب ل از انقال
ف میزد .به م ن گفت« :میخوایم ی بود فارس���یا م حر کار ب���ود --اومده بود ایران ،افغان ش بود به‌نا م گیلوآ ،اون م به‌حساب ت کنیم ».یه مهندس م باها یه زورخونه تو اس���رائی ل درس ت کنه .باالخره ی از رو باشگاه ما درس نقشۀ باش���گاه ما رو کشیدک‌ه بره اونجا یه باشگاه
ت می ل از من نت «باشگاه کو ُرش» .بعد ًا اومده بود ن سه چار جف ش و اسمشوگذاش ساختن ت کنی م بربیم ط هست ،ما رو برب چار تا از ای ن میال درس ط مرا میخواسنت،گفنت« :اینجا خرا
-1سپیده دم ۲۷مهرماه ۱۳۳۳نُه افسر ارتش و یک غرینظامی در لشکر دو زرهی تریباران شدند. -2ساسون (مشهور به سی سی)سیمانطوب مسئول خانه کورش در شهر خولون -اسرائیل.
248
باشگاه جعفری
ت می ل گذاشت م واسشو ن و شلوار و همه چیز ،گفتم: ت جف ی بچه‌مچه‌ها ».من م ده بیس برا ض کن م دیدم ت شما عر ب که رفت م اسرائی ل رفت م اونجا ،خدم «بیا وردار برب ».بعد از انقال
ت و روبراه کنن .یه سال ن درست ی خرابه‌س���ت.گردنشو ن گذاشت م که اونجا رو درس یه جا ی از اونجا اومدم یل وقت کردن .یه‌روز م بچه‌ها اومد ن و من م یه ُخرد‌ه یادشو ن داد م و اینا .و اینا م مثل‌اینک‌ه دیگه زیاد دنبالشو نگرفنت .هنوز م بعد از چندی ن سا ل نیمه‌کاره‌ست.
ی اجرا می‌کردند؟ ش باستان ی ورزشکار در امریکا ورز ی ه م بچه‌ها ک مدت س-ی
ی بودن ،مریکریمی ی اورنج‌کانت ی دانشجوها ی کار میکردن .یه چند تای ج -بله ،تو اورنج‌کانت
ب اینا م بعد از یل ُخ ش بودن .و ی ثقفی‌ا م گرداننده‌ها میوندارشو ن بود ،محمدگلزار و مهد چند دفعه به م زد ن دیگه .اص ً ال نمیدون م چرا اینجا اینجوریه؟ چار تا نمیتون ن دور ه م جمع
ی نمیتون ن با ه م بسازن .ماجرای‌اون م مفصله. چ جور ی هی ی دسته‌جمع ی توکارا بشن .یعن
ی تورو خدا تو بیا ی جعفر ت میخواد زورخونه بازکنه .میگفت« :آقا ی اومده بود میگف یک ش هست، ش هست ،همه‌چیز ش اینجاست ،میل سر خری شو»...گفتم« :ببنی ،اال ن ورزشکار
ت میکنیم ».بعد دیدی م نه ،ای ن نمیخواد ورزشگاه واز کنه میخواد دکون ی ما برا ی بگ هرکار ی میگم؟ یچ واز کنه .ملتفت س -مختصری!
س کرد ن وگفنت ،تا نشس���تی م سر صحبت .او ل جلسه دو سه تا شعر ج ... -انقد به ما التما
ش دیزی ت میکنیم ،تو ی »...بعدگفت« :زورخونه درس خون دکه« :ز نریو بود مرد را راست ب ما از همو ن او ل میدونستی م ای ن ِ ش نیست.گفتیم« :بابا مرد مرد میدون میدی م به مردم!» ُخ
ش خوندم: ی واسه ما شعر میگی؟ ما خودمو ن شاعری م مرد حسابی!» بعد برا حسابی ،اومد
«مرد م دروازه غار و مرد م دریاکنار /هر دو عریانند اما ای ن کجا و او ن کجا؟» زورخونه کجا ی کجا؟! و دیز
شعبان جعفری
س شمارۀ 11/1 عک
249
250
س شمارۀ 11/2 عک
باشگاه جعفری
شعبان جعفری
س شمارۀ 11/3 عک
251
252
س شمارۀ 11/4 عک
باشگاه جعفری
شعبان جعفری
س شمارۀ 11/5 عک
253
254
س شمارۀ 11/6 عک
باشگاه جعفری
شعبان جعفری
س شمارۀ 11/7 عک
255
256
س شمارۀ 11/8 عک
باشگاه جعفری
شعبان جعفری
س شمارۀ 11/9 عک
257
258
س شمارۀ 11/10 عک
باشگاه جعفری
شعبان جعفری
س شمارۀ 11/11 عک
259
260
س شمارۀ 11/12 عک
باشگاه جعفری
شعبان جعفری
س شمارۀ 11/13 عک
261
262
س شمارۀ 11/14 عک
باشگاه جعفری
شعبان جعفری
س شمارۀ 11/15 عک
263
264
س شمارۀ 11/16 عک
باشگاه جعفری
شعبان جعفری
س شمارۀ 11/17 عک
265
266
س شمارۀ 11/18 عک
باشگاه جعفری
شعبان جعفری
س شمارۀ 11/19 عک
267
268
س شمارۀ 11/20 عک
باشگاه جعفری
شعبان جعفری
س شمارۀ 11/21 عک
269
270
س شمارۀ 11/22 عک
باشگاه جعفری
شعبان جعفری
س شمارۀ 11/23 عک
271
272
س شمارۀ 11/24 عک
باشگاه جعفری
شعبان جعفری
س شمارۀ 11/25 عک
273
274
س شمارۀ 11/26 عک
باشگاه جعفری
شعبان جعفری
275
15خرداد 1342 ش زدند؟ ی افتادک‌ه باشگاه شما را آت س -رسیدی م به وقای ع 15خرداد .چه اتفاق
نت و خراب‌کردن. ض کن م که همون 15خرداد بود دیگه! اینا اومد ن ریخ ت شما عر ج -خدم ب جمع‌میشن ت از ای ن میدونیا ش ی یه مش ب شهر ،اونجاها یه جای ی جنو گویا همو ن طرفا
ط 15خردادو راه بندازن .تا اونجاک‌ه من‌اطالع ح بسا ب صب و تصمی م میگری ن که به‌حس���ا
نن و فع ً ت به جای‌دیگه ال دس ط عرق‌فروشیا رو بزن ن بشک دار م اینا تصمی م میگری ن که فق
ض کن م که ،یه چند تا از او ن بر ت شما عر ج و خدم ح رضاگچکار و اسماعی ل خل نزنن .صب نی بریم!» میگه« :شما بری ن من ش میگن« :آقا ،پاش ب بود ن مری ن به ی که دور طی و بچه‌های
گ بود. ک و زرن ی زیر بعد میام!» خیل
1
س -طیب؟ جد ًا؟
س اینا رو نمیدونه. ی نمیدونه .هیچک ج -بله .اینا روکس س بفرمایید. س-پ
نت جلو و یل اینا پامیش ن میف ش نمریه و ج ... -میگه« :شما بری ن م ن خود م میام!» بعد خود نت اونجاها ،از میدون نن شکس ع میک ق فروشیا رو بزن ن بشکنن .اینا میا ن و شرو مری ن که عر
ی تو پارک ک شهر .یه ورزشگاه ک شهر خیلیه،که یهو از اونجا یه کل‌ه میا ن َد م پار شاه تا پار
س و اینا داشت، ی مسابقه بک ت کرده بودن ،یه سال ن برا ک شهر درس ط پار ش���هر بود ،وس
ش میزنن،کلوپ ش میزنن ،باشگاه منو آتی ش میزنن ،س���ال ن محمدرضاش���اه رو آتی اونو آتی
ی بود تو ی چیز ی که نمیدون م بانک ق و او ن یک ش میزن ن و او ن ادارۀ بر ی رو آتی شاهنش���اه ک شهر ولو بودن. ی بیکار و شندرپندر تو او ن پار ت آدما همو ن خیابون .البته اونموق ع یه مش
-1مهدی عراقی درکتاب «ناگفته‌ها ،خاطرات مهدی عراقی» ،صص ۱۷۶-۱۷۵به این نکته اشاره میکند .برای آگاهی از منت نوشته ر.ک .به پیوست شماره ۲۰صص .۴۱۹-۴۱۸
276
۱۵خرداد ۱۳۴۲
ط و همه ایرنو از ت میکنن .میزن ن باشگاه و بسا نن اینجوریه مرییز ن تو غار ی میبی اونا م وقت مید َو ن جم ع میش ن دور اینا .خالصه ،منم‌اتفاق ًا غ میک نی میرب ن و خالصه ش���لو ب نن و مرد م ُ
نت تو خونهم، ی ریخ ت به م ن خرب داد ن ک���ه یه عده‌ا یل یه وق ت���و باش���گاه بود م و مجهز .و ت و اینا .تا نت تو منزل نت ریخ ی بود تو همو ن شاهپور .گف خونۀ من م س���ر چاررا‌ه بوذرجمهر
ط نشسته. ط حیا منزل م زیاد راه نیس���ت ،خالصه م ن دوید م رفت م منزل .دید م که مادر م وس
یل زن م فرارکرد‌ه بود .یه نفر م د ِم خونه کشته شده بود. ت در بره ،و ش شکسته بود نمیتونس پا
ی محلمونم یه عده مردم م داش�ت�ن اونجا شعار میدادن .خالصه ما که رسیدی م بر و بچه‌ها
نت مردمو زد ن تار و مارکرد ن و رفنت .بعد م ن برگشت م باشگاه دید م باشگاهم‌داره بود ن ریخ ت میسوخت.گفتم« :خیلی میسوزه( .سند شمارۀ )12/1خانوم ،جو ن شما ،دید م سنگا م داش
ی رو تماشا میکردم. ُخب ،شد دیگه!» وایساد م اونور خیابو ن و همینجور داشت م آتیش‌سوز چ جور نمیومد .مأمورا م از تو خونه‌هاشو ن تکو ن نمیخوردن .یه‌عد‌ه بچه آتیش‌نشونی‌ا م هی
ش میگرفت .نمیدون م این ی [گردی] دستش���و ن بود خانو م تا میپاشید ن آتی میومدن ،یه گرت
گ مرمر او ن وسطو داغو ن میکرد .تا میپاشیدن ش میزد؟ سن ی بود که س���نگو آتی تچ گر
ت و تل‌خاکسرت ی باالخره باشگاه ما سوخ ی بساطی .هیچ میسوزوند ..بله ،خالصه یه همچ
ت میگه که« :قربا ن شنید م که دار ن همه تهرانو آتیش شد.گویا [اسدالله] عل م به اعلیحضر
نی فالن‌نکننی، ی رو نزن ی نکننی،کس ی نکننی ،خونریز ت میگه« :خونریز میزنن!» اعلیحضر
از ای ن حرفا»...
س -بعد چه شد؟
ی فحش نت ه ی جم ع ش���ده بود ن و اونجا داش ج ... -البته َد م ایس���تگاه رادیو َا م یه عده‌ا
ی گلنگدن نت بریز ن تو ادارۀ رادیو .بعد یه عده سرباز او ن روبرو با تفنگا میدادن‌و میخواس
نت بزن ن دیگه .بعد کش���ید‌ه نشسته بود ن و میگفنت« :ح ق نداری ن جلو بیاین ».اجازه نداش ت که بزنی .بز ن ده ،چرا نمیزنی؟ فال ن فالن مرد م میگفنت« :بز ن ده ،چوب‌پنبه‌ست .تری نیس
ش میدادن.که بعد تا سه بعدازظهر م دستور تریاندازی ح و همه فح ی به شاه و فر شده!» و ه
ت میشه بعدازظهر هر ش ناراح ی رو نباید بزننی.که عل م آخر ت میگه هیشک نمیدن .اعلیحضر نن و بعد دستور تریاندازی ت قبو ل نمیکنه ،میده همۀ تلفناشو قط ع میک چی‌میگ‌ه اعلیحضر
ت بود ی جلو جمعی ی اومد .دستورک‌ه اومد ،یک ت سه بعداز ظهر دستور تریانداز میده .ساع
شعبان جعفری
277
ش بود .تفنگاشو ن برنو بود .سرباز‌ه یه دونه میزنه ت و یه عرق‌چین م سر ی داش که ته‌ریش���
تو قاب‌ده ن این .اینو میزن ن و یه چند نفر د ِم ادارۀ رادیوکشت‌ه میشن .یه عد ه ه م ِ در ادارۀ ی مریه باال میگه« :آقایون، ق یک نی ادارۀ بر غ میش���ه .از هم برق .آخه‌د م ادارۀ برق م ش���لو
ی خونه برق ت مری ب خود ت تو آسانسور رفته ،زیر عم ل جراحیه ،ش اینجا ادارۀ برقه ،فامیل
ح میزنن .بعد ف به شا ه و فر ی مزخر ی حرفا ش نمیکنن .ه ی میگه اینا گو نداری ».هر چ
ش میکنم ،ما میزنیم‌ها!» اونا م مث ل َد م ادارۀ یارو گروهبانه‌میاد میگه« :آقایو ن بری ن خواه ش مید ن که« :بز ن دیگه! چرا نمیزنی؟ چوب‌پنبه‌س���ت ».که اونجا م تری خایل رادیو فح میکنن .خالصه‌اینجور که ما اونروز دیدی م و ش���نفتی م 64نفر م اونجا کشته میشن1 .اینکه
ش بیخوده .بعد مرد م دیگه تما م مرین میگ ن تو خیابو ن شهباز دوهزار نفرکشته شدن ،همه ی غائل‌ه میخوابه .بعد م دستور داد ن و خالصه خ سنبه‌هاشو ن قای م میش��� ن و هیچ تو سوال
ح سربازا اومد ن تو خیابون .مردم م دیگه از ترسشو ن از خونه ی شد و صب فرمانداری‌نظام بریو ن نمیومدن.
ت اندرکار ای ن قضایا بودند؟ ی دس س -چه کسان
س مهدی] بازرگا ن و [آیتالله روح‌الله] ی و [مهند ج 15 -خرداد؟ [سرلش���کر ویل] َقره‌ن
ی و اینا ی و [آیتالله سیدمحمود] طالقان ی و [داریوش] فروهر و [دکرتکریم] س���نجاب خمین
ب میشناسم. نت که م ن همشونو خو نت کودتاکنن .یه عده دار و دسته و عوامل م داش میخواس
ت غائل‌ه خوابیده بود .اگه همو ن اول ش کنه ،پونزه نفرو میکش اگه اعلیحضرت ،خدا رحمت
ع کرد ن تو ی ولشو ن کردن ،بعد شرو 15خرداد اینا روکش���ته بود ن کار تمو م ش���ده بود .ه ت میکردن، ی کردن .اونا از اونور مشغو ل بود ن و تبلیغا نت و برنامه‌ریز ت ای ن و اونوکش مملک ب بود ن یا فکر خودش���و ن ب���ودن .انقدر فکر مملکت‌نبود ن تا ی���ه عده‌ای‌ا م اینور یا خوا ف ما َر م گوش‌نمیکردن. ی میگفتی م حر ی ما م مریفتی م یه چیز ت رفت .تا حت ت از دس مملک ت نمیکردن. اینا رو و ل میکرد ن و ماها َر م تقوی
ی می‌گفتید؟ س -به چه کسان
ی دس���تمو ن مریس���ید .حاال همو ن قاتال و تروریستا وزیر و وکی ل شد ن و دارن ج -به هرک
مملکتومیچرخونن!
-1درکتاب «یادداشتهای علم» جلد چهارم ،۱۳۵۳ ،صفحه ،۱۵۹اسدالله علم این رقم را ۲۰۰نفر ذکر میکند.
278
باشگاه جعفری
س -برگردی م س���ر ماجرا .حاال باش���گاه شما دارد می‌سوزد .ش���ما چکارکردید؟ شما و
ی خیابان؟ ی نریختید تو ی تالف ی شما برا بچه‌ها ج -چرا ،خیلی.
ی 15خرداد بودند؟ س دار و دستۀ شما در ماجرا س-پ
ع کردی م به کار .او ً گ خو ن جلو ی داش���تی م با رن ال ما یه پریهنای ش ش���رو ج -بله .ما فردا
ت جوانمردا ن جانباز» ش نوشته بودیم« :جمعی سینه
ت کردید؟ ی درس ت جوانا ن جانباز» را چطور و ازک ت «جمعی س -ای ن تشکیال
ض کردم« :قربا ن اال ن یه ت رسیدی م عر ت اعلیحضر ج -همو ن بعد از 28مردادک‌ه خدم ت جوانمردا ن جانباز)» اعلیحضرت ش را بذاری م (جمعی ت داری م میخواهی م اس���م جمعی
نی که جوونا رو جم ع کننی!» ما اومدی م و رفتیم ب کاری‌ه ای ن کار رو بکن ی خو گفنت« :خیل
ت کردی م و اینکارا َر م کردیم. ت دادی م و خیلیا َر م دعو تشکیال س فکر خودتا ن بود؟ س-پ ج -بله فکر خود م بود.
س -مطمئ ن هستید بعد از 28مرداد بود؟
ط ما ِ‌ل اینور 28مرداد بود .اونورش ض میکنم ،جلوتر نبود .اینا همه روکه میگ م فق ج -عر ی نداشتیم .او ن موق ع همو ن ِ اص ً خود م ن راه افتادم .البته داشتیم ،رفقا دورمون ال ما دسته‌بند
ش کار بکنی م نداشتیم .همینجور همه رو خرب میکردیم ی که رو یل دسته‌بندی‌ا زیاد بود ن و ت رو تشکی ل دادیم میومدن .هر جا میخواستی م بری م میومدن .بعد ای ن که شد ما ای ن جمعی
ت کردی م و تما م کاراشوکردی م و رفتی م دنبا ل بودج‌هش. ی گرفتی م و وضعشو درس و سازمان
ش ندادن .ما م دیگه نت ای ن ماه او ن ماه و آخر ی گف یل ه ت دس���تور داده بودن ،و اعلیحضر
ت خودمو ن که دستمو ن بود .آخه اینا ش نتونس���تیم ،به م زدی م رفتی م سر تشکیال ش یوا یوا اصو ً نی بربن. ش میزد ن ما رو از ب ت بشیم .اینا همه نت ما تقوی ال نمیخواس
ی بودند؟ س -اینها چه کسان
ت بودن .البته ی که دور و ور خدا بیامرز اعلیحضر نی دس���تگاه دیگه ،دس���تگاه ج -هم
ی که ب نبودن .از افسر بود ن تا هرک ف بود ن و خو همه‌شو ن نه ،خیلیا بود ن که با ما مخال
ت و بخ ل وکینه ت دراومد دیگه .اینا نمیخواسنت .حساد ی کمونیس ب تو اینا م کل بگیُ ،خ
شعبان جعفری
279
ی که یه شلوار پا م نبود حاال یه شلوا َر م شده بود دو تا. اجازه نمیداد،که چرا من
ت جوانا ن جانباز» راه ح ش���ما با «جمعی ی 15خرداد .فردا صب س -برگردی م س���ر ماجرا
افتادید.
پ نشوندی م رفتی م َد ِم میدون ی تا جی ش صد و پنجاه تا از اینا رو تو س��� ج -ما فردا صبح
شاه--چو ن اینا تو مسجد فخرالدول‌ه جم ع میشدن --بری م اونجا دنبا ل اینا( .سند شمارۀ )12/2
1
ح راه افتادید؟ ت چند صب س -ساع
ت ده یاز‌ه فردا صبحشه. ج -ساع
ی که شما ب خود روز ی درکتا یل جواد منصور ی شانزده م خرداد؟ و س -فردا صبح ،یعن ش بود؟ در خیابانها راه افتادید را 21خرداد نوشته است؟ مطمئ ن هستید فردای
2
ش رفتیم. ج -بله ،فردا
غ بوده؟ س -شاید خیابانها چند روز شلو
ی شده .اومد ن جلومونو ی نظام ش خوابید .ما دیدی م فرماندار ج -نخری ،غائل‌ه همو ن فردا
ت ناراحت نت که« :تیمس���ارگفت‌ه برگردی ن ای��� ن کارا رو بذاری ن کنار .اعلیحضر گرفنت،گف میشن .ما م برگشتی م به کار خودمو ن برسیم .او ل دو سه تا از ای ن آخوندا رو زدیم...
س -خودتا ن ِ سر خود رفتید؟ ج -بله.
ی به شما بگوید؟ س -بدو ن اینکه کس
ج -هیچکس .ما اص ً ش زده ی نبود .باالخره همۀ زندگیمونو اونا آتی الگوشمو ن بدهکارکس
ت ندیم... بودن! دردسر
ش زده بودند؟ ی آت س -باالخره فهمیدید باشگاهتا ن را چه کسان
ت مرد م بیکار دیگه .بعد یه نفر م ِ در خونۀ ماکشت‌ه شد و هیچی. ج -باشگاه ما رو؟ یه مش
ی اونجاست ی منو خواسنت .م ن رفت م دید م تیمسار [غالمعلی] اویس همو ن موق ع از شهربان -1درکتاب «تاریخ قیام ۱۵اسفند به روایت اسناد» ،نوشته جواد منصوری ،جلد دوم ،منت سندی به شماره ۵\۴۴ چاپ شده استکهگفته شعبان جعفری را تأیید میکند. -2همانکتاب ،صفحه ...« :۳۰۵در تهران نیز در تاریخ ۲۱خرداد ،۱۳۴۲مراسم مشابهی به وسیله شعبان جعفری (معروف به شعبان بی‌مخ) برگزار شد».
280
باشگاه جعفری
ی بود ،تیمسار نصرییا م شده بود رئیس ی فرماندار نظام و تیمسار نصریی .تیسمار اویس���
ب اومده تو خیابون ی طی نت تو ش���هربانی .از م ن پرسیدن« :تو میدون ش���هربانی .منو خواس
اینکارا روکرده؟»گفتم« :واال م ن نه دید م و نه ش���نفتم!» در صورتیکه شنفته بودم‌‌گفتم: ش کرده بودن.گفت« :باشگاهتو اینا آتیش یل بهشو ن گزار ی نشنفتم!» و ی چیز «نه‌همچ
ی اومد ن اینا رو ندیدم!»گفنت« :چرا خودشون زدن؟»گفتم« :واال م ن تو باشگاه بود م وقت
ی چیزا بود ،خیلی ...همه رو از بودن!» خانوم ،م ن یه موز‌ه تو باش���گاه داشتم ،او ن تو خیل
نی بردن. ب
س -همۀ اینها سوخت؟
ج -بله .مث ً ال م ن رفته بود م قدارۀ حاجی‌معصو م رو خریده بودم .رو قداره‌ش م نوشته بود:
ط طال نوشته بودها! جو ن شما .مث ً ال... ت عالمو ترسوند» با خ ق قدار‌ه «حاجی‌معصوم ،بر ی را ه م داشتید؟ ای ن بازوبند ه م سوخت؟ س -شنیده‌ا م بازوبند پهلوا ن یزد نی رفت .آره جو ن شما. ی چیزا داشتم .همه از ب ج -بله ،بله .خیل
ت که 15خرداد دهۀ محر م بود؟ س -شما یادتا ن هس
ک عاشورا بود دیگه. ج 15 -خرداد همو ن نزدی
ی که شما قاعدت ًا باید دسته می‌داشتید؟ آ ن روز ی هما ن روزهای س -بله دهۀ محر م بود .یعن
دسته داشتید؟
ب راه مینداخت. یل بودکه دسته راه نمینداختیم ،طی ج -نه نه ،نداشتیم .دیگه چند سا ب دسته راه می‌انداخت؟ شما نه؟ ط طی س -فق
ج -نه او ن آخریا ،او ن کارو نمیکردیم. س -چرا؟
ج -اوال میکردیم .ما اوال دسته راه مینداختیم .بعد دیگه راه ننداختی م دیگه. یل دیگر دسته راه نینداختید؟ س -از چه سا
ط تکیه میبستیم یل میدون م که ما دیگه نمیکردیم .ما فق ت از چه سایل .و ج -واال یاد م نیس
ی راه مینداختیم. و روضه‌خون
ی دهۀ ب سینه‌زن ت در چارچو س 15 -خرداد همزما ن با دهۀ محر م بود و تما م ای ن جریانا ک شعار یاکالم ی غالب ًا به‌هیجا ن می‌آیند و ی ت س���ینه‌زن ی میدهد .مرد م در حال محر م رو
شعبان جعفری
281
ی تبدی ل کند .شایعه ای ن است ت ضد دولت ی آنها را به حرک ب شده می‌تواند سینه‌زن حس���ا
ب و شعبا ن کتک‌کاری نی دو دستۀ طی توب ی داش ی ه م دستها که‌هما ن روز شعبا ن جعفر
ی می‌دهند و دار و دستۀ ط نوح‌ه خواند ن شعار ضد شاه ب وس می‌شود .سینه‌زنا ن دستۀ طی ت دارد؟ ی داخ ل دسته را بگریند .حقیق ی سیاس ی میکنند جلو شعارها ی سع شعبا ن جعفر
ال ،اص ً ج -اص ً ب بخورم .غری از او ن وقتی ت م ن دسته نداشت م که به تور طی ال .آخه اونوق
ف ما نمیومد‌که! او ن ما ل چال‌میدو ن بود ما ما ل سنگلج .یادمه ب راه میفتاد طر دس���تۀ طی
ی برخوردکرده ب با دستۀ ناصر جیگرک ت دستۀ طی ی بود و یه وق یه‌دست‌ه ما ِ‌ل ناصر جیگرک
بود ن ِ س بیا ن تو سبزه‌میدو ن و اینا با ه م برخوردکرده نت از خیابو ن سریو س���ر اینکه میخواس ی نداشت .اگه داری ن راج ع به من یل او ن روز ناص َر م دستها بود ن که زد و خورد شده بود .و
ش کردیم. ت ول ح نیس ت میکننی ،ما ساب ق دسته راه مینداختیم ،بعد م دیگه دیدی م صال صحب س آ ن روز نه دسته داشتید نه تکیه؟ س-پ
ت اومد م بریو ن روضه‌خونی یل که از مملک ج -تکیه داشتم ،دسته نداشتم .م ن تا آخری ن سا داشتم.
ی مقابل‌ه وارد جریا ن شدید؟ ی شما مستقیم ًا برا س -یعن
ب اینا رو راه انداختیم ش ما به‌حس���ا ش زدن ،روز بعد ط چو ن باش���گاه رو آتی ج -بله ،فق
ی کرد ن دیگه. نی که بعد ًا اومد ن جلوگری ب او ن خیابو ن پائ ف به‌حسا ف میدو ن شاه ،طر طر ک از آخوندها را زدید؟ س -گفتید دو سه تا از آخوندها را ه م زدید.کدامی
ش محس ن پسر برادر م رفته بود مسجد مجد ختم ،اومد به م ن راج ع به 1...گفت ج -روز بعد
ی کردن‌که: ی منرب بنا میکنه بدگوی ت گفته بود .ای ن مریه باال ت و پر که تو مسجد مجد چر ش میدن ،قالیچه س موال به «بله ،اینا جینالولو بریجیدا ،یه ز ن فاحشه رو میرب ن تو باشگاه عک
ف گفنت .حاال باشگاه ما رو آتیش‌زدن. ش میدن ،چه کارا میکنن ».بنا کرده بود مزخر به َ ب خت م بوده، ی ندارهُ .خ کارش م تمو م شده دیگه ،ای ن حرفا لزوم یه َت ل خاکسرت شده و همه
ع داد وگفت« :آقا ،باز این‌مادر ی کنه .محس ن اومد به م ن اطال این م میخواسته خودشریین ق ...رفته باال منرب».
ما پا ش���دی م رفتی م تو مس���جد مجد .به جو ن ش���ما ،به موال ،اص ً ال فکر نکرد م خت م کیه یا -1به خواسته جعفری این نام حذف شد.
282
باشگاه جعفری
ت صحبت ش او ن پائنی .حاال داش��� ی منرب و ...روگرفت م انداختم چیه.همینجور رفت م باال
ش تو باشگاهم .جو ن شما ،جو ن بچ‌هم .برپس .از خودش نی بردم ش پائ میکردها!کش���یدم
ی قرآ ن نوش���ته بود ».من نی اینجا تما م آیه‌ها ش تو باش���گاه م گفت م که« :بب برپس .بردم ی چی ش یه جلد قرآ ن بود« .م ن یه بچه مسلمون م تو برا ش رو ب داشت م تمام چندهزا ر کتا
ی منرب مریی؟ ی به اسال م کرد م که تو واسه م ن باال ی آخه؟ م ن چه خیانت این‌حرفا رو میزن
ی یه فاحشه اومده تو باشگاه؟ آخه نامرد ،تو دیگه مگه‌جینالولوبریجیدا فاحشه بودکه میگ چرا؟» خالصه ،دخلشو آوردیم .م ن نمیخوا م بگ م چه جوری.
س -چرا نمی‌خواهید بگویید چه جوری؟ مث ً ش کردید؟ ال چکار ش کردی م رفت .البته با ش کردیم .جورش���و و ل ک ن دیگه! بعد ول ب دیگه ناراحت ج ُ -خ ب سواد ی داد به ش���اه ،قلمش م خوبه! ُخ ت کرد و یه ورقۀ انقد ت ش���کای یه‌افتضاحی .رف ش ما رو ی کنه .فردا ی دس���تور میده رس���یدگ داره دیگه! اعلیحضرت م خدا بیامرز ،به نصری ش کنم،گفتم: ی رو روشن ی ش���ده؟ جریا ن چیه؟»گفت م باید نصری خواس�ت�ن‌وگفنت« :چ ش من». ی بوده ».گفتِ « :ا ».گفتم« :واال!» گفت« :برو پس‌فردا بیا پی «جریا ن اینجور
ش رفتم‌دید م همو ن بابا آخوند‌ه اونجا نشسته ،به جو ن شما .بعد دراومد جلو من پس‌فردا
ی میگریی، ق میگریی ،از رک ن دو میگریی ،ا ز کارآگاه ش گفت« :مرد مؤمن ،از ما حقو به ف جا رو شمرد .نصرییا م ُخب، از باغشاه میگریی ،از اوقاف م میگریی »...به جو ن شما! ه ی باز م ای ن کارا رو میکنی ی بود!گفت...« :تو ای ن حقوقا رو میگری یل آدم‌لجن م���رد بود و
ش میدم». ت گزار ت میکنی؟ م ن به اعلیحضر ی به اعلیحضرت م شکای ی چی؟ بعد مری برا ی پاشو برو ».م ن پا شد م اومد م بریو ن و بعد یه ُخرد‌ه به م ن نیگانیگا کرد و گفت« :جعفر ی شد .یه روز ،خدا بیامرز دکرت [منوچهر] ت و ما دیگه نفهمیدی م چ رفت م پی‌‌کار م و این م رف
ی سنگینی ظ بیارم ،آخه میدوننی؟ م ن روضه‌ها ف بود ،م ن میخواست م واع س اوقا آزمو ن رئی ی سنگنی .م ن اومد م به ی ما .روض‌ه مینداختی م خیل ت یک ب داش ی خدا بیامرز طی داشتم .یک
ف پول ش کن م باشگاه ،نمیاد ».آخه از اوقا ای ن دکرت آزمو ن گفتم« :اینو م ن میخوا م دعوت
ت کنی.گفت« :چشم!» ی اونجا صحب ش اعال م کردکه باید بر میگرفت .دکرت آزمون م به ش که م ن نبینمش .منم ی میکشید رو سر آره جو ن شما ،شبا میومد اونجا ،ای ن عباشو اینجور
ت میکشه .میومد وعظشو میکرد و مریفت. مریفت م او ن کنار ،میدونست م از م ن خجال ی نتیجه داد؟! س شکایتتا ن به نصری س-پ
شعبان جعفری
283
ج -بله .حاال اصو ً ق میگرفنت، ی که حقو نی آخوندای ال میخوا م بگ م خانو م سرش���ار ،هم
ک ای ن مملکتو میخوردن ،همینا نمکدونو شکسنت. ض کنم ،نم ت شما عر ی که خدم همینای
ی خونۀ [علی‌اکرب] ی که از تو ک دود ی و ده دوازه‌هزار عین ای ن ده دوازه‌هزار چادر مش���ک ی دانشگاه مریفنت ی دانشگاه .دخرتا نی بچه‌ها ی بود؟ واسۀ هم ی پیدا شد ،واسه چ ناطق‌نور
نت و س���ر میکرد ن و میومد ن اونجا «مرده باد شاه و زنده باد خمینی» راه مینداخنت. میگرف
ت باشیم، بکش���ن ،ما م نباید براشو ن ناراح همینا بود ن که رف نت دنبا ل آخوندا ،حاال م باید ِ غ نمیگم .م ن تو اینا بودم نی حقیقتو میگم ،درو ی میکش��� ن حقش���ونه .م ن ع هیچی .هر چ
خانوم ،میدید م اینا چیکار میکردن .ه م تو ای ن آخوندا ،ه م تو دستگاه میدید م چقدر نمک
ت کردن! بیاندازه... ی کردن ،چقدر مردمو ناراح ش و روی ی بی‌چ ی کردن ،خیل به‌حروم ت کردند ،مث ً ی را؟ ال چطور؟ چه کسان ی می‌گویید مرد م را ناراح س -وقت ج -مث ً ف خودتونو! ال یکیشو ن نویسنده‌ها و هرنمندا! صن
س -شما باکدا م دسته از نویسنده‌ها و هرنمندها دمخور بودید؟
یل یه دفعه نی نویسنده‌ها و اینا .م ن سا ج -با خیلی‌هاشون ،یه عده‌شو ن اینجا م هسنت :هم
ت میکرد م باشگاه .اق ً ال پونصد ،پونصد ای ن نویسنده‌ها ،هرنمندا ،خواننده‌ها ،تما م اینا رو دعو
ش رشته ،دل ت اونروز میداد م آبگوش���ت،کلهپاچه ،چلوکباب ،آ و پنجاه نفر میومدن .اونوق
ش م ن میموندن .من م یه مدال ب اونجا پی ت دوازه ش ت میکردن .اینا تا ساع وقلو‌ه و اینا درس
ی به همه‌شو ن میدادم .یه وقتایی‌ام ی یک ت کرده بود م که هر سا ل تولد موال یک موال درس ت میکردم .من ی داشت م مث ل جش ن صاحب‌زمو ن و فال ن و اینا ،اینا رو دعو ی چیز که جشن
سر وکار م با اینا بود ،بله .اص ً ی خودمو ن و این ی اینا بود م تو بچه محلیا ی که تو ال م ن انقد حرفا نبودم.
ت و آمد نداشتید؟کسرتا ن میشد؟ ی خودتا ن رف س -چرا دیگر با بچه‌محل‌ها
ت و برخاست یل بیشرت با اینا نشس ج -نه بابا ،همۀ اونا َر م قبولش���و ن دارمُ ،رفقا م بودن .و
میکردم .با همینا.
ی بودند و جزو ی بودند یا چپ ی از نویس���نده‌ها و هرنمندا ن س���ابق ًا توده‌ا یل تعداد س-و ت میکردید؟ ت و برخاس ناراضیان .با آنها ه م نشس ج -نه ،با اونا نه!
284
باشگاه جعفری
س -چرا؟ دوستشا ن نداشتید؟
ب ما نبود .نمی‌تونستیم. ب کار و بارشا ن با ج -نه ،خو
ی از نویسنده‌ها و هرنمندها دور و برتا ن بودند؟ س -مگر نمی‌گویید خیل ی بود ن دیگه. ج -بله بودند .خیل
ی ه م زیاد بود ،درست؟ ی چپ ی آنها بچه‌ها س -تو
نت و اینا ،بله خیلی! مث ً نی رضا ال هم ج -بله خیلی! [خندۀ تمسخر] که مملکتو به م ریخ
نی به م زد! ف مملکتو هم قطبی .نص
س -قطبی؟ چطور؟ ج -بله دیگه! ِ ت تو تلویزیون ی رف ی ای ن قطب ت بود دیگه .وقت ی کمونیس نی رضا قطب خود هم
ت و بالشو ن نبود، ی جمعه برنامه اجرا میکرد ن و صنا َر م تو دس نشست ،او ن تیپی‌‌ک‌ه صبحا ت بریون؟ چرا ریختشو ن بریون؟ اینا م همه هرنمند بود ن دیگه! همه رو ریخ
ح جمعه که تا ای ن اواخر بود! ی را می‌گویید؟ ....برنامۀ صب س -چه کسان
ش م ن ش���کایت ض میکنم ،ریخت .اینا میومد ن پی ت بریون ،عر ج -نه خانو م جو ن ریخ
نت که م ن بلند ش��� م بر م واس���ه اینا واسط‌ه بش���م .جو ن شما ،به قرآن. میکردن .به م ن میگف
ی جمعه رو اداره میک���ردن .مرد م ایران م همه ک میدی���دم .اینا یه عمر صبحا آخ���ه از نزدی ت بریون .اون ی قدکچیانو انداخ ت بریون ،ه م عل ی رو انداخ قبولشون‌داشنت .ه م حمید قنرب ش میگرفت. ی خود ی َر م قطب ی اساس ی چه‌میدونم ...همۀ ای ن تصمیما یک
ی داشتید؟ ی ه م درگری س -با قطب
ب شاید م کمرت .من ی مونده بود به انقال ش ماه فه ض کنم‌‌ک‌ه ه ت ش���ما عر ج -خدم
ی رفت م اونجا ،تو اون ت داده بود .وقت ح به م ن وق ت نه صب ش قطبی .ساع یه‌وقتی‌گرفت م بر م پی
ق دومی .دوتا یل دو سه تا ز ن نشسته بود ن و یه ُخرد‌ه ما رو معط ل کرد ن و برد ن تو اتا ق او اتا نت یه ُخرد‌ه صربکن .باز ما نشستی م و یه ریز‌ه صربکردیم .بعد خانوم م اونجا نشسته بودن،گف ی نشسته اونجا، ق قطبیه .دید م یه خانوم ق دیگه .فکرکرد م ای ن دیگه اتا ما رو برد ن تو یه اتا
ی سیگار کشیده.گفتم: دمرو افتاده رو میز و س���یگار دستشه و انگشتاش م زرد شده از بسک ی اونجا معط ل شده ی هستنی؟» من م دیگه از بسک ی کار دارم»گفت« :شماک «م ن با قطب
ش پروند م وگفتم« :م ن کیا م خانوم؟ من ی به ت و پرت ب شده بود ،یه چر بود م اعصاب م خرا
شعبان جعفری
285
ی هستی؟» ی ت و ک ی بغداد م میشناسن! حاال تو به م ن میگ ی قرار دارم! منو سوپورا با قطب ی بیا تو ببینم!» رفت م تو و ش صدامو فهمید اومد بریو ن گفت« :چی���ه جعفر ی خود قطب��� ی تهرا ن رو ی زورخونه‌ها ی باستان ِ صحبت‌کردی م و به ایشو ن گفتم« :اگه شما ای ن ورزشکارا ی بدین ،ای ن بچه‌ها خودشون ش باستان ش ورز ت تلویزیو ن و نمای هفته‌ای‌ی‌ه دفعه بیاری ن پش
ی میش ن تو تهران! اص ً ت میگی، ی نداره سرباز بیاد تو خیابون!»گفت« :راس ال لزوم یه‌ستاد ی کردی م و رفتیم .اینا بعدها جلسه‌گذاشنت، ت میکنم ».و از ای ن حرفا .خدافظ درسته ،م ن خرب نت نه ما ت کرد ن و بع دگف یه نفر از او ن جلسه اومد به ماگفت« :جعفری ،اینا تو جلسه صحب
ت شد م و بالک ل دیگه طرف ی ناراح ت تلویزیون ».م ن خیل ی بیاری م پش یچ ای ن التا رو برا
ش گفتم« :پسر تو میبینی؟» اینا نرفتم .بعد از انقالب ،یه روز باباش���و تو فرانسه دیدم ،به ی التا چه ش س�ل�ا م برسو ن و بگو دید ش از قو ل م ن به ی دیدی گفت« :آره» گفتم« :وقت ت بریو ن میکنن؟»گفت م و رفت م دنبا ل کارم .بله ِ خود این نن و از مملک ت میک ی آدمو لخ جور
بر و بچه جوونا اص ً ی دیگه کار میکرد! ال فکرشو ن و مغزشو ن جاها
س -کجاکار میکرد؟
ی بگم... ج -چرا خانوم .چرا .ما میدیدی م دیگه ،واال چ
س -برگردی م سر باشگاه .باالخره باشگاه را از نو ساختید؟
ت کردم. ت کردم .باشگاه م درس ج -دو مرتبه از نو همه چیز رو س���اختم .موزه‌ش��� م درس مجس���مۀ ِ ت کردم .با ت درس ی یه پهلوو ن میبس ت بازوبند به بازو خود اعلیحضرت م که داش
ش کُنده ف که والری ن جلو ت کرده بودیم ،بزرگ .اینو َر م شاپور ذواالکتا ب ُِرنز [ب ُرنز] درس���
یو س خمین ش عک ش کرد ن و جا ت کردی م که اینا حاال خراب ی اونا رو درس زده بود .هیچ ی روگذاشنت. خامنه‌ا
ی را می‌شناختید؟ س -شما خمین
ال ندیده بودمش .اص ً ال نمیش���ناختم .اص ً ج -اص ً ی رو داریوش ش نبود .خمین ال اس���م
ب تو تلویزیو ن همه ی نخستوزیر شد ش ی که ش���ریف‌امام ی کرد .آخه موقع همایون‌خمین
ی میخوای ن بنویس�ی�ن». خربنگارارو جم ع کرد ،گفت« :از فردا قل م آزاد ،گفتار آزاد ،هر چ
ی بلند ش دگفت« :آقا ،بی‌بی‌سی نی کنرت ل میش�ی�ن ،بنویس�ی�ن ».بعد یک گفت« :فکر نکن
ی گفت. ی نگه!» اینو شریف‌امام ی بگیم؟»گفت« :تو بگو تا بی‌بی‌س همه رو میگه ما چ
286
باشگاه جعفری
نی عکسی‌ا م که تو تهران پ کرد .اول ی رو چا س خمین نی روزنامۀ اطالعات ،عک ش هم فردا
ت بود. پ شد تو روزنامۀاطالعا چا
ش --اومده بود ن���و ن تافتو ن بگریه --تا ی رو تو لند ن دیدم بعده���ا م ن فرهاد مس���عود ت وگوشت ی جعفری ،تو رو خدا بسه!» گفتم« :ببنی ،پوس ف بزن م گفت« :آقا اومد م حر ت بود ،ما ل مملکت س مس���عودی ،پدرت ،همه ما ل ش���اه مملک و اس���تخون‌تو و او ن عبا
ت تو ش تو بودی!» ورداش ی س���ر ی رو زد باال س خمین ی که عک نی کس��� بود ،اونوقت‌اول یل اینا ش ای ن بابا انقد س���فید نبود .و پ کرد ،اونوقت م ری ی رو چا ش عکس‌خمین روزنامه نت رو ی ریش‌سفیدگذاشت‌ه بود مث ل یاس،که زنا ای ن روزنامه رو میگرفنت ،میذاش ش طور برا ش همایو ن داد یه سرشو ن گری‌ه میکردن« :اما م آمد ،اما م آمد» .ای ن از اینور ،از اونو َر م داریو نت و اینا... ی تو روزنامه‌ها نوش چیز
شعبان جعفری
287
سند شمارۀ 12/1 ت 16خرداد 1342 روزنامۀکیها ن یا اطالعا
ت مرکز ت اسناد ،جواد منصوری ،جلد دوم ،انتشارا خ قیا م 15خرداد به روای ب تاری مأخذ:کتا
اسناد انقالب‌اسالمی ،تهران ،مردادماه .1378سند 4/55
288
باشگاه جعفری
سند شمارۀ 12/2 ت اسناد» ،جواد منصوری ،جلد دوم، خ قیا م 15خرداد به روای ب «تاری نت سند 5/44ازکتا م ب اسالمی ،تهران ،مردادماه 1378صفحۀ 305 ت مرکز اسنادانقال انتشارا
شعبان جعفری
289
طیب
س شمارۀ )13/1 ف بزنید؟ (عک ی حر ب حاج‌رضای ی دربارۀ طی س -حاالکم
ش ای ن طاهر ض کن م که بعد شب ت شما عر ب رو همو ن وقتا باالخره گرفتنش1 .خدم ج -طی نت قات ل افشارطوس‌ه --البته ای ن قات ل افشارطوس ی که میگف ب با او ن امری رستم ش طی دا ِ نبود اون م گرفته بودن --یادتونه دیگه؟ ای ن امری همونه .خالصه ،امری و طاهر و او ن حسنی ی و اینا که س شمارۀ )13/2و شعبو ن حاج‌عباس ی (عک ب و او ن ناصر جیگرک ی قصا مهد
ب ما ،ما ی جعفری ،اومد ن عق ی جنوب‌شهر بودن ،همه اومد ن خونۀ ماکه« :آقا همه بچه‌ها ب نیگرشو ن داشت م و صبح ت نداشتیم ،نبودی م و »...و از ای ن حرفا ...م ن اینا رو ش واال دخال
ی میخوای‌بگریی؟ ی بیخود یچ ش تیمسار نصریی.گفتم« :آقا ،اینا نبود ن اینا رو برا رفت م پی
ی ِ سر سه‌راه ی نمیدون م کجا ش���یپور زد ،او ن یک ی نداش�ت�ن».گفت« :نه ،او ن یک اینا کار ی کجا بوده و »...باالخره ما اونجا واسط‌ه شدیم ش میداد ،او ن یک س داد میزد و فح سریو چیزکردی م که اینا رو فع ً ت شما عرض‌کن م که... ت و خدم الکارشو ن نداشت‌ه باشن .ای ن گذش
ت زندان؟ ب رف س -طی
2
ی نوری ،اینا سه تا ی با حاج‌عل ب و او ن حاج‌اسماعی ل رضای ت زندان .طی ج ... -بله ،رف
-1روزنامۀ اطالعات 15 ،مرداد 1342با استناد به مصاحبۀ 15تری 1342فرماندار نظامی تهرانگزارش میدهد «... این افرادکه دسته‌های آشوبگر را تشکیل داده بودند ،هرکدام مبلغ مختصریکه از یکصد ریال تجاوز نکرده است، از اشخاصیکه بعد ًا اسم می‌برم دریافت داشته و بعد راه افتاده‌اند. در نتیجه معلوم شد طیب حاج رضاییکه یکی ازکارگردانان این بلوا بوده و از سوابق او همه اطالع دارند محرک قس���متی از این دسته‌جات بوده و به طوریکه او در بازپرسی اقرارکرده ،مبلغ یک میلیون ریال از حاج اسماعیل رضایی بارفروش دریافت داشتهکه هفت دسته حرکت داده است»... -2طیب حاج رضایی رئیس میادین میوه و تره‌بار تهران به اتهام مشارکت در وقایع 15خرداد در تهران دستگری و زندانی شد.
290
طیب
ی بود و طیب. ی نور یل اصلشو ن حاج‌عل ب با ه م بود ن و بود ن که به‌حسا
ت نکردیدک‌ه بیاید بریون؟ ب وساط ی طی ت میکردید چرا برا ی همه وساط س -شماک‌ه برا
ج -بعد ًا میگ م بذار برسی م بهش.
س -بفرمایید.
ی صحبت نت برد ن زندان .بعد خالصه دردسرتو ن ندم،کجا بودم؟ وقت ج -بله ،اینا روگرف
ت میشه. نی حواس م پر میکن
ش نصریی. س -ببخشید.گفتید رفتید پی
ی و ای ن بر و بچه‌ها َر م آزادکردیم .آزادکردی م و بعد از یه چند ش نصری ج -آهان ،رفتی م پی
ی بود ،تیمسار نمیدون م چی‌چی؟ ...حاال ع شد .یه تیمسار ب شرو نی طی ی محاکمۀ هم روز ش بود و اومد ی تن س شخص س دادگاه اینا بود .ای ن لبا ت یاد م نیس���ت ،رئی ش درس اس���م
ب بوده اومده باشگاه تو رو سوزونده؟ اینا ش م ن تو باشگاه وگفت« :یه پیغو م دارم .طی پی
ت میکنن .هیچکدو م از اینا ش میزن ن نه غار ی جنوب‌شهر نه آتی بودن؟»گفتم« :واال بچه‌ها ک شهر پُرن. ی بود ن که تو پار ی و ممل ی عمل ت آدما رو من‌ندیدم .اینا نبودن .اونا یه مش���
ت و منو ت و بعد ای ن رف او ن الت���ا ،اونا ای ن کارا روکردن .م ن اینا رو ندیدم ».ای ن گذش��� ی بود و اون ی نور ب بود و هما ن حاج‌عل احضارکردن‌دادگا‌ه طیب .رفت م اونجا دید م که طی ی چون ی گزن نت داش ش میگف ی گزنی ،به ی چیه؟ داش ی بود و او ن یک حاج‌اسماعی ل رضای
ش بود .به ی دور و ور ب جزو ای ن بر و بچه‌ها ب باگزن‌دعوا میکرد .اون م به‌حس���ا به‌حس���ا
غ کرده؟»گفتم« :واال ،بچه‌های ش زده و شلو نت «آیا طیب‌اومد‌ه باشگاه تو رو آتی م ن گف نن یا چاقو بکشن ت میکنن .ممکنه دعوا بک ش میزن ن نه غار ت نه آتی ب تهرا ن هیچوق جنو
س اینا نب���ودن؟»گفتم« :م ن ندیدم».گفت« :اون یل ای��� ن کارا رو نمیکنن».گفنت« :پ و ش معط ل یه ساندویج ی خود ی گزن ی نبوده اونجا نشس���ته؟» گفتم« :او ن داش ی گزن داش
ت و ما رفتیم .باورکن ی رو نداره که بتونه‌ای ن کارا رو بکنه ».خالصه ،ای ن گذش لبوئه،کس
ی بود اومد خونۀ س و مؤمن ی آد م مقد ب که خیل ش طی ح دا ی مسی دو روز بعدش ،او ن حاج ت کرد. ت و باها م صحب ح تلفن‌کردکه« :میخوا م بیا م اونجا» اومد نشس ح صب ج مسی ما .حا
چ کنم. ب فرستاده که ای ن پیشونیتو یه ما ب یادمه ،تو حیاط م نشستیم.گفت« :واال منو طی خو
ی کردی ».منظور اینه که حاال ع کردی .چه کار خوب تو پریروز رفته بودی‌دادگا‌ه از اونا دفا چ کرد و رفت. ت میدم .هیچی ،ما رو ما ب شهاد اینا همه خیا ل میکرد ن م ن مری م علیه طی
شعبان جعفری
291
ش دیدین‌ک‌ه چه خرب شد. ب شما م بعد ُخ
س -نه ،نمی‌دان م چه خرب شد؟ شما بگویید.
ی ن���وری ،اون م با اینا تو زندا ن بود ،جزو اعدامیا ض میکن م دیگه .حاج‌عل ج -دار م ع���ر
س تحصیل ی سوئی ی تو ی نور نی پسر حاج‌عل ی هر س���ه تا اعدا م نوشته بودن .حس بود.برا ب که تو همو ن خیابو ن سریوس ی قصا نی مهد ن پا ش���د اومد تهران .با او ن حس میکرد.ای
ش اومدن نی و پسر ب اومد خونه ما ،با او ن حس ی بود که اونش ی ا ز کس���ای بود ،که اون م یک ی بکن یل پدر م بیگناهه .تو رو خدا شما یه کار نت و ی پدرمو‌گرف ی جعفر خونۀ ماکه« :آقا
یو ی نور ت ندم ،ما پاشدی م رفتی م دنبا ل کار ای ن حاج‌عل فال ن بکن‌بیسار بکن ».دردسر نت ده روز دیگه .دیدیم ب هر دوشون .خالصه رفتی م اعلیحضرتو ببینی م که گف دنبا ل کار طی ی خیلی ک بود .ما با ارسنجان ی با شاه نزدی ی خیل ت ای ن [حسن] ارسنجان دیر میشه .اونوق
ش گفتم« :آقا جریا ن اینه تو رو به ی به م ن عالقه داشت .م ن رفت م پیش ب بودیم ،خیل خو ی بک ن اینا رو اعدامشون ت مریی ،یه کار ش اعلیحضر ی بکن .شما زودتر پی خدا یه کار
ی نوری ت و اومد و گفت« :او ن حاج‌عل ت خرب میدم ».رف نکنن ».خالصه گف���ت« :به
ی شمارۀ 13/3و )13/4 ب رو نمیدن( .عکسها یل طی ف بهش‌دادن ،و رو یه درجه تخفی
ت کارشه». ی پش چو ن نصری
ب بود؟ ی خواستار اعدا م طی ی نصری س -یعن
ن ش���نفت م ک ه ُچو انداخنت ت پروندۀ طیبه ».حاال بعد ًا م ی پش��� ج -بله ،گفت« :نصری
ی رفت ه فال ن کرد ه و بیسارکرده! در صورتیک ه او ن اونور تهرا ن هندونه ک ه ش���عبان‌جعفر
ی بود .اص ً ال ک کشت ل زورخون ه و دُ ش ن اینور تهرا ن سر و کار م با می خربوزه‌میفروخت ،م ق بودیم ،با ه م زندا َن م بودیم ،اص ً ن حرفا نبود. ال ای ما رقابتی‌با ه م نداشتیم ،با ه م رفی
ت یا شما؟ چه فکر میکنید؟ ب راه خطا رف س -شما فکر میکنید طی
ب خدابیامرزو اص ً ال ِ سر ای ن شد ت خانوم .طی ِ ی داش ج -نه بابا ،طیب ،او ن داستا ن دیگه‌ا ی از ی لبنان ب با یه ارمن ش اینا .حاال نمیخواست م اینا رو بگم ،طی نت کُشتن ب گرف که‌به‌حسا ی کالو میاورد ن مث ً ی تمو م میشد .اینا ی صنار ،یه عباس ال دونه‌ا لبنا ن موز میاوردن .اینا موزا
گ میکرد ن تا زرد ک وکاغذ میپزوند ن و رن نت با آه نی میدو ن مرییخ رو می���اورد ن تو زیرزم ج زار یا سه تومن .اومد ن جلو اینو‌گرفنت. ت و پن ی بیس��� نت به مرد م دونه‌ا میش���د و میفروخ
طیب
292
شهردار اومدگفت« :آقا دیگه نمیذاری م ای ن کارو بکننی .ای ن مردمو مسمو م میکنه!» حاال ی ده‌ه���زار ،هف‌هزار ،هش‌هزار تومن ،اون م توم ِ‌ن اونوقت���ا رو از ای ن کارگری البت���ه اینا روز
ف شد .در صورتیکه اون ب از اونجا دیگه مخال ش نشد .طی نت دنبال ی اینا رف میاوردن .هر چ
ش با شاه بود. اوال
نی شاه سکۀ طال ریخت... ی ماش ب بودکه جلو ی ولیعهد دنیا آمد طی س -بله ،وقت
ف شد. ش مخال ش یوا یل بعد یوا ی میدو ن بودن .و ب تنها نبودکه ،همه بچه‌ها ج -طی
1
ب داد. ی گفته می‌شود شاه بعد از 28مرداد انحصار ورود موز را به طی س ... -حت ی بودن. ب نداد .اونا خودشو ن از او ل میدون ج -نه نه ،انحصار موزو شاه به طی
ظ چه می‌دانید؟ ی واع س -از سید صدرالدی ن بالغ
ی بود .اص ً ال جزو اعیا ن اشرافا بود .چطور مگه؟ ی رو میشناسم :یه روحان ج -صدربالغ
ب را ی منرب به شاه بد می‌گفت‌ه است ،طی ی باال ب شنیده‌ا م صدربالغ ط با طی س -در ارتبا ت است، ب متوجه می‌شود او از سادا ی طی ی را بزند یا بکشد .وقت فرستاده بودند صدربالغ
ب بد ت دستگاه با طی نی عل ش را انجا م نمی‌دهد و از د م خانۀ او بر می‌گردد .به‌هم مأموریت ی را شنیده‌اید؟ نی چیز شده بود .چن
ش بد ن از ای ن کارا بکنه. ب دنبا ل ای ن چیزا مریفت‌ه که بر ن پو ل به ج -م ن فکر نمیکن م طی ی نداشت‌ه بره ای ن کارا رو بکنه! احتیاج
یل یا اعتباری؟ ج چیست؟ نیاز ما س -منظورتا ن از احتیا
نی حا ل ای ن که میگنی صدربالغی‌رو ب در ع ب میکردُ .خ ب بود،کار خو ش خو ج -کار و بار
ش اص ً ال چسبید‌ه بود به سعدآباد ،بغ ل خونۀ ی خونه بره بزنه ،م ن فکر نمیکنم .صدربالغ
ف شد. ی زیاد ،معروف م بود دیگه .او ن بعد ًا مخال ت خیل ت داش ی ه م ثرو شاه .خیل ی در 15خرداد است. ی از خمین س -منظور م ن ه م هما ن دورا ن طرفدار
ش یواش ب یوا ی نبود .طی ی کارای ب دنبا ل همچ ی باشه .طی ی چیز ج -فکر نمیکن م یه همچ
ظ بود ،نمیدون م اسمشو شنیدی ن یا نه؟ ی واع خ نهاوند ف شد .یه شی مخال
2
س -خری.
-1باقر معنی در کتاب« :خمینی :زندگی آیتالله صص 103-106علت مخالفت با طیب را تشریح میکند .برای خواندن این بخش ازکتاب ر.ک .به پیوست شمارۀ 21صص .419-421 -2شیخ باقر نهاوندی واعظی بودکه به دلیل لکنت زبان به بلبل الواعظنی شهرت داشت.
شعبان جعفری
293
ی وقتی خ نهاوند ی رو میاورد .ای ن شی خ نهاوند ب تکیه مینداخت ،ش���ی ج -اونوقتاک‌ه طی
ش میگفنت: ش جم ع میشد ن به ب رو ،ای ن و بچه‌ها ی منرب ،خدا بیامرزه طی ت بره باال میخواس ی بگو». ی ور ش بده ،در ت نره ،فح ت وزیرو یاد ت نره ،نخس ی باال منرب ش���اه رو یاد «مری ح مریه همۀ اینا رو ت صب ی بود؟ مأمور س���ازما ن امنیت .اونوق یک خ نهاوند حاال ای ن ش���ی
ش ای ن بود. ش میده به سازما ن امنیت .ای ن جریان گزار س -نه بابا؟
ی شاه جم ع میشد ن و جلسه درست غ شد ،اینا واسه برانداز ی شلو ی همون م وقت ج -بله! برا
میکردن .طی َب م ِ ی شد( .سند شمارۀ )13/5دیگه این‌پیشامدا ت و با اینا یک سر همو ن موزا رف نت وبرد ن کُشنت. نت و ورداش شد تا 15خرداد رسید و او ن بساطا ش دکه اومد ن و اینا روگرف س -شنید م دکرت اقبا ل به روضۀ شما می‌آمد .چه کسا ن دیگر می‌آمدند؟
ج -همه میومد ن روضۀ ما :اردشری زاهدی‌ا م میومد ،اقبال م میومد ،اویسی‌ا م میومد .اویسی‌که
ب مجهز بود. ی به‌حسا ب روضه‌مو ن خیل بچه محلمو ن بود .م ن و طی ی ای ن روضه‌خوانیها داشتید؟ ی ه م برا س -گویا بودجه‌ا
1
ش ندادن .اون م سازمان یل دیگه بعد ی دوبار داد ن و ج -اصال و ابدا .ش���اید او ن اوال یک ت نه ،اوقاف .حاال اص ً ب کنه! یل نبود که شاه بیاد تصوی ی پو ال س���ه‌هزار توم ن همچ امنی ب بهرت بود چون ی طی ت راج ع ب���ه روضه‌خونیا پو ل نمیداد .البته روضه‌خون ت دول هیچوق
ش میکردن .روضۀ ما بیشرت ما ل خود مرد م محل ب بود و اوناکمک میدونیا وضعش���و ن خو
ی که نذر ی میذاش���تی م و از ای ن س���ر سا ل تا او ن سر سا ل ازکسای بود و خود ما .یه صندوقای
نت پو ل جم ع میکردیم .انقد خود مرد م پو ل میداد ن که تازه اضاف‌ه م میومد .ای ن پو ل واسه داش گ بزرگ ج داد ن بود و اینا .ظهر عاشورا شاید تقریب ًا ما چندی ن دی روضه‌خو ن بود ،واسه خر ی مرد م و دسته‌هاک‌ه میومدن. ت میکردی م برا قیمه‌پلو درس
-1در جلد اولکتاب «تاریخ قیام 15خرداد به روایت اسنادی نوشتۀ جواد منصوری سند زیر با شماره ۲\۲۲چاپ شده است« :تاریخ -41/3/8 :دربار شاهنشاهی – محرمانه – تیمسار علوی‌کیا قائم‌مقام ریاست سازمان اطالعات و امنیتکشور :حسب االمر مطاع مبارک ملوکانه مقرر است طبق معمول سالهای قبل مبلغ سی هزار ریال برای برگزاری مراسم روضه‌خوانی ایام عاشوراکه توسط آقای شعبان جعفری در تکیۀ دباغخانه انجام می‌گرید در وجه مشارالیه پرداختگردد .در اجرای امر مطاع همایونی خواهشمند است دستور فرمایید در پرداخت وجه مزبور به نامربده اقدام نمایند .رئیس تشریفات دربار شاهنشاهی – سلیمان بهبودی».
294
س شمارۀ 13/1 عک
طیب
شعبان جعفری
س شمارۀ 13/2 عک
295
296
س شمارۀ 13/3 عک
طیب
شعبان جعفری
س شمارۀ 13/4 عک
297
298
سند شمارۀ 13/5
طیب
شعبان جعفری
299
شا ه و دربار اعلیحضرت ح باشگاهتا ن بگویید .چه مدت ک خاطره از شاه در روز افتتا ی جعفری ،قرار شد ی س -آقا طو ل کشید تا باشگاه را ساختید؟
ش بیان. ی افتتاح ت قو ل گرفت م برا ت کردیم ،از اعلیحضر ج -سه سال .باشگاه روکه درس
ح کننی ».گفنت: ت اگه اینجا تمو م ش���د باید حتم ًا خودتو ن بیای ن افتتا گفتم« :اعلیحضر ف آورد ن اونجا ی افتتاح .روزی‌ا م که تشری ت یه روز اومد اونجا برا «میام ».بعد اعلیحضر س رو ت ن م ن کردی؟ ی مجسمۀ خودشو نیگا کرد ،گفت« :چرا ای ن لبا ح کنن ،وقت رو افتتا
ی یه پهلوون ت به بازو ت کرده بودی م داش ض کننی ».مجسمه‌شو با ب ُِرنز درس ی عو ای ن رو فور
بازوبندمیبست.
ی داشت؟ س -چه ایراد
ی او ن مهندس ض کننی!» ما م فور ت رو عو ت ت ن منه؟ ای ن ک��� ج -گف���ت« :چرا ای ن ک ی خرجمو ن ش���د تا ش کردیم .خیل ی عوض ارژن���گ‌رو صدا زدیم ،مجسمه‌سازه‌ش���و ،فور
ش میکردیم .آها ن داشتم ش نیومد‌ه بود باید عوض یل چو ن ش���اه خوش��� عوضش‌کردیم .و ح کنن .تقریب ًا دو س���ه روز مونده ت کرد م بیا ن اونجا رو افتتا میگفت م که‌اعلیحضرتو دعو ت گفته« :من نت اعلیحضر ی میان --م ن یهو دید م گف -آخ���ه تاریخ‌داد‌ه بود ن چه روز اونروز نمیتونم‌بیام ».حاال ما همۀ کارامونوکردیم ،دعوتامونوکردیم ،تهیه‌ا م دیدیم ،دوهزار ی دوختی م که تما م تو خیابو ن جلو ی باس���تان تا م ورزش���کار آوردی م براشو ن از ای ن شلوارا
نی دوهزار تا آد م چقدر میشه؟ همۀ ای ن کارا رو ت بب ت وایسن .حاال ش���ما خود اعلیحضر
300
شاه و دربار
ب میش���ه .دویدم ی داد و بیداد! حاال چیکارکنیم؟ م ن دیگه دید م کل‌ه م داره خرا کردیم .ا ی یزدانپناه رو؟ نی مرتض رفت م یزدانپناه رو دیدم ،شما میشناخت س -به اس م بله ،شخص ًا نه.
ی که ی بود .معل م شاه بود ،همون ی وگردن‌کلفت ی آد م جد ی خیل ج -خدا بیامرزدش ،راست
ی شاه رو داشته باشه. ش که هوا ت تو دست ت شاه روگذاش ت دس ت مریف ی داش رضاشاه وقت ت داشت .رفت م سراغش، ی محب ش چاررا‌ه عزیزخا ن بود .به من م خیل بچه مح ل ما بود ،خونه
نی اال ن با ی بگو فردا بیاد».گفتم« :قربا ن اگه میشه م ن هم ش گفت« :به جعفر به سکرتر شماکار مه م دارم .وگرن‌ه مری م و دیگه نمیام».گفت« :بگو بیاد تو ».رفت م تو وگفتم« :قربان
ت کش���یدم »...سرشو ت مریه .م ن اینهمه زحم جریا ن اینه .م ن خالصه آبرو م تو ای ن مملک ط گفت« :برو!» ما اومدی م و یه دفعه دیدیم ی نگفت ،فق تکو ن داد وگفت« :برو!» هیچ
ت 3میان ،به جو ن شما .حاال نگو این ت امروز ساع گ زدک‌ه اعلیحضر ح به ما زن فردا صب ی و اینا نقش‌ه کشید ن که شاه رو نذار ن بیاد. ی بد بود .نصری ی با ما خیل نصری
ی اعلیحضرت ی نپوشید‌ه بودم ،چو ن وقت س باستان حاال باالخره شاه داره میاد .خودم م لبا
ی شمارۀ ی پوشیدم( .عکسها س رسم ش میدادم ،لبا ف میاورد ن باید خدمتشو ن گزار تشری ش میخواست‌خودی ی طوسی‌ا م خدا بیامرزدش ،همه 14/3 ،14/2 ،14/1و )14/4او ن مصطف ش گرده آدمو ش ِگرد بود .می ل گُنده که ته نی بود و ته ی گُنده و سنگ نشو ن بده ،می ل ما م خیل ی طوسی ،خدا بیامرزدش،گفتم« :می ل منو نگریی‌ها!بگریی میکشه میزنه زمنی .به مصطف ِ یل ُغ ّد م بود .حاال اعلیحضرت‌اومده ت زمنی».گفت« :نه ».و میکشتت .ممکنه یهو بندازد ِ
ش و انداختش .اعلیحضرت ت میال رو بگریه ،یهو می ل کشید تو ،یهو اینا رو ورداشت ،خواس
ی سنگینه ،تهش م گرده!»گفت: ی شد؟» گفتم« :قربا ن ای ن می ل خیل گفت« :چرا اینجور
ح وز ن کنه.گفت«:خیلی ت که به‌اصطال ت اعلیحضر «بیار ببینم ».میال رو آوردی م دادی م دس سنگینه!»گفتم« :بله قربان .ایشون م با ای ن میالکم رت تمری ن داشته »...حاال من‌میخواستم
س ش���اه رو بگ�ی�ره با ای ن میال و این س بیاد عک چی���کارکنم؟ ای ن پا او ن میکرد م یه عکا
ی باشگاه ما بشه .ملتفتی؟ ی برا ب تبلیغ به‌حسا س -بله.
س مکاس���ا همه روکرد ن تو اتاق ،ای��� ن [کریم] بختیا َر م بود، ج -هیچ���ی ،ما دیدی م عکا
شعبان جعفری
301
ق و درو قف ل کردن ش برپس ،این م کرد ن تو همو ن اتا س که اینجا هس���ت ،از بختیار عکا روش���ون ،به‌قرآن ،او ن نصریی .اص ً ی میکرد ،ما رو نمیتونس���ت ال همۀ ای ن کارا رو نصری ت دار م مریم .چون ی بابا! چیکارکنیم؟ من م حاال دنب���ا ل اعلیحضر ببین���ه! ما رومیگی! ا ش مریفت م که اینجاها رو ببینه .یکی ت سر ی و هالرت و اینا داشتیم .پش س وکشت ت بُک قسم
ی شده؟» گفت« :همه عکاسا رو کرد ن تو ی صدا کردم ،پرسیدم« :چ از بچه‌ها رو یواشک
س رو ببینه،گفتم: ت بُک ت رو پله‌ها وایساده بودکه قسم ق و درو قفل‌کردن!» اعلیحضر اتا ت گفت: س بود ن همه رو نمیدون م چیکار کرد ن اینا؟» یهو برگش «اعلیحضرت ،چار تا عکا
س شهربانی ت عکاس ،به خدا ،جو ن شما ،از او ن کل‌ه ای ن علوی‌مقد م رئی «عکاس!» تاگف نت درو واز کرد ن و عکاسا ریخنت نت پائنی .رف نت با مغز بیف ی میخواس ک ل کشور و ای ن نصری ی کن م اومد م اون ی اینکه زرنگ س بگری! م ن برا ی عک س نگری‌ک بریون .ریخنت‌و حاال عک
نی چقدر ی رو ببین ت اومد بره بریو ن گفت���م« :قربان ،ای ن یک میلو برداش���ت م و تا اعلیحضر
س گرفنتُ .خب ی از ما یه عک سبکه!» میخواست م عکسش���و با می ل زورخونه بگرین! فور
ی ناجور و ت آدما ش یه مش کارمو بلد بودم! خدابیامرزه شاه رو ،خدا بیامرزدش ،دور و ور
حسود بودن ،خیلی‌بد بودن!
ی ش���ما ی همینا میتون م برا ف بزنم .اگه بخوا م بگ م انقد از خیانتا ب���ه خدا نمیخوا م ح���ر یل م ن هنوز ت و دفنش م کردن ،و ض کردم ،خدا بیامرز شاه مُ رد و رف تعریف‌کن م که نگو .عر
ط اونو دوست ط محمدرضاش���اه رو .بقیه رو ولشو ن کن .م ن فق ت دارم ،فق ش���اه رو دوس
ی بود ش کنه .اگه کاری‌ا م میکرد م به‌خاطر عالقه‌ا ش دارم ،خدا رحمت داشتم ،هنوز م دوست نی حقیقتو بگه ،به خدا قسم ،به قرآن .م ن همیشه که به اون‌داشتم .خانو م سرشار ،آد م باید ع ش فاتحه میفرست م چون ی شاه تو رگ م میگرده ،م ن همیشه به روح گفتم :ای ن خو ن م ن برا
یل اینا نذاشنت .به اینا م هیچ ش کارکنه و ی مملکت ت برا ی بود استثنایی! دلش م میخواس مرد
ش بیاد میگ م چرا نمیگم ،همه رو میگم. ت پی ی ندارم ،هیچوقت ،هیچی .اینه که یه وق کار
نی دور ش کرد ن همیناکردن ،هم دونه دونه اینارو میگ م که اینا چیکارکردن .اون م اگه بدبخت ش کردن. ش وگرفتار و وریاش‌کرد ن و به ای ن روز سیاه نشوندن ی بود؟ س -خود شاه چگونه مرد
نت پیشش ،یارو میگفت« :م ن وز ن چارمم». ج -تر و تیز بود .به جو ِ‌ن شما،کشتی‌گریا مریف
302
شاه و دربار
نی اش���تبا‌ه کردم ».انقد میگفت« :نه ،وز ن ِس��� ُیمی!» بعد پس���ره میگفت« :قربا ن ببخش
ش آد م بدی ت کردن ،پدرشو درآوردن .خود ش حواسشو پر حواسش‌جم ع بود .دور و وریا
ت داشت، ت میکرد .به همه محب ی بود ،محب ی بود ،آد م خوب نبود خانو م به خدا .آد م باگذشت یل ای ن دور و وریاش ،هرکدومشون ی از ای ن مرد ندیدم .و ش نبود ،منکه چیز هیچ‌ن ه تو دهن
نت که او ن بیچاره کارشو بکنه .البته اون م جدی که شما فکرکننی ،همه‌شو ن بد بودن .نمیذاش
ی مهربو ن بود، ی بود ،خیل ش نبود ،آد م مهربون نبود مث ل رضاشا ِ‌ه خدابیامرز .اونجور مث ل پدر ب بود .م ن همیشه نوکر اونم، ی خو ط او ن یک ت قبو ل میکرد .فق ی میگف ی هر چ خیلی .هرک خدا بیامرزدش.
ف کنید. ک خاطرۀ دیگر از شاه تعری س-ی
ی که مدرسه‌ها ی چند م مهر بود؟ 25مهر بود 23 ،مهر بود؟ موقع ت روزها ج -اعلیحضر
ت میکردن ش او ن سال ن محمدرضاشاه رو درس تازه واز شده بود ن و اینا؟ یه چند روز جلوتر ت میکرد. ت سال ن محمدرضاشاه واسه معلما صحب شاه میومد مریف س -جش ن مهرگا ن یا روز معلم؟
ت میکردیم ی از ای ن ورزشکارا رو ُلخ ج -درسته ،جش ن مهرگان .بعد ما یه هفتصد هشتصد نفر ی میپوشوندی م از د ِم چاررا‌ه حسن‌آباد اینا رو قطاروامیسوندیم. ی باستان از ای ن شلوارها ف خیابان؟ س -دو طر
ی دعوا داشتی م که س کالنرت ج -بله ،مث ل پلیس���ا که وامیسن .ما م همیشه با پلیس���ا و رئی
یل ما اینا رو وامیسوندیم .شاه که میومد ی میگنی!» و ت شما چ ص ماس میگفنت« :ای ن مخت ش میداد م مریفت .یه روزک‌ه اومد ش ترمز میزد ،م ن مریفت م یه دسته‌گُ ل به بره د ِم باشگاه یه نی ت پنجره‌ها و اینام ی پش ک شه َر م پر ،تا حت وانَساد .حاال جمعیت م د ِم باشگاه پر ،تو او ن پار
ت کشیدم ،اومد م تو باشگاه رفت م تو دفرت م نشست م و د َر م بستم .هر ی خجال مینشسنت .م ن خیل
ت بود م دیگه. ف بزنه گفتم« :برو بریون!» ناراح ی اومد با م ن حر ک خ شده بود؟ س -اوقاتتا ن تل
ج -آره جلو این ورزش���کارا و جلو این جمعیت کنف ش���ده بودم ،خیط شده بودم
دیگه!اعلیحضرت رفت و تقریب ًا یه یه س���اعتی گذش���ت ،یه دفعه دیدم این طباطبایی پرید تو ،من م درو بست ه بودم.
شعبان جعفری
303
ی جعفری ت جلو باش���گاه نیگر داشنت ».قبو ل نکردم.گفت«:آقا گفت« :آقا ،اعلیحضر
حو ت با ماش�ی�ن َد م در وایسادن ».همو ن طور سراسیم‌ه دوید م رفتم :شهبانو فر اعلیحضر
ب نشس���ته بودن .ماشینشو ن جلو در جلو ُپ ل باشگاه وایساده بود .چند تام ت عق اعلیحضر ت شیشۀ عقبوکشید پائنی ،سرمو‌کردم ت سرش .یهو دستپاچ‌ه شدم .تا اعلیحضر نی پش ماش ی باهام نی حاال جلو چشَ مه .یه چند دقیقه‌ا نی حقیقته .انگار هم تو ماشنی .ای ن که میگ م ع
ت کرد ن و... صحب
س -به شما چه گفتند؟
نی پرسیدن« :وض ع باشگاه چطوره؟ م ن اگه وانیساد م کار م دیر شده بود و اینا»... ج -هم
از ای ن حرفا زدیم.
ش بود؟ ت ای ن خاطره ما ل چند سا ل پی س -یادتا ن اس
ی شاه دارم. ج -ما ل قب ل از سا ل 42بود .یه خاطرۀ دیگه م از تشریف‌فرمای
س -بفرمایید.
ح کنن .به طباطبایی‌گفتم: ی رو افتتا پ شاهنشاه ت قراره بیا ن کلو نت اعلیحضر ج -یه روز گف ی تو خیابون‌ورزش پ شاهنشاه «ده پونزه تا از بچه‌ها رو خربکن‌ه بیا ن باشگاه ».آخه کلو
ت تا ورزشکارا رو واداری م ای ن جلو اینور اونور ک باشگاه بود .فکرکرد م اگه یه ده بیس نزدی ش وایسه، وایسن ،اعلیحضرت م میفهم‌ه که ای ن بچه‌ها ما ل باشگاه هسنت .حاال پلیس م میومد س گرمکن‌نشستم .اعلیحضرت یل ما م بچه‌هامونو وامیسوندیم .حاال خود م تو دفرت م با لبا و
یل فریاد‌کشیدن« :زنده ج جال ی و او ن ایر ح کرد ن اومد ن بریون ،طباطبای پ رو افتتا که کلو ک شهرم ی تو پار ت میله‌ها ت محمدرضا ش���اه پهلوی» .حاال پش��� و جاوید باد اعلیحضر
ت زد ن و پ میاد بریو ن ببینن .اونا م دس ت دو پشت‌ه وایس���اد‌ه تا اعلیحضرت و که ازکلو جمعی هورا و فریاد ...او ن پیشخدمت‌ه که جلو در وامیس‌ه در ماشینو وازکرد‌ه بودکه‌شا‌ه از ت وکلوپ
ف مریه جلو نی صا ت ماش ت یهو میپیچ‌ه پش��� یل اعلیحضر که میاد بریو ن بره تو ماش�ی�ن .و
ی میبینه که جمعیت ی میکنه .بعد وقت یل ه م یه س���ئواالی ی و جال ی ما .از طباطبای بچه‌ها
ت راه میفته پیاد‌ه تو پیاده‌رو .دو تا از ت میزنن ،اعلیحضر ش دس ک شهر دار ن برا ت پار پش
ی جلو باشگاه که شاه رسید من م با همو ن لباس‌گرمکن بچه‌ها میا ن منو خرب میکنن .تا نزدیکا ت و وزرام س���بز رنگ م دوید م ب�ی�رون .دوید م بریو ن و دنب���ا ل اعلیحضرت ،حاال جمعی���
304
شاه و دربار
ت دار ن میانِ . ک شهر .اعلیحضرت نت تو پار ک شهر او ن جلو بود رف در پار دنبا ل اعلیحضر ب میخوند از اونم‌حال ت از یه کارگر وضعشو پرسید .از یه محصل م که اونجا نشسته بودکتا رف
و احوا ل کرد وضعشو پرسید .از یه کارگر م که اونجا راه مریفت ،از اون م یه سؤا ل کرد .حاال
ی که قرار بود شهردار درست‌کن‌ه و ت و به م ن گفت« :ای ن استخر ت سرشم .یهو برگش من م پش ب دادم« :نخری قربان ،نخری نشده». ی بندازه تمو م شده؟» من م جوا ش قای ق وکشت تو
گ زد« :مرد ی زن اعلیحضرت م اومد سوار شد و رفت .ده دقیقه بعد دیدی م [غالمرضا] نیک‌پ
ت شده، ی بود به شاه زدی؟! او ن استخر راه افتاده ،دریاچه‌ش م درس حس���ابی ،ای ن چه حرف ی بیا چ به منگفت ی نه؟» من م بهش‌گفتم« :آقا تو هی ی گفت ش کار میکنه .تو ورداشت قایق م تو ب گفت م نه!» بری م اونجا رو ببنی .م ن که ندیده بودمُ ،خ ت شده بوده؟ ی واقع ًا درس س -یعن
ش میداد م مرد حسابی؟!» [خنده] ج -بله ،او ن نیک‌پی‌ا م گفت« :مگه م ن باید به توگزار ت کنده می‌گفتید .هیچوقت ف و پوس ت را صا س -داشتید می‌گفتیدک‌ه مسائ ل و مشکال
ی که می‌گویید؟ نی اوضاع ی از هم ی بگویید؟ یعن توانستید مستقی م به شاه چیز
ت میخوام ی معذر ک بود م که ...خیل ی وقتا انقد ُر ک بودم .پار ج -ده دفعه گفتم .م ن ُر
ت رو، ی میگن؟ خدا بیامرزه تیمسار حج یچ ی به م ن میبند ن برا خ ایناک‌ه ه خ بی‌مُ این‌بی‌مُ
یل از او ن دیوونه‌ها بود .اص ً ال با همه دعوا ی ب���ود .و ی آد م جدی‌ا ش کنه خیل خ���دا رحمت
ش گفتم« :تیمسار ،ای ن ورزشکاراکه ت م ن ده دفعه به ش بد بودن .اونوق میکرد .همه م باها ت هسنت .اجازه ف زمستونه ،یه وقت م هوا سرد میشه ،ای ن بچه‌ها لخ 4آبا ن مری ن تو میدون ،طر
ی براش���و ن بگری ».میگفت« :بودجه ی چیز بده برنامۀ اینا رو بذار ن او ل همه ،یا یه گرمکن
س بذار ما اینا رو بربی م او ل برنامه». ی ُخب .پ نداریم‌گرمک ن ت ن اینا بکنیم ».میگفتم« :خیل ی دیگه میگفت« :نه! او ل باید دانشگاه باشه!»گفتم« :باشه! دانشگاه بیاد و بره .برنامه‌ها رو بذار ِ بعد ما ».قبو ل نکرد.
س موال و یه ت اومده بود اونجا ،من م رفت م او ن باال .همیشه مریفت م یه عک یه روز اعلیحضر
ش بدم ،نیگام س به س ش���مارۀ )14/5دوید م رفت م او ن باال عک ش میدادم( .عک قرآ ن به ی تنش���و ن ک ن یا یه کاری ی او ن پریمرد داره میلرزه .اینا رو یه چیز ک���رد وگفت« :جعف���ر
ی ورزش ش بود ،اون م برا س ملک ،نود و دو سال ی بود عبا براش���و ن بکن!» آخه یه پریمرد
شعبان جعفری
305
نی همه رو ت مث ل بید میلرزید .اعلیحضرت م از او ن باال با دورب ت داش لختش‌میکردیم ،بدبخ
ت همینجور ت سر اعلیحضر ت و اینا م همه‌شو ن پش میدید .تا اینو به م ن گفت ،تیمسار حج
ف تیمس���ار ی طر ف میزنم ،یهو روکرد م اینور ت حر وایس���اد‌ه بودن ،من م دار م با اعلیحضر ت که«:تیمسار چق دگفت م که یه گرمک ن بگری ت ن ایناکن! چقدگفت م او ل همه برنامۀ اینا حج ت یه نیگا نیگایی ی میفرمان!» خانوم ،به جو ن شما اعلیحضر تچ نی اعلیحضر رو بذار .بب
نت دور من، نی دید م وزرا ریخ ت افتاد .بعد م ن که اومد م پائ ش کردکه یهو تیمس���ار حج به ی بدبختو بردی؟» ی دوتاشو ن اومد ن جلوکه« :جعفری ،چرا ای ن کاروکردی؟ چرا آبرو یک ی کردی ب کار ی دیگه میگن« :آقا خو به خدا قسم ،اومد م اونورتر دید م افسرا ،او ن وزرا
ی با ای ن بد بود ن خانوم!گفتمُ : «خب ،حاال م ن خوب ای ن مرتیکه پدرس���وخت‌ه رو!» بسک ُ گرمکنم ش اول، ت گفت« :برنامه کرد م یا نکردم ،خواست م ح ق خودمو بگریم ».اعلیحضر یل اینا نه به شاه و نه به ورزش ،به هیچکدو م خدمت ش بگریین!» و ی همۀ ورزشکارا برا
ش کنه ،یه همچی ت خدا رحمت ت در آورد .بله ،با اعلیحضر نی حج نمیکردن .پدر ورزشو هم
ی داشتیم. برخورد
ی بهزادی ی که شما به شاه میزدید حتم ًا ای ن را شنیده‌ای دکه عل ط با حرفهای س -در ارتبا ی را به دربار احضا رکرد و از او خواست ی ش���اه ش���عبا ن جعفر ش 1نوش���ته« :روز درکتاب
ب سفید بگوید .شعبا ن می‌گوید: ش را در بارۀ انقال عقیده‌ا
خ که مردم ب س���ر ی انقال ب داریم :یک ت میدون ن ما دو جور انقال ی که اعلیحضر «بطور
ب س���فیدک‌ه شاه خوار مادر ی انقال ی رو درمیارن ،دوم میزن ن پدر ش���اه و خانوادۀ س���لطنت ت دارد؟ مردمو »...ای ن حقیق
ت و پرتا زیاد‌گفنت! ج ُ -خب ،از ای ن چر
ی داشت؟ س -شاه چه نقط‌ه ضعف
ج -شاه اص ً ش باستانی ت ورز ی که سرپرس ش ایراد بگرین .م ن یه وقت ش نمیومد از ال خوش
ب تو این نت که به‌حسا ی هس بودم ،اومد م پیشکسوتا رو جم ع کرد م برد م کاخ .پیشکسوتاکسای
ی خودشو ن پهلوونن .مث ً ش استخو ن خورد ُ ال دو تا ازکاشان ،دو تا از [خرد]کرد ن و برا ورز
تربیز ،دو تا از یزد ،دو تا از اصفهان ،از هر جا دو تا آوردم .از تهران م همینجور ،هفتاد هشتاد « -1شبه خاطرات» ،نوشته دکرت علی بهزادی ،جلد اول ،صفحه .۱۹۱
306
شاه و دربار
س شمارۀ ت کرد م و بردم( .عک ت و ریس ی از ای ن پهلوونا و پیشکسوتا و بزرگاشونو راس نفر ی برامو ن صادر ش باستان ی ورز )14/6گفتی م بری م دید ن اعلیحضرت .چو ن فرما ن سرپرست ت محمد وقت ث حضر ت گرفتی م و روز مبع ک بگی م ه م تشکرکنیم .وق شده بود ،ه م تربی
ی تهران ،نقاشم ی قدیم ی بود ،از او ن باستانی‌کارا س کریمخان ی دادن .یه حاج‌عبا شرفیاب
نی رضاشاه ش و راه‌مریفت ،ع ت روکول ش یا نه؟ یه شن ل مینداخ بود .نمیدون م میش���ناختین
ت رو یاد ت که خریمقد م بگه و اعلیحضر خدابیامرز میشد .این م بردی م اونجا جلو اعلیحضر
ت خدابیامرز از پله‌ها اومد پائنی .اومد و با حاج‌عباس ش بندازه .رفتی م و دید م اعلیحضر بابا
ی بود ش چطوره؟» اونوقت غ م ن وگفت« :وض ع ورز ت کرد و بعد اومد سرا ی صحب کریمخان نت دنبا ل کثافتکاری. ش مریف ض ورز ت سال م زیاد شده بود ن و مرد م عو ی تفریحا که کلوپا
ی و ایناست».گفت« :روز نی وکثافتکار ش هروئ ت همه ی دیگه نیس گفتم« :قربا ن ورزش���
ی اینا رو به م ن بگی؟» خانوم ،به جو ن شما به موال ای ن حرف وک‌ه زد مث ل اینکه یه ث اومد مبع
ت شد و حرفشو ی نگفتم .بعد شاه فهمید ،ناراح ق شد م و هیچ س عر کارد زد تو‌کلۀ من ،خی
ح داد ن و اینا .بعد ی میگن؟» ما بناکردی م شر ت به ک ب پیشکسو ض کرد.گفت« :خو عو ت میخواست م به شما بگم ش نیس ض کردم‌ورز میو ن ای ن حرفا بازگفتم« :قربان ،بنده که عر
ض شما مریسونن ش بسته شده مونده دو تا .اگه میا ن به عر ج تا باشگاه بوده ،سه تا تو تربیز پن
ی بوده ،تعطیل ی باشگاه ت کردن ،دروغه .تو مالیر یه همچ که اوستودیو م براش���و ن درس
ت کرده بود م «...چو ن بنده رو ی بوده »...همه اینا رو یادداش ی بوده وکجا چ شده.کجا چ
ب خدمتگزار باش م جریا ن باشگاها اینه ».بعد آریانا اونجا وایساده بود، نی که به‌حسا گذاشت
ی میگه،کارشو راه بنداز ».خدا بیامرزه آریانا رو ،بعد به م ن گفت: نی ای ن چ شاه گفت« :بب
ت میکنی؟»گفتم« :واال م ن که لفظ‌قل م بلد نیستم! زبو ن خودمونو ی صحب «چرا اینجور یو ی عام ت میکنم ».حاال ما از اونجا اومدی م بریون ،این‌پیشکسوتا --اینا یه آدما صحب
ی توشو ن هست --اومد ن بریون ی همه چ ک و مشت ی مسل ی هسنت ،جد ًا میگم .لوط ساده‌ا
ف میکنن :چار تاش���و ن تو قهوهخونه ،چار تاش���و ن اونور ،چار نت اینور و اونور تعری ی رف ه
ی تا اومد به شاه بگه فال ن و فالن ،شاه ی چطور شد؟ جعفر تاشو ن اینور،گفنت« :آره فهمید ف نزن ».حاال چ ُو انداخنت .ما رو میگی؟ دیدیم ت از اینجا برو بریو ن خف‌ه شو حر ش گف به
ی بود؟ خالصه ی شد .اعلیحضرت! خدا رحمتت‌کنه! ای ن چه کار ی داد و بیداد بد جور ا
شعبان جعفری
307
نت همه خیال ما اومدی م گفتی م چکا ر کنی م حاال؟ هر جا م مریس���ی م ای ن بدمصبا چ ُو انداخ
ی بگرییم، ی باید بکنی م که با شاه یه عکس نن شاه دیگه ما رو انداخت‌ه بریون.گفت م یه کار میک ی جایی .افتادی م تو فکر.خالصه یه رو ز گفتی م که« :میخوایم ی بذار ن تو روزنامه‌ا ی���ه چیز
نت صحبت ت داش چند تا از ورزشکارا رو بیاری م خدمتتون».گفنت« :بیار ».رفتیم .اعلیحضر
نت بریو ن یه میک���رد ن گفتم« :قربا ن اونروزکه اینجا خدمتتو ن بودی م با پیشکس���وتا ،اینا رف ی چیکارکنیم؟» اینام ک حرفمو میگفتم.گفنت« :حاالمیخوا ی گفنت ».م ن ُر ی چیز همچ
ت دارن .اص ً ی مث ً ال اس م کربال میوم دگری‌ه میکردن. الکربال و اینجاها رو دوس بیچاره‌ها خیل ت بودن ،پهلوو ن بودن ،قدیمی‌بود ن دیگه.گفتم« :قربان ،اجازه بدین پریمرد بودن ،پیشکسو اینا رو ما یه کربال بربیم».گفنت« :باشه بربشون ».دردسر ندم ،ما اومدی م وض ع اینا رو درست
ی ازشو ن گرفتیم س دسته‌جمع کردیم ،بردی م گذرنام‌ه وکارهاشونو روبراه‌کردی م و بعد یه عک ت بوده ،اعلیحضرت ت اعلیحضر ب خدم ی دیش��� ت که جعفر دادی م به کیها ن و اطالعا
ی که اینا هو انداخت‌ه بود ن از دستور داد ن پیشکسوتا رو بربه کربال .اینجا دیگه او ن جریان ی شد .حاال اومدی م پس‌فردا سوار شی م همه رو بربی م کربال .یه دفعه دیدی م راه نظر م ن منتف کربال بند اومده.
ی درکار بود؟ س -نکندکلک
ی جعفری نت که« :آقا ب خود م خواست م بسته بشه [خنده] اینا ریخ یل ُخ ج -نه ،بسته شد و
یو ط نیست ،راه بند اومده!» گفنت« :حاال ما رو برب یه مشهد چیه؟» گفتم« :به م ن مربو
ش تیمس���ار [سپهبد علی‌محمد] فالنی!»گفتم« :بر م ببین م چیکار میتون م بکنم ».رفتی م پی ی [مدیر عامل س هواپیمای ی که رئی ی بود ،همون ی آد م خوب ش کنه ،خیل خادمی ،خدا رحمت
ی خارجی ی مهمونا ی بود .این م یه موقع ی ایران-هما] بود ،جد ًا آد م خوب ی مل ت هواپیمای شرک ی میخواست ک هامرشولد م جزو اونا بود .خادم ی دا ب تا حت ش اومده بود ن که به‌حسا برا
ی اینا بذاری؟»گفتم: ب برا ی یه برنامۀ خو واسش���و ن برنامه بذار‌ه از م ن پرس���ید« :میتون
ت جا نمیگرین! خود م ن میخوا م یه بازار مکار‌ه تو یل ت���و زورخونه «معلومه!» گفت« :و ش کنن».گفتم« :اشکایل ی ای ن مهمونا ورز ت کنم .بچه‌ها رو بیار اونجا برا منظری‌ه درس���
ت کردیم :از بچه‌های ی درس ش حساب نداره ،ای ن کارو میکنم ».ما اومدی م خالصه یه ورز
ب بود ن و چند نفر از شهرستانا .خالصه شریینکاراشونو آوردیم .یه ی که خو تهرا ن کس���ای
308
شاه و دربار
ت رو سرش .حجل‌ه که ق گلوبندکی‌ا م بود ،ای ن طب ق میکش���ید ،از ای ن حجله‌ها میذاش صاد نی چیه؟ میدون
نی ه م باشند! ی شده .باید سنگ ی و آینه‌کار ی تزئین س -بله ،طبق‌ها
ی س���خته ،اون��� م آوردم .خالصه یه چیزی ق زیر ای ن حجل‌ه میچرخید .خیل ج -بله .صاد
ت درد نکنه!» بعد یهو ی گفتَ « :به جعفری! دست ت کرد م که تیمسار خادم واسه‌اینا درس ی شهردا َر م بود ،اون م می ل گرفت. ش کتشو در آورد ،وایساد می ل گرفت .نیک‌پ همونجا خود
ی اونک‌ه در پاکتو ی برا م فرستاد .م ن ب ت و دید م یه پاکت ی خوششو ن اومد .بعد رف خالصه خیل ش دادم .گفت م او ً ب گدایی ی و شاهدوستیه ،م ن مکت ب وطن‌پرست ال اینجا یه مکت واکنم‌پس ش دادم .حاال نگو او ن تو که وانکردم .م ن نه میدون م تو ای ن چیه و نه میخوا م بدون م و پس
نت ما رو برب مشهد،گفت م اال ن موقعش‌ه برم ی ایناگف ک گذاشته بود .وقت کاغذ تشکر و یه چ ی بگ م مث ً ط طیاره‌مونو یه ُخرد‌ه کمرت بگرین. ی بکنه که پو ل بلی ال یه کار پیش‌تیمسار خادم
ش و س�ل�ا م کردی م وگفتیم« :واال م ن میخوا م ای ن بچه‌ها رو یه مش���هد بربم. رفتیم‌تو اتاق ت نفرم میخواستم‌کربال برب م نشد ».گفت« :چند نفرن؟» گفتم« :هفتاد هشتاد تا .ده بیس ش بود و بهش پ رفعت ،گمان م معاون ی به‌نا م سرتی ما ل خودمونن ».تلف ن زد به یه تیمسار
ش بربه مشهد .یه هفته‌ام ی رو میخواد باها ی هرک ی به جعفر ت مید گفت« :یه طیار‌ه دربس
ی چیه ،من مشهد مهمو ن منه ».به جو ن شما .بعد پا شد و به م ن گفت« :جعفری ،میدون
ی رو ت سلطنت نت اونجا جواهرا ک ملی ،چو ن مریف همیشه مهمونامو میفرستاد م باشگاه بان ت م ن هف یل هر وق ی ببینن .و ش باستان ی تا ورز ک مل ش میربدمشو ن باشگاه بان ببینن ،بعد
ی هف ی م ن میفرستاد ح ق سفر‌ه میخواست .ما م برا هشتا رو میفرستاد م اونجا یه نامه برا
ی رو واسه م ن تو منظری‌ه اجرا یل تو برنامه به او ن بزرگ ش پو ل میدادیم .و ی به هشتا مهمون‌کل ی برب مشهد مهمون ی رو میخوا ی و م ن واسه تو چیز فرستاد م نگرفتی .حاال برو هر ک کرد منی!»
س شمارۀ )14/7اتفاق ًا ی رو ورداشتی م بردی م مشهد( .عک ما اومدی م و یه صد و پنجاه نفر
ض چیزو دارن...چیه ی اونجایی‌ک‌ه ای ن مر بردمشو ن اونجا تو بیمارستا ن معلولنی ،بعد برد م تو ت دیدنشون؟ نت شهبانو َا م مریف اونجاک‌ه میگف
ی جذامخانه؟ ی جذامی‌ها؟ تو س -پهلو
نت تو اینا نرین.گفتم« :بابا و ل ک ن بری ن پی‌کارتون ».رفتیم ی گف ج -باریکال ،جذامیا .تا حت
شعبان جعفری
309
نت بغ ل دستشو ن و عکس‌گرفنت.چه ی نشس ی یک ش کرد ن و یک توشو ن و بچه‌ها واسه‌شو ن ورز
خ مینشسنت. ی که رو چر نی گذاشتیم ،اونای ی معلول عکس‌العملی‌ا م پیداکرد .یه برنامه‌ا م برا ی تشوی ق کرد. ب بودکه اعلیحضرت م فهمیده بود و خیل ی جال خیل
ت و مسائ ل چه ی رف ع مشکال ف بزنید ،برا ت حر ی نمیش���د با شاه از مش���کال س -وقت
میکردید؟
ی یه وقت م باهام ی دس���ت م مریس���ید میگفتم .تا حت نت به خود ش���اه ،به هرک ج -غری ازگف
مصاحبه‌کردن ،همۀ اشکاال روگفتم.
1
س -خاطرۀ بامز‌ه از شاه ندارید؟
ت ده و نی م بر م اونجا .ده و ت گرفته بودم،گفته بود ن ساع ت مالقا ج -یه روز از اعلیحضر ی اونجا وایساد ،رفتم ی سوار شدی م و رفتیم .طباطبای ی دو تای خ نیاوران .با طباطبای نی م توکا
ت ده و نی م میخورد به ب ساع گ آفتا ی چنار بزر غ زیر درختا ط با ت اعلیحضرت .وس خدم
ی و اینا تما م اینور اونور نت و تیمسار اویس ت راه مریف ب بود .اعلیحضر اینا ،همچو سایه آفتا
ت کردن ،یه ده‌دقیق‌ه یه ع کرد ن صحب ت شرو وایساده بودن .م ن رفت م خدمتشو ن اعلیحضر
نی س���وار شدی م و داری م میایم .حاال من‌هی ت کردن .برگش���ت م و رفتی م تو ماش ی صحب ربع
ی شده ،جریا ن چیه؟ مگه یچ ی جعفر ی میرپسه« :آقا ی میخندم .طباطبای خنده م گرفته ه
ی ش���د؟» یچ ی داده؟ فهمید یچ ی داده؟» گفتم« :نه بابا چ ت به ما یه چیز اعلیحضر گ میکردم، ب افتاده بود رو من ،نبودکه م ن ریشمو رن ی ای ن آفتا گفت« :نه».گفتم« :وقت
ی بگم؟ معلوم ش مث ل چه جور ی میزد ،رنگ ب تهرا ن رنگاش���و ن یه جوریه که به زنگار ُخ
ت به م ن گفت( :جعفری، ب افتاده بود رو صورتم .یهو اعلیحضر ت آفتا میشه‌رنگه .اونوق
گ میکنه! حاال خنده‌م م گرفته ویل ت فهمید م شاه م سرشو رن گ میکنی؟) تا اینوگف تو َام‌رن جلو خودمو نیگر داشتم».
ی بودید؟ ع راض ت شاه از اوضا ی آخر حکوم س -شما ای ن سالها ج -م ن از ِ ی بودم. خود شاه راض
ت چطور؟ س -آنرا میدانم ،از وض ع مملک
ی نبود. س راض ج -نه ،هیچک
« -1گزارش روز /زورخانه از عیاران خایل مانده است» نوشته پرویز پازوکی ،نشریه [؟] ۲۵خرداد ،۲۵۳۷برای منتکامل ر.ک .به پیوست شماره ۲۲صص .۴۲۴-۴۲۲
310
شاه و دربار
س -چرا؟
ی زیاده .اص ً ال نمیتون م با دو تاکلم‌ه بگ م چرا. ش خیل ت میکرد ن خانوم! چرا ب اذی ج ُ -خ
ی واسه مرد م ایجاد میکرد. ی یه ناراحت ی به یه نحو چراکه هرک
ط شما و دربار بود؟ به چه کسی ی راب ت کنید ،چه کس ی میخواستید با شاه صحب س -وقت
گ میزدید؟ ش زن س دفرت مراجعه میکردید؟ به رئی
ط یزدانپناه مریفتم ،یا ش کنه ،یا توس ش شاه برم ،خدا رحمت ی میخواس���ت م پی ج -م ن وقت ش اعلیحضرت .او ل او ن به شاه میگفت ،بعد ط س���لیما ن بهبودی .او ن منو میربد پی توس���
ی مریفتم. ی برم ،بعد خود م خصوص ت چه روز ت به م ن میگف برمیگش
س -میخواه م بدان م چگونه تماستا ن را با شاه قط ع کردند؟
ج -ای ن آخریا قط ع کردن ،سه چار سا ل آخر .اص ً یل که ج سا ل آخر ،از سا ال ای ن سه چار پن
ت بدم. س موال به اعلیحضر نت م ن بر م عک ت اومد ،دیگه نمیذاش تیمسار حج
ی که مراجعه میکردید یا درخواست نی س���ه چهار س���ا ل آخر را می‌گویم .موقع س -هم
ت میکردید ،جوابتا ن را نمی‌دادند یا می‌گفتند شاه گفته نه؟ مالقا
ج -نخ�ی�ر .به ش���اه اص ً ال نمیگفنت ،خانوم .ببیننی ،انقد تبلی غ ب���د کرده بود ن که ذهنش
ی عالء وزیر ی یه دفعه مریفتم .تا وقت ی یه دفع���ه ،دو ماه عوض‌ش���د .بعد از 28مرداد ماه
ت مریفتم .اون م با پش���تکار خودم .بس���که اینور اونور میزدم .میزد م تا دربار ش���د 1،تا اونوق
اینکه میگرفت .یه دفعه مریفت م مث ً ی رو میدید م که مُ رد ،یزدانپناه رو میدید م یا ال او ن بهبود نت اعلیحضرت ش معینیان .باالخره مریفت م میدیدیمش .یا مریفت م تو خیابون ،میگف مریفت م پی
ی رو مث ً ح کنه .مریفت م گوش‌ه کنارا وامیساد م یا میرپید م جلو ال افتتا امروز میخواد بره یه جای
ماشینش .ای ن کارا رو میکردم.
س خودتا ن شخص ًا با مخالفانتا ن مبارزه میکردید؟ س-پ
ی میکرد ن همه رو میزد م عقب .با همه مبارزه میکردم .یه‌وقت ی روکه کارشکن ج -بله اینای
ت وایسادم.داشنت ی میدو ن اومد م اینور جلو اعلیحضر ت دوید م تو ورزش م که تمو م شد لخ
ی ح ق نداره تکون ی میزن ن کس ی س���رود شاهنشاه نی وقت ی میزدن .میدون س���رود شاهنشاه بخوره .م ن همینطور دویدم ،یه سرهنگ‌ه اومد جلوموگرفت ،زد م رفت م جلو ،لخت‌وایسادم
-1حس�ی�ن عالء در ۱۷فروردین ۱۳۳۴نخستوزیر ش���د .عالء از ۱۵فروردین ۱۳۳۶تا ۱۲آبان (۱۳۴۲روز اعدام طیب حاج‌رضایی) وزیر دربار بود.
شعبان جعفری
311
ی عالء ش تمو م شدگفت« :چیه؟»گفتم« :قربان ،از ای ن آقا ی سالم جلو اعلیحضرت .وقت
ش با خاویار شریک‌ه زنش م با پپسی‌کوال .چرا ک «...خود برپسنی »...به جو ن شما به ای ن نم
نمیذار‌ه م ن بیا م اعلیحضرتو ببینم .م ن س���ه ماه آزگار میا م اینجا تو ای ن سرما ای ن بچه‌هارو
ط به عش ق شما و عش ق موال م علی.چرا تمری ن میدم ،زجر میکشم ،صنا َر م نمیگری م میا م فق ش یاد م رفته ،گفت« :بذار ی بود خدایا اسم نمیذار ن بیا م ش���ما رو ببینم؟» رو کرد به ...ک ی توکار بودکه شاه رو از مرد م جداکنه. ی بیاد منو ببینه ».یه دستای جعفر
س -مث ً ال چگونه؟
نی حقیقته ،قبو ل کن .ببنی ،این‌اوستودیوم ی به شما میگ م ع ج -عقیدۀ منو میخواین؟ یه چیز
ح کجا بود؟ یادتونه کجا بود؟ فر س -ته فرح‌آباد ژاله.
ی بود؟ شچ نی اونجاک‌ه اوستودیو م ساخته بودن .بغل ج -باریکال .ببین
ی هوایی؟ س -نریو
ش حلبی‌آباد بود .بیس���ت‌هزار قاچاقچی ی بود؟ نمیدوننی ،هان؟ بغل شچ ج -دیگه بغل
ض میکن م مرد م بیشرتشو نمیدونن، ی عر ی میکردن .وقت ق و قات ل اونجا زندگ و دزد و قالتا
ی نباید بود ی میکردن .آخه یک ایناست .اال ن هیچکدو م از شما نمیدوننی .اینا اونجا زندگ
ی به او ن عظمتو ،یکی ی او ن اوستودیو م رو ساخنت ،اوستودیوم به وض ع اینا مریس���ید؟ وقت ی شدن. ی رو هم؟» همۀ اونا امروز پاسدار وکمیته‌چ نبود برپسه« :اینجا چیه؟ ای ن همه حلب ی باید می‌کردند؟ س -به نظر شما چه کار
نی که، ف شمرو ن --او ن دوره میدون ج -بذار بگ م خانوم .یه روز رضاش���اه میاد بره طر
گازو ماز و اینا نبود --میبینه که مرد م د ِم ای ن دکونا پُر شدن .میگه« :چه خربه؟» میگن: ش میگه: «زغال‌گری نمیاد ».پیاد‌ه میش���ه میگه« :شهردارتو ن کو؟» شهردارو میخواد و به ی م ن میا م اگه زغا ل ِ ی که رضاشاه در ای ن دکونا نباشه پدرتو در میارم!» میگ ن عصر «عصر
ی اص ً از ش���مرون‌برمیگرد‌ه انقد زغا ل ِ ت بره بخره. ال نمیتونس در ای ن دکونا بوده که کس���
نی اینجا چیه ،بگو ی تو او ن اوستودیوم ،پیاد‌ه شو ،بب ت میگم؟ آخه شما مری ی چی‌به میفهم ی میکنن؟ اینا رو جم ع کننی .ای ن ملتو ببیننی .بابا ،آدم ی َا ن اینجا زندگ ای ن حلبیا چیه؟ ایناک
ف کنه که! ش نباید بشینه تعری نی آد م همه‌ا ی َر م باید بگه .میدون یه حقیقت
312
شاه و دربار
شهبانو ی ه م گفتید؟ س -آ ن زما ن ای ن حقیقت‌ها را به کس
ت کرد، ت خدابیامرز فو ی که اعلیحضر ج -باالخره یه روزگفتم .یه روز رفت م قاهره ،وقت
ش شهبانو و ض تسلیت .رفت م خالصه پی ی عر خ ُقبه برا رفت م تش���یی ع جنازۀ شاه .رفتی م توکا براشو ن گفتم.
ی تشیی ع جنازۀ شاه به مصر رفته بودید؟ چطور رفتید قاهره؟ س -نمیدانست م برا
ی مُ رد ما رفتی م قاهره ت کنه محمدرضاشاه رو ،وقت ض کن م خدا رحم ت شما عر ج -خدم
ی م ن رسید م اونجا البته یه روز دیرتر رسید م چو ن پاسپورت م یه‌وضعی ی تشیی ع جنازه .وقت برا
ت شما یل باالخره خودمو رس���وند م به اونجا .خدم پیدا کرده بودکه به‌موق ع به م ندادن .و
ض کن م که رفت م قاهره .البته اونجا م که میخواس���ت م ب���ر م باید ویزا میگرفت م که چون عر
گ یزدا ن نویسی س به سرهن ت ویزا نمیدادن .ما از پاری اونموق ع تشیی ع جنازه شاه بود راح ش گفتی م جریان س دفرت شهبانو بود --به ی رئی گ نویس تو قاهره تلف ن زدی م --س���رهن
ت تو ».ما اومدیم ش تو طیار‌ه رو بگری سوار شو بیا فرودگاه میارن ت نبا اینه.گفت« :ناراح
ت دید م چند نفر وایسادن ،خالصه ما رو شناخنت ،پاسپورتمونوگرفنت‌و فرودگاه ،از او ن پش ی بود .بعد فرداش ی خوب نت بردنمون .یه هتلی‌ا م اونجا برامو ن گرفته بودن ،هت ل خیل ورداش
خ ُقبه ،دیدم ب ما رفتیم .البته یه روز بعد از تشیی ع جنازه بود .رفتی م کا ی رو فرستاد ن عق یک
ی بود، ی اونجا بود و [ریچارد] نیکسو ن بود و [هرنی]کیسینجر بود و مئری عزر اردشری زاهد ی رفتی م اونجا ،شهبانو ما رو احضا رکرد و چند تا م از ایرانیا اومده بود ن اونجا .خالصه وقت ی شد؟ چرا ت کردن .بعد شهبانو از م ن پرسید« :چرا اینجور رفتی م اونجا نشستی م به صحب
وض ع اینجور ش���د؟»گفتم« :قربان ،شما اال ن عزاداری ن م ن نمیتون م چیزی‌ب‌ه شما بگم».
ی ب���ود ،چرا مرد م ای ن کاروکردن؟» ی ش���د؟ آخه ای ن چ گفت« :نخری ،چرا؟ چرا اینجور ی به شما میگم ،م ن 35سا ل بود یل از خود م یک ی بگم ،و ت ندار م چیز گفتم« :واال م ن دوس
ش میکردم ،هر سا ل یه ش میکردم ،تو اوستودیو م آریامهر ورز ط میدو ن امجدیه ورز او ن وس نت من یل ای ن چند سال‌آخر چرا نمیذاش س موال رو میربد م باال میداد م به شاه .و قرآ ن و یه عک
ت با ما درافتاد‌ه بود ِ ی پهلوونی ،چو ن سرپرست سرکشت بر م باال؟»گفتم« :او ن تیمسار حج
شعبان جعفری
313
ی به کار م ن دخالت ی شده بودم ،اون م به فرما ن شاه .او ن تیمسار حجت‌ه ش باستان ورز
ط نمیشه!گفت م واال ای ن ورزش ی مربو ش باستان ی به ورز ی پهلوون ت ای ن کشت میکرد میگف ی از قدی م و ندیم ،از دورۀ ناصرالدینشاه بوده .خالصه ای ن با ما درافتاد و نمیذاشت باستان نت م ن بیام م ن برم .به ای ن گاردیا و اینا س�پ�رده بود نذارن .دیگه سه چار سا ل بود نمیذاش
ش کنه ،یه کال م نرپسیدک‌ه آخه این‌هر سا ل میومد ت خدا رحمت او ن باالُ .خب ،اعلیحضر ی نمیذاشت؟»گفتم ُ ب همون «:خ ت تو فکر وگفت« :ک چرا دیگه نمیاد باال؟» شهبانو رف
ف بود نمیذاشت».گفت« :چرا ی که با م ن مخال ت بدن س سازما ن تربی تیمسار حجت ،رئی س دفرت شما رو با ده م ن عس ل نمیشد بخوری. ی به م ن بگی؟»گفتم« :واال او ن رئی نیومد
ت بودن. ش ناراح ی کرد .همه از دس���ت ی رو! او ن همه رو ناراض او ن [هوش���نگ] نهاوند
ت م ن بیا م دو سه ما ه دنبا ل او ن بیفت م که آیا بتون م بیا م شما رو ببین م یا نه؟ شما یه‌روز اونوق ت کردی م و او ن ورزشکارا رو ورداشتی م بردی م ونیز ی به ما دادی ن ما امرتونو اطاع یه دستور
ش کردی م که این‌ورزشکارا رو ط یه خواه ایتالیا ،او ن همه اونجاکارکردی م و برگشتیم .ما فق ی بع دگفتم: ی از شما بکنن ،اینا نذاشنت!» هیچ ش شما یه دیدن که ما بردی م اونجا بیا ن پی
نی چیزی ی چیزا باید بگم .بهرت ه اال ن چو ن ناراحت «حاال شما ناراحتنی ،م ن بخوا م بگ م خیل
نگم».
س -قضیۀ فستیوا ل ونیز چه بود؟
ی [مهرداد] پهلبد ما رو خواس���ت ج -اون���روز قضی���ه رو به ش���هبان وگفتم .یه روز آق���ا
ی رو درست ی باستان ی ورزشکارا ح دستور داده که اگه میتون گفت«:جعفری ،ش���هبانو فر
ک ن برب پُستیوا ل ونیز ».ما م اومدی م وگفتی م حاالک‌ه ای ن کارو داری م میکنیم ،اق ً ال شهرستانیا
نی بود بذارم ت ای ن کار شده بود م همیشه هدف م هم ی سرپرس ک کنیم .چو ن م ن از وقت َر م شری ی از مشهد ،از هرکجا یه‌ورزشکاری ی از رشت ،یک ی از تربیز ،یک اینا م کار بکنن .اومد م یک
ورداشتی م آوردیم .اینا رو همه جم ع کردی م روبراهشو ن کردیم ،تعلیمشون‌دادی م و بردی م ایتالیا. ی نامی‌ا م بود ،اون م با ما فرستاد ن برای‌مرتجمی .حاال ما از س شمارۀ )14/8یه احمد (عک همه جا بی‌خ ربک‌ه جریا ن چیه.
ی بود سفری بود ،یه نفرو فرستاد ی انصار ف سفارت م یه آقا ب از طر باالخره رفتی م ایتالیا و ُخ ش تو آبه .اونجا ما رفتیم نت برد ن تو ونیز .ونیز م تو آبه دیگه ،همه استقبا ل ما و ما رو ورداش
314
شاه و دربار
ی بگریه بیاد به ت بریو ن نمیدون م چ ی از بچه‌ه���ا رف گ و بعد خالصه ،یک ت���و یه هت ل بزر س ما رو لختی منگفت« :آقا عکستو رو دیوارا چسبوندن!» اومدی م رفتی م دیدی م که عک
ش شاهه و همو ن کسی‌ه که نمیدون م پستو ن زنا رو ش چسبوند ن که ای ن چاقوک با لباس‌ورز
ش کنه ی مفت .حاال اومده میخواد ورز می ُبره ،چش‌در میاره،گوشا رو میربه و از ای ن حرفا یل ما نمیذاری م و از ای ن صحبتا. و
ح که اومدی م از س اینور و اونور بودکندن .بع���د ما فردا صب نت چند تا عک بع���د بچه‌ها رف
ی به چیه --دید م چند نفر ی بزن م اونجا ببین م چ هت ل بیایی م بریو ن --گفت م بیا م یه گش���ت
ش اومد ن جلو .او ن احمدی‌ام ی بود با دو نفر رفقا ک میکشیدن .یه پسره ایتالیای اونجاکشی
ی بلد نیستم .پسره پرسیدکه« :شما میخوای ن اینجا که مرتج م ما بود با ما بود .منکه ایتالیای
ی دیگه اومد ن اینجا و این ش کننی؟»گفتیم« :بله».گفت« :اینجا یه عده از ش���هرها ورز
ش کننی».گفتم« :چرا؟»گفتُ : ب نمیذارن .من «خ دانش���جوها نمیذار ن شما اینجا ورز ی بگ م مریی ب کردین».گفتم« :م ن یه چیز ع بدم».گفتم« :خو ط به شما اطال اومد م فق
ب���ه اینا بگی؟»گفت« :آره».گفتم« :به اینا بگوک‌ه او ً ش کنیم، ال که ما اومدی م اینجا ورز ی شما میمونن .در عنی ی که اومدن‌همه‌شو ن کاسنب ،کارگرن ،اینا مث ل باباها و ننه‌ها اینای
ی کنن. گ باز گ پن ت می ل و یه تخت‌ه ش���نا اومدن ،نیومد ن پین حا ل اینا که اومد ن بای‌ه جف نت و ما اومدیم .فهمیدی م و دیگه حواسمون نی و خدافظ ».اونا رف حواستونو جم ع کننی!هم
جم ع شد .به بچه‌هاگفتیم« :بچه‌ها حواستو ن جم ع باشه دیگه! یهو دو تا از اونور نرین ،سه تا
ی کار است از اینور ،چار تا از اینور .همه با ه م مرییم ».تاک‌ه رسیدی م به اونجاک‌ه دیدی م جا
ی بودکه یه تعداد جمعیت ی بشی م و بری م اونور ،او ن جلو یه کلیسای و خواستی م بری م سوارکشت
گ بود .برنامه رو او ن جلوگذاشت‌ه بودن. ی بزر جا میگرفنت ،خیل گ شهر ونیز ،س ن مارکو؟ ی میدانگا‌ه بزر س -تو
ش باستانیش���ونو نشو ن میدادن .حاال ج -بله .از 33کش���ور اومده بود ن که هرکدو م ورز
ی میفرستادن. نگو ،ما م بیخرب از همه جا ،اینا هر س���ا ل میومد ن چیکار میکردن؟ سیاه‌باز ی و چند تا رو میفرستاد ن اونجا ی و [جمشید] مشایخ [علی]نصرییا ن و [عزت‌الله] انتظام
ش روحوضی نن و نمای یک نت اونجا سیاه‌باز یل بودکه اینا مریف نن .گویا دو سا ی بک سیاه‌باز
ش بدن .اینام نت نمای نت و نمیذاش نت تار و تنبورشونو میشکس نشو ن بدن ،ای ن دانشجوها مریف
شعبان جعفری
315
ی رو نشو ن بدین. ی ورزش��� ط گفته بود ن بیای ن بری ن یه همچ به ما اینو نگفت‌ه بود ن که .فق ی از ای ن بچه ایرانیاک‌ه طرف���دار ما بود اومد به ماگفت« :آره ما جریانو فهمیدیم .یه کس���
هر سال‌اینا میومد ن اینجا بساطشونو میشکسنت ،حاال امسا ل شما رو آوردن .شما مواظب
ش به م ن داد ی فح نی کرد م و به بچه‌ها گفتم« :بچه‌ها ،اگه کس باش�ی�ن ».دو سه تا رو تعی ط دو تاتو ن برین ش به شاه داد و ای ن حرفا ،فق ی فح ی به م ن گفت‌هیچی .اگه کس هر چ
ی از ای ن پالکارتا ی یک ی آد م جمعن ،یک جل���و ».م ن اومد م دید م یه‌عدۀ صد و پنجاه نفر
ی میکنیم». ش بشه ،ما همچ گ بر شاه ،ما نمیذاری م اینجا ورز ش نوشنت« :مر نت رو رو گرف ش از همه گنده‌تر بود با ش میداد .ریش ی او ن جلو بودکه هی‌عربد‌ه میکشید و به شاه فح یک
ت کَند. ش اینوگرف نت جلو یکیشو ن ری یه دخرت‌ه وایساده بود .م ن به دو تا از بچه‌ها گفت م رف ش کرد و افتاد .بقیه همه در رفنت .موند ن سه ی موشوکَند .ای ن غ ی کَند‌ک‌ه کَند ها! یعن همچ
ی صحبت ی بودن .همه‌شون م آبجو خورده بود ن و ایتالیای چار نفر .او ن سه چار نفر م ایتالیای ش بگو« :مرتیکه به تو چه مربوطه؟ تو اص ً ی به ال چیکار دار ی گفت م به میکردن .به احمد
ی شد و او ن افسر پلیس‌ه اومد نت و یه بساط ط اینا؟» یهو پلیسا ریخ ی وس ت ما ،اومد کار مملک ش اینوکندی؟ چرا زدی؟» بعد افسر‌ه اومد جلوگفت« :آقا ،خواهش گفت« :آقا ،چرا ری
ش ملی‌مونو ش نیستیم .ما اومدی م اینجا ورز میکن م اینجا آدمکشی»...گفتم« :آقا ما آدمک
نی بچه‌هاست ،ما ل ایرانیاست .حاال اینا با شاه بدن ش تاریخی‌مونو ،ما ل هم نشو ن بدی م ورز
ش میکن م و اینا ».گفتم« :ما ی بد هسنت .م ن نمیدونم!» خالصه گفت« :خواه یا با هرک
نت جلسه ملس‌ه کرد ن و او ن افسرا و ش کنیم ».بعد اینا رف ی نداریم .ما اومدی م اینجا ورز کار
ی از شما داریم .شما مریی ن اونجا ورزش ط یه خواهش او ن پلیسا زیاد شدن .به ماگفنت« :فق
نت شما سرتو ن به کار ورزشتو ن باشه».گفتم« :ببیننی، ی گف ش میکن م اینا هر چ میکننی ،خواه ش در بیاد ما ورزشمونو و ل میکنی م مریی م اونو میگریی م پریشو ی صدا ت یک اگه از ای ن جمعی
ت کنم».گفت« :آقا َبه ،مگه میش���ه اینجا آزادیه!»گفتم: درمیاریم .میخوا م خیالتونو راح ت داریم .ما ملیتمون ت داریم .ما وطنمونو دوس��� «خوب‌ما م آزادیم .ما مملکتمونو دوس��� نت یه ُخرد‌ه با او ن چند تا صحبت نی میکنن ».خالصه رف ت م ن توه ت داریم .اینا به ملی دوس
ش میکنی م از شما».گفتیم« :باشه ».و یل خواه نت که« :بفرماین! و نت به ماگف کرد ن و برگش
نی اص ً ال اینا رو پاشو ن بند نبود ن بسکی ما م رفتیم.خالصه ،یه ورزشی‌ا م ارائ‌ه دادیم ،باورکن
316
شاه و دربار
ی بود ما ل یونسکو؟ آهان ،رهنما ،پسر زین‌العالدی ن رهنما، خوشحا ل شده بودن .بعد او ن ک
باباشومیشناختم.
س -مجید رهنما؟
ض کن م که، ت شما عر ج -آها ن .او ن نمایندۀ یونسکو بود انگار .دید م او ن رهنما و خدم
ی ما یکی‌یکی وزیر داراییشو ن و دو سه تا دیگه از وزراشون ،اومد ن پائنی .اومد ن با بچه‌ها ب برنامه‌ای ی ارائ‌ه کردی! عج ب برنامه‌ا ت داد ن و یه ماچی‌ا م ما رو کرد گفت« :عج دس
ی خوشش���و ن اومده بود .تو 33کشو َر م ما او ل شدیم .بعد به نشو ن دادی! باریکال!» خیل
ی کردیم ،چو ن شما دستور فرموده ی کار نی ما رفتی م اونجا یه همچ شهبانوگفتم،گفتم« :ببین نت تار و تنبور نصرییا ن اینا روشکوندن ،ویل ش ریخ ی پی بودین .من م نمیدونست م که اینا ساال ی نمیتونست‌اینجور برای ج میکردی ن کس رفت م ای ن کارو انجا م دادم .شما اگه میلیونها خر
ط یه دستور دادی ن ما او ن ورزشکارا رو ورداشتی م بردی م جایزه شاه ای ن کارا رو بکنه .شما فق
ت شما ،ویل ش کردی م که ای ن ورزشکارا روبیار ن خدم ط یه خواه بردی م و برگشتیم .بعد فق انگار نه انگار!»
س -بعد شهبانو به شما چه گفت؟
ی اینا ش میومد ب است.کا ی عجی ت وگفت« :عجب .خیل نی انداخ ی سرشو پائ ج -هیچ
س میخورم ».دو رو به م ن میگفتی!»گفتم« :قربا ن چه جوری؟ »...خالصه گفت« :افسو ی بشه؟ چرا مرد م باید اینجور بکنن؟» از سه بارگفت« :افسوس ،افسوس .چرا باید اینجور ب ندادم.گفتم« :واال دیگه شما اال ن وضعتون ی فرمود ن م ن جوا این‌صحبتا .دیگه هر چ
زیاد روبراه نیس���ت .عزادارین ».بع دگفت« :چیکار میکنی؟ اال ن کجا هس���تی؟»گفتم:
ت چه جوریه؟ » گفتم« :واال ی میکنم».گفت« :اونجا وضع «واال آلمان‌هستم .اونجا زندگ یل اموراتمو ن میگذره». ی به ما میده .ما م کار نداریم .و ت اونجا یه‌چیز بخ���ور و نمری دول
ی الز م ندارم».گفت: ی نمیخوای؟»گفتم« :م ن هیچ گف���ت« :چیزی‌الز م نداری؟ چیز ی الز م ندارم .سالمتی ت روبراه کنیم».گفتم« :هیچی ،هیچ ی بگو برا ی الز م دار «اگه چیز
ی بود ی ظل ش���ما!» اتفاق ًا قب ل از اینکه بر م قاهره فرانسه بودم ،از فرانسه که میومد م یه آقا اونجا یه پنری م داده بود ما بربی م واسه ایشون ،بهشو ن دادم .بع دگفت« :برو ،ولیعهد م میخواد
ت پرده وایساده و ت ولیعهد ،دید م اتفاق ًا اونجا پش تو رو ببینه ».وقتی‌میخواس���ت م بر م خدم
شعبان جعفری
317
ت کردن ،به ولیعه دگفتم: داره ما رو نیگا میکنه .ما م رفتی م تو و نشستی م اونجا با ایشو ن صحب س شما رو زده بود ن رو سینه‌شون ی یه عده جوونا عک «قربان ،م ن فرانسه که بود م یه مشت
ب کرد ن و زنده باد زنده باد میکردن .حاال نت خرا ی هُ ما َر م رف ی مل ی دفرت هواپیمای و حت��� ی بکننی». نی ماشاال یه کار موقعش‌ه که پاشنی ،جوون
س -به ولیعهد‌گفتید؟
ش زدی م و خدافظ ت میگی ».ای ن حرفا رو به ش گفت« :راس��� ج -بله ،به ولیعهد .خود
ی رو به ما ش اومد یه کت ح خود و اومدی م بریون .قب ل از اینکه بریو ن بیا م دید م ش���هبانو فر
ش کهُ : ت خدا ب چو ن اعلیحضر «خ ی چیزی.گفت داد از ای ن نیمچ‌ه پالتوهاست ،یه همچ ی بد م داشته باشی ».هیچی ،ما رحمتش‌کن‌ه مرده ،به شما م عالقه داشت ،میخوا م اینو یادگار ش داشتم ،یادگار او ن خدابیامرزه .بعد‌گفتیم: او ن کُتوگرفتیم ،هنوز م دارمش ،همونطور نیگر
ض ش���دی م تو مریضخونه ی مری ت تو ای ن دنیا یه گوش���ها نی قربان ،ما مریی م اگه یه وق «ببین
ی داری ن که ی چیز یل اگه شما هرکار گ میزنیم .و ج داشتیم ،به شما زن جایی‌افتادی م احتیا ش شما ،م ن همیشه نوکر محمدرضاشاه بودم ،بازم ی بیا م پی من‌میتون م انجا م بد م بفرمای ن فور
ض کن م برگشتی م پاریس ت شما عر هس���تم ،همیشه م خواه م بود .خدافظ ».اومدی م و خدم ی موندی م و بعد دو مرتبه رفتی م آلمان. ت کم یه‌مد شاهپورغالمرضا س -میانه‌تا ن با شاهپور غالمرضا چطور بود؟
ت با ایشون! ی داشتی م تو مملک ی ما چه بساط ج -وای ،وا
ی داشتید؟ س -چه بساط
ت زیاد میدیدی م دیگه! ی که داش ب ما ایشو ن رو به خاطر پست ج ُ -خ
ب چطور؟ س -بعد از انقال
ی میخواد! چ ندیدم .تا آدمو پیداکن‌ه یه چیز ج -نه واال م ن هی س -بله؟
ج -باورک ن خانوم ،بهرتکه آد م نبیندش!
318
شاه و دربار
س -چرا؟
ج -نه .اص ً ت رفتیم ال انقد خسیس���ه! اگه میلیاردها داشته باشه هنوز م کمبود داره! یه وق
نت اینجا ما ل شاهپور غالمرضاست، بریم‌یزد .کنار او ن َرمل ،د ِم او ن ریگا[ ،ریگ‌ها] میگف جو ن شما .یارو میگفت.گفتم« :بابا اینجاک‌ه اص ً ال پرند‌ه پر نمیزنه».گفت« :اومده شنای
ت بود .راستی ی پو ل دوس ط کرده ».شاهپور غالمرضا خانوم ،خیل [شن‌های] اینجا رو ضب
ی تو عمر م ندیدم ،اص ً ال .میومد تو باش���گاه ،یارو یه ساعت ی چیز میگ م خیلی .م ن همچ
ی میکرد ،مث ً ی میکرد .این م همینطور اونجا نشسته بود ،بعد ی میل‌باز ال ممد میل‌باز ه میل‌باز غ آبعلی!» ....میگفت« :یه‌دو
ی داشتیم .ای ن خانوم ،انقد ...اص ً ف اونو ش نمیشه حر ی بود .آد م رو ال یه چیز ب بساط عج
ی از اونا رو بده پ یک ی که اوم دکا ی بچه‌ه���ا رو بده .موقع بزن���ه .یه دفعه اومده بودکاپها
ش چیه میکنی؟ برو یه ب میده« :بله ».میگه« :ای ن ورز ی میکنه« :محصلی؟» جوا اینجور
ت مار دادی م بهش ،پونزه مرت ی بکن!» به قرآن ،به موال .یه روز م اومد یه پوس ش حساب ورز سر باشگاه تا او ن ِ ت مار بود ،از ای ن ِ ش بود .هر چی ش بود ،سه مرت پهنا سر باشگاه طول پوس
ش میدادی م به ایشون. از دستمو ن میومد تهی‌ه میکردی م پیشک ب میکرد؟ س -واقع ًا هدیه طل
ی یه تابلو واسه موزۀ باشگاه ت سلیما ن بهبود نی حقیقته! یه وق ج -به خدا ،به جو ن شما ع
ی شاه هدیه میفرستادن .شاه از اونا ی بود .آخه مرد م برا ک و اعالی ی چیز آنتی آوردک‌ه راست ب بود بفرسنت. ی که مناس ی یا جای ی موزه‌ا ی رو برا بازدید میکرد و دستور میداد هر هدیه‌ا
ت کشیده بود سوزن ی ما ل قزل‌حصار سیز‌ه سا ل آزگار زحم یه دفعه ای ن تابلو روکه یه زندان
ط سلیمان ی بود ،توس ی یه چیز تک ب و راست ی اس ی بود رو س موال عل ی کرده بود و عک دوز ی میخوره، ت گفته بودن« :ای ن به درد موزۀ جعفر ی موزۀ ما .اعلیحضر ی فرستاد برا بهبود ش به اون ».ای ن تابلو تو موز‌ه بود تا اینکه یه دفعه شاهپور غالمرضا اومد اونجا بازدید. بدین
ی جالبی!» اونوقت ب تابلو ی جالبی ،عج ب تابلو ش به تابلوئ‌ه افتاد هی‌گفت« :عج تا چش
ی گفتی م بابا نی به ایشون ».هر چ ت خوششو ن اومده ،هدیه کن ش گفت« :واالحضر پیشکار س بفرستیم ت به موزۀ باشگاهه ،از دربار اومده نمیشه که از نو پ ی اعلیحضر ای ن پیشکش���
ب میکرد؟ نی طل ت ایشون .حاال شما میرپس ف نش���دی م و دادی م خدم دربار! خالصه حری
شعبان جعفری
319
ش میومد میگفت« :برای س دفرت ی رئی گ ُعلمای ت بیاد او ل سرهن هر موق ع که میخواس���
ش ده‌هزار توم ن مایه میذاشتیم .واقع ًا میگ م خانوم، فه ی گرفتنی؟!» ما م ه خودش‌کادو چ ی گذاشتنی؟ ت که واسه خود م چ ت بیاد جوایز بچه‌ها رو بده ،میگف به قرآن .او ل که میخواس
ی نفر ی میومد میگفت« :نمیتون م هزار و پونصد شیش���صد تا جایزه بدم ».ما م س تازه‌وقت
ت میکردی م میگفتیم« :به اینا بده ».حاال مقصود ،بچه‌ها م نمیدونسنت. نمایندۀ اینارو درس ب بچه‌ها م دوست نت چه آدمیه .هیچی ....خو میگفتی م برادر شاه داره میاد .اینا چه میدونس
نت از دست‌برادر شاه چیز بگری ن دیگه .این م میومد اونجا .دو تا جایزه که میداد ،خانوم، داش
ت و همینجوری .خالصه ی و وارفت‌ه بودِ .س ُیمیشو مینشس ی رو مینشست .خیلیا م پیزور ِس ُیم این‌شاهپور غالمرضا ،پدرمو درآورد ،به قرآ ن جو ن شما .م ن ورزشکارا رو میربد م تو خونهش
ی همیشه او ل بود ،تو بُکس م او ل بود --میربد م که مدا ل و نشان --آخه باشگاه م ن توکُشت
ب میش���ه ».میگ م جو ِ‌ن شما ی اینجا ،فرش���ا م خرا اینا رو بده ،میگفت« :اینا رو دیگه نیار ش بکنم ،میگ م به موالعلی. نی واقعیته نمیخوا م خودمو شریی ن یا تر خانوم ،م ن اینوکه میگ م ع
ب میشد؟ ی خرا یل چه طور س -قا
ط نیگرشو ن دار ».شما 15خرداد ب میشه .برب تو حیا ی اینا خرا ج -میگفت« :فرشا م زیر پا
که یادتونه؟
ب یاد م هست. س -بله 15خرداد 1342خو
نی بردن ،ما پاش���دی م رفتی��� م اینور اونور زدیم‌‌که ی باش���گاه ما رو از ب ج 15 -خرداد ،وقت
ش کنه ،زودتر ببینی م که اینجا رو دس���تور بده بس���ازن .دیدی م تا ما اعلیحضرتو ،خدا رحمت ی داره.گفتی م بری م داششو ببینیم ،او ن این ی معطل ت پیداکنی م خیل ی به اعلیحضر دسرتس��� ت با اعلیحضرت ی یه دفعه مریف پیغامو برسونه .چو ن اعلیحضرتو زودتر میدید ،آخه هفته‌ا
ت ش���اهپور غالمرضاگفتی���م« :قربان ،جریا ن اینجوریه. غذا میخورد .خالصه رفتی م خدم
نی رفته .خالصه ،اینجا م یه مکتب ش زدن ،زندگیمو ن از ب نت اونجا رو آتی ی شده و ریخ اینجور
نی اگه اینجارو زودتر ت به ایشو ن بگ ت اعلیحضر ی و وطن‌پرستیه .شما مریی ن خدم شاهدوست ی داره. بساز ن در انظار مرد م بهرته .خالصه اگه ما بخوای م اعلیحضرتو ببینی م دو سه ماه معطل
شما به ایشو ن بگید بلک‌ه زودتر دستور بد ن بیا ن بسازن ».حاال ما داری م میگیم‌زندگیمو ن از
320
شاه و دربار
ف زدی م ِ آخر نی رفت ،جلو خونه‌مو ن آد م کشته شد ،چطور شد ،چطور شد .دو ساعت‌حر ب
ت گیج ی سر سر سرشو باالکرد وگفت« :جعفری!»گفتم« :بله».گفت« :توگود میچرخ ش میکردی م دیگه. ب به ای ن بچه‌ها قالب ی بود .ما م ُخ نمریه؟» میخوا م بهتو ن بگ م چطور آدم
میخواس���تی م نشو ن بدی م ای ن برادر شاه مملکته .من م پاشدم ،دکمه‌های‌کتمو انداخت م گفتم: ت شما زیاد!» و زد م به چاک! ظ شما ،مرحم ی نیست؟ خداف «قربا ن امر
ف و شهرام ت اشر شاهدخ ی دارید؟ ی داستان س -باز ه م از خاندا ن پهلو
ی نگفتم .ما با ای ن ورزشکارا رفتیم ی براتو ن بگ م خانوم ،تا حاال به کس��� ج -م ن یه چیز ت که محمدعلی ب بود .اونوق ی خو ش از ورزشکارا ی که خود ی س���لخ ژاپن ،بوسیلۀ عل
ت کرده بود ی ژاپ ن از ما دعو ی سومو س داشت .فدراسیو ن کشت ی مسابقۀ بُک ی با انوک کل ی شمارۀ 14/12 ،14/11 ،14/10 ،14/9 ش کنیم .ما رفتی م ژاپن( .عکسها که بریم‌اونجا ورز
ش ما بود .تو ِس ن رفتی م و ورزشمو ن که تموم ی سومو بود ،بعد ورز ت کشت و )14/13او ل نوب
ی برای ی کنه .اگه یادتو ن باشه ،یه آرم س باز ی باید بره بُک ش���د ،بعد از ما ،محمدعلیکل
ت کرده بودن. ت پهلوی[ درس نی سا ل سلطن ت محمدرضاشاه [پنجاهم نی سا ل سلطن پنجاهم گ ما پریدی م آرمو دادیم ی که اومد تو رین ی کل ما اینو با خودمو ن برده بودی م اونجا .محمدعل
ی و این ت محمدعلیکل ت و دورگردوند .اینو داده بودی م دس ت محمدعلی‌‌کلی ،این وگرف دس
ش داد میزدن« :علی ،علی ،علی!» ما حاال ت سر ی ما م پش دور اوستودیو م میدوید بچه‌ها ی رو میگیم! ی خودمونو میگفتیم ،اونا خیا ل میکرد ن ما ای ن عل ت عل حضر
ی زد تو پشت ی نشستی م رو زمنی .یهو دید م یک نی شلوار باستان نی با هم بعد ما رفتی م او ن پائ
ی جعفری ،سالم».گفتم« :سالم .شماکی من .برگشت م دید م یه پریمرد باوقاره.گفت« :آقا
نی تو این هستنی؟»گفت« :م ن سفری ایرا ن تو ژاپنم[ ،عبدالحسنی[ حمزاوی .شنید م شما رفت
ط فروشی‌ام نت بلی ج تا دانشگاه رفتی م خواس دانشگاهها برنامه اجراکردین».گفتم« :بله .یه پن ج ما رو شاهمو ن میده!» نن ما نذاشتی م گفتی م خر بک
ی میکنن ،میبینی؟ اون گ باز ی که اال ن دار ن تو رین ی کل ی و او ن محمدعل گفت« :او ن انوک
س و ل میکنه ،او ن کشتی‌گریکچ‌ه ای ن بُکسوره .اینا رو ی بُک ی داره لگد و ل میکنه ای ن یک یک
شعبان جعفری
321
ش میلیو ن دالر میگریه .سه‌میلیون ی داره شی ی نشو ن بدن .محمدعل ت کرد ن که یه نمایش دعو
ی آورد م اینجا ،دوتاشونو سی یل م ن ورزشکارامو وقت ی داره میگریه».گفتم« :و دال َر م انوک ب خود م داد م تا آوردم». و پنج‌هزار توم ن از جی
ی که تو ی جعفری ،کار حاال مقصود ،میخوا م برس��� م به اص ل مطلب .در اومدگفت« :آقا
نی سا ل سلطنت --اگه ی بود و آر م پنجاهم ی کل ش محمدعل ی --منظور روی‌صحن‌ه کرد
ت نمیدونی ی بکنن .تو خود ی تبلیغ ی ایرا ن همچ نت برا ج میکرد ن نمیتونس میلیونها دالر خر یل چرا پولشو به ی تلویزیو ن اینو دیدن .و چیکارکردی! حاال پونصد شیشصد میلیو ن آد م پا
ت این ش شکست،گفت« :از دس ی شده آقا ،چرا ناراحتی؟» یهو دل تو بدن؟»گفتم« :چ
ی بود با سبیالی ی بودها! پریمرد ش���هرا م فال ن فال ن شده »...بناکرد دردد ل کردن .پریمرد
خ مرمرو آورده بود اینجا ی کا نی بود.گفت« :ای ن چند تا از عتیقه‌ها سفید خیلیا م جاسنگ ی کرد م وگفتم« :آقا ای ن کارو اینجا نکن!» بعد ای ن با م ن بد شد بفروشه ،م ن اومد م جلوگری ط میکنی گ میزدکه« :مرتیکۀ فال ن فال ن شده ،تو غل ف به م ن زن و رفت .حاال پریروز اشر
ی پُسته»... ک ک ن برو!» من م گفتم« :گورپدر هر چ یل میکنی! پاشو پستتو تر فضو
1
ب ازکجاها ت بود ،به موال به جو ن شما .خانو م فکرکن ،آ ی ای ن پریمرد ناراح دید م به‌قدر ب بودی م جو ن شما. ِگ ل بود! ازکجاها ِگ ل شد! ماها همه خوا
س -ازکجاهاگ ل بود؟
ج -از ِ ب بود .شاه خدا بیامرز، ش خرا ی دور و ور ی به یه نحو س���ر چش���مه خانوم! هرک ی شاه یل یه نفر بود .مقصود ،میخوا م به شما بگ م ای ن دور و وریا ی نبود ن و شخص ًا آد م بد
سر ای ن شاه بیچاره آوردن! ِ ی ِ خود شاه تقصری نداشت .همۀ ی در آوردن ،خیل ی کثافتکار خیل
ت کردن! همشون. ش خیان ش به اطرافیان
«1کتاب یادداشتهای علم» ،جلد چهارم ،1353صفحۀ ،117اسدالله علم در یادداشت روز 53/3/22می‌نویسد: «...در مورد واالحضرت اش���رفکه باز تقاضاهایی برای اتمامکارهایی فرموده بودند ،فرمودند آخر اگر احتیاج به این کارها دارید ،چرا آنهمه ثروت را وقف میکنید ،یا می‌خواهید بکنید؟ از قدیم گفته‌اند چراغی که به خانه رواست به مسجد حرام است .خری ،ابد ًا من موافقت نمیکنم .چه اصراری است که آدم به این مزخرفات گوش بده���د .تم���امکار بی‌ربط ،بدون منطق و فقط از روی هوای و هوس .ش���هرام هم برای (معامله) Businessبه ژاپن رفته من خواهرزادۀ شاه ایران هستم .منگفتم غلطکرده ،از هیچکس نمایندگی ندارد ،فقط نمایندۀ خودش می‌باشد( .با عصبانیت!)»...
322
شاه و دربار
شاهپورعلریضا ف میکنید. ت پیداکرد ن جسد شاهپور علریضا را ه م تعری س -یکبا رگفتید حکای
1
ش کردیم .آخ���ه اعال ن کرد ن که هواپیمای ش ش���اهپور علریضا َر م ما رفتی م پیدا ج -نع
ض کنم ،ما رفتی م اونجا دیدی م یه چند دسته بودن ،از ت شما عر شاهپور علریضا افتاده .خدم ی رفته بودن ،یه دست‌هم نی باشگاه خسروان او ن باشگاه نیکنا م یه دسته بودن ،یه دسته از هم
ی َا م نشسته بود .ما م که داشتیم ف سنگین ی دیگه رفته بودن .ما م رفتیم .البته بر از باشگاها
ی دانش���گاه ،اینا ی و چند تا از ای ن بچه‌ها گ خاور ی و هوش���ن س زند مریفتی م تو راه عبا
ک میشد .دیگه همه گشن‌ه و ت تاری ب بود و داش گ غرو رودیدم‌‌ک‌ه دار ن میگردن .حاال تن
ی بود .حاالکجا بریم ،چیکارکنیم ،دیدی م یه‌چراغی ی بدجور تشنه بودی م تو او ن سرما ،خیل او ن روبرو سوسو میزنه.گفتی م بچه‌ها بری م او ن چراغو ببینی م چیه .رفتی م جلو در زدی م و دیدیم
ی اومد د م در با یه مرد .سال م کردی م وگفتیم« :میشه بیایی م توگرم‌بشیم؟گشنه‌مونم یه خانم ی بخوریم؟»گفت« :بیای ن تو بفرماین .یه چیز میزایی‌دار م میار م براتون هست ،میشه یه چیز
ی آورد برامو ن چقد َر م مزه ش و شام ب نداره ».خالصه ،اینور و انور رفت ،لوا بخوری ن عی ی منو میشناسی؟» گفتم« :واال نمیدونم ی جعفر کرد .بعد او ن خانم‌ه دراومدگفت« :آقا
ش ِ در باشگاهت ک حمو م درخونگاه م که آوردم ی هستی».گفت« :م ن مادر همو ن دال ک
ب بشه .شما م اینو ش خو گفت م عملی‌ه [تریاکیه[ تو رو خدا اینو بخوابو ن تو مریضخونه حال ب شد .ما تو همون‌درخونگاه ش خو ش حال ش مریضخونه دو ماه اونجا خوابوندی فرستادی ک شما د م دباغخونه». خونه‌مو ن بود .نزدی
گ یحیایی ت ندی م ما رفتیم ،یه سرهن ی خالصه دردسر حاال فکرشو بکن.کجا به کجا .هیچ
ی و ما نعش���و پیداکردیم .باورک ن م��� ن رفت م د م رودخونه. گ یحیای بود و او ن روز س���رهن ش تهرون ،بعد ض بوده ش���اهپور علریضا خدابیامرز ،میخواسته بیارت ی بودکه مری یه پریمرد
ش بود .مه زیاد بوده شاهپور علریضا خورده بود ش بود .او ن سرگرد مهاجر م خلبان یه‌سگ م تو ش شاهپور علریضا رو نمیشد بشناسی، خ طیار‌ه تاکجا رفته بود .خدا میدونه نع به کوه .ای ن چر ش ل‌ه شده بود .خالصه م ن رفت م د م او ن رودخونه اینا همه رو شست م ریخت م تو اینجور صورت -1به دنبال سقوط هواپیما در روز ۱۱آبان ۱۳۳۳جنازه متالشی شده شاهپور علریضا پهلوی در ارتفاعات شمال الر پیدا شد.
شعبان جعفری
323
ت کیهان] بود ،از روزنامۀ کیها ن گفته س وق گونی .او ن فریدونی‌ا م [فریدو ن رضازاده عکا ی و خالصه‌آوردیم .تو راه که س ما َر م گرفنت .ما اینا رو ریختی م توگون س بگریه .عک بود ن عک
س ژاندارمری ت رئی ی که اونوق چ و تیمسار اردوباد داشتی م میومدی م دیدی م تیمسار باتمانقلی ت خیلی نت وگفنت« :نعشو بذاری ن ای ن تو،اعلیحضر بود ،با هلیکوپرت اومد ن و یهو نگهداش
ش شده بود .گفتم« :من م سوارکننی ».گفنت« :جعفری ،نمیشه! ش و ال ناراحته ».من م پا م آ ط میکنه!» نی میشه هلیکوپرت سقو بار سنگ
ت چقدر ت ندم ،اعلیحضر ب ما خودمو ن مرییم!» باالخره اومدیم .دردسر ی ُخ گفتیم« :خیل
ی رفته اینا رو پیداکرد‌ه بیارینشو ن اینجا .تیمسار خوشحا ل شد .حاال یه روز شاه میگه هرک یل با ی بود و ت نداشت .آد م خوب ی اونوق ی زیاد با م ن میونۀ خوب س تربیت‌بدن ایزدپناه رئی ب نبود .چو ن همیشه حقیقتو میگفت م اینا همه‌شو ن میونه‌شو ن با م ن بد بود. ش خو من‌میون‌ه
ت گفته« :یه دونه از ای ن عکسا نت اعلیحضر نت وگف س گرف آها ن همو ن روز دوربین م از عکا
ت عکسا روگرفته ی که خدا همیشه با منه ،اعلیحضر یل از اونجای پ نشه!» و تو روزنامه چا ش م ن دار م اونا رو میشور م وکارا رو میکنم .یه روز به ب نیگاکرد‌ه بود دیده بود همه بود ،خو
ب باشگاه برب توی تیمسار ایزدپناه میگه« :همه اینا رو بیار ».اون م غالمرضا مجید --صاح ی نیگا میکنه مریه ته ی و همه رو ورمیدار‌ه میربه .اعلیحضر میدو ن منرییه --و خس���روان
ی کجاست؟» دیده بود همه کارا رو م ن کرده نی و یهو به ایزدپناه میگه« :جعفر باال میاد پائ
ش نکردیم!» حاال دروغ .اص ً ال ،به ما نگفت‌ه بودن! خالصه یه روز بودم .میگه« :قربا ن پیدا ش ماکشید .البته اینجوری ی به سر وگو ت و دست ت اعلیحضر ب ما و رفتی م خدم فرستاد ن عق ت پو ل به ه م می‌مالد] نه‌ها! ت را به نشانۀ پرداخ ت راس ت و سبابۀ دس ت شس [انگش
324
س شمارۀ 14/1 عک
شاه و دربار
شعبان جعفری
س شمارۀ 14/2 عک
325
326
س شمارۀ 14/3 عک
شاه و دربار
شعبان جعفری
س شمارۀ 14/4 عک
327
328
س شمارۀ 14/5 عک
شاه و دربار
شعبان جعفری
س شمارۀ 14/6 عک
329
330
س شمارۀ 14/7 عک
شاه و دربار
شعبان جعفری
س شمارۀ 14/8 عک
331
332
س شمارۀ 14/9 عک
شاه و دربار
شعبان جعفری
س شمارۀ 14/10 عک
333
334
س شمارۀ 14/11 عک
شاه و دربار
شعبان جعفری
س شمارۀ 14/12 عک
335
336
س شمارۀ 14/13 عک
شاه و دربار
شعبان جعفری
337
انقالب ی جنوب‌شهر ،ه م تو دستگاه ی جعفری ،شماک‌ه ه م میا ن مرد م بودید ،ه م با بچه‌ها س -آقا
ب می‌شود؟ ع دارد خرا چ بو نربدی دکه اوضا هی ج -معلومه که میفهمیدم!
ی از شاه نریختید ب ش���ما با بر و بچه‌ها به طرفدار س ای ن اواخر و در جریا ن انقال س-پ
ی نکردید؟ ی خیابانها؟ حرکت تو
ی نبود م که! ج -آخه م ن تو جریا ن خمین
ت به شاه ک م شده بود؟ س -چرا؟ اعتقادتا ن نسب ج -نه واال هیچ م ک م نشده بود!
ی را که ۲۸مرداد کردید موق ع انقالب س چه ش���دکه نرفتید؟ چرا دیگر آ ن فعالیت س-پ
ی شما داشت؟ ی برا ب با آ ن کودتا چه فرق ی نشنید! ای ن انقال ی از شعبا ن جعفر نکردید؟کس ب همه رو دونه دونه میکشنت! ش از انقال ج -خانوم ،اینا از ده پونزه سا ل پی ی است؟ س -منظورتا ن چه کسان
ف ب���ود ن رو دونه دونه ج -هم�ی�ن مجاهدی���ن ،فدائیا ن خل ق و اینا .همۀ آدمایی‌‌ک‌ه معرو
میکشنت!
س -نکند ترسیدید؟
ب بابا اینا آد م ُ میکش�ت�ن .ما ِ کار مردمو راه مینداختی��� م واال به قرآن .ایناکجا ج -ن���ه خو ِ ت بودن .همنی ی و قت ل و جنای ب توکار آدمکش��� ح تا ش��� کار مردمو راه مینداخنت؟ اینا صب
ی بخشیا ن رو میشناسم .تو تهران حسنی‌الله‌کر م رو شما نمیشناسنی ،م ن ه م او ن و ه م حاج س نمیدون��� م حزب‌الله .آخه ای ن دو تا دیده بودمش .یه رانند‌ه بود .حاال اونجا ش���ده رئی
338
انقالب
س بسیجیا. س حزب‌الله است ،یکیشون م رئی حاجی‌بخشیا ن و اللهکرم ،یکیشو ن رئی
ت و وطن‌پرست ع شده بود .شماک‌ه می‌گویید شاهدوس س -شلوغی‌ها از یکسا ل قب ل شرو
ی نکردید؟ هستید ،چراکار ج -نمیخواسنت ،نمیشد.
ی کردیدکه ی کردید؟ چه پیشنهاد ی پیش���نهاد س -چرا نمیش���د؟ مگر شما رفتید به کس
نخواستند؟
ی رحیمی، ش تیمس���ار مهد ی خوبنی! بله م ن رفت م پی ی بازپرس��� ج -ماش���اال ،ش���ما برا ش باز بود.گفتم« :ش���ما اجازه بده ما با ای ن بر و ش همکالس��� م بود ،رو م به خدابیامرزد
ت واحد ،دخانیات ،ای ن محلیا، ی بکنیم .اال ن کشتارگاه ،سیلو ،شرک بچه‌ها میتونی م یه کارای ی نمیخواد بکننی ».اونوقت چ کار نت هی ت گف ت ماست».گفت« :اعلیحضر همۀ اینا دس
ی گفت؟گفت« :بذار برو».گفتم« :چرا برم؟»گفت« :اگه نری ی به م ن چ ی رحیم میدون ی بود. ی بچۀ خوب ی رو بیامرزه ،خیل ت به خطر میفته! برو ».جو ن شما .خدا او ن رحیم جون
س -بعد چکارکردید؟
ت کن. ی با اون م صحب ش تیمسار [سپهبد عبدالعلی] بدره‌ا ج -آهان ،به م ن گفت« :برو پی
ت برو فردا بیا!» ی َا م گف ت کردم .تیمسار بدره‌ا ی صحب خ با تیمسار بدره‌ا من‌رفت م کا
ی شاه؟ چ نخواستید بروید پهلو س -هی
چ کاری ت گفته بود« :هی ش اعلیحض���رت .اعلیحضر ت پی ش رف ی خود ج -ن���ه .بدره‌ا
ی بود آقا .مث ً نکنید!» اص ً ب یه موق ع شهردار ال ای ن فتح‌الله فرود .خو ی پاط ت قاط ال اونوق ش کرده بود و ده پونزه سا ل گذاشته بودش ت این م توبیخ بود ،بعد س���ناتور شد ،اعلیحضر
ش بریون .بعد ای ن ِ ی که شاه آخر سری ،همو ن موقع ف نمیزد ،انداخت‌ه بود کنار .باهاش‌حر
ب فرود. نی کنه و بره بریو ن و ای ن پیشامدا شد تازه فرستاد عق ت وزیر تعی میخواس���ت‌نخس
ش وگفت« :چند تا ای ن صنفا رو» ... ت رفت م پهلو فرود رفت‌اونجا .فردا اومد منو خواس
اسماشونو داد،گفت...« :اینا رو خرب‌کن ،خودت م بر و بچه‌هاتو بیار ،فردا میخوای م یه میتینگی
ش تلف ن زد ی راه بندازیم ».ما اومدی م اینا رو خ�ب�رکردیم ،بعد باز دومرتبه دید م فردا چی���ز
ش برگشت!» ت باز رأی گفت« :نمیخواد ،اعلیحضر
ت بود؟ ش سخ ی برای ج شده بود و تصمیم‌گری ی گی س -می‌گویند ای ن اواخر شاه کم
شعبان جعفری
339
خ میزدن .مث ً ج -بله ،اص ً ال ی سی ت دور و وریاش م ه ی نداش���ت .اونوق ال َج َن ِ‌م‌تصمیم‌گری
نی که؟ پرویز نیکخواه روکه میشناسنی؟ ت و اینا روکه میدون ت و مردوس او ن یارو فردوس��� ش و نکشتش .اونوقت ت شاه رو بکشه .قات ل شاه بشه به‌حساب! اونو شاه بخشید میخواس
ج شده بود! ی گی ی کشتش .اینجور خمین
ی رفتید؟ غ چه کس س -دیگر سرا
ب ای ن بچۀ مح ل ما بود ،تو مح ل ما مینشست .بله ش یزدانپناه ،خو ج -یه دفعه م رفت م پی
ی بود ،اص ً ال ب ای ن یزدانپناه یه آد م استخوندار ش وگفت م جریا ن اینهُ .خ دیگر .رفت م پیش��� ی بود .اگه او ن نبود یه دفعه پدر منو درآورده بودن .م ن براتو ن گفت م که ِ سر حسن‌آباد یه‌چیز منو با تری زدن؟
س -نه؟ کی؟
ف میاد. ف تو حر ی حر ج -قضیه ما ل سه چار سا ل قب ل از انقالبه .حاال ه ب ندارد بگویید چو ن یادتا ن می‌رود؟ س -عی
ش میکرد م بعد مریفت م باشگاه .یه‌روز ک شهر میدوید م و ورز ج -م ن هر روز یه دور دور پار
ح داش���ت م مریفت م که ِ سر حسن‌آباد خرابکارا منو با تری زدن .اینا جزو فدائیا ن خلق ج صب پن ش کرده بودن ب قبلش م چیزشو ...شبنامه‌شو پخ ی چیزی .ش بودن ...یا نمیدون م جزو یه همچ
که...
س -شبنامه؟
ش کثیفشو انداختیم. ش کرده بود ن که ما شعبا ن رو محاکمه کردی م و نع ج -بله ،شبنامه پخ
ش م ن بودم،که تریشون (س���ند شمارۀ )15/1تا اونروز اینا سیز‌ه نفروکشته بودن .چاردهمی
س کمیتۀ ی داره؟ ای ن رئی ی داون‌تاو ن لباسفروش��� ی 1...هس���ت؟که تو خطا رفت .ای ن آقا مبارزه با خرابکارا بود اونجا .از ای ن س���ه تا خرابکار دو تاشو ن کشته میشن ،یکیشو ن گری ش یه روز به م ن گفت« :ازش���و ن پرسیدم: ی *...خود ف میکنه .آقا ی اعرتا میفته ،او ن یک ت کنیم ».بعدگفت: ی رو زدید؟گفت :واال ما میخواستی م ایجاد وحش چرا ش���عبا ن جعفر
ت سیز‌ه نفرو زده بودی ن و «ازش‌پرسیدم :چطور شدکه تریتو ن خطا رفت؟ شماک‌ه تا اونوق ی اینکه ما تا اومدی م هف‌تریو در بیاری م ای ن اومد تو تریتو ن خطا نمریفت؟»گفته بود« :برا -1به خواسته جعفری این نام حذف شد.
340
انقالب
سینۀ‌ما».
ت م ن تری ی کوچه اومد ن بریون،گری م کرده بودن .اومد ن یهو تو صور آخه اینا دو نفر از تو ی میکنن،گفتمِ « :ا ِا» یهو دید م نه جدیه! منم یل کنن ،م ن خیا ل کرد م دار ن با م ن شوخ خا
ت یکی ی اومد از پش ی رشت ی او ن کوچۀ ممدعل ی از تو ت کرد م به هف‌تری ...بعد یک دس���
یل نخورد به اونا. یل کرد م و ت دستم .هف‌تری داشت م دیگه .سه تا تری خا زد به بازوم ،زد پش
نه‌ما ل اونا به م ن خورد نه ما ل ما به اونا .باالخره بعد او ن کله‌پز اونور خیابو ن اومد --تا اونموق ع م ن نفهمیده بود م دس���ت م تری خورده ،اص ً چ نفهمیدم --او ن گفت« :دستت ال هی ح زود دید م همون ی جعفری!» بعد ما رو برد ن بیمارس���تا ن س���ینا .صب داره خو ن میاد آقا
ت من .نگو اینا انقد ازکار خودشو ن مطمئ ن بود ن که ای ن شبنامه رو ی داد دس اعالمیه رو یک ش کرده بود ن که ... شبون‌ه تو تما م شهرستانا پخ
ت بود! س -آهان ،اینها مطمئ ن بودندکه می‌زنند کارتا ن را تما م میکنند و خیالشا ن راح
بله؟
ج -صد در صد م تجهیز بودن .چو ن تیمسار فرسیو روکشته بودن[سرلشکر نصرالله فرسیو:
ی روکشنت[سرتیپ‌سعید ی فدایی] ،تیمس���ار طاهر ت چریکها 18فروردی ن 1350به دس��� طاهری 22 :مرداد 1351احتما ً ی روکشته گ آمریکای ت مجاهدین] ،دو تا سرهن ال به دس��� گ هاوکینز افسر ارشد مستشار امریکایی 12 :خرداد .]1352اینا سیز‌ه نفروکشته بود ن [سرهن
ش ما بودیم. بودن .چاردهمی
ت بگم ،البته نباید ای ن حرفو بزنم ،خوبیت ی برا نی رابط‌ه یه چیز حاال خانو م سرشار ،در هم
ی داش���تیم .ای ن تیمسار صدری، ی چه ما بس���اطای یل مجبور م بگ م تا ش���ما بفم نداره! و
1
ی بفرس���ته امریکا .من م خوب ی باستان ت پسرش���و با ورزشکارا خدابیامرزدش ،میخواس���
سرپرس���تای ن کار بود م باید امضاکن م دیگه! اومد م گفتم« :باباجو ن ش���ما یه ورزشکار ش نشو ن بده! اینو‌کجا میخوای ن بربین؟ ی کنه! ورز ب وردارین‌بربی ن که اونجا شریینکار خو ش بره ».نمیدونست م که ای ن بابا از اونروز با ماکین‌ه بست .روزی بذاری ن باباش‌پولدار‌ه بفرست
ی رو زدن؟» ای ن در میاد ت میرپسه« :چرا جعفر که ما رو با تری زدن ،خدابیامرز اعلیحضر ی که خدا ش کرده!» میرپسه« :خودش؟ چرا خودش؟» حاال از اونجای میگه« :قربان‌خود ی از خرابکاراگری ت داشت ،همو ن موق ع یک ش���ام ل حا ل ما بود و مث ل همیش���ه ما رو دوس
-1سپهبد جعفرقلی صدری از سال 1349تا 10مرداد 1352رئیس شهربانی بود.
شعبان جعفری
341
ی رو بزنیم. ف میکن ه ک ه ما میخواستی م شعبا ن جعفر ت تلویزیو ن اعرتا نی بابا پش میفته .هم
ش دروغ ن به ش اومد ه بود ک ه ای ت میش��� ه --بد بعد نگو اعلیحضرت م میفهم ه و ناراح
ی بود؟ ت دید م او ن معاونش ...نصری ش میکنه .ی ه وق ی رو توبیخ گفت ه بود --و صدر ی میخواد بیاد ی ه مالقاتی ی عصر ی بود؟ گفنت« :تیمس���ار [سرلشکرعبدالعلی] نصری ک
ی ما فرس���تاد. ل برا ش ی ه دس���ته‌گ ط معاون از تو بکنه!» و فال ن و اینا.صدری‌ا م توس���
1
ی یه س دادن .یعن ش گریکرد ه بود و گرفت ه بود ن به��� م پ گ س���وم هف‌تریمون م ک ه فش���ن
ت داد و ب ه من. ی پاک ت تو یل گذاش ت ی ه پو هف‌تری نو برا م آوردن .بعد هویدا منو خواس ن اص ً نی چرا با ما ش از اینا برپس ل نیستم! به‌جا ال اهل‌پو ل نمیخوام ،م ن پو گفتم« :آقا م
ن هف‌تریو چه ی خودم؟ آخ ه ای ن خود م رفت م از پشت‌زد م تو بازو ی کردن! آخ ه م اینجور
ت راست ت دس ت خودم؟» [با حرک یل کرد م تو دس ت خا ن پش��� ی گرفت م ک ه از ای جور
ش را نشان ه میدهد] ی چپ ت بازو پش
س -حاال متوجه شدم،گفته بودند شما خودتا ن به خودتا ن تری زده‌اید.
2
ش و شریی ن کنه! [خندۀ تمسخر] بعد ش خودشو زده که خودشو تر ج -آره گفته بود خود
ش کینۀ ما رو داشت .همنی ش که نذاشتی م بره ،ای ن تو دل ی خاطر او ن پسر ما فهمیدی م برا ش میدی؟ کینه‌ها بودکه ای ن مملکتو به م زد،گو
غ شما ،قضیۀ ای ن مالقات ی آمدند سرا ک عده میدان بی س -بله ،می‌گویند قب ل از انقال
ش نفر با پیغا م آمده بودند سراغتا ن ... جش چه بود؟ شنید م پن
ش من .اومد اونجا و... ج -نخری یه عده نبودن .یه نفر از میدونیا اومد باشگاه پی ب بود؟ ت قب ل از انقال س -چه مد
ت و یه قرآن م از تو جیبش ق منو درو بس��� ش ماهُ ...خب ،اومد تو اتا ج ش���ی ج -تقریب ًا پن
ت میگ م اینجا بنی ی به ی جعفری ،به ای ن قرآ ن قس م بخورک‌ه م ن هر چ درآورد و گفت« :آقا
خودمو ن باشه! اگه بفهم ن منو میکشن!»گفتم« :جریا ن چیه؟»گفت« :واال اینا دو مرتبه
-1یکی از افس���ران شهربانیکه درکالیفرنیا زندگی میکند و خواسته است نامش محفوظ بماند ،درگفتگویی نویس���ندۀکتاب این ماجرا را به یاد میآورد و تاریخ آن را س���ال 51ذکر میکند .ویکه در آن روز حضور داشت راست می‌گوید« :به دستور تیمسار رئیس شهربانی به اتفاق تیمسار نصریی برای عیادت شعبان جعفری به خانۀ او واقع در حوایل خیابان شاهپور و بوذرجمهری رفتیم و برایش از طرف تیمسار صدری یک دستهگل بردیم. -2درکتاب «شبه خاطرات ،جلد اول ،صص ،1۹۶-1۸۱دکرت علی بهزادی در این باره مفصل نوشته و رویداد را از دیدگاه خود توصیفکرده است.
342
انقالب
ی کردن .ای ن میدونیا و چند نفر از دانشگاهیا و چند نفر م از بازاریا »...خودشم ت به یک دس
ی ناراحت م از ای ن جریان».گفتم: ما ل میدو ن بودگفت...« :دل م نمیخواد تو اینا باش م و خیل
ب نداره! ی اینا بکنه؟» گفت« :عی ی برا ی تا یه فکر ش تیمسار نصری ت پی ی بربم «میخوا
ی وقت ت بیا بریم ».ما از تیمسار نصری یل میرتس��� م منو لو بده!»گفتم« :نه ،لو بده نیس��� و
ی بود... ت بزرگ ت آباد .میدوننی؟ اونجا یه سازما ن امنی گرفتی م و اینو ورداشتی م رفتی م سلطن س -بله شنید‌ه بودم.
ی اومد .این ی او ن ته هس���ت ،ما رفتی م او ن ته و همونجا نشستیم .بعد نصری ج ... -یه اتاق ی شاه کار میکنن »...به ت که« :یه عده دور ه م جم ع شد ن و دار ن واسه برانداز بابا تا گف ی شد و بلند شد و اص ً ش نداد ببینه این ال دیگه گو جو ن ش���ما به قرآن ،یه دفعه ای ن جوش
ی میگه .دو تا فحش م به میدونیا و ای ن و او ن داد و گفت« :پاشو برو! م ن خوار تچ بدبخ
ت اومد بریو ن و خ و ناراح ت تل ی اوقا مادرشونو فال ن و بیسار میکنم!» هیچی .این م با خیل ی کرد؟»گفتم« :واال نمیدونم .شیکمشو ن سریه .اگه گفت« :آقای‌جعفری ،چرا ای ن جور
ی پهلبد!» آقای ش آقا شیکمشو ن سری نباشه ای ن کارا رو نمیکنن!» اومد م گفتم« :بیا بری م پی ی پهلبد .آقای ش آقا ش برپسنی .شنفت م سانتاباربار است .رفتی م پی پهلبد که هنوز زنده‌ست ،از ت اونجوری ی دیگه فعالی ی بودکه مث ل اونا ب یه وزیر یل البته خو پهلبد م واقع ًا آد م خوبیه .و
نمیکرد.
ت نداشت؟ ی به سیاس ت که کار س -منظورتا ن ای ن اس
ی جریانیه ،ایشو ن اومده اینجا ،اگر ممکنه ی پهلبد یه همچ ج -بله ،درس���ته .گفتم« :آقا
ی مانیان ی مهمه .چو ن م ن خود م از تو بازار خرب دار م که حاج ض شاه برسوننی ،ای ن خیل به‌عر اینا دار ن چیکار میکنن ».یه ُخرد‌ه فکرکرد و بعد سرشو بلن دکرد وگفت« :جعفری ،تو این ی تلخه .بعد ًا به عرضشو ن مریسونم« ».هیچی، ش خیل ح نیس���ت ،شاه اوقات ت صال موقعی ت نمیدونم!» به او ن بابا میدونیه خدافظ!» پا شدی م و اومدی م بریون.گفت« :م ن مصلح
ت نباشه!»گفتم« :بابا ،قرآنم ی جعفری ،حرف گفتم« :برو دیگه!»گفت« :تو رو قرآن ،آقا ت راحت!» ردش ی م ن انقد محکم م اینجا ،انقد چیزا میدونم .برو خیال قس��� م نمیخورد
ی بدتر شه ت سر کردیم‌رفت .چیزی‌ا م خالصه نگفتی م دیگه.که بعد ای ن پیشامدا شد و پش ی خود بازار .تا یه روز همنی گ میزد ،از تو و بدتر شد .ای ن بدبخت م هر روز از تو بازار به ما زن
ی تو میس���وزه!» گفتم: ی جعفری ،تو بذار برو .م ن دل م برا ی مانیا ن به م گفت« :آقا حاج
شعبان جعفری
343
ت بسوزه! واسه م ن نمیخواد بسوزه!» ی ننه ت برا «دل
ک کن».گفتم« :م ن نمریم!» ت مید م تو برو .اینجا رو تر ی به ی میخواه گفت« :برو .هر چ
س چه شد که از ایرا ن رفتید بریون؟ س-پ
نی یاد م میاد... ب ای ن پیشامدا شد و ...خوبه ای ن سئواال رو میکن ی که به‌حسا ج -بله .وقت
ب شاه که داره مریه من ت بره بریو ن گفتم« :خو ی شاه خواس ت من م رفتم .وقت ش���اه‌ک‌ه رف
ت داشتم، اینجا بمون م چیکا رکنم؟ من م مریم!» اومد م رفت م اسرائیل .چو ن اسرائی ل رو دوس
ی خیلی... ش جد ًا عاش ق ایرا ن هسنت ...خیل ش خوب ن ه م ایرانیا چو ن ه م مردمون
س -چرا اص ً ال فکر کردید ا ز کشور بروید بریو ن ؟
ت دار م داره مریه ،م ن بمون م چیکا رکنم؟ ی روکه دوس ج -م ن دید م او ن کس
ت داشتید 28مرداد ه م رفته بود. ی راکه دوس ب آ ن کس س -خو ب نه دیگه .میدونست م که ای ن دفعه بره مریه دیگه. ج -خو نت ندارد؟ نت برگش ی مطمئ ن بودید ای ن رف س -یعن
ی این���ا رو دیده بودم ،تو اینا چرخید‌ه بود م دیگه، ج -ص���د در صد .چو ن ای ن دفعه زندگ
گ کار میکنه .فکرکرد م بمون م چیکا رکنم؟ یل مُ خ‌مو ن قشن خو درسته که به ما میگ ن بی‌مُ سوار طیار‌ه شدی م رفتی م اسرائیل.
ج شاه از ایران؟ زودتر یا بعد از او؟ س -همزما ن با خرو
ت بره .نه ،دو سه روز مونده بود شاه بره .شنفته ج -بله همو ن موقع .شاه گفته بود میخواس
س بود م و بچه مح ل ما بود .به من ی همکال بود م ش���اه میخواد بره .م ن با تیمس���ار رحیم
ی کرد. ف منو راه ی به م ن زدک‌ه او ن حر ی بذار برو از مملکت .یه حرف اصرارکردک‌ه جعفر
ی خاطر اینکه ی جون؟ چرا انقد اصرار میکنی؟»گفت« :برا وقتی‌گفتم« :چرا بر م رحیم
س پریروز فال ن کَ َسکو ،امروز م دستور شاه دیروز هویدا رو گرفت ،پریرو ز ک َیکو را گرفت ،پ ش میگه ت خود ب واسه خاطر مصلح میده تو َر م بگرین».گفتم« :منو چرا؟»گفت« :خو
تو َر م بگری ن دیگه».
ش کردید؟ ش راگو س -شما ه م حرف
ت که سالن ی هس ب رفت م تو یه رستورا ن بزرگ ...یه رستوران ج -بله .رفت م اس���رائی ل و ش
ت تا ز ن اومد ن اونجا .من م او ن گوش‌ه واسه ی داره؟ ما ل شائویل .دید م یه پنجاه شص بزرگ
انقالب
344
ی میکردگفت« :در ی از ای ن زناک‌ه سخرنان ع کرد ن به سخرنانی .بعد دید م یک خود م نشسته بودم .شرو
ی اینجا چیکار میکنه؟» منو دیده بود .ما رو ت ما شلوغه ،نمیدون م شعبا ن جعفر ت که مملک ای ن موقعی ی کل‌هم .تا صبح میگی؟ به جو ن ش���ما ،م ن مث ل اینکه ای ن رس���تورا ن و ای ن سالو ن و مالونو کوبید ن تو
ح بلند شد م طیار‌ه سوار شد م اومد م تهران.اومد م تهرا ن و دید م بله ،شاه م فردا صبحش خواب م نربد .صب
ی که نت و اونجا رو ریخنت .بعد یه دفعه ،تیمسار رحیم ش و اینجارو ریخ نت تو میخواد بره و فرودگاه م ریخ ت نیاورد .از یه خانوم‌ه یه ب من.گفت« :چرا برگشتی؟»گفتم« :قربا ن دل م طاق فهمیده بود ،فرستاد عق
ی چیزی‌شنفتم ،درست م میگفت ،م ن ما ِ‌ل ای ن مملکتم .تو ای ن مملکت م باید بمریم».گفت« :م ن به همچ ی بشه تو رو خرب میکنم .برو!» ما م سوار شدیم ،خدافظ تومیگ م برو ،برو! تلفنتو بده به من .م ن هر چیز
ت سیصد ب بچه‌ها دویس یل ُخ ی بود .و ی بودکه میخواستی م بری م مشکالت شما .البته فرودگاه م یه جور
ت سوار هواپیما شدیم .یه بلیط‌تهران-ژاپ ن داشتم ،رفت م ژاپن .از او ن به نفر جم ع شد ن و با سال م و صلوا
پ کردن( .عکسها نت و یه خرب و شایعه چا ی روزنامه‌ها .هر روز یه چیز نوش بعد دوباره ما شدی م سرگرم و اسناد شمارۀ 15/7 ،15/6 ،15/5 ،15/4 ،15/15،3/2 ،15/1و )15/8
«بنا م خدا و بنا م خل ق قهرما ن ایران
ح سند 15/1 شر
ی خل ق در ت 6بامداد حک م دادگاه انقالب «اطالعی‌ه نظامی :صبحگا‌ه امروز 6مهرماه در ساع نی فاطمی ی و رذ ل دکرت سیدحس ب وحش خ ضار ف به شعبا ن بی‌مُ مورد ش���عبا ن جعفری«معرو
ی دیگر از رجاله‌ها و قداره‌بندهای ب یک ع بمورد اجراء گذاشته شد و باین«ترتی شهید ش���جا ی به سزای ی دیگر از پاس���دارا ن دربار«فاسد پهلو ی جنایتکار و یک ش محمدرضا پهلو چاقوک نی مجاهدی ن و خائن«روی یب نی عمل ،برخورد مسلحانه‌ا ش رسید .در ح جنایتها و سیاهکاریهای
ی متقاب ل نمود ویل ی مجاهدی ن اقدا م بتریانداز ح بود بس���و ی مس���ل داد و اوک‌ه باس���لح‌ه کمر
ی حکم س از اجرا نی شد .مجاهدی ن پ ش بر زم ش نق ب «15گلول‌ه الش���ۀکثیف س���رانجا م بضر ی آتشینشا ن شادمانی ب بپایگا‌ه خود بازگشتند در«حالیک‌ه با صف ریگلوله‌ها ت و شادا تندرس��� ی را برانگیختند. خلق
ی سرافراز و بخو ن خفتۀ نی بخلق .جاوید باد خاطرۀ شهدا س انتقا م از خائن ت مقد «برفراز باد سن ب مسلحان‌ه خل ق ایرا ن ((مجاهدی ن خلق)) 51/7/6 خلق .پریوز باد «انقال
ی بکوشید .پریوز باشید». ی انقالب ش بیانیه‌ها ب و انقالبیو ن در تکثری و پخ ی با انقال «به‌منظور همکار
شعبان جعفری
345
346
س شمارۀ 15/2 عک
انقالب
شعبان جعفری
س شمارۀ 15/3 عک
347
348
س شمارۀ 15/4 عک
انقالب
شعبان جعفری
س شمارۀ 15/5 عک
349
350
س شمارۀ 15/6 عک
انقالب
شعبان جعفری
س شمارۀ 15/7 عک
351
352
س شمارۀ 15/8 عک
انقالب
شعبان جعفری
353
در خارج ی کردید تا به امریکا رسیدید؟ ب در چند کشور دیگر زندگ ی جعفری ،بعد از انقال س -آقا
ج -واال ،همه جا بودیم .ژاپن ،آلمان ،اس���رائیل ،فرانس���ه ،لندن ،ترکی���ه َا م بودم .اینجاها
ک و هلند و پاکستا ن و اینور و اونور ه م مریفت م تا باالخره چارده پونزه زندگی‌کردم .به بلژی
ش اومد م امریکا. سال‌پی
س -در همۀ ای ن سفرها و جابجایی‌ها تنها بودید؟
ب همیش���ه رفقا بودن. یل ُخ ج -ه م بودی م ه م نبودیم .خود م تصمی م میگرفت م کجا برم .و
ت و آشنا و رفی ق دارم. ی دنیا دوس خانو م باورکن ،م ن تو تما م کشورا ی چکار میکنید؟ امورتا ن چگونه می‌گذرد؟ ی زبان س -با ب
ی بلدیم .مرییم ی که همه جا میکنیم! مریی م ژاپ ن میگی م ما انگلیس ج -هیچی ،همو ن کار
ی بلدیم ،مریی م فرانسه یه چیز دیگه میگی م تاکار بگذر‌ه دیگه .رسیدیم س میگی م ما ژاپن انگلی ت وگفت« :هر زبونی ی گرف ی گفتیم« :بابا ،ما ای ن زبو ن تو رو نمی‌فهمیم!» یه ژست به یه آدم یل با تو فالن ف تا زبو ن بلد م و ت ک ن م ن میفهمم ».گفتم« :واال م ن ه ی با م ن صحب بلد ت کنم ».اص ً ی بده ی آد م با اینکه خیل ال خانوم ،زبو ن نداشتن م برا فال ن شده نمیخوا م صحب
ش راحته .به خدا. ش همه چیز خیلیا م خوبه ،باورکن .آد م راحته .میدونی ،اعصابش ،هیکل
ی میگه. یچ ش خوار و مادر میده ،نمیفهم یارو فح در ژاپن س -چطور سر از ژاپ ن در آوردید؟
354
در خارج
گ زد ن که بله ی از تهرا ن به م زن ج -رفتی م دیگه ...رفتی م توکیو .اونجاک‌ه بود م یه نصف‌ه شب
ب پریده ب از خوا ت چار نصف‌ه ش نت و ...من م ساع ش زد ن و بچه و زنت م کش باشگاهتو آتی ی نیو آتانی ی بد بود ،پو ل مول م نداشت م هیچی .تو بود م دیوونه شدم! حاال من م وضع م خیل
ط بگری م برم هت ل بودم .حاال میگ م خدایا چیکارکنم .هیچکس م اونجا نداشت م گفت م بر م بلی
ت باید ده‌هزار ی ن دیگه بدی .من م نداشتم ،اومد م یه‌انگشرت ط بگریی م گف آلمان .رفتی م بری م بلی ت کنم‌برم ی درس طال و یه گردن‌بند داش���ت م و ایناگفت م بر م اینا رو بفروش م و یه ده‌هزار ین
ال ...تو توکیو اص ً ی رو میشناخت م اق ً ط یه ایرانی‌بود ی نبود .فق ال ایران آلمان ،باز تو آلما ن یک
ی که زبو ن بلد بود .خالصه ک کرد ،یه پریمرد م بود شاپور ی به م ن کم ی نا م که خیل تفضل
ی تمدید پاسپورت .آخه از پاسپورت م سه چار ماه ش کرد م و رفتی م سفارتخونه برا اونو پیدا ت که باید ول‌کنه ی بیچاره دستپاچ‌ه بود و ناراح بیشرت نموند‌ه بود .اس م سفری م یاد م رفته ،خیل
ت کرد و داد دستمون. ت نو برامو ن درس ت کرد ،یه پاسپور ی به ما محب یل خیل بره دیگه! و نی یه ش نمیکردیم .در ای ن ماب ی رو پیداکنی م پیدا ما برگشتی م هت ل و اینور انور میزدی م تفضل
ی هستم. ی جعفری ،م ن سیدحسن‌طباطبای ی داش���ت،گفت« :آقا ی اومد ،یه قدکوتاه مرد
ب خیلیا منو میشناسن!»گفت: یل م ن شما رو میشناسم».گفتم« :خو شما منو نمیشناسی ،و ت که تو «واال م ن با خانوم م اومد م باشگاهت .خانوم م ژاپنی‌ه و اینجاکارخون‌ه داره .اونوق
ش نگفت م که ی خوشمو ن اومد .اینجا چیکار داری؟» به ی ما خیل ش میکرد ت ورز باشگاه
ط گفتم« :واال ،میخوا م بر م بلیطمو رزروکن م زبون ده‌هزار ی ن خواس�ت�ن و م ن پو ل ندار م فق
ت نمیدم، ت جبیشو گفت« :به ش گذاش نداشتم!»گفت« :بلیطتو بده به من!» تا داد م دست
ت نمیشه .آها ن گریه‌شم ی کردی م گف ی ما بمونی!» حاال ما هرکار ی پهلو ی بیا باید یه هفته‌ا
ی بگم!» ت عالقه‌مند بود.گفتم« :واال چ ت گفت« :چرا شاه رفت؟» به شاه و مملک گرف ش زدن .حاال باشگاه‌جهنم ،همنی نت و باشگاهمو آتی ما م کالفه،گفته بود ن ز ن و بچه‌موکش
ی او ن سه روز موندم ،طاقت ی رفتی م پهلو ی نمیفهمیدم .هیچ واس���ه خاطر ز ن و بچ م هیچ
نمیاوردم.گفتم« :بذار م ن برم!» حاال ما رو برده تو یه فروش���گاه از او ن فندکانشون م میده
نی و اینا! ی حس ح برا ی محمد و ش نوشته مث ل می م برا میگه« :اینا رو ببنی! او ل اس م آدما رو ی رفقات»گفتم« :بابا م ن که دیگه ایران‌نمری م که ،دارم یه چ ل پنجاه تا از اینا رو وردار برا
ت میخوره هر ت گفت« :به‌درد ج کوتاه گرف ی مو ت یه رادیو مری م آلمان .نمیخوا م واال!» رف
شعبان جعفری
355
ی ایرا ن رو بگریی!» اونوگرفت م و خانومش م بلیطمو درست‌کرد و سوار شدیم ی میتون جا بر
ک ماه موند م ژاپن. اومدی م آلمان .جمع ًا کمرت از ی
در آلمان س -آلما ن کجا رفتید؟
ی از بچه‌ها ج -هامبورگ .م ن هر سا ل مریفت م هامبورگ .اونجا آشنا داشتم.کلید خونۀ یک َر م گرفته بودم.
ی ماندید؟ س -آلما ن چه مدت
ت پناهندگیموگرفتم .اتفاق ًا ی موندم ،تقریب ًا یه دو سا ل دو سا ل و نی م تا پاسپور ج -آلما ن خیل
ی تشیی ع جنازۀ خدابیامرز اعلیحضرت .شهردار مونیخ‌‌کمکم روزیکه گرفت م رفت م قاهره برا
ت جالبیه .نگفت م براتون؟ ی بگریم .این م حکای ت پناهندگ کرد تا پاسپور س -نه هنوز.
س ِد ُا» .این ب« س حز خ بود و یکیشو ن رئی ج -ارهارد بود و بایر ،یکیشو ن شهردار مونی خ اومده بود ن باشگاه ما .تقریب ًا سه چار ماه مونده بود به انقالب .عکسم بایر با شهردار مونی
ی بچه‌ها پیغو م دادی م که اگه این با ما و می ل و پی ل و ایناگرفت‌ه بودن .ما آلما ن که رسیدی م برا
ی که بچه‌ها یل عکس ش زدن .و ی ما بفرستنی.گفنت« :همه رو آتی ش نزد ن برا عکسا رو آتی نی بیاد». ی م ن بفرست ش که ای ن بابا توشه رو برا ی دو تا نت پهلوشو ن هست».گفتم« :یک گرف
خ بود،که شما اومدی ن باشگاه ما و اینجور و ی ارهارد ،مونی فرستادن .ما یه نامه نوشتی م برا ی من نت برا ی برگش ب بهشو ن داده بودم .اونا م وقت ی خو اینجور ...من م تو باش���گاه یه کادو
گ رو فرس���تادن .خالصه تو نامه نوش���ت م که: خ و یکیا م ما ل هامبور ی مونی ک و تابلو فند ت به شاه معلومه و «وض ع م ن اینجور‌ه و از تهرا ن اومد م بریون ،شاه م رفته .من م وضع م نسب خ هستم .شما باید بری ب داد« :م ن در مونی نی میربن ».بعد برا م جوا اگه برگرد م اینا منو از ب
نی نامه کار ما رو راه نی یه کلم‌ه که نوشته بود پائ ی بدن ».هم به‌هامبورگ .باید به تو پناهندگ
ی دادن. ش ماهه پناهندگ فه ت ماه معط ل میکردن ،ما رو ه انداخت .همه رو پونزه ماه بیس ب عید ژانویه‌ا م که میشد میومدن از همو ن روز اول م پو ل بهمو ن داد ن و یه خونه‌ا م دادن .ش
356
در خارج
ض کنیم؟» یه ش���امپای ن و یه ماه حقوق ی عو ی نداری؟ پرده‌هاتو نمیخوا میگفنت« :کار
جلوتر م میداد ن و خالصه بهمو ن مریسیدن.
س اگر به شما مریسید ن چرا از آلما ن آمدید بریون؟ س-پ ی کردن. ج -ما اونجا بودی م تا به ما تریانداز
س -تریاندازی؟ ای ن را نشنید‌ه بودم .چه کسانی؟
ی شمارۀ 16/1و )16/2اونجا یه افغانی‌ه بود ج -بله خانوم ،روزنامه‌ها م نوش�ت�ن( .س���ندها
غ بگریی م که یه چند تایی ف مر ش رفتی م آلتونا بانهو میومد منو میربد اینور اونور .یه روز باها یل شد .من م اتفاق ًا ...اونجا یه هف‌تریگرفته ض کنم ،دید م یه تری خا ت شما عر اومد ن و خدم
ی تری دو م که اومد هف‌تریمو در آوردم .تا هف‌تریو دید ن در رفنت .نمیدون م کی بودم .صدا
س برسه م ن هف‌تریمو انداخت م تو رودخونه. س تلف ن کردکه پلیسا سر رسیدن .البته تا پلی به پلی ش کرد ن و رفنت. ش کرد ن و پرس اومد ن گزار
ی رودخانه؟ س -چرا هفت‌تری را انداختید تو نت ازکجا آوردی. ج -آخه ،اگه میدید ن میگف
س غری مجاز بود؟! س-پ
ج -دیگه نمیشد .آلما ن که مث ل اینجا نبود .یه مسعود نامی‌ا م اونجا بود .بیچاره محصل
ت از خونۀ ما مریفت ب که داش��� ی ما رو انجا م میداد .یه ش��� ک میکردکارا بود و به ماکم
ی میزننش .خیلیا م بیچاره ش و ای ن بیچاره رو حساب نی پر آد م مرییز ن سر خونه‌شون ،یه ماش ی ما نیست. ی صدم‌ه خوردیم ،خیلی .دیدی م اونجا جا ریقو بود .خالصه ما آلما ن خیل
در اسرائیل ت قط ع شد ،رفت م ویزاگرفت م و رفت م اسرائیل .یه یه‌سایل ی دول ب مقرر ی به‌حسا از آلما ن وقت
ق بگریم ،هر جا مریفت م به م نمیدادن ،پو ل جل ومیخواسنت، اسرائی ل بودم .رفت م اسرائی ل اتا
ی اینا بگریم1 .گفت م چیکا رکنی م چیکار نکنیم ،یه روز ی عزر من م نداشتم ،روم م نمیشد از آقا
ی نشسته بود م وتو فکر ،یه پریمرد اسرتالیایی‌ه از م پرسید« :چته؟»گفتم« :دنبال یه گوش���ها -1مئیر عزری سفیر سابق اسرائیل در ایران.
شعبان جعفری
357
ش اومدگفت« :بیا م ن یه اتاق ی شد ای ن از ما خوش ق میگرد م و پول م ندارم ».بعد خدای اتا ق به ما داد .خیلیا م جاش ف خونه داشت ،یه اتا ت میدم ».سر او ن میدو ن دیزینک دار م به ب بود. خو
س -در اسرائی ل چه میکردید؟
ی نکردیم ،بیشرت با رفقا بودی م و یه چند وقتی‌ا م سرگر م زورخونه درست‌کردن. ج -کار مهم ی بیشرت نموندم .بعد اومد م لندن. تا دیگه از اونجا اومد م فرانسه یه سه چار ماه
در لندن س -در لند ن چه خرب بود؟
ب نبود دیگه .وض ع مالی م زیاد خوب ب زیاد جال ج -م���ا اومدی م لندن .لند ن وضعمو ن ُخ
ی داش���ت م خودمو میچرخوندم .یه یه‌س���ا ل و نیمی یل خودمو میگردوندم .با هر چ نبود ،و
ی که ی بود به اس��� م خانو م دریابیگ ی که اونجا بود م یه خانوم س بودم .در ای ن مدت انگلی���
ت میگفت ی داش ت یه کارای ت و آمد داشتیم .یه‌وق ش ای ن رف ب خالۀ شهبانو بود .ما پی به‌حسا م���ا به بر و بچه‌ها میگفتی��� م انجا م میدادن .یه روز خانو م به م ن گفتش« :ش���اهزاد‌ه رضا ی پرسیده بوده: ت تو اومد میون».گویا رضا پهلو ی با شهبانو اومده بود ن اینجا ،صحب پهلو ی گفتم« :واال من ش من ».م ن به خانو م دریابیگ «جعفری‌اینجا چیکار میکنه؟ بگو بیاد پی ی آلما ن بود .خالصه ت کنم ».پاسپورت م پناهندگ ت و ویزامو درس ویزا ندارم .باید بر م پاسپور
ی گفت« :برو واشنگنت. ت کردیم .خانو م دریابیگ رفتیم‌اینور اونور زدی م تا ویزامونو درس نت و اینا .شما برو اونجا ی با ه م هس ت کردم ،او ن و رضا پهلو م ن با احمد پسر م از تو صحب
ت بده وکارتو انجا م بد ن که اونجا بمونی». ت به ی مالقا نن و رضا پهلو ی بک تا ازت‌پذیرای ت نداشتی م و میخواستی م بری م آمریکا دیگه .رفتیم ی ُخب!» آخه ما لندنو دوس گفتم« :خیل
ط طیار‌ه به م ن نداد ن که. و سوار طیار‌ه شدی م حاال با چه مکافاتی ،با چه مصیبتی! اونا بلی ط تهی‌ه کرد م و رفت م واشنگنت. ی بلی خود م رفت م با چه مصیبت س -ای ن مث ً ش است؟ ال چند سا ل پی
ی بگ م به شما .تا اونموق ع امریکا نرفت‌ه بودم ...میشه پونزه شونزه ج -تقریب ًا میشه ...چه جور
358
در خارج
ی اینا .بعد ما رفتی م اونجا و نی باره که میخوا م بیا م امریکا اون م با صحبتا ش دیگه .اول سا ل پی
ی تلف ن زدی م گفت« :فردا م ن منتظرتم .مادر م با ض کنم ،به ای ن احمد انصار ت شما عر خدم
ب شما بیاردت». ی رو میفرستی م عق ت کردیم ،یک ت کرده و با رضا پهلوی‌ا م صحب م ن صحب نت پسرشو ببینه ،این م اونجا بود. ای ن حاج‌محس ن پسر برادرم م تازه از ایرا ن اومده بود واشنگ
نی بود. گ شریزاد رانندۀ او ن ماش ب ما .س���رهن ی ُخب!» فردا ظهر اومد ن عق گفتم« :خیل
ی بود .حاال ک فروش ی یه استی ی ای ن تو یه جای گ ما رو سوارکرد و ما رو برد پهلو س���رهن
ی حاال چطور ش���دکه اومدی ی جعفر ت کردی م و اینا وگفت« :آقا از اینور از اونور صحب نت به دستگاه همینا. ی شد؟» م ن بناکرد م به بدگف دبریون؟ چ
ی اسالمی. ی جمهور س -یعن
ی خانو م سرشار خ شد .به قدر ش سی ی گردن ی اسالمی .یهو دید م رگا ج -بله دیگه .جمهور
ت شدکه... ای ن ناراح
ی مسعود انصاری؟ نی احمدعل س -هم
نی این .حاال همه کارۀ رضا پهلوی‌ا م هست .حاال ما م بیخرب .من م دید م اینجوری ج -بله ،هم
ی ُخب، ی از دهن م دراومد به ای ن دستگاه گفتم ...بعد دید م گفت« :خیل شد پاشد م هر چ ی رو ببینی».گفتم« :م ن دار م مریم .محس ن پسر ی رضا پهلو پنجش���نب‌ه م ن تلف ن میزن م بیای
ی اونجا تلف ن بزن ،تاگفتی برادر م اینجاست .مری م اونو ببین م برگردم .م ن اونجا هست م خواست
ی شد؟»گفت: ی میام ».رفتی م اونجا .تا پنجشنبه او ن تلف ن نزد .م ن تلف ن زد م وگفتم« :چ فور ی چی؟گفتم« :برادر ،م ن از لند ن کوبید م اومدم ت نیویورک ».یعن ی رف «واال رض���ا پهلو
ی پنجشنبه .اگه کاری ت وگرن‌ه نمیومدم .چه جوریه؟ تو به م ن گفت ت به م ن گف اینجا ،مادر
ی نگفتی م و ش هست .ما هیچ ی توکار ی م ن برم ».خانوم ...فهمید م ای ن یه کلک ی ندار چیز ی گفتم: اومدیم .یه هفته‌ا م نموندم ،سوار شد م اومد م لندن .تلف ن زد م به او ن خانو م دریابیگ ش ای ن پسره مادرفالن ض میکنم .دیگه منو پی ی هست م سال م عر ی م ن جعفر «خانو م دریابیگ
ت میگم! دیگه از ی شده؟»گفتم« :همینه که به ی گفتم.گفت« :چ نفرستی‌ها!» همینجور ی روگذاشت م زمنی. ظ شما!» وگوش اینکارا نکن .خداف
ی اشخاص‌از ی اینجاگفت‌ه که یه عده‌ا ی از روزنامه‌ها حاال م ن چند روز پیشرت دید م ای ن تو یک
ی پو ل گرفنت .یه چند تا س���پهبدا ،سرلشکرا و وکیال و اینا رو اس م برده ،اس م منم رضاپهلو
شعبان جعفری
359
پ کرده تو کتابش‌نوشته ی چا ش یه کتاب ی پو ل میگرین .البته خود برده بودکه آره اینا از پهلو
ی چارهزار دالر گرفته 1.م ن باز تلف ن زد م به مادره .گفتم« :خانوم‌دریابیگی، شعبا ن جعفر ی چ ل میلیو ن دالر ،چارصدمیلیو ن دالر، ش مینوشت م ن اونرو زگفت م به ای ن مادرفال ن بگ وکا ش ای ن پولوگرفت‌ه خورده ،هی آخه چارهزار دالر چیه که م ن از ای ن پو ل بگریم؟ حاال یا خود
ب م ن و ای ن و او ن گذاشته .روزنامه نوشته بود ی از اینا خورده به‌حس���ا از ای ن پوالگرفت‌ه ه ب کرد م تو همون‌روزنام‌ه که شما اونو ی پو ل میگرفنت 2.من م رفت م تکذی که اینا از رضا پهلو
ی نیست ،م ن تا حاال صنار از هیچکدو م از اینا نه ی چیز چ همچ نی بد نیست.گفت م هی بخون ی کردم ،هیچی. ی چیز ی گرفت م نه تقاضای پو ل گرفت م نه چیز س -در لند ن دیگر چه کردید؟
ی تو ج -یه مدتی‌ا م لند ن بودیم ،خوردی م تور او ن س���یکا [س���یک‌ها] اینا پدرشو ن یه مدت
ش میکرد .از نی میفروخت ،پسرش��� م میومد باشگاه ما ورز غ گاز وس���ائ ل ماش خیابو ن چرا یل کرد داد ی یه اطاقشو خا ت کرد .تا حت ی به م محب اونجا باهاشو ن رفی ق بودم .اون م خیل
ش بش���ینم .بعد از لند ن برگشت م آلما ن و دو س���ه روز بیشرت نموند م آلما ن به‌خاطر بهم ن تو ی دیگه م مریفت م و میومدم :لند ن و فرانسه و هلند ی جاها ت خیل او ن تریاندازی .تو ای ن مد
ی مملکت وبلژیک .یه روز داشت م تو خیابو ن شانزه‌لیز‌ه مریفتم ،دو سه تا از ای ن رجا ل فرار
ت نشونه! ت باش .ای ن ریش���ا ب خود ی جعفری ،مواظ ی میکنن« :آقا منو دیدن .بعد همچ
ت میکنن‌ها!»گفتم« :چیکارکن م خودمو؟»گفت« :اس���متو عوض ی بکن! ترور ی���ه‌کار گ خا ن یا جمشید خان؟ م ن شعبون م دیگه!» حاال منم کن!»گفتمِ « :ا ،اسممو بکن م هوشن
ی پچ‌پچ م میکنه! نگو چه خربه! برده پشت‌کوچه ،همچ
ی میکردید؟ س -شاید میخواسته خطر را به شماگوشزدکند .بی‌احتیاط
ی عباس���ی ج -نه بابا! حواس��� م جم ع بود .نمیدون م اینو براتو ن گفت م یا نه؟ یه روز به آقا
ب تو پاکستا ن یه جریانایی ط واس���ه ما بگریه بری م پاکس���تانُ .خ که اونجا بودگفت م یه بلی ی رو دیدم .یکیش���و ن که یه ت س���وار ش���م ،دو تا جوو ن ایران بود او ن موقع .رفت م تو ترانزی
ی جعفری ،حا ل شما خوبه؟» «خدا رو شکر» ت سال م کردگفت« :سال م آقا ته‌ریش م داش
« -۱من و خاندان پهلوی» احمدعلی مسعود انصاری ،محمد برقعی و حسنی سرفراز ،صفحه ۲۰۵ « -2گفتگوی ناصر انقطاع با احمدعلی مس���عود انصاری» ،نش���ریه ایرانشهر ،سال شش���م ،شماره ،۱۱۰چاپ لس‌آنجلس.
360
در خارج
«آقای‌جعفری ،کجا میخوای ن برین؟» گفتم« :ش���ما کجا میخوای��� ن برین؟» گفنت« :ما
ی یه ی نگفتم .اومد م یواشک داری م مرییم‌ایران ».من م هوش���یارم ،یهو دوزاری م افتاد و هیچ
عقب‌گردکرد م ورفت م تو دستشویی .انقد اونجا موند م تا طیار‌ه رفت .بعد تلف ن زد م به یکی ت ایران ی پاش���و بیا ما رو برب ».حاال نگو ای ن طیار‌ه از اونجا مریف از بچه‌هامون‌گفتم« :عل ت پاکستان! [خنده] اونجا که پیاد‌ه میشدم ،اینا دیگه خودشون ت بعد از ایرا ن مریف مینشس
منو میربد ن پاکستا ن حتم ًا!
ی میکردید؟ ت سیاس ی فعالی س -گویا در لند ن خیل
ج -لند ن که بودم .او ن ممد افشا َر م تو لند ن بود .یه روزگفت« :ما اینجا شبا کمیسیون‌گذاشتیم، نی کنن :جلسۀ مشروطیت».گفتم« :واال س تعی ت یه رئی ی اینکه میخوا ن واسه مشروطی برا چ کجا م نمریم .م ن نیستم!»گفت« :خسروانیه،کیه، ت نمیکن م هی ت شرک م ن تو ای ن جلسا ش که« :تو بیا یه نفرو میخوا م بهت‌نشو ن بدم .یه کیه»...گفتم« :باشه م ن نمیام ».بعدگفت
ت میگه ،هی ت و پر ش چر یل میاد میشینه اونجا و همه ی دادگسرتی‌ا م و نفر‌ه میگه م ن قاض
ی به ای ن بگیم .تو بیا بلک‌ه شما ت میزنه ،ما م نمیتونی م چیز ف مُ ف جلسه رو به م میزنه و حر
ی رو میگی .بعد تو یچ ی رو میگ رو ببینه»!...گفتم« :واال م ن میا م از دور میبین م ببین م ک ت میکنم ».خالصه رفتی م اونجا .یارو روکه نشون‌ما داد ،دیدم ش صحب ش ک ن م ن باها صدا
ق جوادی‌تو دادگسرتی ش رضا بود.گفتم« :رضا ،بیا اینجا ببینم! تو د ِم اتا ت اسم یه پسره اس ی شدی!» به خدا.گفت« :آخه هرکی ی نمیفروشی ،قاض ی نمیربدی؟ حاال اینجا چای چای
ی نبوده وکیل پ بوده سرلشکر شده ،یارو هیچ پ شده ،سرتی اومده اینجا سرگرد بوده سرتی
ی هستیم ،خودمونو جا زدی م تو اینا!» ی دادگسرت شده ،خالصه ما اومدی م گفتی م بابا ما م قاض ی سروکار داشتیم. نی با چه آدمای حاال مقصود ،بب
در ترکیه ی ه م به ترکیه رفتید؟ آنجا چکار میکردید؟ ب مدت س -بعد از انقال
ف [ارتشبد بهرام] آریانا خدا بیامرز پیغو م آورد ن که برم ج -تو امریکا بود م که برا م از طر ی کردم. ی همکار ش مدت ترکیه باها م کار داره .رفت م ترکیه و باها
شعبان جعفری
361
ع همکاری؟ س -چه نو
ش کنه آریانا رو ،با آریانا بودیم .آریانا و اینا آنکارا بودن ،ما م رفتی م آنکارا. ج -خدا رحمت
ی ماگرفنت .بود ن دیگه ...سپهبد ی برا ش مریفتی م ازمری و اونجاها و برمیگشتیم .یه خونه‌ا بعد ی گارد بودن گ امری نور بودکه اینجا مُ رد و یه چند تا از ای ن افسرا ی بود ،سرهن [حمید] امری
نت میومدن، ش میومد ن از اینور و اونور .اینا رو میخواس ش یوا و خالصه .بعد ای ن افسرا یوا ب باکامیو ن غذا درست ض کن م که ،جا بهشو ن میداد ن و اینا .ظهرا م به‌حسا ت شما عر خدم
ی راه افتاده بودن .تیمسار [عبدی] مینوسپهر اونجا میکرد ن و به خونه‌هاشو ن میدادن .خیل ب میگری ن میار ن و خالصه ی تربزی ن ما ل ایرانو رو آ ب پسر آریانا،کشت بودکه مریه باگشتاس
ت ایناکشت‌ه میشن .تا غ راه انداخنت .یه چند تا از ای ن پاسدار ماسدارا م تو رضائی‌ه به دس شلو ی رو بد م به ض کنم ،آریانا دو تا نامه به من‌دادک‌ه بر م اسرائی ل یک ت شما عر ای ن شدکه خدم
ش راد ».راد ی نرگس 1.آهان! یه‌کاغذ م دادگفت« :برو پی اسح ق رابنی ،یکیا م بد م به قوز
خ سفیده؟ نی کا شع رو میشناسنی؟ همونک‌ه خونه‌ا
ش را شنیده‌ام ،نمی‌شناسمش. س -اسم
2
ط ای ن و او ن خالصه ،دردسرت ی اون .رفتی م اونجا توس ج -آره .اومدی م و یه نامه ه م داد برا
ی با ش بیاد اینجا ،اینجور نی رو دیدیم.گفت« :واال تیمسار باید خود ندم ،ما رفتی م اسح ق راب
ش کنه،گفته ی نرگس م همینوگفت .آریانا خدا رحمت نامه و ایناک‌ه نمیشه ای ن کاروکرد ».قوز س بودم». بود« :م ن با اینا رفیقم ،موق ع تحصیل م تو فرانسه با اینا همکال
ی اسح ق رابنی؟ ی شما را برد پهلو س -ک
ت تو ت [خالو] بود .بودن ...دو سه تا بود ن درس گ [کیوان] بود و فکرکن م عز ج -هوشن ب بود .او ن ما رو برد. فکر م نیست ...آها ن ببخش���ید او ن افغانی‌ه کیه؟ [ساسون] سیمانطو
ش بود رفتی م پیشش .نامه رو ی 3که دوست ت عزر ش راد .با آلرب بعد اومدی م خواستی م بری م پی
س فردا ما رفتیم، ب بگری!» پ س فردا بیا جوا ی خوب ،پ ی کرد وگفت« :خیل دادیم ،نیگای ت دیگه بمونم ،معطل ش دیگه .بعد م چو ن نمیتونست م بیشرت از 24ساع ویل‌موف ق نشد م ببینم ب نشد م و برگشتم. جوا
-1عوزی نارکیس یکی از ژنرال‌های ارتش اسرائیل و رئیس بخش مهاجرت آژانس یهود. -2ابراهیم فرین راد (میزراحی) یکی از تجار بانفوذ ایرانیکه در پی انقالب برای مدتی ساکن اسرائیل شد. -3مدیر سابق بخش فارسی رادیو اسرائیل و برادر مئری عزری.
362
در خارج
ی برگشتید به ارتشبد آریانا چه گفتید؟ س -وقت
ش گفت م سفر بی‌نتیج‌ه بود. ش رو داد م و به ج -گزار
ی داشت ،چند نفر بودند؟ ی یاگروه س -اگر ارتشبد آریانا آنجا سپاه
ت سیصد تا ت از نظر م ن در حدود هزار و دویس نت چند هزار نفر ،تقریب ًا میشه گف ج -میگف بودن .از ای ن افسر مفسرا ،خونه مون‌ه گرفته بود ن گوش‌ه کنارا و یه مشت م از ای ن زردشتیا بودن.
یل جم ع کرد ن و داد ن و از ای ن صحبتا. یل داد .بعد م زردشتیا یه پو ش شاپور بختیار یه پو اول ش میاد مریه تو ش کو ُر ی مریسیدک‌ه او ن پسر بزرگ ت کارشون م به یه جاهای ی بعد داش هیچ
ی تو خونه رو ورمیدار‌ه و میزنه به ی پدره ،پوال و چیزا ی پو ل ریخت‌ه بود ن برا ک هر چ بان���
ت سیصد تا م موند ن معطل .آریانا یل و ای ن هزار و دویس ت خا چاک! آریانا میمونه با دس���
ث از ه م پاشید ن اونا شد. ی بود ،بعد م باع ق ناجور ی اتفا ی کالفه شده بود! آخه خیل حساب ی دارید؟ س -از آ ن دورا ن چه خاطرۀ دیگر
ت امور خارجه بود. ج -اس م ز ن آریانا ثریا بودکه فامی ل عصار بود ،همو ن عصارک‌ه تو وزار
ی تو لندن‌بود... ی خوشمز‌ه است .یه زن ی بگ م خیل ما یه سفر م با ثریا رفتی م لندن .یه خاطره‌ا
ی داشتها! آها ن خانو م خیابانی. اس م خوب ی بود؟ س -ای ن ز ن ک
ی آد م سال م و ی واسه آریانا نامه مینوشت .آریانا م خدا بیامرزدش ،خیل ی بودکه ه ج -یه زن ف بیاری ن اینجا ما اینجا یه پو ل هنگفتی ت که ...آهان ...تشری ی بود .مینوش ف و ساده‌ا صا
ت تا ف بیاری ن بگریی ن و از ای ن حرفا .انقدگف ت کردیم ،شما تشری جورکردیم ،براتو ن درس آریانا نر م شد.
ی بود؟ س -ای ن ز ن ایران
ی بود ن موقع ش نوش���ته بودکه م��� ن خوارزادۀ ،اوناک ی بود .تو نامه‌ا ج -آره ،زنیکه ایران مشروطه تو تربیز قیا م کردن؟
س -ستارخا ن و باقرخان؟
یل به شماکمک ت م ن خواهرزادۀ ستارخا ن هست م و دل م میخواد از نظر پو ج -آره .مینوش
بکنم .پا ش���دی م رفتیم .آهان ...آریاناگفت« :منکه نمیتون م ب���رم ».به ثریاگفت« :ثریا تو ش باش، پاشوبرو اونجا با چند نفر دیگه از ای ن افسرا ».بعد به م ن گفت« :تو َا م برو مواظب
شعبان جعفری
363
ب من م تو لند ن ای ن و اونو میشناختم ی باشه!»گفتم« :چشم!» ُخ ی چیز نکنه‌توطئه‌ا
ی گذاشته ما اومدیم .تو فرودگاه بودی م دیدی م یه خانومی ،یه عاقل‌ه زن م بود .یه کاله س���بد
ق اونجا وایساده بود و قد م میزد و اینا .ما ش انداخت‌ه بود .ش ق و ر بود سرش ،یه تو َر م جلو
ک کرد ن و از ای ن صحبتا. ت و سال م و علی ش گرف ت جلو و ای ن تحویل که‌رسیدی م ثریا رف
ی دو تا تو لند ن پیغا م داده بود م که اینا بیاین ی و یک گ س���لطان من م اتفاق ًا اونجا به س���رهن غ ش���ماکجاست؟گفت« :پنجاه غ من».گفتیم« :با و با اینا بودم .خانو م گفت« :بری م با
مایلی‌اینجاست ».به ثریاگفتم« :خانوم ،شما اال ن از طیار‌ه پیاد‌ه شدی ن خست‌ه و خورد هستنی. نت برات .بری م اونجا .اینجا نرو تا ببینی م چطور ی که زردشتیاگرف ی چیز بریم‌اینجا یه هت ل متل
میشه آخه!» این م گفته بودکه «زود بیا ،هرچ‌ه زودتر بیا م ن از خانو م [مارگارت] تاچرمالقات ی بریم!»گفتم« :آخه ی جعفر ی ما به ای ن خانو م گفتیم،گفت« :نه آقا گرفتم ».بعد هر چ
ی عوضیه!»گفتش« :آخه چطوری؟»گفتم: ی که م ن میبین م کاراش وک‌ه میبین م خیل ای ن قیافه‌ا ش تا ماشنی ج شی ب میفهمم ».خالصه رفتی م خونهش .دیدی م پن یل خو خ ندارم ،و «واال م ن مُ
ی َا م بود بریو ن لندن .رفتی م تو .همه جاها را ی گنده‌ا غ خیل ت سر ه م پارک‌ه و اینا ،یه با پش��� ب بود. ی شرا ب نشونمو ن داد و بعد برد یه زیرزمنی ،به‌قدر دو سه‌هزار تا از ای ن شیشه‌ها خو
ی عتیق‌ه و فال ن و اینا .ما ل دورۀ ستارخان گفت« :از سا ل چند ای ن شرابا اینجا هسنت ،چیزا
ش نمیشد چیزی و باقرخان ».حاال اینا رسید ن گشن‌ه و تشنه ،غذا م نخوردن .خانو م ثریا م رو
ش بگه .به م ن گفت« :تو اق ً ی بیار ن بخوریم!»گفتم« :خانوم ،اجازه ال بگو یه غذا مذای به ش بیاد». بدی ن م ن مری م غذا میگری م و میام».گفت« :نه ،بده ،ممکنه بد
ش بیاد .اق ً نت و گفت« :االن ش گف ال شما سری میشنی!» باالخره به ش بد گفتم« :گور پدر
ی گذاشت غ انقد ت میکنم!» به جو ن شما ،ماها همه یاز‌ه نفر بودیم ،یه دونه مر غذا درس
ت و همنی. رو میز و هیچی .یه چند تا تیکه نو ن تو زنبی ل گذاش س -همنی؟
ج -میگ م به قرآن .حاال ما نیگا میکنیم .خانو م گفت« :بخور!»گفتم« :خانوم ،م ن اشتها ت ندم .حاال اومدی م بری م بخوابیم .ثریا خواست ندارم .شما بخورین .بچه باهاتونه ».دردسر
ت در اونج���ا بخوابه.گفتم« :خانو م ثریا تو اونجا بخواب ،برادرتون م اونور و من م ای ن پش��� ِ ت تو اونجا بخوابی!» گفتم: ب نیس ک دارم ».گفتش« :آخه خو میخوابم .م ن از اینجا ش
364
در خارج
نی و نمیدون م اینور و اونور خوابید م که نی خوابیدنه .م ن انقد رو زم «نه ،م ن همیشه کار م زم
نگو ».بعد زنیکه اومد و گفت« :نه ،نه ،م ن نمیذار م شما اینجا بخوابنی ».گفتم« :نه ،من
ت برد ت دارم!» ما رو ورداش ت گفت« :بیاکار میخوام‌همینجا بخوابم ».زنیکه منو ورداش ش گذاشته زیر بالشش .میگ م جون ب خودش .دید م ُخ ل وض ع بود .دید م یه چک ق خوا تو اتا
چ و ایناست.گفتم« :اینا ما ل چیه؟»گفت« :اینا ش سیم‌پی بچ‌هم ،به قرآن! بعد دور تا دور اتاق
وصله به‌دفرت تاچر!»
ت ما اوم���د م گفتم« :خانو م ثریا ،پاش���و بزنی م به چ���اک! ای ن ُخ ل وضعه! ای ن کار دس��� میده‌ها!»گفت« :نه ،تو چیکار داری».گفتم« :هیچی!» و نشستیم ...نشستی م و بهر صورت
ی نیست.گفتم« :م ن واسه ح که ش���د دید م صبحونه خرب ح ش���د .صب بود خوابیدی م تا صب
ت نشنی!» رفت م ِ ی یه اتاق سر یخچا ل یارو زنیکه .تو ت میکنم ،ناراح شما صبحونه درس��� ط و اینا خیلی غ وکر‌ه و بسا ی گند‌ه بود .رفت م اونجا دید م که تخم‌مر دیگه‌پرت .خونه خیل یل نو ن و اینا نیست.گفت م بر م نو ن بگریم .رفت م دیگه خالصه ،چارکیلومرت راه رفتم هست‌و
ش ده تا نو ن گرفت م آورد م تو خونه .تخم‌مرغا فه ی پیداکردم .به جو ن شما! ه تا یه نونوای ی از ای ن قابلمه‌ها و پخت م وکر‌ه و اینا همه روگذاش���ت م رو ی یک ی ب���ود ریخت م تو َر م هرچ���
نی بیای ن اق ً ت دیوونه میشد. ال یه شیک م سری بخوریم!» زنیکه داش میز وگفتم« :خانو م پاش
ت زدم ،م ن ورداشتم».گفت: ت زده؟»گفتم« :خانوم ،م ن دس��� ی دس��� گفت« :اینا روک
ب پیش م به خانو م گفته بود: ت ُن‌ه و خورده‌ای .آهان ...از ش ی ُخب ».بعد ش���د ساع «خیل ت دارین».گفتم« :خانو م ثریا ،االن ح طوری‌باید آماده باشی م ده با تاچر مالقا «خانو م صب ی تو رو میخواد بربه پیش ت و نی م راهه .ای ن چطور ت نه و نیمه .ازاینجا تا لند ن یه ساع ساع
تاچر؟ تو رو خداپاش���و بریم ».گفت« :صربک ن ببینیم!» گفتم« :آخه چقدر صربکنم؟ من دیگه نمیتون م صربکنم ،مریم!»گفت« :نه ،نه ،تو رو خدا نرو ما رو تنها نذار».گفتم« :خیلی خوب ».باز موندی م و دیدی م ظهر شد.گفت« :میخوای ن یه ُخرد‌ه اینجاها بگردین؟ م ن تلفن
نی حقیقته .خالصه ی فردا ».به جو ن ش���ما ،اینا روکه میگ م ع ب برا زد م تاچر انداخت‌ه عق ی بود موندی م تا فردا و رفتی م بریو ن غذا خوردی م و ما اینا رو بردیم دردسرتو ن ندم ،هر جور ش راهنمائیشو ن میکردم .بعد فردا شد و گفت« :بری م لند ن که بریم اینور و اونور .من‌هم‌ه
گ امری نور ی بعدازظهر ».م ن به سرهن ت دو ت داریم؟گف ی مالقا ش تاچر».گفتیم« :ک پی
شعبان جعفری
365
گ زدم.گفت«:بیاین ،خونۀ م ن آماده اس���ت .بیای ن اینجا و از اینجا برین ».رفتی م خونۀ زن ت داره گ امری نور ،خدا بیامرزدش ،رفتی م اونجا .اونجا یه دقیقه نشستی م و دیدی م ساع سرهن
ت ندارین؟ ک و نی م بعدازظهره .مگه شما با تاچر مالقا ک و نی م میشه،گفتم« :خانوم ،ی ی
ش میکرد م نه اینجوریا! سر به سرش ی اذیت نی صربکنی م ما م صربکردیم ».حاال من م خیل گفت ت ثریا .آهان...گفت« :میخوام میذاشتم.گفت م که ُخ ل وض ع بود و اینا .بع دکیفشو داد دس
ت و یهو اوم دکیفشو ت و برگش بر م دستشویی!»کیفش���و داد و رفت .مادرقحو‌ه [قحبه] رف ی م ن ای ن تو بوده نیست!» ت و نیگاکرد وگفت« :طالها گرف س -نه بابا!؟
ت میخوام: ج -جو ن شما به قرآن.گفت« :طالها م اینجا بوده حاال نیست!»گفتم ،معذر ی میگی؟ ای ن ز ِ‌ن یه س انداخت! تو چی‌چ «م ن خوار او ن س���تارخان وگ ...م که تو رو پ��� س خرب ارتشبد این‌مملکته ،ای ن غلطا چیه که میکنی؟» پرید م به زنیکه .خالصه زنیکه پلی ش پیشامد شد و ت شد از ای ن جریا ن که تو خونه ی ناراح گ امری نو َر م خیل کرد .اون‌سرهن ت و اینور و انور .بعد باالخره ما فهمیدی م همون ای ن حرفا .خالصه ،پلیسا اومد ن و تحقیقا که ماگفتیم ُ ب شد تیمسار بلند نشد بیاد اینجا!» به ،خل‌وضعه.گفتم« :خانو م دیدی؟ خو ی داشتیم. نی چه مکافات جو ن شما .شما نمیدون
س -باالخره قضیه به کجاکشید؟
ت بده بخوریم. غ بود .پو ل دروغ ،تاچر دروغ ،میگ م شا م نداش ش درو ج -هیچی ،اونا همه
ی از نت یک ش کرده بود؟ بعدها ما فهمیدی م گف ی تری زن���ه از او ن المصبا بود! نمیدون م ک��� ش بد بود ای ن نقش‌ه رو ریخت‌ه بود. افسراک‌ه باها
ی بود؟ س -ای ن افسرک
ی یادم چ جور ح تا حاال دار م فکر میکن م هی ی از صب ش یاد م نمیاد .هر چ ج -واال اس���م
نمیاد.
ی داشت؟ س -چه قصد نت مث ً ت کنه. ال او ن ای ن زنیکه رو تریکرد‌ه بودکه آریانا رو ناراح ج -میگف ی داشت؟ س -با آریانا دشمن
ث ش���د که ما برگشتی م و رفتی م ترکیه. ت بکنه و اینا .بله ،هیچی ،باع ت اذی ج -میخواس���
ِ ظ و از ترکیه اومدی م بریو ن و رفتیم ت برد و ما م گفتی م خداف آخرسر م پس���ره پوال رو ورداش
366
در خارج
ک اومدی م فرانسه .واال ،مریفت م و آلمان ،یه چند روز آلما ن بودی م و اومدی م بلژیک .از بلژی ب ما میگرده .پیغو م گذاشته ش داره عق میومد م دیگه .یه دفعه که رفتی م فرانس���ه دیدی م زن
ی اینا .خالصه من ش او ن آیتاله مهدو ی تو رو خدا بیا!» تلف ن گذاشته بود پی ی جعفر «آقا
س با چه ی ارزو ن اونور پاری ی از او ن هتال ش کردم .دید م تو یه هتل رفت م سراغشوگرفت م و پیدا ت و زنش م اونجاست. ی بود!؟ ...دید م آریانا او ن توس وضع
ش گفت..« :پسر ی اینجا؟»گفت« :جعفری ،او ن پسرم »...خود گفتم« :تیمسار چرا اومد
ی اجاره‌خون‌ه نداشت م بدم. ت و رفت .تا حت ی ما رو ورداش فال ن فال ن ش���ده‌ام ،همه زندگ نی حرفی‌ه که ِ خود آریانا زد. ی باالخره از اونجا اومدی م بریون ».ای ن ع هیچ ت و از ترکیه آمد بریون؟ ش را نیمه کار‌ه گذاش س تیمسار برنامه‌ا س-پ
نی جاست .یه خونه ج -بله از ترکیه...گفت« :حاال ما اومدی م اینجا هستی م و خونهم م هم
یل کنه .ماهی ت اومد م اونجا رو خا دار م داد م به برادر زنم ،برادر ثریا .بهش م گفته بود م هر وق ش پو ل میفرستادم .حاالک‌ه اومد م نه خونه رو خایل‌میکنه ،نه دو سه‌هزار دال َر م از اونجا واس بلند میشه .من م مجبور م فع ً ال اینجا باش م تا ببین م چطور میشه».گفتم« :تیمسار! اجازه میدین
ی اینجاک‌ه تهرا ن نیس���ت».گفتم« :نه ،واسه ی جعفر ش کنم؟»گفت« :چه جور بر م خالی
ت نباشه، ب نداره! اگه شما اجازه بدی ن مری م سراغش .شما کاری م ن تهرا ن و اینجا و دوال
ی شده میندازمش‌بریون!»... ی و به هر زبون ط یه کال م بگو ،چیکار داری ،م ن هر جور فق
ی او ن برادرمه!» گفتم« :اینم ی جعفر ش به م ن گفت« :آخه آقا اومدی م اینور یهو دید م زن س م ن فردا صبح ت ند م گفتم« :پ ی میکنی؟» هیچی ،بعد دردسر ش���وهرته .چرا اینجور
ی --پسر او ن تیمسار عباسی-- س عباس ی و عبا ح رفتم .او ن آیتاله مهدو میام ».فردا صب
غ برادره .اونجاک‌ه رفتی م ثریاگفت« :آقای ی دیگه روگرفت م که بری م سرا و ...اونو و یه چند تا
ت اونوقت ف زدم.گفت« :اال ن مریم!» اگه نرف ش حر جعف���ری ،اجازه بده م ن دیروز باها
یل میکنه» من ج بعدازظهر امروز اونجا رو خا ش بکن!گفته تا پن ی باها ی میخوا شما هرکار
میخواست م اونروز بر م بلژیک.گفتم« :نمریم ،از اینجا تکو ن نمیخور م تا وض ع تیمسار مرتب ش کرد و آریانا پاشد رفت یل کرد دیگه .خالی نشه همینجام!» خالصه موندی م تا خونه رو خا ت مملکتو نجات ی که یه روز میتونس ب دنیاییه! آدم سر زندگیش .به ثریاگفتم« :خانوم،عج
ش دربیاره!» ت برادرزن ی رو از دس نی نمیتون‌ه یه خونۀ فسقل بده حاال بب
شعبان جعفری
367
ی داشت؟ ت آرام س -شاید شخصی
ی وزارت ش بود خانوم ...همه کارۀ ش���اه بود .اونوقتا از ای ن پله‌ها س س���تاد ارت ج -رئی
نت ناپلئو ن ایرانه. ش تکو ن میخورد .میگف ی میگم ،ای ن پله‌ها زیر پا ت باال ،جد جنگ‌ک‌ه مریف
ق رو ندیدین؟ ع بود .مگه عرا ی شجا نی همو ن میزد .خیل ش شبیه ناپلئون م بود.کله‌ش م ع قیافه‌ا ع داری ن دیگه؟ ب کوچک ،اینا روکه اطال گ و تُم ب بزر او ن تُم ی .1شما بگویید... س -مختصر
ت میگه اجازه ک عراق .به اعلیحضر ج -همه رو بریو ن میکنه .بعد چندکیلومرت مریه تو خا ِ
ش میکنه .خدا بیامرزدت ،اعلیحضرت! ق رو بگریم .شاه همونجا توبیخ ب عرا بده م ن امش ی دیگه م اق ً ع باشن .حاال درجه بهش ال شجا ش میدادی .بذار اونا ش بود یه درجه به حق
ش میکنی؟ نمیدی ،چرا توبیخ
ش کرده بودند؟! س -شاید چو ن بدو ن دستور عم ل کرده بود ،توبیخ
ی که برگشت م پاریس ،شنفت م تو بیمارستان ج -نه بابا .خالصه ،م ن دیگه آریانا رو ندید م تا وقت خوابیده .رفت م دیدنش .یه ده روز تو بیمارستا ن موند بعد اومد بریون .باز یه دفعه‌دیگ‌ه رفتم
ش دید م یه لول‌ه تو دماغش‌ه و و برگش���تم ،باز دید م تو بیمارس���تانه .ای ن دفعه که رفت م دیدن
یه س���وز ن [س ُرم] تو دستشه.گفتم« :تیمسار چته؟»گفت ...به جو ن بچ‌هم...گفت« :آقای
ت دور وریا و پسرم!» ق میکن م از دس ط دار م د ق میکنم .فق ت دار م د جعفری ،هیچی م نیس ی دوستش‌داشتم .اونم ت شد م و اومد م بریون .آریانا رو خیل ی ناراح ت خیل ی دل م سوخ خیل
ی رو ت داشت .هر دفعه با یه نفر مریفتی م دیدنش .تیمسار رحیمی‌الریجان ی منو دوس��� خیل
ی که ای ن ِ ی تو آخر سرا با تیمسار رحیم ی یا نه؟ س���پهبد رحیمی‌الریجان نمیدون م میشناس��� ی گفتم: س اومده بود ...به تیمسار رحیمی‌الریجان ی بود؟ اونموق ع از سوئی ی نظام فرماندار
ک نمریه!» خالصه،اونو ور داشتم ی دید ن ای ن طفل «آقا ،تیمسار مریض‌ه بری م دیدنش ،کس --1اش���اره به تریه ش���دن روابط ایران و عراق و جنگ تبلیغاتی بنی دوکشور در فروردین و اردیبهشت ماه سال :1348به دنبال صدورگذرنامۀ عراقی برای تیمور بختیار رابط دوکش���ور به ش���دت تریه می‌شود و ارتشبد بهرام آریانا به ارتش آماده‌باش میدهد .دولت عراق به ش���کنجه و زندانی کردن اتباع ایرانی می‌پردازد .مرز خسروی بسته می‌شود .ارتشبد آریانا رئیس ستاد بزرگ ارتشتاران روز 14اردیبهشت 1348از سمت خود برکنار می‌شود و ارتشبد فریدون جم جانشنی او می‌گردد.گفته می‌شود آریانا به خاطر عدم آمادگی ارتش برکنار می‌شود .ر.ک .به «خاطرات ارتشبد فریدون جم در مصاحبه با دکرت حبیب الجوردی» 10مارس ،1983لندن ،انگلستان ،نوار شمارۀ 4مجموعۀ تاریخ شفاهی ایران دانشگاه هاروارد.
368
در خارج
ی بود و خدایا نی پرویز شهنواز م اونروز بود .پرویز شهنواز بود و تیمسار رحیمی‌الریجان هم
ی بود؟ مرضیه خواجه‌نوری‌ا م بود مث ل اینکه .خالصه رفتیم‌بیمارس���تا ن دیدنش. دیگه ک
ی به اینا انداخت ،سال م کردیم ،سرشو تکو ن داد.گفتم«:تیمسار اومدن ت یه نیگای برگش���
ت نفی‌تکا ن میدهد] ش را به‌عالم ی [دست ش اینطور ت باباجون .دو سه دفعه با دست دیدن ی جعفری! ِای» ...بعدگفتم: ی ببینتش.گفتِ « :ا ی اونجور ت کس��� ی نمیخواس کرد .یعن
«حاالک‌ه اومد ن اینجا دیگه »...ثریا رو صداکرد ،زنشو .ثریاگفت« :آقای‌جعفری ،ای ن پسره
ت بگ م خانوم ی به ی میخوام‌اینجور همه دار و ندار ما رو برد و به ای ن روز انداختمون!» یعن
ی براشو ن بگریه. ی بهشو ن بکنه ،دوای‌چیز ی نبود به داد اینا برسه و یه کمک سرش���ار ،یک ت شدم، ی ناراح ی ای ن گله‌ها روکرد ،م ن خیل ب وقت یل ُخ ت ای ن حرفا رو بزنم ،و ب نیس خو
ی به ت به ای ن روز افتاده و هیشک اصال» اعصاب م خورد شده بودکه چطور یه ارتشبد مملک
ی رو ش نیس���ت .پا شد م رفتم ،به جو ن شما میگم ،به جو ن بچ‌هم ،رفتم[محمود] فروغ حال ی رو میشناسنی؟ دیدم .فروغ
س -کدا م فروغی؟
ی فروغی ...بابا ی رو دید م گفتم« :آقا ی بود او ن اوال؟! فروغ ج ... -که دنبا ل رضا پهلو ک مریفت م و میومدم .اونجا با این ی بکن »...مح ل نذاشنت .بعد رفت م بلژیک .م ن بلژی یه‌کار
ی میکردیم .بعد برگشت م و اومد م دیدم‌که یل میکرد ن ما م می‌رفتی م با ایناکاسب افغانیاک‌ه کار قا
ش کنن ،شیشصد هفتصد ش کنن .حاال برد ن چال ت کرده و برد ن چال آریانا خدابیامرز ،فو
نفر م ِ ی دسته گ ل فرستاده .شهبانو دسته گ ل فرستاده .شاپور بختیار و سر خاکشن .رضا پهلو سر قربش .حاال ِ اینا همه اومد ن ِ ت او ل بره سر قربش م با ه م دعوا میکردن :بختیار میخواس
ت کنه ...آره. ت او ن او ل صحب ت کنه ،برادر آریانا میخواس صحب
ی بود .هیچی‌ا م نداشت. ی آد م حساب ی بود ،به خدا جو ن شما ،خیل ش آد م نازنین خدا بیامرزد
ت گفت: ش گفتم« :تیمس���ار میگ ن ش���ما انقدی‌ا م با شاه جور نیستی؟» برگش یه روز به ی رو میذار م رو ش���ونه م میرب م ایران! درس���ته شاه با من «جعفری ،م ن یه روز ای ن رضا پهلو
ب تا یل م ن به ش���اه عالقه دارم!» خدا بیامرزه اعلیحضرتو ،با خیلیا خو ب تا نکرد! و خو
ی رو آورد سرکار! ی مث ل ازهار ت کنار ،یه بی‌بخار ع روگذاش نکرد .افسرای‌فداکار و شجا س رو تعطیل ی باید مجل ی یه آدمی‌‌ک‌ه ارتشبد‌ه میذار ن سرکار ،فور چ نچ‌می‌کند] خانو م وقت [ن
شعبان جعفری
369
ک یا ی رو ببنده ،اصال هیچی ،السال م و علی ی کنه ،یه جاهای ت نظام ی باید حکوم کنه ،فور اباعبدالله و خدا بیامرزدش.
ش را بگویید. ت دنباله‌ا ی چه آوردید؟ یادتا ن رف ی را برا س -اس م فروغ
ی رو تو خیابون ی رضا پهلو ی دیگه از نزدیکا ی رو یا یک ج -آهان ،ما یه دفعه ای ن فروغ
ی ِ سر ای ن بیچاره .ممکن ی دو دفعه میومد باال ی میگفت ش به رضا پهلو دیدی م گفتیم« :کا
ش وگارد ع تو ارت ج س���ا ل دیگه ای ن زنده باشه!» مقصود ،ای ن همه افسر شجا بود چار پن ج هسنت ،هیچی‌ا م ندارن ف بود ن که بیشرتشو ن اال ن خار جاویدا ن بودن ،ای ن همه افسر باشر ی بود ،تو ای ن بیمارستان چو ن درستکار بودن .یکیش���و ن خدا بیامرزه ای ن تیمسار جعفربا
ش نشس���ته .زن‌ه مثل ش باال س���ر نی جا بود .یه روز رفت م اونجا دید م زن «بوریل‌درایو» هم
ی شده؟» ی افتاده.گفتم« :خانو م چرا تیمس���ار اینجور یه دس���ته گل‌بود .دید م به چه روز ی کُرد بودکه شبا ی بود؟ تیمسار جعفربا ت ای ن تیمسارک دید م بیچاره سرطا ن گرفته .اونوق
ت ع گرد ن کلف ِ ت که شاه شبا بخوابه .یه افسر شجا ِ ق اعلیحضر ش وامیساد د م اتا شمشریک
گارد .اص ً ال اهل‌هیچی‌ا م نبود ،هیچی‌ا م نداش���ت ،هیچ .اون م مُ رد و رفت .اگه بخوا م بگم
ت بودن. ف مملک ی شری باید اس م خیلیا رو بگ م که همشو ن افسرا
ش از همه به ارتشی‌ها لطم‌ه زد ،چه در ایرا ن و چه در ب بی ت که انقال س -شاید بشودگف ج از ایران. خار
ج -حقیقت ًا همینطوره! م ن همه‌شونو میشناس م و زندگیشونو میبینم .یه عده‌شو ن دارن‌رانندگی
ی بودن .اگه ی درستکار نن چو ن آدما ت میک ی سخ ی میکنن ،یه عده اینور و اونورکارا تاکس نت و بس .همونایی‌ک‌ه به شاه ش هس ی ارت نی افسرا ت بده هم ی بتون‌ه حقیقت ًا مملکتو نجا کس یل مبارزه میکنن. ت خا ت کرد ن و هنوز م دار ن با دس ت خدم و مل
در امریکا ت رسیدید به امریکا؟ س -آخر و عاقب
ج -بله دیگه.
ی شدید؟ س -و اینجا ماندن
370
در خارج
س که انگلیسی ی کال نت باید بر ف ایمیگریش ن [ادارۀ مهاجرت] به ماگف ج -بله .بعد از طر
ی نشسته بود ن مام‌رفتیم ی بودن .دور تا دور مکزیک یاد بگریی .رفتی م یه مدرسه همه مکزیک
س میداد .بعد رو تخت‌ه میکش���ید َا ِا ُاو ت بود و بهمو ن در ش الیزاب او ن تو .معلممو ن اس���م
و از ای��� ن حرفا .م ن اص ً ب که میش���د میومدم ی نمیفهمیدم .ماه رمضون م بود ،غرو ال هیچ
ت ای ن بعد ی میخوردم ،مریفت م مینشست م او ن تو .اونوق ی کم ت میکرد م یه چیز بریون‌اسرتاح ی صدا میکرد اونجا میگفت« :بنویس���ید ».هرکی ی یک س داد ،یک از ده پونزه روزک‌ه در
ی بلد بود صدا ی از بچه‌ها روکه انگلیس نمیتونست‌بنویس‌ه همه میزد ن زیر خنده .ما رفتی م یک
کردیم،گفتیم« :به ای ن یارو بگو منو صدا نکنه .اینا میخند ن و باهاشو ن دعوامو ن میشه‌ها». ت به معلم‌ه گفت ،اون م گفت« :نه ،باید بیاد بنویسه ».ما م ای ن همه جعب‌ه گز و پست‌ه از رف
ی او ن معل م بربم ».برد م داد م به معلم‌ه و دیدم تهرا ن برامون‌آورد‌ه بودن،گفتم« :یه دونه برا نه از فردا دیگه اص ً ی نیگا م میکرد .خالصه ما هر هفته یه شه ال به م ن نیگا نکرد .آخه همه ش میربدی م که ما رو صدا نکنه. جعب‌ه گز یا پسته‌برا
ی بود؟ س گران س -چه کال
ت وگفت« :برب!» رفتیم ت درشو بس ت تو پاک ت گذاش ی نوش��� ج -آره .باالخره یه نامه‌ا
ف ندار ن از انسانیت. ی اصیالشون ،باورک ن حر ی بود .ای ن امریکای ایمیگریشن .یه ز ن امریکای
ی یاد نمیگریم ،هیچوقت م یاد نخواهم ت کردم .بهشو ن گفتم« :م ن انگلیس ش صحب رفت م باها
ق ما که جلوته ی بکن ».گفت« :چند سالته؟» گفتم« :ای ن اورا ی میخوا گرفت ،تو هرکار
ی کالس؟اونجا ی گفته بود تو بر نی چند سالم‌ه » اونموق ع 67سال م بود.گفت« :ک دیگه! بب نی ما بریم ،مام‌رفتیم». ت نیست».گفتم« :شما خودتو ن نوشت ما ل سیتیزنشیپه ،ما ل گرین‌کار
نی بکنی ».البته اس م منو نقش‌ه کشید و ما رو همون ط یه امضا باید ای ن پائ گفت« :نه ،فق
اسممونو نوشتی م و امضاکردیم. ت گرفتید؟ س -و اجازۀ اقام
ش هف پ پدر ما رو درآوردن .شی نت بود ...ما ل سیتیزنشی ت گرف ج -بله .او ن ما ل گرین‌کار
دفعه رفتیم.
نت تابعیت؟ چقدر طو ل کشید؟ ی گرف س -برا
س ما رو راس���تی ی رفوز‌ه میش���دیم ...آخ ،آخ ،آخُ .ر ی مریفتی م ه ف س���ا ل رفتم .ه ج-ه
شعبان جعفری
371
ی هر سال م زیادتر میشد .سا ل او ل هفتاد دالر دادیم، یل میدادیم .ه درآوردن .هر سا ل یه پو ت تاک‌ه مث ً ی دادی م ِ ال دومرتبه درخواست ت و بیس آخر سر شد دویس سا ل دو م صد ،صد و س
ی کوچولو بود ،همه ی یا ویتنام میدادی���م .روز اول ،هما ن او ل دفعه که رفتی��� م یارو یه چین
ی س���ختگری و ولدزناست!» دست ی ای ن خیل بچه‌ها م میگفنت« :دعاک ن به تور ای ن نخور برقضا به تور همون م خوردیم. س -مرد بود یا زن؟
ی رفتی م تو .رفتی م تو نشستی م و ای ن ....با ما بود1 .گفتم« :تو بیا مرتج م ما». ج -ز ن بود .هیچ ش گفت: ع یارو به یل مرتج م چرا.گفت م مرتجممه ،اومد تو .قب ل از شرو وکی ل راه نمیداد ن و ی بود .به من م گفت« :بشنی. ف زد ن با اینو نداری .همونجا وایسا ».خیلیا م جد «ح ق حر ت میرپسن ،مث ً فقط‌ب‌ه م ن نیگاکن!» نشستم .حاال اینا به ماگفت‌ه بود ن که مث ً ال ال از شما لغ
گ میدونستم. ب اینا رو همه م ن فارسیشو قشن پرچم‌امریکا چند تا س���تار‌ه داره و اینا .خو ی میدونستم. ش کیه ،اینا رو به فارس ش کیه ،وسطی ی بود ،آخری س جمهور او ل امریکاک رئی ی بود. ی با انگلیس ویل‌گرفتار
س -شماک‌ه گفتید مرتج م داشتید؟
ت کن .بعد م ن به ت صحب نت خ���ود ف بزنه .میگف یل مرتجمو نمیذاش�ت�ن حر چ -آره ،و
ی ای ن زنیکه نفه م بود منو آورد ی بلد نیستم!» بسک ش بگو م ن انگلیس این‌گفتم« :بابا ،به
ت راستتو بذار رو سرت!» من م همینجوری جلو میز وگفت« :بنش�ی�ن!» حاال میگه« :دس
ی نیگا میکنم .بعد میگه: ت داری؟» باز م ن همینجور ش میکنم .میگه« :خانواده‌تو دوس نیگا
«بریو ن بارو ن میاد؟» م ن برگشت م به وکیل م نیگاکنم ،یهو گفت« :نه ،نه ،منو نیگاکن ».یهو ی بلد نیستم .چیکارکنم؟ بر م یا وایسم؟» گفت بلند شد م گفتم«:بابا م ن که گفت م انگلیس ی دیگه ،یکی که« :نمیشه ،نمیذارم‌قبو ل شی!» هیچی .اومدی م بریون .باز خوردی م به تور یک ی بود .اونم ی چه ز ن انسان ی بود ،راست ی خوب ی یه ز ن خیل ی دیگه.تازه او ن آخر دیگه ،یک
ی ندیده ی به ای ن خوشگل یل خوب ،خوش���گل ،بلندقد ،م ن چش‌بادوم ی بود و چش‌بادوم ی هسنت .بعد م ن پرونده داشت م که ی بود چو ن ژاپنیا مردمو ن خوب بودم ،جو ن شما .حتم ًا ژاپن
ی رو بدن م کردن.گفتم« :پروندۀ منو بخوننی ».اونا هیچکدو م نمیخوندن. ُن‌ه تا عمل‌جراح
-1نام این وکیل دادگسرتی مقیم لوس‌آنجلس به خواسته جعفری حذف شد.
372
در خارج
ف دکرت م نامه دار م که م ن نمیتون م یاد بگریم!» او ن زن گفت���م« :پروندۀ منو بخون ،از ط���ر
ش کردن؟»گفتم« :آره بابا».گفت: آخری‌ه پرونده رو خوند وگفتُ « :نه دفعه شما رو بیهو
ش و اومد ،بیچاره خودش ش رئیس ت پی ی یاد بگریی ».بلند شد و رف ب معلومه نمیتون «خو ت شد... پ ما م درس کمک‌کرد،گفت« :اوکی!» سیتیزنشی
ی در مورد لقبتا ن می‌دادید ،فور ًا قبو ل میش���دید و بهتان ک استش���هاد محل س -باید ی می‌دادند!
ج -حاال ش���ما اینو میگی؟ [خنده] یه روز رفت م دکرت ،همو ن دکرت‌ه که منو عم ل میکرد،
ت نمریس���ه ».ب���ه دکرت گفتم« :خو ن به دک�ت�ره گردنمو معاینه کرد وگفت« :خو ن به مغز ش گردنمو عم ل کردن. کجام‌نمریسه؟ مغز؟کو؟کجا؟» [خنده] آخر
س -شما ُن‌ه بار زیر عم ل رفتید؟
ف کردم؟ ک تعری ج -بله .دس���ت ،پا،گ���ردن ،قلب .یادتونه براتو ن راج ع به اس���ید اوری
ب کجاست؟ میگ م به قرآ ن جو ن بچ‌هم ش نمیدونس���ت م قل اونو و ل ک ن م ن تا چند س���ا ل پی ی ده دفعه ط قفس‌ه سینه] م ن خانوم ،جو ن شما ،ه ت [اشاره به وس ب اینجاس نمیدونست م قل ی سینه کرد ن هی ی اونا م عکسربدار ی رفت م ه تو اسرائیل،اینجا ،آلما ن رفت م معالجۀ سینه .ه
ش اشاره میکند] میسوزه. ی باز اینجا م [به قفس‌ه سینه‌ا ت سینه خوردمو ن دادن .دید م ِا ،ه شرب ت خرابه!»گفتم: خدایا این‌چ‌ه کلکیه؟ آخر ،تا دکرت منو دید و معاینه کرد،گفت« :بابا قلب
ی نکردی م که!» ی خرابه؟ ماکه کار ب ما واسه چ «قل
ت نشد .بعدگفت«:انجیوگرافی». ش کردی م و بعد دو مرتبه دیدی منه درس حاال بعد ما رفتی م ورز
او ً ک سی م از ال ما ای ن اسما رو تا حاال نشنیدیم .انجیوگرافی! منجیوگرافی! رفتی م خالصه ،ی تو رو ن ما ردکردن ،حاال خودمون م میدیدی م تو او ن تلویزیو ن که سیم‌دار‌ه رد میشه .باورکن.
بعد دکرت اومد وگفت« :حتم ًا باید دو تا از َرگاتو ورداریم».
ت دو تا ی نیس ی ای ن دکرتا عم ل کرد ن حالیشو ن نیست .میگه« :چیز آره جو ن ش���ما .بسک
ی بریون ».میگم« :دکرت ی تمو م میشه ،سری ع مری گ از اینجا ورمیداری م میذاری م اینجا ،فور ر ی برو بریون؟! بگو ی اونجا و میگ ی می���ذار مگه‌رگ دکم‌ه سردس���ته که از اینجا ورمیدار
میخوای‌قلبمو در بیاری! همنی!»
ص شدی م یارو یه چارپایه چرخدار آور د گفت: حاال عم ل کردیم ،از تو بیمارستا ن که مرخ
شعبان جعفری
373
ی ما رو راه ت یک «م ن باید تو رو برب م د م در».گفتم« :خود م مری م آقا!» غریت م ورنمیداش���
بربه.گفت« :نه اینجا قانونه!»
ت قس م ه م خوردید؟ نت تابعی ی گرف س -برا
نت قس م بخور و هیچی ،اومدی م تو دان‌تاون ،تو او ن میدونگاهی، ج -بله .یه ورق‌ه داد ن گف ی میگ م تکرارکن ،بعد قسم‌بخور ج شیش‌هزار تا آد م اونجا بودن ،ما م رفتیم.گفت« :هر چ پن
ی کن»...کردی م وگرفتی م دیگه... دستتو اینجور
ی داشتید؟ ی که رفتید به پرچ م آمریکا قس م خوردید چه احساس س -آ ن روز ی داشتم؟ ج -چه احساس
س -می‌دانستید چرا رفتید آنجا؟
ی آمد خوند ،بعد یه تیکه فیلم نت برو قس م بخور رفتیم .بعد یک ب به ماگف ب بله .خو ج -خو
ی م ن اص ً ال از ی اومدگفت« :دستاتونو بربی ن باال ».راستشو بخوا نش���و ن داد ن و بعد م یک
ب برای یل ُخ ی هستیم .و ب ما ایران ی چرا؟ ُخ ت نداشت م بر م دنبالش .میدون ش دوس اون‌اول
ی دولتی] ی که مدیک ل [بیمه بهداشت خاطر ای ن رفت م سیتیز ن بش م که یهو اعال م کرد ن اینای ض شدی م چیکار ت دار ن بیمه‌ش���و ن قط ع میشه .گفتی م یا خدا ،فردا ما مری دار ن وگرین‌کار چ جوری ت ندار م مث ل خیلیاک‌ه میتون ن برگرد ن ایران .م ن که هی کنیم؟!حاال من م که راه برگش
ش نمیاد. ی خوش ت ندارم .هیچی،گفتی م باید بری م بگریی م دیگه .معلومه هیشک راه برگش��� ی سخته ی خیل ش اینجا زندگ ت داریم .غری از این ت داریم ،وطنمونو دوس مامملکتمونو دوس
ی سخته. خانوم ،به خدا جو ن شما ...خیل
374
س شمارۀ 16/1 عک
در خارج
شعبان جعفری
س شمارۀ 16/2 عک
375
376
س شمارۀ 16/3 عک
در خارج
شعبان جعفری
377
کال م آخر ک روز برگردید ایران؟ چ فکر میکنید ی ی جعفری ،هی س -آقا ج -دیگه به س ن و سا ل م ن قد نمیده!
س -ناامید هستید؟
یل اصو ً ال ج -نه ،آد م بدو ن امیدک‌ه نمیتون‌ه زنده بمونه .س ن و سا ل م ن دیگه اجازه نمیده ،و
نت باکارایی ی نیس نی حال ،اینا م موندن ق نمیخوره! در ع خ زود ور بر میگردیم ،چرا .آخه تاری ت میخوا م شمام که دار ن میکنن ،هیچ .به خدا قس م ای ن بچههاکه از تهرا ن میان ،خانو م معذر ت دیگه ی و بعد میاد دو ساع مث ل خواهر م ن هستنی ،میگ ن مرتیکه میاد زنشو میربه یه جای ی فحشا و بدبختی‌زیاد شده اونجا ی افتادن .به‌قدر نی وضع ش میگریه .مرد م تو یه چن تحویل
که...
ی به ایرا ن فکر میکنید ،چه چیز بیشرت از ایرا ن یادتا ن می‌آید؟ س -اال ن وقت
ت تو همو ن خونه و تو همو ن محل ،مال ی که ما نشسته بودیم .دل م میخواس ج -او ن محل
ی کنم .همونجوری‌ا م زندگی‌کنم: ی میکرد م بر م همونجا زندگ همو ن قدیم ،همونجاک‌ه زندگ ط میخوردی م و همونجا م میخوابیدیم .مَ َثل نی میخوابیدیم ،آبگوش���تو میذاشتی م وس��� رو زم ی تهرا ن یه وض ع و یه‌لوطی‌گری ،یه ی بود .آخه میدوننی؟ آدما میگم .دل م میخواد اونجور
ی سرشو ن میشد .اینجا چیه؟ او ن ایرانیایی‌ا م که‌اومد ن اینجا اون نت یه چیز ی داش مشتی‌گر
ی اینجا. ی روگری بیار ی یک ت بچسبه نیست! نمیتون ی که به دل ت دادن ...او ن کس چیزو از دس ت کرد و تما م بچه‌هامون ،فامیالمون، ش اونجا فو ی میگما .زنمو ن که خدا بیام���رزد جد خیلیا م فامی ل دارم ،چارصد پونصد تا فامی ل دار م تو همو ن دباغخونه و درخونگاه هسنت.
ی رو اینجا ندارم .یه فامیل م اینجا نداریم .خدا رو شکر. هیشک
کالم آخر
378
ی شکر دارد؟! ش جا س -ای ن کجای
ج -خدا رو شکر که اینجاها فامی ل نداری م واال به خدا .آخه ما وضعمو ن یه جوریه که... ت خارج ما بچۀ جنوب‌شهر بودیم ،ما ل دروازه غار و نمیدون م میدا ن پاقاپوق ،اونا م هیچوق ف باالها بود .خوب ی میومد از طر ج نمیومدن .هرک چ خار ی میگم ،هی نمیومد ن که .نه ،جد
حاال اگه بیا ن اینجاگرفتاری‌ه دیگه!
س -اال ن اگر شما بروید ایران ،بر و بچه‌هایتا ن ِ سرکار هستند؟
ی ما رو نی بچه‌ها ش میکنن .هم یل باز‌ه و بچه‌ها ورز ج -بله ،باشگاه رو مصادر‌ه کرد ن و ی ساخته نی االنش م باز اگه کار میبیننی؟ هرکدومشو ن ده تا خیابو ن تهرا ن به فرمونشونه .هم
ت و بس .با بعضی‌هاشو ن در تماسم ،به م تلف ن میکنن. ی جنوب‌شهر ساخته‌س باشه از بچه‌ها ت ...شده. س گروه ضرب یکیشو ن رئی
1
ی دارید؟ ی پارت س حساب س -جد ًا؟ پ
ت بیاد ف کن م خانوم .یه ممد افش���ار بود تو تهرا ن میخواس ت تعری ی برا ج -بذار یه چیز
ی رفته بود فرودگاه --تقریب ًا یه س���ا ل بع���د از انقالب --او ن موق ع طال لندن .ای ن وقت
ی مردمو میگرفنت .بعد ز ن ممد یه دس���تبند طال و گلوبند و اینا داش���ته .یارو مأمور مالها
شو فرودگاه میاد میگه باید اینا رو در بیاری .زن‌ه در میار ه و او ن همه رو میگری ه تو دس���ت ی همه مری ن تو ،یارو طالها رو میگه بری ن اون‌کنار وایسنی .حاال مسافرا همه دار ن مرین ،وقت ی سال م برسون ».میگه: ی جعفر ت ممد و میگه« :از قو ل م ن به آقا میاره و میذار‌ه تو دس
ی دو دفعه تو َح َر م شابدولعظی م با آقای «تو از کجا منو میشناسی؟» میگه« :م ن تو رو یک
ش میکنه .به جو ن شما. ی رد ی دیدمت ،برو ».هیچ جعفر
ی خودتا ن بوده؟ س -از بچه‌ها
ی که هنوز م تو تهرا ن هسنت. ج -بله ،بود ن دیگه از همونای
یل انگار خودتا ن به قو ل قدیمی‌ها دیگر بوسیده‌اید و گذاشته‌ای د کنار ،دلتا ن دیگر س-و
ت نیست؟ دنبا ل اینکارها و مبارزا
ج -گفتی م که دیگه به س ن و سا ل ما قد نمیده!
-1به خواسته جعفری نام این سازمان حذف شد.
شعبان جعفری
379
ض می‌شود؟ س -به نظر شما ای ن رژی م عو ج -ای ن دیگه با خداست.
س -با خدا؟ بندۀ خدا چطور؟
ط خدا از ج -بای���د واگذار کرد به خدا ،بله .آخه اینا دیگه انقدگندش���و درآورد ن که فق پسشو ن بر میاد.
ش آمد نش���د قضیه را ف پی ی کردی د که «زن م تو زندا ن بود ».حر ک بار اش���اره‌ا س-ی
ح بدهید‌ک‌ه چرا و چه موق ع زنتا ن راگرفتند و بردند زندان؟ تعریف‌کنید .می‌خواهید توضی ع دقی ق ندارم. ج -م ن که اونجا نبود م اطال
س -همانطورک‌ه شنیدید بگویید.
ش بریون ت میکرد م که اینو بیارم ب داشت م فعالی ج -والله م ن آلما ن بود م که شنفتم .به‌حسا
س داشتی م دیگه .بچه‌ها مری ن و اس م اینو عوض ب تو تهرا ن ما با بچه‌ها تما ش خودمُ .خ پی ی میاد س���وار طیار‌ه بشه ش میگرین.کاراش���و روبراه میکنن .وقت نن و‌گذرنامۀ دیگه برا میک
ی اونجا بوده که اونو شناخته بود یا لو داده بودکه« :ای ن خان ِم شعبا ن جعفریه!» نمیدون م ک ی دیگه ی و یه عده زنا ف امام ت ز ن شری ش و برده بود ن زندان .زندان م که رف بعدگرفت‌ه بودن تو همو ن زندا ن بود ن باهاش.
ی بود؟ ی زندان س -زنتا ن چه مدت
ی شد. ج -دقی ق نمیدونم ،یه چند ماه
س -او را تنهاگرفتند یا پسرتا ن ه م بود؟ ج -نه تنها بود.
س -پسرتا ن حمید را نگرفتند؟
نن همو ن اول‌‌کار ی میخواس�ت�ن بک ج -حمی���د و او ل کار میگری ن و و ل میکنن .اینا هر چ
کردن .البته تما م اینا رو از خونه بریونش���و ن میکنن .تما م ما ل و اموا ل منو میگریی ن و ز ن و بچه‌مو بریو ن میکنن.
ت کرد ،چه کسی ی زنتا ن فو ت ز ن و بچۀ شما کجا می‌روند؟ از آ ن زما ن تا وقت س -آنوق ی میکرد؟ از او و پسرتا ن نگهدار
ی گرفت .مردونگی‌کرد ش خونه و زندگ ی از رفقا برا ج -زنموک‌ه از اونجا بریو ن کردن ،یک
380
کالم آخر
و به زنمو ن رسید.
ی بود؟ تک س -ای ن دوس
ج -حاج‌آقا جواد عابدینی .حاال مُ رده خدا بیامرزدش .چو ن مُ رده اسمشو میارم .ای ن اونجا
ج و روغ ن و پتو و ک میکرد خیلی .از او ن آدما بودکه برن ی به مرد م کم ب خیل ب ُخ به‌حسا ی ِ ی ما بود ،ورزشکار خود ما بود ،از رفقا ی از بچه‌ها ت و به ای ن فقرا می‌رسید .یک اینا میگرف ی کرد. ی از اینا نیگردار ب یه مدت ت با ه م رفی ق بودیم .او ن به‌حسا بود ،باشگاه میومد و مریف ش زحمت ت خود ت کرد رف ی فو ی وقت ش بیمارستان .بعد تا حت ض شد برد ی زن م مری تا حت ش خت م گرفت .همۀ زحمتا رو او ن کشید. ش کرد و برا کشید و برد چال
ف کرده بودید ،اموا ل شخصی‌تا ن چطور شد؟ س -قضیه مصادر‌ه کرد ن باشگاه را تعری
نت به سازما ن امنیت س سنا .او ل مدرسه بود بعد فروخ ت مجل ج -بله .یه خونه داشت م پش
ی نمیخریدش. ش کردن ،هیشک ش منفجر نت تو ب گذاش ش���د شعبۀ سازما ن امنیت .بعد بم ق داش���ت.گرفتی م درستش ش تا اتا فه ب بذارن .ه ما خریدی م گفتی م حاال مَ ر َد ن بیا ن بم
ب شد .شنفت م اونجاکمیت‌ه شده ،پاسدارخون‌ه شده .یه ش نشستی م انقال کردیم .س���ه ماه تو
نی سه تا تیکه را داشتم :باشگاه و خونه و باغچۀکرج. باغچه م داشت م توکرج ،اون م گرفنت .هم س -دیگر چه داشتید؟
ی ش���عبۀ چاررا‌ه حسن‌آباد داشتم ،سی ک مل ی از ایرا ن اومد م ُنه‌هزار توم ن تو بان ج -وقت ی پنج‌هزار تومن ی بودکه او ل ماه ت بدن ق تربی ک فرهنگیان .حقو ج هزار تومن م تو بان و پن
ی دو بار ه م پونزه تاکردنش .او ن پوال َرم ی ُنه‌هزار تومن .یک ش کرد ن ماه به م میدادن ،بعد
نت مصادر‌ه کردن. ورداش
س -اینجا روزهایتا ن چگونه می‌گذرد؟
ی وقتا با رفقا مریی م بریون ،بچه‌ها میا ن پهلومون ،دکرت پ [ورزشی] ،پار ج -روزها مری م کلو س شمارۀ ت میکنی م که شبا بتونی م بخوابیم! (عک مری م و از ای ن کارا[ .با خنده] روزا اسرتاح
)17/1
غ است؟ ب شلو س -بچه‌ها و رفقا زیاد هستند؟ انگار سرتا ن خو
ی سابق ی از رفقا ب بچه‌هامو ن ماشاال اینجا زیادن .دور و ورمو ن شلوغه .خیل ج -بلهُ ،خ ب اونارو میبینم. از ارتشیا بگری تا ورزشکارا اینجا هسنت .مرت
شعبان جعفری
381
ب آیرو ن شیخ‌کجاست؟ ی دوستانه ه م دارید؟ ای ن جنا ب دیدارها س -بله میدان م برنامۀ مرت
س شمارۀ )17/2 (عک
ت پیش ک حمو م اونجا بود .چند وق ش دال ج -خس���رو؟ او ن بچۀ درخونگاه بود ،نن���ها
ش و قدغن ف کرد وگرفتن ی خال یل کارا ی شد و ب اومد امریکا و کشتی‌گری خوب از انقال ی نگریه .حاال م تو واشنگته. کردن‌دیگ‌ه کشت
ج ا ز کجا می‌رسد؟ س -مخار
ی داریم ،با همو ن زندگیمو ن میگذره ،آخه گفت م که قانعم .خدا را شکر ق دولت ج -یه حقو
س شمارۀ )17/3 ی دراز نکردم( .عک ی هیشک تا امروز م دستمو جلو
ی افتخار میکنید؟ ی حاالک‌ه به گذشته خودتا ن نگاه میکنید به چه چیز ی جعفر س -آقا
ی رو در ایرا ن زنده کرد م و از وض ع بد و ش باس���تان ج -بزرگرتی ن افتخار م ن اینه که ورز ت کردم. ت خدم ت در آورد م و به مملکت م از ای ن باب ی که داش نابسامان ی لطیفه ساخته‌اند ،شنیده‌اید؟ ب ه م برایتا ن تعداد س -بعد از انقال
ج -نه واال!
ت امام ،مغزها ی می‌گویند« :حضر ب ش���د به آیتالله خمین ی انقال ی اینکه وقت س -یک ی ندارد ،مغز الز م نداریم!» ب میدهد« :مانع ی جوا ت فرار میکنن!» خمین دارن‌از مملک
س اجازه بدی ن م ن برگرد م مملکتم!» یا اینکه از قول ش پیغا م می‌دهیدکه« :پ بعد شمابرای ی رو!!» ش خمین خ بودی م شاه رو برگردوندیم ،مخ‌دارا شما می‌گویند« :ماکه بی‌مُ
ب ما رو فیل م کردی‌ها! ج [ -با خنده] شما م خو
ک شعر برایما ن بخوانید. ی حس ن ختا م ی س تا در ای ن حا ل و هوا هستیم ،برا س-پ
ش داره. ص وسط ی که چار بند داره و یه بند تخل س براتو ن میخونم .او ن شعر ج -یه مخم
مخمسو نوحه‌خونا میخوندن .میگه: در بیش‌ه و نیستا ن بارا ن گُهر نگردد
س معترب نگردد ت ضعیفا ن ک از صحب ت ِ مرد هرن نگردد نامرد از نصیح
ت آخر پسر نگردد دخرت به صد نصیح
ش شکر نگردد خ باشد ،بار ی که تل تلخ
کالم آخر
382
اطفا ل مردما ن را با ناز پرورانی
ش و جاودانی گ او را با عی ی بزر ساز
ب زندگانی ش با آ ِ ی ت ن ضعیف شوی
ی بینوا چه دانی تا با صد نوا و حسر
ی که زر نگردد آه ن پروراند ن دان
ی فکر و خیا ل کردی در دورۀ جوان
عمرگرانبها را تحصی ل ما ل کردی
آ ن ِ ف را مانند دا ل کردی ن ال قد چو
ب کما ل کردی بیهود‌ه اس م خود را صاح
ی کنندک‌ه مُ ردی طفال ن نازپرور شاد
ی دینار ه م نخوردی در راه ح ق نداد
ت چیز دگر نگردد ک کف ن نصیب جز ی
ک کف ن ن ُبردی ت خود جز ی از ما ِ‌ل دول ت خود فشردی ش اوالد در دس از بهر عی
از ِ ش اوالد یاد از پدر نکردی بهر عی
جانا دو روز دیگر اینجا تو میهمانی
مرد خدا نبندد د ل بر جها ن فانی
ی عد م روانی ی شد سو ت که ط مهمانی‌ا
ی به ای ن گرانی ت بار ی به دست افکنده‌ا
ت اصال بقا ندارد دنیا به ای ن وجاه
در راه گور با تو زر همسفر نگردد ش دوا ندارد بیمار ما ِ‌ل دنیا درد
ی به دنیا جانا بقا ندارد عمرکس
ت بیهود‌ه سر نگردد ی نماک‌ه عمر فکر
ت جا ن سرپد ن شاه وگدا ندارد در وق
شعبان جعفری
نوشریوا ن کجا شد آ ن شاه با عدالت
ش رست م با آ ن شجاعت ک شد هماغو با خا
پیغمربا ن سراسر با معجز وکرامت
سیلی‌خور اج ل شد حات م به آ ن سخاوت
رفتند و رفته هرگز باللهک‌ه برنگردد
ت مث ل تو جس م و جا ن است ک زیر پای ای ن خا
ت و سر شها ن است ی دس ِ ای ن خشت‌هاک‌ه بین
درگوشۀ خرابه شاها ن و دودما ن است
ب گور توب‌ه شفا نگردد ی عاقال ل ا
مث ل تو صدهزارا ن جانا در ای ن جها ن است
ت باش ت در فکر آخر ت فرص ت هس تا وق
ره دور و ِ ت باش... نی فکر مسافر بار سنگ
باقیش م دیگه میخوره به... س -به کجا؟
ت میشه... ج -ذکر مصیب
یل ندارد. س -اشکا
ی ز دار دنیا ج ... -احمد رسو ل اکر م رفت
ک زهرا ی پا نی شکستند پهلو از راه ک
ی را پاره جگر نگردد... غری از حس ن کس
یل ح ق را نی ببستند مسجد و از قیدک
ج بندشو بخون م دیگه! نمیخواست م ای ن چار پن
ش ما ل کیست؟ ت ه م الز م بود! شعر ک ذکر مصیب س -چرا؟ بهر حا ل آخر سر ی ی بودکه تخلصشو‌گذاشت‌ه آخرش. ج -ای ن شعر ما ل یه حس ن نام
ت باشید. س -سالم
ت شما م زیاد ،یا علی. ج -عز
383
384
س ورزش س شمارۀ 17/1با لبا عک
کالم آخر
شعبان جعفری
س شمارۀ 17/2با آیرو ن شیخ عک
385
386
س شمارۀ 17/3پرتره عک
کالم آخر
شعبان جعفری
387
ت ها پیوس
388
پ تهرا ن 28 -مرداد 1369 کیها ن چا
پیوست‌ها
شعبان جعفری
389
ح سند صفحۀ مقابل) ت شمارۀ ( 1شر 1پیوس پ تهران 28 ،مرداد 1369 از روزنامۀکیهان ،چا
ن سیا و دربار پهلوی ک اوباشان ،سازما ی 28مرداد؛ اقدا م مشرت کودتا
ی قرارگرفته بود راه چاره را در فرار ت فزاینده‌ا ی که با قیا م مرد م در سا ل 1332در بن‌بس رژی م ست م شاه ک ایادی ی سازما ن «سیا» وکم ت گرفت .لیک ن با برنامه‌ریز مفتضحانه‌شا‌ه از کشور دید و ای ن امر صور خ ایران ی که در طو ل تاری ی منجر شد .سرکوبگری ت سرکوبگران‌ه محمدرضا پهلو ی آ ن به بازگش��� داخل تو ی غار ت شاه افتاد تا راه را برا ت به دس ت گردید و قدر ی شاه ثب ش فدای ی اوبا به‌عنوا ن وحشیگر ی آمریکاییا ن هموار نماید. ت برا چپاو ل هرچ‌ه بیشرت ذخایر مل ی 28 ی 28مرداد از آ ن به‌عنوا ن روز «قیا م مل س ازکودتا شپ ت ننگین ی در طو ل حیا رژی م س���ت م ش���اه ت و همیشه نیز ی مرد م شاه بازگش ی و همیار ق وکرنا می‌دمیدن دکه بله با همکار مرداد» نا م برده و در بو ت را نشا ن دهند ابا داشتند. ق به دس ت خارجی‌ها و یا عوام ل آشوبگر و چما از اینکه دس ی به‌عنوا ن شاهنشاه محبوب! تنها به ت محمدرضا پهلو ی آگاه بودندکه بازگش لیک ن مرد م ایرا ن به‌خوب ی مشهور به ی شعبا ن جعفر ی به سردمدار ی چاقوکشا ن حرفها ی و اجرا ت سیاس���تمدارا ن آمریکای دس ی در آ ن نداشتند. خ انجام‌شد‌ه و مرد م نقش شعبا ن بی‌مُ ی نیز از زبا ن سردمداران ت مختلف پ رسیده و خاطرا ی به‌چا ب زیاد ش سازما ن سیا تاکنو ن کت دربار‌ه نق ی که در ی و افراد ص داخل ت سازمان‌س���یا در اختیار عام‌ه قرا رگرفت‌ه اس���ت ،اما در رابط‌ه با اش���خا وق ی صورت ث مستند تاریخ ت آنان،کمرت بح ش کردند و ماهی ی وابست‌ه به‌آمریکا تال ت محمدرضا بازگش گرفته است. یل به پروندۀ سردمدارا ن جریا ن بازگرداند ن شاه به کشور ضروری ی هرچند اجما ت که نگرش از ای ن روس ت آزادیخواهان‌ه و دمکراتیک‌مآبان‌ه آمریکاییها ت دقی ق ای ن افراد بتوا ن به ماهی ت ماهی می‌نماید تا با شناخ ی برد. یپ ی پهلو و ایض ًا مزدورانشان‌محمدرضا نی نا م یاد برده شده خود را «تاجبخش ت به هم ی وق ی نظام خ که بارها در اسناد فرماندار شعبا ن بی‌مُ شاه» میدانسته واتفاق ًا!! ای ن امر مورد تأیید ه م شاه و ه م مرد م ایرا ن بوده است. ی دور از حد انتظار از اوکمک‌های ی خواهد آمد با تجلیل‌ها ی که در پ ی در اس���ناد نظا م شاهنش���اه ی کشور به او عم ً ال و علن ًا نشان ش پهلوان ت عالی‌ه ورز ی عنوا ن ریاس ض فراوان‌و باالخره اعطا بالعو ت باز نمی‌گشت. ی به اریکۀ سلطن ی شعبا ن بی‌مُ خ» نبود هرگز محمدرضا پهلو داده که اگر «فداکاریها ی اطالعی ت و عملکرد و ی از ماهی ت رژی م شاهنشاه ش آیدک‌ه ممک ن اس ش���اید در اذها ن ای ن نکته پی ت و لذا از او تجلی ل نموده است! نداشت‌ه اس ت رژیم ت نامربده به‌طور دقی ق مورد نظر‌کارگزارا ن وق ی به اسناد نگاه شود کلی‌ه حرکا لیک ن اگر به‌خوب ی مورد تأیید قرارگرفته است. ی و چاقوکش نی دلی ل چماقدار شاهنشاهی‌بود‌ه و اتفاق ًا!! به‌هم ی یا «شعبا ن بی‌مُ خ»، ی از پرونده شعبا ن جعفر ی 28مرداد برگهای ی آمریکای ک در س���الگردکودتا این ت مسلما ن ایرا ن منتشر می‌نماییم. ع مل ت اطال ی را جه ش محمدرضا پهلو تاج‌بخ
ت اطالعات ی وزار ط عموم رواب
-1در بخش «پیوست» هرکجا مطلبی یا گفته‌ای نقل شده ،به شیوه نگارش نویسنده روزنامه‌نگار و نشریه‌ای که تمام یا بخشی از نوشته‌شان مورد استفاده قرارگرفته است ،وفادار مانده‌ام و شیوه نگارش ناهمگون این بخش از چننی رویه‌ای حاصل شده است.
پیوست‌ها
390
ش حرفها ی ن جعفری ،چاقوک شعبا ی در ی که نامربده را به‌جر م فحاش��� خ 1326/12/21باز می‌گردد در زمان ی به‌تاری ط به و نی س���ند مربو اول ش نا م وی ی برده‌اندک‌ه درگزار ب و به دژبان ی را می‌گذراند جل ی به‌تصور اینکه سرباز تماشاخانۀ فردوس ک در زیر آمده است: نت کام ل سند شمارۀ ی ف به‌بی‌مُ خ» ذکرگردید‌ه است .م «شعبا ن معرو اداره :ستاد ارتش ن2 دایر ه :شعب ه 2رک ی ارتش ت ادار ه بازپرس ریاس ن معروف ت 9/30روز 26/12/21سرباز وظیف ه شعبا ت ک ه در ساع ی اس ی مرکز حاک ش دژبان گزار ن تماشاخان ه فحاشی ت ب ه مأموری ی نس��ب ی در تماش��اخانۀ فردوس س غرینظام خ با لبا ب ه بی‌مُ ن فرمایید سرباز ت قدغ ی اس ب گردیده ،مقتض ی جل ن ب ه دژبان ت ک ه به‌وسیل ه مأموری نمود ه اس ش دهند. ی او نتیج ه راگزار نامربد ه را تنبی ه و با ارسال‌پیشین ه خدمت ش -سرلشکر خسروانی س ستاد ارت ف رئی از طر ی اهایل ی را برا ی فراوان خ از تهرا ن به الهیجا ن فرار میکند و در آنجا نیز مزاحمت‌ها در سا ل 1327شعبا ن بی‌مُ ح است( .سند :)2 ش در مورد نامربده بدی ن شر ی واصل‌ه به ستاد ارت ی از تلگرافها ایجاد می‌نماید .یک
1327/7/12
ن آمد ه مزاحم ف فرار ًا ب ه الهیجا خ معرو ن بی‌مُ ت شعبا ت بطوریک ه معلو م اس ش -چند ما ه اس ستاد ارت ب او اجراگردد. ی در با ت نظام ت می‌نماید .تمنا دارد امر فرمائید مقررا ث شرار یل و از هر حی اها محمدمحمودی
ن دوم ش رک ستاد ارت ت س و اطالعا شعب ه تجس
م مهرما ه 1332 خ هیجده ن مور تهرا ت ستاد ارتش تیمسار ریاس گزارش
ش ب ه ف ارت ن بی‌مُ خ) از طر ی (شعبا ن جعفر ت ک ه شعبا ع اس ض می‌دارد .در شهر قوی ًا شای محرتم ًا معرو ت با تعبری و تفسری نی دول ن شایع ه را مخالف ی مفتخر شد ه است .ای گ افتخار ی سرهن ن و حت درجه‌سروا ی و نارضایتی ن ش��ایع ه در اکثر مرد م تولید ناراحت ل می‌نمایند در نتیج ه ای زیاد بنی‌مرد م تجزی ه و تحلی ل آید .م.م. ی به‌عم ی باشد مبارز ه تبلیغات ی ک ه مقتض ت مقرر فرمایند در این‌بار ه به‌نحو ی اس نمود ه مستدع
ی سند :آنچ ه می‌خواهند بگویند) ط رو (دستخ
ی آ ن با اینکه خود س فرید به «جم» وزیر دربار شاه ارسا ل می‌گرددک‌ه ط ی بنا م سریو ی از فرد در هما ن زما ن نامه‌ا نی می‌نویسد: ت کرده (سند )3و چن خ شکای ت شعبا ن بی‌مُ ی می‌نماید از حرکا ت معرف را شاهدوس
ُ ی ب ه اونیفر م س��رباز س ف ب ه «بی‌مُ خ» با لبا ی معرو ن جعفر ی بنا م ش��عبا ل ش��خص ی قب چند ن ارتش ص سرا ب ب ه دربار و فرس��تاد ه مخصو ن واردگردیده ...نامربد ه خود را منتس�� الهیجا ت دخرت خود با ت با اس��تفاد ه از زوجی ی ش��رور و ال ت خانواده‌ا ن مد ی نم��وده ...در ای معرف�� ی شعبان س با پشتیبان م چنانچ ه خانواد ه عبا ی را فراه ش عموم ل آسای ل اخال ص وسای ن شخ ای م نموده‌اند... ی را فراه س و وحشت‌عموم ل تر ی نمود ه و وسای ت ب ه چاقوکش ی دس جعفر
ت خود ضمن ی متوس ل شده و آ ن اینکه درگزارشا خ به حیله‌ا ی شعبا ن بی‌مُ ی ازکارها ی جلوگری ی از افراد برا برخ خ سلطنت! اهانت ش و بددها ن نا م برده‌اند او را مته م کرده‌اندک‌ه به مقا م شام ی چاقوک ی به‌عنوا ن فرد اینکه از و
شعبان جعفری
391
ح و مفصلی ش مشرو ی گیال ن در ای ن زمینه گزار کرده تا شاید بدی ن وسیله جلو رفتار اوگرفت‌ه شود شهربان ی از آ ن بدی ن قرار است: را به‌تاریخ 1328/4/7ارسا ل نموده (سند )4که بخشهای
ت نمود ن ی از اهان ف ب ه بی‌مُ خ ...غالمحس�ین رودکلی ...در بازجوی�� ی معرو ن جعفر ع ب ه ش��عبا راج ش ب ه اشخاصی ی و فح ن وزیر ت ب ه سروا ت او را نسب یل اهان یو ت اظهار بی‌اطالع ن به‌مقا م سلطن شعبا ن اسالم‌نظر» ق «حس ن مزبور به‌اتفا ن داشت ...ش��عبا ع شد ه بودند تأیید و بیا ی جم ک ه اطراف‌ماش��ین
ت الکلی) هستند... ل نوش��اب ه (مشروبا ل استعما ش نفر دیگر در حا جش ی با پن ف ب ه حس��ن‌نظام معرو ی در ج اس��ت ...از مهمانخان ه خارج ...مشاهد ه می‌نمایدک ه عده‌ا ی خار ت از حال‌عاد ن نهای و ش��عبا ی بوده ی ک ه سوار ماشین ت غریطبیع ن و چند مرد با حال ک نفر ز خ مزبور با ی ن بی‌مُ ع و شعبا ن جم خیابا ی میکند... ی فحاش ن وزیر ت ب ه سروا ی به‌مرد م راگذارده ...و نسب ی فحاش ن بنا رسیده ...شعبا
ح آمریکایی‌کودتا ی ی طر ی اجرا خ گ ل کرده وکاندیدا ی شعبا ن بی‌مُ با اینهمه سواب ق مشعشع ،فعالیتها خ و رفقا و ی شعبا ن بی‌مُ ی روز قیا م ملی! 28مرداد می‌شود و فعالیتها 28مرداد و یابه‌قو ل رژی م ستم‌شاه ی استوا رگردد. ب و نظا م شاهنشاه ب می‌گردد تا مرد م سرکو ش موج همپالکی‌های ی به‌نا م عبدالله‌زاد‌ه عالقه‌مند به نظم ی واص ل گردیده فرد ت شهربان ش که به اداره اطالعا ک گزار در ی نی نوشته است( :سند )5 ی میداند ،چن عموم ف ب ه شعبان ی معرو ن جعفر ت بی‌روی ه ش��عبا ل کش��ور ...عملیا یک ت محرت م ش��هربان ریاس�� ی می‌شوند... ف عصبان ل خال ن اعما ی می‌شود ...و مرد م بیشرت از ای ث بی‌نظم بی‌مُ خ ...باع
ف در راه شاهنشاه‌محبوب!! خ معرو ت خالصان‌ه شعبا ن بی‌مُ س از کودتا نیز فعالی خ 32/7/16حدود پنجاه روز پ در تاری ض همایونی!نیز می‌رسد. ش آ ن به شرفعر ی شاه را نیز به‌در می‌آوردک‌ه گزار آنچنا ن گسرتد‌ه می‌گرددک‌ه فغا ن نریوها ب خواهی م دید (سند .)6 نی مطال ی می‌گرید پایا ن هم (حا ل شاه چه تصمیم
گزار ش م مهرما ه 32 خ شانزده ن مور تهرا ل توجه قاب
ی ک ه بهکار می‌برد بسیار بسیار ظ رکیک ی و دارودست ه او در خیابانها و الفا ن جعفر ت شعبا امروز تظاهرا ن کرد ه بود مخصوص ًا ت در بینندگا ت و تولید انزجار و نفر ی در افکار عام ه داش ی نامطلوب زنند ه و تأثری خیل ی کرد ه بود ...دید ه شد ه ک ه نامربده ص هتاک ظ مخصو ن با الفا ت ب ه دانشجویا درجلو دانشگا ه ک ه نسب ی به‌نفع ن بود ه شعارهای ی همراهشا ی قدیم ی ک ه شمشریها نو ت و همراها ت داش در حالیکه‌قم ه در دس ی رسید). ض همایون ت (ب ه شرفعر ی میداد ه اس ت همایون‌شاهنشاه ت و اعلیحضر دول
ی از آن ی رسیده که بخشهای ض اعلیحضرت!! همایون ی که آ ن ه م به عر ش دیگر نی رابط‌ه گزار در هم به‌قرار زیراست: اطالعی ه 32/7/17 ی که بیشرت آنها شمشری و چاقو و ف به بی‌مُ خ) با چندکامیو ن افراد غری نظام ی (معرو روز 32/7/16شعبا ن جعفر تو ک ادا می‌نمودند ...اشخاص‌شاه‌دوس ت رکی ت داشتند در جلو دانشگاه و بازار به مرد م کلما ب به دس��� چو ت که به ی اس ت بزرگرتی ن خدمت یل در حقیق ت می‌گفتند اعما ل شعبا ن گرچه در ظاهر ًا ل‌ه شاه می‌باشد و میهن‌پرس نی می‌نماید. ت بدب ت به حکوم ت را نسب یل پایتخ ی اها اخاللگرا ن می‌نماید .یعن
ی تهرا ن در نامه‌ا ی ی نظام��� ی معاو ن فرماندار پ ش���جاع ت قضیه بدانجا خت م می‌گرددک‌ه س���رتی نهای ش زشت ی را مورد تقدیر قرار میدهد لیک ن به‌دلی ل واکن ی شعبا ن جعفر احساسات‌وطن‌پرس���تانه آقا
392
پیوست‌ها
ح است: نت کام ل آ ن (سند )8بدی ن شر ی آ ن آنها را تهدیدمی‌نماید .م اجتماع ت جنگ وزار ن جعفری ی شعبا آقا
ل هم ه گون ه تمجید می‌باشد ن قاب ی از آقایا ی عده‌ا ت وطن‌پرس��تان ه و شاهدوس��ت ن اینک ه احساس��ا ضم ی باشدک ه باعث ی طور م ک ه همیش�� ه مورد توج ه اولیاء امور می‌باش��د نبایس��ت ق و رفتار آنها ه ویل‌اخال ن قد م برمی‌دارند تری ه و تار سازد. س راک ه در را ه آ ن منظور مقد م نماید و آ ی مرد م را فراه انزجار وناراحت ً ی منجمل ه شما س عده‌ا ت عمو م باشند از برخورد و تما ی ک ه حقیقتا باید مورد حمای ص ضعیف اخری ًا اشخا ن تذکر اخالقی ن ای ی ضم ی نظام ی را نموده‌اند لذا فرماندار ی رسیدگ ی و با طرز ملتمسان ه استدعا شاک ق و رفتار و برخورد خود با مرد م بود ه و ش متوج ه اخال ن بیش�تر از پی الز م میداند متذکر ش��ودک ه آقایا ل شود. ن را ندارد متوس ی آقایا ت شدیدک ه شایستگ ی را مجبور ننمایند ب ه اقداما فرماندار پ شجاعی ن سرتی ی تهرا ی نظام ن فرماندار معاو
ن بی‌مُ خ ...رفتار شاهان ه اعلیحضرت!! رفتار جنایتکاران ه شعبا
خ و دارودست‌ه اوگفت‌ه شدکه خصوص ًا در دو سند علریغ م آنچه تاکنو ن ذکرگردید و از اعما ل و رفتار بی‌روی‌ه شعبا ن بی‌مُ خ را دانسته‌و از ت شعبا ن بی‌مُ ع شاه نیز میرسیده ،شاه قدر زحما ت مشاهد‌ه کردی م که ای ن گزارشها به‌اطال ش و هف ش نی مرد م منتشر به شایعه‌ای‌ک‌ه در ب زبا ن به زبا ن در ب ی که ای ن مطل او به انحاءگوناگو ن تقدیر و تشکرکرد‌ه است .به‌حد ت (سند )9توجه فرمایید. ی فوق‌الذکر در شهر تهرا ن شای ع شده اس خ 32/7/18همزما ن با چاقوکشی‌ها تاری م مهرماه ن مورخ ه هیجده تهرا ن دو م ش رک ستاد ارت
س و اطالعات شعب ه تجس
ت ستاد ارتش تیمسار ریاس گزارش ن بی‌مُ خ) از طرف ی (شعبا ن جعفر ت ک ه شعبا ع اس ض می‌دارد در شهر قوی ًا شای محرتم ًا معرو ن باره ی مفتخر شد ه است ...مقرر فرمایید در ای گ افتخار ی سرهن ن و حت ش ب ه درجۀ سروا ارت ل آید. ی به‌عم ی باشد مبارز ه تبلیغات ی ک ه مقتض به‌نحو
ت در زیر ورق‌ه نوشته اس ت ع شاه اس��� ی اطال ت برا ی که ظاهر ًا مأمور برد ن گزارش���ا ت که فرد ب اینجاس��� جال ت اعلیحضرت س خواس��� (آنچه‌می‌خواهند بگویند) چراکه نامربده دقیق ًا در جریا ن بوده که ای ن اعما ل بر اس���ا ص بوده که هرچ‌ه آمریکا و اعلیحضرت! بخواهند ی مشخ یو ت گرفته و برا ی صور یو همایو ن و اربابا ن آمریکای ف باشد. ی عق ل مخال ت گرچه با اصو ل بدیه صحیح‌اس خ با شمشری و چاقوبه ی در هما ن روزهاک‌ه شعبا ن بی‌مُ خ یعن ت که دو روز قب ل از ای ن تاری ی نامربده نیز ای ن اس دلی ل آگاه ی میرسیده نامه محرمانه‌ای‌از ض همایون ش به شرفعر ب مغازه‌ها و مح ل تحصی ل دانشگاه حمله میکرده و گزار در نی نوشته است. ی آ ن (سند )10چن ش واص ل گردیده که ط ت دربار شاه به ستاد ارت س تشریفا ی رئی بهبود
ی ک ه به‌نا م قیا م 28مرداد ل یا نشان ی امر و مقرر فرمودند از مدا ن شاهنشاه ت همایو اعلیحضر ن و همراهان ن جعفری...ک ه حقیقت ًا با دوستا ن شعبا ل آقایا ی از قبی تهی ه می‌نمایند ب ه اشخاص ی شود... ت آنها قدردان ت شد ه و زحما ش فداکاری‌کردند مرحم خود ی بهبودی ت دربار شاهنشاه ت وزار س تشریفا رئی ب هما ن امضا در زیر ای ن نامه نوشته است: صاح یو ن رسیدگ ل اقدا م نشد ه فور ًاکمیسیو ت مقرر فرمودند چرا تا به‌حا ض پیشگا ه شاهان ه گذش ف عر از شر
شعبان جعفری
393
ق شوند. ی کرده‌اند تشوی ی ک ه فداکار به‌اشخاص
س ستاد ت آ ن به رئی خ 32/10/2تشکی ل و مصوبا ص شاه در تاری باالخره کمیسیو ن مزبور به‌دستور شخ ش می‌شود (سند 11و .)12 ارتش‌گزار
ل ومتفق ًا ن 32/10/2تشکی ن 2کمیسیو ش رک ت ستاد ارت ن ب ه ریاس ی امتیاز ب ه غرینظامیا ن اعطا ازکمیس��یو ی انجام‌داده ت مهم ی ک ه در روز قیا م 28مرداد فعالیتها و خدما ن جعفر ی شعبا ب نمودک ه ب ه آقا تصوی ن درج ه 2رستاخیز اعطاگردد. ک قطع ه نشا ی
نیافخمی ن سرلشکر غالمحس س کمیسیو رئی ت ستاد ارتش تیمسار ریاس گزارش
ی باکسا ن ی جعفر ی ک ه در روز 28مرداد آقا ظ خدمات ن از لحا ت غری نظامیا ن تش��ریفا محرتم ًاکمیس��یو ن رستاخیز درج ه 2و ت ب ه نفر نامربد ه باال نشا ق و سوء شهر نت سواب ن در نظرگرف خودانجا م داده‌اند بدو ط ب ه اراد ه ستاد ارتش ن نظر مرا منو ب ای ب نمود ه و تصوی ل 28مرداد را تصوی ن ب ه مدا 18نفرهمراهانشا دانسته‌است. ی عایل ط ب ه رأ م و صدور هرگون ه اوامر منو ت تقدی ت جلس ه به‌پیوس ث و صور ص مورد بح ی اشخا اسام گ پاکروان ش -سرهن ن 2ارت س رک ف رئی از طر است.
ی که احتما ً پ ورهرا م می‌باشد نوشته شده است: ط به سرتی ال مربو نی ورق‌ه با خط در ذی ل هم
ش قب ً ی رسید ه مقرر فرموده‌اند چرا ض همایون ال ب ه شرفعر ص نامربد ه باال وکسان ن ب ه ش��خ ی نش��ا تقاضا ق شوند. ی کرده‌اند تشوی ی ک ه فداکار ی و اشخاص ن رسیدگ ل اقدا م نشد ه فور ًاکمیسیو تابه‌حا
ی می‌گردد و فرماندار ی خ معرف ی مرد م به‌عنوا ن بی‌مُ ی از سو ی همانگون‌ه که دیده می‌شود شعبا ن جعفر آر ی می‌رود لیکن ی نظا م شاهنشاه ت بردارد چراکه آبرو ت از شرار نظامی‌تهرا ن او را تهدید میکند که دس ی از قبیل ت به القاب ف شده اس ی کارگزارا ن رژی م بر آ ن اعرتا ت که از سو نی آد م علریغ م س���وء شهر هم ی که ی انجا م داده است» و «فرد ت مهم ی که در روز قیام 28مرداد فعالیتها و خدما «فداکار»« ،کس ت 28مرداد را حقیقت ًا با دوس���تا ن و همراها ن خودشا ن فداکاری‌کرده‌اند» مفتخر می‌شود و مدا ل لیاق ط چه کسانی ی به‌توس ی بماندکه‌کودتاگرا ن آمریکای خ ایرا ن و جها ن به‌یادگار باق ی همه تاری می‌گرید تا برا ت آزادیخواهی‌آمریکاییا ن روشن‌ترگردد و معماران بنیا ن ظل م و فساد را در ایرا ن استوارکرده‌اند و ماهی ی شناخته گردند. ت پهلو سلطن ********** پیوس ت شمارۀ 2 ن 1328 ل 3 ،14آبا از روزنامۀ باخرت ،شمارۀ ،74سا ف صندوقها چکار دارند؟ ت -چاقوکشها در اطرا ی در انتخابا ن پردۀکمد آخری ش آراء در ح امروز ش���مار ع رس���ید‌ه بود صب ت همانطور که باطال ت انتخابا ی نظار طب ق تصمی��� م انجم ن مرکز ع شد. مسجدسپهساالر شرو ک و مهرگردید در مح ل حاضر و ناظر ت ده و نی م که مجدد ًا صندوقها ال ت تا ساع خربنگارا ن جراید از او ل قرائ ش دارند .مقارن ت آراء حاضر و قصد اغتشا ت معلو م بودکه عدۀ از چاقوکشها در سال ن قرائ جریا ن بودند .از او ل وق ص دیگری ع با شخ ی دارد بعنوا ن نزا ت و چاقوکش ف که سابقۀ متعدد شرار ی معرو ح رمضان‌یخ ت 10صب س���اع ً بنای‌داد و فریادگذاشت .مخربی ن روزنامه‌ها که قبال از نقشۀ آنا ن مطل ع شده بودند تصمی م گرفتند در دستگریی
پیوست‌ها
394
ی نموده و غائل‌ه را بخوابانند .متأسفان‌ه در عم ل مالحظ‌ه شده ی همکار ش با مأموری ن و افسرا ن شهربان عاملنی‌اغتشا ی میکنند. ی و پشتیبان ی جدا از آنا ن طرفدار که‌مأموری ن انتظام ی بزد و ی نماند‌ه بود مشاجرۀ لفظ ی نموده و چیز ت مرد م با ایما ن را عصبان ای ن نحوۀ عم ل که بیس���ابق‌ه ه م نیس ع را نموده بودند ازکلی‌ه آقایا ن و مخربی ن جراید و مأموری ن انجمن ی اوضا خوردبرسد .خوشبختان‌ه کسانیک‌ه پیشبین ی کنند. ی خوددار ت آراء شده و از هرگونه عکس‌العمل ت تقاضا نمودندکه داخ ل تاالر قرائ ت انتخابا ملی‌نظار
ت مواجه گردید. ک دیگرا ن بر پا شده بود با شکس ش و بتحری خ چاقوک ت شعبا ن بی‌م ی که بدس ب غائله‌ا بدی ن ترتی ی با تما م قوا از اشخاص‌شرور ت که از روز او ل اخذ آراء تاکنو ن مأموری ن انتظام ی راکه الز م بتذکر میداند اینس نکته‌ا ف قانو ن خود آزاد میگذارند و نتیجۀ ای ن رفتار معلوم‌نیست ت کرده و علن ًا آنانرا در اعما ل خال و بدسابق‌ه حمای ی بوجود نیاورد. نی و جنایت‌بار ی شود و حادثۀ خون بکجا منته
**********
ت شمارۀ 3 پیوس ل از 14آذر: ی قب ت توده‌ا ی نشریا ی از عنوان‌ها برخ ن ،1330شمارۀ 8 ی ملت 3 ،شنب ه 7آبا راهنما ت ش��عبان ن ش��رافتمند را به‌دس�� ل دبریا م قت ی دزد و خائن ،حک ی خانلو ش و عل ن مزدور درخش�� اربابا س به ت پلی ت حمای ن داد ه و آنها را تح ب آدمکش��ا ف حز ن معرو ی و خربه‌زاد ه چاقوکشا خ و عش��ق بی‌م دبریستانها می‌فرستند. ن ما ه 1330 ی ملت 5 ،شنب ه 16آبا راهنما س چ ه میکنند؟ ف مدار ن در اطرا چاقوکشا ی به دبریستا ن الربز ادامه داشت. ب دولت پریروز ه م با هجو م چاقوکشا ن حز ن ما ه 1330 جرس 5 ،شنب ه 20آبا ب کرد ه اس��ت .باید ن را ب ه خود جل ی ایرا ی تنفر ش��دید افکار عموم ی ش��هربان رفتار زنند ه و غریقانون ً س تجدید نظر ی پلی ش منفور و ضد آزاد ی فورا ازکار برکنار ش��ود و در رو س شهربان ی رئی سرلش��کر مزین قطعی به‌عمل‌آید. ت آمریکا ی زحمتکشان دول م چاقوکش باز ه ی نوش���ته که روز جمعه 24آبا ن ساعت ی شرح ی محمد امین ت امریکا آقا ی زحمتکش���ا ن دول باز ه م چاقوکش��� ی آینده» بود .ناگها ن شعبان ی عبور میکرده و مش���غو ل مطالعۀ روزنامه «بسو 2بعدازظهر از بازارچه آش���یخ‌هاد ی می‌کنندک‌ه عابری ن او را به بیمارستان ی او را زخم خ باچند نفر دیگر به نامربده حمله‌ور شده و با چاقو پیشان بی‌مُ ت شعار «زنده باد دکرت ت که تما م ای ن جریا ن تح ب توجه اس��� ی او را بخی‌ه می‌زنند .جال سینارس���انید‌ه و پیشان ب زحمتکشا ن روشن ی حز ش اساس ف و نق ت کثی نی بار ماهی ی چندم ب برا مصدق» انجام‌می‌گرفته .به‌ای ن ترتی می‌شود. ن نربد 4 ،شنب ه 20آذر ما ه 1330 آخری ن داد، س نش��ا ن مجل ت تریبو نی خ��ود را پش�� ی خون ق دی��روز پنجه‌ها ب نف��ت ،مصد ت زی��ر نقا جنای�� ت ندارد. ی با مسألۀ نف ی مرد م چ ه ارتباط ل بخانه‌ها هجوم‌اراذ ی که شعبا ن بی‌مُ خ‌ها ت حاکمه‌ا ی ایرا ن گردیده است .هیئ ت حاکمۀکنون امروز «شعبا ن بی‌مُ خ» بح ق مظهر هیئ مظهر وقوۀ مجریۀ آ ن باشند دری ن قر ن قاب ل بقا نیست.
شعبان جعفری
395
ت شمارۀ 4 پیوس ن ما ه اسفند ،1330شمارۀ ،20صفحۀ اول ی ملت 17 ،آبا از روزنامۀ راهنما ن مدارس ت با شاگردا گ دارند یا دول م جن س با ه ن مدار آیا شاگردا ی و فروهر رها سازید! خ و عشق ن بی‌مُ ی شعبا ی دولت ل خود را از چاقو پدران ،مادران ،اطفا ت باکشتار خل ق آذربایجان ی ایرا ن نتوانس ت حاکم‌ه فئودال-بورژوا س از اینکه هیأ ت ادامه دارد! پ ی دول چاقوکش
ی پانزده م بهمن ،با قانو ن دو م مرداد ماه،1328 س و بیکارکرد ن زحمتکشان ،با توطئ‌ه رسوا وکردستان ،با تبعید و حب س اعیان ،با نمایاند ن آخری ن مهر‌ه بازی ،آخری ن تریترکش ی به قانو ن اساسی ،با تشکی ل مجل یا رخن‌ه و دست‌انداز ش کند و مانند دورا ن گذشته مرد م رامختنق ت سربلند ایرا ن را خامو ت استقالل‌طلبان‌ه و آزادیخواهان‌ه مل خود نهض ی و سودجویا ن بیگان‌ه برای‌اسارت ی که مالدارا ن داخل س از آنکه هر طرح ک را آسود‌ه دارد .پ سازد و خاطر مبار ی که نمودند آشکار! گردیدباز ب شد و هر نرینگ ش بر آ ت از مرد م محرو م آسیا کشیدند نق هر چه بیشرت ای ن قسم ی را به‌موقع ح تازه افتاده و قس���مت ح به‌خیا ل طر ت حاکم‌ه از هر جنا ای��� ن روزها جراید و محاف ل وابس���ته به هیأ اجراگذاشته‌اند. ح تازه بی ی می‌خواند! در ای ن طر ی د م از خطر می‌زند و همکارا ن خود را به‌ی���ار ت که جما ل امام بیهود‌ه نیس��� ت آشکارا دارد. ی آزاد» ه م دس ی «دنیا ت سودجو ت امرپیالیس شک‌الها م دو دول ت در دانشگاه ودبریستان‌ها ی اینکار تصمی م گرفته‌اندک‌ه نخس ت را خف‌ه کرده ،برا ت که باید مل ح تازه اینس خالصه طر ی دانشجویا ن و شاگردا ن بیدارد ل را در سینه مختن ق سازند و اتحادیۀ دانشجویا ن و دانش‌آموزان‌راک‌ه نطفه صدا ت در هم‌ریزند .از ی و رک ن دو م ریخت‌ه نش���ده و تاکنو ن «پسند خاطر» نبوده اس س کارآگاه ی رئی آ ن در اطاقها ی به‌دستورمقامات س شهربان ی دانشگاه را تعطی ل کرده و رئی ی دانشگاه به‌بهانۀ خنده‌آور و مصنوع ای ن رو شورا ت مث ل فروهر را ی و چند عنصر پس خ و عش���ق ف ش���هر مث ل شعبا ن بی‌م ی از چاقوکش���ا ن معرو ب عده‌ا قدرت‌طل ی دانش‌آموزا ن که هموار‌ه بوده ف مسلک ش به دبریس���تانها حمله‌ور ساخته و تاکنو ن به‌نا م اختال ی کاردک باعده‌ا ی انداخت‌ه است! ی را از پا است‌عدۀ بسیار ********** پیوس ت شمارۀ 5 ص 560-559 ط مصدق» ص ی رضاشا ه تا سقو م و سیاست ،از استعفا ب «قل ازکتا ی 17و ی در روزها ق و جبهۀ مل ت وابست‌ه به دکرت مصد ت و مطبوعا پ و راس یچ ب روزنامه‌ها ی به مطال اشاره‌ا 18آذر: ی آن« ،آخری ن نربد» منتشرمی‌شد) در ف بود و به‌جا ب توده که در ای ن زما ن توقی ی آینده (ارگا ن حز «روزنامه بسو ض خود را بر ضد رژیم‌ترور ،آدمکشی، نی نوشت« :ما فریاد تنفر و اعرتا ش چن ت تحریریه‌ا شمارۀ 17آذر در بیانیۀ هیأ س قانو ن شک ن او بلند میکنیم... ق و مظال م پلی ت دکرت مصد ش و اراذ ل دول ی اوبا ت و دزد غار ت رجاله ،محل ک مش یی ق به‌همراه س مصد ش و غارتگر مصدق‌الس���لطنه پلی ت مردم‌ک ت بر حکوم نی و نفر ک ت کردند». ی روزنامه را در چاپخان‌ه غار ی آینده و شماره‌ها روزنامه‌بسو ت در ایران) شمارۀ 18 ،90آذر «:1330حکومت ی نف ی استعمار ی مبارزه با شرکتها ت مل روزنامه شهباز (ارگا ن جمعی ت ایرا ن ایستاد‌ه است». ش در مقاب ل مل ی اوبا ت مصدق‌السلطن‌ه به‌پشتیبان اراذ ل دول نی اوکه‌مرتکب ق پری و کفتار خون‌آشا م و دارودست‌ه ننگ گ و ادبار بر مصد هفته نامۀ چلنگر ،دوشنبه 18آذر« :نن چهارده آذر شدند».
396
پیوست‌ها
خ 16آذر نوشت«:مصد ق ی آ ن «فرما ن تاریخ» مور ف بود به‌جا ی (مداف ع زحمتکشان) چو ن توقی روزنامۀ نوید آزاد س مصدق‌به‌دستور ت سالو ت و پنجه خون‌آلود دول ت خیانتکار خود را یکبار دیگر نشا ن داد -مرد م ایرا ن -دس ماهی ت آغشت‌ه گردید». ب فرزندا ن مل امرپیالیس م به خو ن شادا ش بگویید مبارزه ادامه دارد -دکرت ش آمریکایی ب آدمک روزنامۀ آدینه 18 ،آذر« :به مصدق‌السلطن‌ه و دارودست‌ه حز ی مبارزه با شرکتهای‌استعماری ت مل ق یکبار دیگر قیاف‌ه کری‌ه خود را نشا ن داد -مرد م شرافتمند تهرا ن جمعی مصد
ت میکند ی و خارجی‌دعو ت در ایرا ن از نمایندگا ن مجلس ،ازکلی‌ه مدیرا ن جراید ،روزنامه‌نگاران ،مخربی ن داخل نف ت واق ع در ت چهار بعد از ظهر از محل‌جمعی ج چاقوکشا ن مصدق ،امروز عصر ساع ی و تارا ی مشاهد‌ه وحشیگر برا س دید ن کنند». ی کوچه طب خیابا ن فردوس ح حمله‌آورده ی خانه صل ی به‌سو ی که با فریاد زنده باد آیت‌اللهکاشان ی هوادار صلح« :رجاله‌های ت ایران بیانیۀ جمعی س از روحانیو ن نامدار وط ن ما و سراسر جها ن را پاره‌پار‌ه کردند و زیر پا و یا درمیان بودند صدوپنجا‌ه قطعه عک ی شما ،فرزندا ن شما ،اموا ل شما و یادگارهای‌عزیز ج رفت ...هم‌اکنو ن خانه‌ها یل به‌تارا ش افکندند -پانصد صند آت ع قرارگرفته است». ی اجتما ش وکثیف‌تری ن زباله‌ها ت قلدران ،چاقوکشا ن اوبا شما در اختیار حکوم ی در ت ایرا ن درود میفرس���ت م (مریاش���رافی) -ش���هربان س به مل روزنامۀ آتش 17 ،آذر« :م ن از تحصن‌گا‌ه مجل ی به غارتگرا ن دستور ت فرستند‌ه شهربان ب اظهارا ع داشته و به‌موج ش از جریا ن اطال ت روزنامۀ آت ت غار تمام‌مد می‌داده‌است». ت میکند -قیافۀ بدو ن ماس‌مصدق‌السلطنه ق و دیل م حکوم روزنامۀ طلوع 18 ،آذر« :مصدق‌السلطن‌ه در سایه چما ب را تماشاکنید». رسواتری ن قداره‌بند عوا م فری ی احمقان‌ه پایان‌نمی‌دهد». نی و باز ب نشود به ای ن صحنۀ ننگ ق تا از خو ن سریا روزنامۀ وظیفه 18 ،آذر« :دکرت مصد خ ایران‌سابقه ی باید سرنگو ن سازد -در تاری س شورایمل ق را مجل ت قلدر دکرت مصد روزنامۀ داد 17 ،آذر« :حکوم ی را مختل‌نموده، ت کرده نظ م عموم ت مرد م بیگناه شرک ی تشکی ل شودک‌ه خود در چاپید ن و قت ل و غار ندارد دولت نت خو ن مرد م بزند». ت به ریخ دس ب زحمتکشان) در شمارۀ 546خود با اشاره به تحص ن مدیرا ن جراید دست‌راستی«:مؤتلفنی روزنامۀ شاهد (ارگا ن حز ی و چندوکی ل در ک بطر یوی ت خود را جربا ن کنند ...شوشرت ت با تحص ن شکس ی نخواهند توانس توده‌ای-نفت ی -فوالدوند -پریاسته- ت خرب رس���ید آقایا ن جما ل امام ب آخر وق س متحص ن ش���دند ...به‌طوریک‌ه دیش مجل ب لیمو بوده یآ ت مخرب ما گویا محتو ی که به‌قرار تحقیقا ک بطر یوی ی -سیدمحمد شوشرت نصرتیا ن -پناه س تحص ن اختیارکرده‌اند»... ی در مجل نی جان نت تأم است‌به‌واسطۀ نداش س ش���اهند‌ه که از اجلۀ ک صابر و عبا ت کریمپور ش�ی�رازی 18 ،آذر« :عالو‌ه بر بیو روزنامۀ ش���ورش ،به‌مدیری��� ی ه م به‌نام ی دیگر ی ُجلمرب و آسما ن ج ل و شپشو ب می‌شوند ،شخص ش عصر حاضر محسو علمای‌اراذ ل و اوبا ت آسمان‌جل،کالش ،پفیوز ک ال ک انگلستان ...از ای ن مرد ی دارد به‌نا م پی ت که روزنامه‌ا ی اس یزدان‌بخش‌مدع ی ده تومان ک ایرا ن و برا ض آبونما ن کثافتنامۀ پی س از فرس���تاد ن 5عدد قب توپ ک ش���ک م آبگوش که به‌خاطری ی چه متحص ن شده‌ای ...آخر ش تو برا ک بی‌آبروی ،دزد،کال پو ل هزار جوراخبار جعلی ...سؤا ل میکن م که مرد ف از زیر شلوار زانو ک وکثی ت چر ی که «رانکی» او پاره شده باشد پریاهن ک حما ل توکه همیش���ه مث ل االغ مرد گ حس ن حیدر پاچۀ ای ن و آ ن را می‌چسبی ی پو ل دو عدد سیگار مث ل س ت برا ت و هر ساع ت آویزان‌اس انداخته‌ا یل مادر مردۀ ب می‌آید و ی کبا س بو ت که در تحص ن مجل ت بیچاره شنید‌ه اس ی چه متحصن‌ش���ده‌ای .بدبخ برا غ میکنند»... غ دا گرسن‌ه نمی‌داندک‌ه آنجااال
شعبان جعفری
397
ت شمارۀ 6 پیوس ص 523-519 ب «رویدادها و داوری» ص ازکتا ت مجلس ،جلسۀ ،211روز یکشنب ه 17آذرما ه 1330 ل از مذاکرا نق نی حادثۀ جنایت‌بار ق زد ...اول ی را بر داما ن دکرت مص���د نی لکۀ بدنام��� ث 14آذر دوم آش���تیانی‌زاد‌ه ... -ح���واد ت و سو م تریماه بود... تریباران‌کرد ن بیگناها ن در فاجعۀ بیس
ت سرلشکر ت وگف ت انداخ ی وق س شهربان ت و س���و م تری را به گرد ن وزیرکشور و رئی ق قتل‌عا م بیس��� دکرت مصد ع بوده است .بعد ی تنظی م شده و خود از جریا ن فاجعه بی‌اطال ب کرده و توطئ‌ه به‌وسیلۀ شهربان بقایی‌را شاه منصو ت و سو م تری ازکار برکنار نمود و دستور محاکمۀ سرلشکر ت در توطئ‌ه بیس ی را به‌جر م شرک از چندی‌سرلشکر زاهد ع پیوست... ی به‌وقو ت دیگر ش ماه از فاجعه ...نمی‌گذردک‌ه روز چهارده م آذر جنای ی راداد ...هنوز ش بقای ی انبوه مرد م اع م از ز ن و مرد س را بر رو ی پلی ی کامیونها ش تجهیز میکنید چرا در کما ل ناجوانمرد چرا چاقوک ی معروف س چاقوکشها ی پلی ی در پیاده‌روها می‌رانید .تما م مرد م تهرا ن روز پنجشنبه دیدندک‌ه کامیونها وبچ‌ه حت ف دانشجویا ن می‌ریختند. ب می‌دادند و در میا ن صفو ب شهر را بار می‌کردند ،به آنها چو ی جنو والت‌ها ی جما ل امامی. س -آقا رئی خ به فال ن جاحمله ی تیمسار شعبا ن بی‌م ت فرمانده گ حمله تح ی داد میزدکه هن ی شهربان ی ...-بلندگوها جما ل امام خ ندارد ...فع ً ب آمده‌ایم‌در ی از دیش ی مل س شورا ت مجل ال ما افراد اقلی ج به شعبا ن بی‌م ت احتیا کردند ...آخر دول ی ه م نداریم نی جان ی نداری م بلک‌ه تأم ی ای ن که به دنیا اعال م کنی م ما نه تنها آزاد س تحص ن اختیارکنی م برا مجل ص :559-558 ط مصدق» ص ی رضاشا ه تا سقو م و سیاست ،از استعفا ب «قل ازکتا ت مجلس ،جلسۀ ،211روز یکشنب ه 17آذرما ه 1330 ل از مذاکرا نق ت حمله کردند .عبدالقدیر آزاد ی پریاس���ته و عبدالقدیر آزاد نیز ش���دید ًا به دول بعد از جما ل امامی ،س���یدمهد خ دستور غارت ی به شعبا ن بی‌م ت که روز پنجشنبه حس�ی�ن مک ی شدکه خود دیده اس ضمن‌س���خنا ن خود مدع ق تا به حا ل دروغ ت که دکرت مصد ض کرد ...عبدالقدیر آزادگف ی اعرتا ی به سخنا ن و نی مک می‌داده‌است ...حس ش گو ل زد ن مرد م است... گفته و مرامو عقیده‌ا ل دوازدهم ،شمارۀ ،3صفحۀ :510 از فصل‌نامۀ ایرانشناسی ،سا ت شهربانی ی راکه بر طب ق دستور تیمسار ریاس غ اس���تخدا م شعبا ن جعفر نت ابال سم ی نیز در مجل ...جما ل امام ت به این ی درآمده بوده اس ی س���ه‌هزار ریا ل به استخدا م شهربان ق ماه خ 15آبا ن 1330با حقو کل‌کش���ور از تاری ت کرد: شرح‌قرائ ی ک ل کشور محرتم ًا به عرض ت کشور -شهربان خ 30/8/20وزار ش مور ت گزار «اداره ،دایره ،ش���عبه ،رونوش��� ی اظهار می‌نمایدک‌ه تیمسار معظ م ریاست ی و سرکالنرت ت ادارۀ انتظام ی ریاس پ نخع عایل‌می‌رساند تیمسار سرتی ق از اعتبار ی س���ه‌هزار ریا ل حقو ی با ماه ش���هربانی‌ک ل کش���ور مقرر فرمودند از 15آبا ن ماه 1330شعبا ن جعفر ت گردد. ع امر و مقرر فرمایید اطاع ض تا هر نو ش عر ک گزار ی استحضار خاطر مبار محرمانه‌استخدا م گردد .برا ی محرمانه .خدایی». س ادارۀ حسابدار رئی ت و در مقاب ل ای ن خدمات ت میکرده اس ت که خانۀ مرد م را غار خ اس پ شعبا ن بی‌م و افزود« :ای ن تیمسار سرتی خ ندارد .شعبا ن بی‌مخ ج به شعبا ن بی‌م ت احتیا ی استخدا م ش���ده است ...آخر دول ی 3000ریا ل در ش���هربان باماه س دارید ،پو ل دارید ،بودجه دارید ،آخر شما چه احتیاجی ی شماست ،شما پاسبا ن و پلی ی تأمینی‌ه و نظام شما،قوا ش دارید»... به‌چاقوک **********
398
پیوست‌ها
ت شمارۀ 7 پیوس ص 523-519 ب «رویدادها و داوری» ص ازکتا ت مجلس ،جلسۀ ،212روز س ه شنب ه 19آذرما ه 1330 ل از مذاکرا نق ت آئنی‌نام‌ه در این ت نیس��� ق امنی ت دکرت مصد پریاس���ته -م���ا باید امروز اعال م کنی م تا دنی���ا بداندک‌ه در حکوم ت نشده و اکنو ن می‌خواهند ما ی رعای ق بشر ت نشده ،حقو ی رعای ت نشده ،آزاد ت نشده ،قانو ن رعای مملکت‌رعای
نی بیاورند با سرباز. ت نمی‌کنید بفرستید مرا پائ س شماک‌ه آئنی‌نام‌ه را رعای ی رئی گ ممتد رئیس) آقا رابفروشند( .زن ت وزیر بفرمایید. ی نخس س -آقا ب رئی نای یل خود را می‌زدند و زنگ‌رئیس ی صند ت همهم‌ه نموده و تخت‌ه جلو ی از آقایا ن نمایندگا ن به‌شد (در ای ن موق ع عده‌ا ادامه داشت). ت وزیر -م ن می‌مان م تا آقایا ن تخته‌ها را به‌ه م بزنند( .آزاد -از شما یادگرفته‌ایم). نخس ف بزند. ت وزیر آقا همیشه می‌تواند حر ی -نخس فرامرز ش کشیده‌اید. ت را آقا به آت ی -مملک صفائ ی -ما به‌ح ق و شما به‌ناحق. جما ل امام یل چند دقیقه تأم ل بفرمایید (آزاد - ی ندارد) و نی جان س تأم ی -هیچک ت وزیر -بله؟ ( ...جما ل امام نخس��� ش کشیده‌اید اگر می‌خواهید به حرفهایتا ن گوش ت را به آت ی -مملک ب اگر نمی‌کنید( ...صفائ تأمل‌نمی‌کنیم) خو بدهیم‌باید بیایید پائنی) اگر مای ل نیستید م ن می‌رو م بریون. ی بکن. ی میخواه ب به‌پاکند .برو آنجا هر غلط ت که میخواهد انقال ی ماس ی -جهنم .ای ن رئیس‌الوزرا جما ل امام ی نداری م در ایران. ی -ما آزاد شوشرت ت وزیر -بسیار خوب. نخس ی -بریو ن دیگر شما را نمی‌پذیرند .پاشو برو بریون .می‌گوید می‌رو م بریون. جما ل امام نصرتیا ن -برو بریو ن بگو ما را بکشند. ت وزیر -م ن امروز از مرد م تهران... نخس غ است. ی -درو شوشرت س چرا با مسلسل ت وزیر -اجازه بفرمایید شما اینجا به م ن اجازه ندهید م ن امروز از مرد م تهرا ن (آزاد -پ نخس ت میکنید ی که ش���ما صحب گ رئیس) (آزاد -با مسلس��� ل آمده‌اید اینجا؟ )...آقا وقت به‌مرد م حمله کردید؟ (زن ی بزنم). ی و به م ن ه م میگفت ی تخت‌ه میزد ی که اینجا ه ش کرد ی نمیکن م (آزاد -فرامو من‌عرض س نیست. ی شما مجل ت کن .اینجا برا ت وزیر نیستی .برو بریو ن صحب ی نخس ی هست ی -شما هر چ جما ل امام ی هستی. ت تو انقالب س اس بروبریو ن مجل ی -خری ت (آزاد -خری نیست)( ،جما ل امام س اس��� ت وزیر -اگر ای ن مسأل‌ه متف ق علیه نمایندگا ن مجل نخس��� ی ندار م اینجا ت م ن احتیاج ض نمیکنم .تأم ل کنید اگر نیس ت عر س نیس نیست) اگرمتف ق علیه نمایندگا ن مجل ف بزنید. ک کال م حر ت میکن م اگر شما توانستید ی ت کن م عصرامروز از تما م مرد م ای ن شهر دعو صحب س را ه م تهدید میکند. ی -آقا دیدید باز تهدیدکرد .مجل شوشرت ت قانو ن و مجلس ی که مراعا ت وزیر ت نه تنها نخس ت در عمر چ وق ت وزیر شما هی ی نخس ی ... -آقا جما ل امام ی اگر در ت قانو ن را بکن ی و مراعا ت بنش���ین ی ه م نبودیدک‌ه در خانه‌ا ک همچو فرد تی چ وق رابکند نبودید هی س پا شدید رفتید جلو درب ی ک ه از مجل ی نیست ت قانو ن را نمیکنی .شما مگرکس ی مراعا ت ه م باش صف‌اقلی ی برو همان ی چه کن ی اینجا نشستها س است .آمد ت اینجا مجل س نیس مجلس‌ب ه چاقوکشهاگفتید آنجا مجل
شعبان جعفری
399
ت وزیر -حاال ه م می‌روم) برو مرا می‌ترسانی ...پاشو برو ،برو ی س هستند (نخس��� ی شما مجل چاقوکش���هابرا ی شما مجلس ت کن .اینجا برا ی صحب ی شهربان ن با چاقوکشها تک س باچاقوکشها صحب ی مجل جلو ف را ن حر ت وزیر ای ی یا انقالبی؟ نخس ت یا هوچ ن نخستوزیر اس نیست .حاال ما را تهدیدمی‌کنی .ای ک همچو ی دنیا را ببینید ی ق دموکراس ق بزنید اورا ف میزنم؟ شما ور ن می‌ر م با مردم‌حر می‌زندک ه م ی میخواهد ی میخواهد از ما پشتیبان ش کرد ه است؟ حاال آمده از ما رأ ی درعمر ک نخس��ت‌وزیر یی غلط
ت آن‌قضی‌ه 14آذر آ ن قضیۀ 23تری ،چه بگویم؟ رفتارش ،س���کناتش ،اعمالش ،آ ن ت مملک ش آ ن وضعی آ ن اعمال ض نمیکرد م یک ش از ای ن بکشد ...م ن اینقدر فر ش کشاند‌ه و میخواهد بی ت را به‌آت اداراتش ،الالله االالله ،مملک ت می‌شود می‌رود زیر لحاف ی که وارد ای ن مملک ض میکند وقت ی که همیشه‌ه م تمار پریمرد هفتاد و چند سالها ش چی ج میدهدکه م ن می‌مانم ...آقا آخر ت به‌خر گ تخت‌ه می‌اندازد این‌آد م اینقدر سماج یل در آمریکا ش���لن و ت چه ایجادکردی؟ چیز ت ماه جز بدبختی ،فالکت ،دوئی ت چه کردی‌در ای ن هش ی ای ن مملک ی برا ت چه کرد اس ت که علریغ م ایشا ن نماینده‌اید بگویید .اوک‌ه شما ض کرد م عقل م قاصر است‌شما نمایندگا ن مل ت م ن عر ی اس عجیب ت ایشان ی سخن م با ایشا ن نیس ی جلو مجلس‌را نمایند ه میداند ...آقا م ن رو را نمایند‌ه نمی‌داند او چاقوکشها ی است .خدا ت خاص ک سرش ت او ی ش نیس ت نیست‌معتقد به نظ م و آرام ت معتقد به مملک معتقد به ای ن حرفها نیس ت که خدا برای ض اس ی از آ ن امرا ق ه م یک ی تنبیه در جامعه ایجادمی‌کند .دکرت مصد ی برا ی گاه ک مرضهای ی ت او هرچ‌ه از ت شماس ت دس ت هستید زما م امور ای ن مل ایرا ن فرستاده است ...مسلما ن خدا شما نمایندگا ن این‌مل ی نیست ج به ای ن جنجال‌باز چ است ...شنید م تلف ن میکنند بازار راتعطی ل کنند ...دیگر احتیا ای ن حرفها می‌زند پو ت چه میخواهی؟ یل بدانی���دکه ما دیگر از ای ن حرفها از میدا ن به‌در نمی‌رویم...آخر چه بگویم؟ از جا ن مملک و ت ای ن مملکت ی زیر زمنی .تنها منب ع عایدا ت را هم‌کرد ی و نف ب خل ع یدکرد می‌گوید آمد م م ن خل ع یدکردم .خو ت نیست م مگر ت وزیر انتخابا ی تو مگر نگفت‌ه بودی‌ک‌ه م ن نخس ی حاال چه می‌گوی ش را بست ت بود جلوی راکه نف ت بکند س انتخابا ت هرک ی با این‌قانو ن انتخابا ی مگر نگفت ض نکرد ت اعرتا شما هزار دفعه به ای ن قانو ن انتخابا ی می‌گویی ی داده می‌آی ی کرده رأ نی میکنی .مجلس‌اراده‌ا س توه ی به مجل ش است ...می‌آی ت مخدو آ ن انتخابا ی که ادعا ی و آ ن طور ش هست ع میکنم ،آخر اگر نخستوزیر پارلمان ت را شرو که م ن قبو ل ندار م از فردا انتخابا ی دکرتم ،نشا ن بده در پارلمانهای ت ه م که‌می‌گوی ی پابند اصو ل پارلمانتاریس م هستی ،شما بیا نشا ن بده خود میکن یل م ن آ ن را زیر پا ی کرده‌اید و ت وزیر بیاید بگوید شماها ابرازعقیده‌ا ت که نخس ی هس نی س���ابقه‌ا ک چن دنیا ی ی و پارلمانرت و قانو ن هستی ...حاال ت وزیرمقررات ت بیا ادعا بک ن که نخس ی آ ن وق می‌گذار م اگر ای ن را پیداکرد ک خیمه‌شب‌بازی .شما چه ک صحنه‌سازی ،هر روز ی ی بدهی؟ هر روز ی ی به ما چه بگویی؟ چه گزارش میخواه ی مرد م راکُشتم ،چاپخانه‌ها ی که م ن روز 14آذر رفت م بچه‌ها ی بگوی س بدهی؟ میخواه ی که به مجل ش دار گزار م می‌آید ما را تهدید میکند ت کرد م و آتش‌زدم ...و حاال ه ت وزیر ،اینها را رفت م غار ت کردم ،م ن نخس را غار ی به‌جهنم .آقایا ن ش���ماهاک‌ه طرفدار ای ن دولت ی مجلس .ا م می‌رو م جلو ف بزن ک ه اگر اینجا نگذارید حر س شورای ی بیاید ب ه مجل ت وزیر ت ک ه یک‌نخس ن سابق ه در دنیا بود ه اس ن ای هستید به م ن بفرمایید ،تاکنو س نیس��تید ...آخر شما را ب ه خدا م و ش��مامجل م را میزن ی در با مرد م حرف ن می‌رو م جلو ی بگوید م مل ب ب ه آقای ف را بزند؟ (خطا ن حر ی بیاید ب ه شماای ک نخستوزیر ن برنمی‌خوردک ه ی ب صنفی‌تا ب ه تعص م یعنی م را میزن س حرف ی مجل ن می‌روم‌جلو ش سفید شما برنمی‌خوردک ه بیاید بگوید م رفیع) آقا ب ه ری ت نخست ت ای ن کار‌ه نیس ی آقایا ن ایشا ن ای ن کار‌ه نیست .به‌ای ن قبلۀ حاجا ل آد م نمیدانم ...به‌راست شما را داخ وزیر نمی‌تواند بشود»... **********
400
پیوست‌ها
ت شمارۀ 8 پیوس ص 758-756 ط مصدق» ص ی رضاشا ه تا سقو م و سیاست ،از استعفا ب «قل ازکتا دیدار با آیت‌اللهکاشانی ی قوم» ب شدکه «زعما ج کرده بود سب ی فل ت پارلما ن را به‌کل ی فعالی ت حاد ت که ای ن بار به‌صور وجود اختالفا ت به‌عنوا ن «میانجی» را آغازکنند. باردیگر فعالی
ی در این س رضو س تشکی ل یافت .مهند س مجل س بعد از ظهر روز 13اسفند در حضور رئی ت رئیس���ه مجل هیأ ی را ت رئیسه نظر آیت‌اللهکاشان ح شد و هیأ ی مطر ت علن ع اداره جلسا جلسه‌حضور نداشت .در ای ن جلسه موضو س او ل (محمد ذوالفقاری) بدهد تأییدکرد ویل ب رئی س را به نای ی براینک‌ه ایشا ن ح ق دارد دستور اداره مجل مبن ی نپذیرد چه بایدکرد. ت مل ش آمدک‌ه اگر فراکسیو ن نهض ای ن بحث‌پی ی ش���خصاً ت رئیس���ه پیش���نهادکردند آیت‌اللهکاش���ان ی هیئ ی از اعضا ی ش���د و بعض ث مفصل در ای ن زمینه بح ی نیز تأییدکردک‌ه اگر وض ع به همنی ت از میا ن برود .آیت‌اللهکاش���ان س را اداره کند تا ای ن اختالفا جلس���ات‌مجل س حاضر خواهد شد. منوا ل باقی‌بماند روز شنبه در مجل ی باآیت‌الله ت مل ی و محمود نریما ن از فراکسیو ن نهض س رضو نی مهند یب البته روز قب ل ( 12اسفند) دیدار نسبت ًا طوالن ی به‌تفصی ل در ای ن گفتگو تجزیه و تحلی ل شد .دو نماینده‌فراکسیون ت گرفته بود و مسائ ل مملکت ی صور کاشان ف اصلی‌مبارزه ت به اهدا نی سرا ن نهض قب ی که ای ن نفا ی گذشته و ضربه سخت ح موفقیتها ی ضم ن تشری ت مل نهض ی داشتند و اگر قرارباشد تغیری ی و همفکر ی بودندکه از آغازکار همکار ت دستها می‌زند متذکر شدندک‌ه گروه نهض ی که دور او جمع‌شده‌اند ی را به گروه ت گرید باز ه م باید با نظر همه باشد .بعد توجه آیت‌اللهکاشان ی صور رویه‌ا ب کردند وگفتند« :اینهاهمان ی جل ی دربار ی چو ن مریاشرافی ،بهادری ،حمیدیه و دیگر وکال ص وکالی به‌خصو ت که از نزدیکا ن شده‌اند»... ی بودند ...حاال چه شده اس نی جد ت از مخالف ی هستندکه در آغاز نهض کسان ی جد ًا خواستار ش���دندک‌ه اعال م دارد برای ضم ن ای ن س���خنا ن که جنب‌ه گالی‌ه ش���دید داشت ،از آیت‌اللهکاشان ً ی اولیه ح از همکاریها ی متقابال به‌طور مشرو ی دارند .آیت‌اللهکاش���ان ت و رف ع ای ن بحرا ن چه تصمیم آینده‌مملک ث روز ب را به‌جریا ن حواد ق مطل س ازگالی‌ه از رفتار دکرت مصد ق یادکرد و پ نی ایش���ا ن و دکرت مصد مخصوص ًاب نه م اسفندکشاند وگفت: ت امر ج به‌میا ن آمد و م ن چو ن از حقیق ت ش���اه به خار ع مس���افر ث گذش���ته ،ناگها ن موضو « ...در دنبال‌ه حواد ت بود»... ت ندانست م و مخالفت م ه م از نظر اصو ل مشروطی ح مملک ت را به‌صال مطلع‌نبود م ای ن مسافر ی داش���ته ،علت ب که در عمر خود نه ش���اه را دیده و نه با دربار مراوده‌ا ح ای ن مطل ی ب���ا توضی آیت‌اللهکاش���ان ت ممکن س کرد م با ای ن مسافر نی توجی‌ه کردکه «چو ن ح ث روز نه م اسفند چن اقدامات‌خود را در جریا ن حواد ت کردم»... ت از ه م گسیخت‌ه شود با آ ن مخالف ت شریازه‌مملک اس ت و توصیه دوستان ی ایشا ن به نصیح ق و بی‌توجه ض به رفتار و اعما ل دکرت مصد ی ضم ن اعرتا آیت‌اللهکاش���ان ی ایشا ن گفت: وخودرأی ی که یل به‌هر حا ل معتقد م در ای ن مبارزه‌ا ی ندارند و ی ازکس��� ش ش���نوائ ق که گو ی دکرت مصد « ...اال ن ه م آقا ظ شود»... ی حف ی مملکت ص مؤثر و قوا نی اشخا قب ی اتحاد و اتفا ش دارد بایست ملت‌ایرا ن در پی ی و حائریزاده که درمنزل ی چو ن حمیدیه ،بهادری ،مریاشرافی ،محمد ذوالفقاری،کریمی ،قنات‌آباد ی دربار وکال ی و نریما ن نداشتند باحضور س رضو ی با مهند ت آیت‌اللهکاشان ی از ادامۀ مذاکرا آیتالله بودند و چندا ن رضایت ی اتخاذنشد ت ای ن دو نفر شدند و در نتیجه تصمی م قطع س مجلس ،مان ع از ادامه صحب خود و آغاز مذاکر‌ه با رئی ی ماند. ت همچنا ن باق و مشکال
شعبان جعفری
401
توصی ه آیتالله بروجردی س عمالً ت شد .مجل ی مملک ی اساس ج در مرد م و رکوردکارها ب تشن ت موج نی سرا ن نهض قب ی و نفا دودستگ نی و منز ل دکرت مصدق ی مخالف ی برا ی «پارلمان» ،منز ل آیت‌اللهکاشان فلج‌گردید و مرج ع ح ل و فص ل امور به‌جا نی شد... برای‌موافق ی رس���یدک‌ه حتی ق به‌جای ف و نفا ت وکار اختال نی قبی��� ل وجود داش��� ی از هم ت خربهای ...در تم���ا م مطبوع���ا
ی در شمارۀ ح را در مداخله دید و خرب ت کنار‌ه میگرفت .صال ی که هموار‌ه از سیاس��� حضرت‌آیت‌الله بروجرد ح انتشار یافت: 1048مورخ 13اسفند روزنامه باخرت امروز بدی ن شر ت وزیر را به ف نخس��� ی از طر ی از دربار و نماینده‌ا ی نماینده‌ا ت آیتالله بروجرد « ...در دو روزگذش���ته حضر ت وزیر به ف نخس ی از طر ی و سیاس ی معاو ن پارلمان ک اس���ماعیل ف ش���اه و مل ی از طر قم‌احضار نمودند .بهبود ح فرستادند: ی بدی ن شر ی شاه و نخستوزیر پیام ی به‌وسیل‌ه ای ن دو نفر برا ت نمودند و آیتالله بروجرد قم‌عزیم ی نخست‌وزیرکما ل عالقه ب آقا ی و جنا ت همایون ف از واقع‌ه اخری چو ن اطمینا ن دار م که اعلیحضر با اظهار تأس ق را حفظ ت نظر ،اتحاد و اتفا ت کشور ایرا ن دارند امید و انتظار دار م که کمافی‌الساب ق وحد راب‌ه استقال ل و عظم ی درکشور فراهم ش و بی‌نظم ت اغتش���ا ت نیاورند تا موجبا ی به دس��� ف و اخاللگر فرصت نموده‌ک‌ه عناصر منحر گردد»... از روزنامۀکیهان ،شمارۀ 10 ،2939اسفند ،1331صفحۀ 5 ت آیتالله بهبهانی اعالمیۀ حضر ی صادر شده است: ت آیتالله بهبهان ف حضر ای ن اعالمیه امروز از طر بسم‌الله الرحمن‌الرحی م و به نستعنی ی نداش���ته و حتی‌المق���دور وارد این ی دخالت ع دارندک���ه حقری در امور سیاس��� ی اطال عم���و م برادرا ن ایمان��� ی از علماء ی به خارج ،عده‌ا ت همایون ت اعلیحضر ی مسافر جریانات‌نمی‌شوم .دیروز غفلت ًا از انتشار خرب ناگهان ت را از این ب مراجعه و تقاضا داش���تندک‌ه اعلیحضر ت به اینجان ت وحش��� ف با نهای اعال م و اهایل‌بازار و اصنا ً ت به ی نخستوزیر تقاضا نمود م خود ایشا ن مبادر ب آقا ت منصرف‌نمایم .ای ن بود شخصا با تلفو ن از جنا مسافر ب شدید ًا تقاضا داشتندک‌ه بنده با ی ندادند .با ای ن حا ل آقایا ن از ای ن جان ب منف ای ن تقاضا نمایند وایشا ن ه م جوا ت اصرار چاره ندید م که حضور ت و شد ت جمعی ف نمایم .باکثر ت مذاکر‌ه ومعظم‌ل‌ه را مصم م به انصرا اعلیحضر ی از ت همایون ی مرد م را به ایشا ن برسانم .آقایا ن میدانندک‌ه بحمدالله اعلیحضر ی حاصل‌و تقاضا ی شرفیاب همایون ف حاصل‌نمودند. ای ن خیا ل انصرا ت تندرو از این ظ فرمایند و نگذارندک‌ه اخاللگرا ن و دس���تجا ش را حف از آقایا ن محرت م اس���تدعا دار م ک���ه آرام ت فراه م نشود. ت تشنجا ی سوءاستفاد‌ه کرده و موجبا جریان‌عاد ی البهبهانی االحقر -محمدالموسو ********** پیوس ت شمارۀ 9 ص 61-60 ط مصدق» ص ی رضاشا ه تا سقو م و سیاست ،از استعفا ب «قل ازکتا ی ازکارکنان ی یک ت با راهنمای ی جمعی ی هیاهو خ بر اثر ش���نید ن صدا ج ازکا ق هنگا م خرو ی دکرت مصد «...وقت ی می‌یابد و ی قت ل او تهی‌ه دیده بودند رهای ی که برا ج می‌شود و تصادف ًا از توطئۀ دقیق خ خار ب دیگرکا درباراز در
ب شهر و ش جنو ی از اوبا ی جمعیت س از ساعت ی از آ ن مح ل می‌رود ،پ به منزل‌خود در فاصلۀ یکصد و پنجاه مرت
402
پیوست‌ها
ف خانۀ دکرت ع کرده بودند ،به‌دستور شاهپور حمیدرضا برادر شاه به‌طر خ اجتما افراد نظامی‌تشکی ل شده و در جلوکا ی ای ن جمعیت ی حمله به داخ ل خانه و قت ل دکرت مصدق ،از در و دیوار خانه باال می‌روند .رهرب ت و برا مصدق‌حرک ش که در روزهای ی از افسرا ن بازنشستۀ ارت ت و عده‌ا ف به شعبا ن بی‌مخ) بر عهد‌ه داش ی (معرو راشعبا ن جعفر ی که ی را بر عهد‌ه داشتند .قب ل از آ ن هنگام ت اجرای ی عملیا ش تصفی‌ه شده بودند ،سازمانده خ از ارت قب ل ازآ ن تاری ط عابرا ن به بعضی ش توس ی شاه جم ع شده و شعار می‌دادند ،خرب آ ن ک م و بی خ اختصاص ت در جلوکا این‌جمعی
ق که در محوطۀ دانشکد‌ه اجتما ع ی از دانشجویا ن دانشکدۀ حقو ط شهراز جمله دانشگاه تهرا ن می‌رسد .جمع نقا ی سوم ب نریو ی حز ی مسئو ل دانشجوی ش می‌شوند و قاس م خاتم ع از ای ن خرب دچار تشوی س از اطال کرده بودندپ ت کنند. ق حرم ف منز ل دکرت مصد ی به‌طر ق به دانشجویا ن پیشنهاد میکند دسته جمع در دانشکدۀحقو ق در ف منز ل دکرت مصد خ به‌ط���ر ش جلوکا ت اوبا ق می‌رس���ندک‌ه جمعی ی به منز ل دکرت مصد دانش���جویا ن موقع ی مح ل دستور س کالنرت ی و رئی س شهربان ط به رئی ب احتیا ح آ ن روز بر حس ق در صب ت بودند .دکرت مصد حال‌حرک ت پاسبانا ن کالنرتی نی جه ظ نظ م در مح ل حضور داش���ته باشند و به هم ی حف ی برا داده‌بودک‌ه مأمورا ن کالنرت ت حضور ش���اهپور حمیدرضا و دستور او یل به‌عل ی کردند و ق جلوگری ف منز ل دکرت مصد ت به‌طر از هجوم‌جمعی ی از دانشجویا ن سر رسیدند ق هجو م آورد .در ای ن موق ع تعداد ت به منز ل دکرت مصد ی رفتند و جمعی پاسبانا ن به‌کنار ت پرداختند. ح به‌مقاوم ق رس���انیدند و بدو ن داش�ت�ن هرگونه سال ی منز ل دکرت مصد ب آهن ی در و خود راب‌ه جلو ی از دانش‌آموزا ن دبریستان ی می‌پردازد .عالو‌ه بر دانشجویا ن بعض جال ل آل‌احمده م که خرب شده بود به‌سخرنان ص متفرق‌ه که در میا ن آنان ی از اشخا ی متوجه می‌شوندگروه ی قرار داشت ،وقت ادیب،که در اوایل‌خیابا ن فردوس خ در حرکتند ف خیابا ن کا ق به‌طر ی وجود دارند با داد ن شعار به‌نف ع شاه و مصد س شخص ی بالبا گروهبانا ن ارتش ی سو م در آ ن دبریستان ب نریو ی مسئو ل حز ق باقر دریان ی از آنا ن به‌اتفا سایر دانش‌آموزا ن راخرب میکنند و جمع ت دانشجویا ن ملح ق می‌شوند. ی میکنند و در آنجا به‌مقاوم ق آنها را همراه ت شده و تامنز ل دکرت مصد وارد جمعی ت بیشرتی ت س���ازمان‌یافت‌ه به‌تأخری افتد و فرص ی گر چه ناچیز حمال ت زمان ب ش���دکه مد ت س���ب نی مقاوم هم ی منز ل بیفتد .بر اثر ای ن مقاومت ،دانشجویان ق و مأمورا ن انتظام ت دکرت مصد ی و مقابل‌ه به‌دس برای‌چاره‌اندیش��� ی وارد ساخت .دوستان ی به قاس م خاتم ی کار خ چند چاقو ح شدند و شعبا ن بی‌م ی مجرو ودانش‌آموزا ن به‌سخت ت مداوا بود و ی و تح ک ماه بسرت ش از ی ی را به بیمارستا ن سینا منتق ل کردند و او بی اوجسد نیمه جا ن قاس م خاتم ی در جریا ن کودتای ج می‌برد .قاس م خاتم ت و از آ ن رن ی شعبا ن در بد ن او وجود داش ح چاقو تاآخر عمر آثار جر تو ف او ل قرار داش ی از سا ل 1339به بعد در ص ی جبهۀ مل ی و فعالیتها ت مل ت مقاوم ی نهض 28مرداد و فعالیتها ی از دانشجویان ع گفت .بعض ی را ودا ف ای ن مبارزه کرد و در سا ل 1350دار فان ی خود را مخلصان‌ه وق همۀزندگ ی که برداشتند تا مدتها به معالج‌ه مشغو ل بودند. ی نیز بر اثر جراحات ودانش‌آموزا ن از جمله باقر دریان ********** ت شمارۀ 10 پیوس
ل پانزدهم ،شمارۀ ،8شهریورما ه 1379 از ماهنامۀ پر ،شمارۀ ،176سا ق و همکارانش ن دکرت مصد ی کشت ه شد توطئۀ شا ه برا ت وزیر در این ی نخس ش از قو ل نخستوزیر تلف ن کردکه آقا ک نفر از ستاد ارت ج بعد از ظهر ،ی ت پن ک ساع نزدی ع عرض ض اطال ف بیاورند ،مح ش تشری ج به ستاد ارت ت پن ف دارند و فرمودندک‌ه آقایا ن وزیرا ن در ساع جاتشری ش چه کار ش چه میکند و با همکاران ت روز در ستاد ارت ی نخستوزیر در ای ن وق ب شد م که آقا شد.م ن متعج
ی نخستوزیر ب آقا ش و جنا ض کرد م که از ستاد ارت ت عر دارد؟پرس���ید م که شما ازکجا تلف ن می‌فرمایید؟ گف
شعبان جعفری
403
ف آورد ه ش رفتم .چهار نفر از وزرا تشری ی گرفت م و به ستاد ارت ف دارند .م ن متقاعد شد م و تاکس ه م ای ن جاتشری ع یافته ط آشنایانشا ن از آ ن اطال ی که به‌توس ب دفرت ستاد منتظر دیگرا ن بودند و پریامو ن واقعه‌ا ق جن بودند و دراتا ی به خانۀ ی با اتومبیل خ اختصاص نت ازکا س از بریو ن رف قپ ت می‌کردند .واقع‌ه ای ن بودکه دکرت مصد بودند،صحب خ را ی بی‌مُ ی از شاهپورها به خیابا ن آمده و شعبا ن جعفر نت او یک ت اما بالفاصله بعد از رف خودش‌رفت‌ه بوده اس ق و همکارانش ج شد ن دکرت مصد ت موق ع خار ی که قرار بوده اس ی توطئه‌ا ق و اجرا مأمور حمله‌ب‌ه منز ل دکرت مصد مُ ی در رفته بود و به‌قو ل شعبا ن بی خ ق از در و راه دیگر یل به‌واسط‌ه آ ن که دکرت مصد ی اجرا شود و ازکاخ‌اختصاص خ ه م فور ًا با چند نفر از ت و شعبا ن بی‌مُ ت مواجه نشده اس س پریده است» توطئ‌ه شاه با موفقی غ از قف یا شاه«مر ت با کوبید ن ت و خواسته اس ق تاخت‌ه اس پ شده به منز ل دکرت مصد ش سوار جی ت و مسلح ق بدس نوچه‌های‌چما ی از همراهان ت یک ق که قف ل بوده است ،آ ن را بشکند و چو ن ای ن کار ممک ن نشده اس پ به در خانه‌دکرت مصد جی ی از ط برود و قف ل در را بش���کند .یک ی دیوار به حیا ت تا از رو ی کنار خیابا ن باال رفته اس��� ی ازدرختها او از یک ت بوده است ی درخ ی که رو یل میکند و شخص ی به هوا خا ب خانه نخستوزیر بودند تری ی که‌مواظ دو افس���ر ی جلوگریی ح و آماده بود ن آنها برا خ بعد از مشاهد‌ه افسرا ن مسل نی می‌آید .شعبا ن بی‌مُ ت پائ ش شده ازدرخ متوح خ اختصاصی ق بدستا ن جلو درکا ش به دسته چما ی مأموریت ب می‌شود و ناچار بدو ن اجرا از او و همراهانش‌مرعو ی کوبید‌ه شد ن در و آگاه شد ن از قصد مهاجمان ،مصلحت س از شنید ن صدا قپ ملح ق می‌گردد .امادکرت مصد ت از راه ش را پوشید‌ه بوده اس س منزل یل که لبا ی برود و در حا ی امن‌تر ش به جا را در آ ن می‌بیندک‌ه ازخانۀ خوی ش می‌رود و با اطمینا ن به این ت با م به خانه همسایه(خانۀ والدۀ دکرت معظمی) و از آنجا با اتومبی ل به ستاد ارت پش ش نخواهد ض او و همکاران ی معرت ی از ارتشیا ن دیگرکس ش و عده دیگر که در آ ن جا با حضورافسرا ن عالریتبه ارت ش به دکرت معظمی ی ستاد ارت ی از اطاقها ت در یک شد و بعد آنها را ه م به‌آنجا احضار میکند .در ضم ن اسرتاح ی دعوت ی تشکی ل جلسۀ فوق‌العاد‌ه خصوص س را برا س مجلس) می‌سپاردکه‌هر چه زودتر نمایندگا ن مجل (رئی ی تشکی ل یک ب پیشنهاد او برا س را که برحس ی حضور اکثر نمایندگا ن مجل ی دکرتمعظم کند .بعد از آ ن که آقا ف بیاورند ت آقایا ن ه م تشری ش رساند و فرمود الز م اس ع همکاران ت شده‌بودند ،به اطال جلس���ه فوق‌العاد‌ه دعو ی ه م که تأخریکرده‌اند ت نمایندگان س برسی م ممک ن اس ح بده م تا ما به مجل ی واقع‌ه امروز راتوضی تا م ن چگونگ ی سرد است، ض کرد م که هوا خیل ش راه افتاد ،آقایان‌وزیرا ن ه م همراه او .م ن در سر پله‌ها به ایشا ن عر بیایند و خود ح ندهم س شر ی بپوشید .فرمود«:آقا ،م ن حاال خود م گرم م تا حادثۀ امروز و دسیس‌ه شاه را در مجل ت عبای خوبس ج به عبا نخواه م داشت». احتیا ********** ت شمارۀ 11 پیوس ل دوازدهم ،شمارۀ 85و ،86تری ،1379لس‌آنجلس از ماهنامۀ سیمرغ ،سا ی ایش���ا ن تعریف ت برا ی را از زندا ن موق ت خاطره‌ا ص بود م که با مطالعه مجال ی اردش�ی�ر محص ت آقا در خدم غ بفرستم .با احرتا م بهرا م شریازی پ در سیمر ی چا ت شما برا کردم.گفتند بنویس م و خدم س او ل متوسط‌ه بود م و مح ل اقامتم‌در ی بعد از 9اسفند 1331بود .م ن در آنزما ن در دبریستا ن دارالفنو ن کال روزها ً نی راه‌روزنامه‌فروشی ی میکرد م و در ب ت و آمد به مدرسه را پیاد‌ه ط خیابا ن خیا م حدود سیدنصرالدی ن بود .معموال رف ی را درکنار روزنامه‌فروشی‌ک‌ه بنا م حبیب ت و آمد خود ساعت ی دادگسرتی .م ن در رف ک روبرو بود س���ر سه راه ار خ دقی ق آ ن را به‌خاطر ندارم. ت روز را برانداز میکردم .یکروز تاری و محمد بودند می‌ایس���تاد م و روزنامه و مجال
404
پیوست‌ها
ب توده ایران،در جلو در ب ی حز ی از اعضا ی محاکمه میشد و عده‌ا ی تاهور 1مدیر روزنامۀ شهباز در دادگسرت آقا یل ازتظاهرات ب توده بودم ،و ت راه انداخت‌ه بودند .م ن در آنزما ن عضو س���ازما ن جوانا ن حز ی تظاهرا دادگس�ت�ر ی برگزار شده بود .اما چو ن راه هر روز م ن از جلواداره ک مح ل حزب فی ت از طر ی نداشتم ،چو ن تظاهرا اطالع ت بود م که خود را میان‌صدها نفر ت در حرک ت طب ق معمو ل هر روز ،آنروز ه م از آنجه ی می‌گذش رادیو و دادگسرت ی اداره رادیو می‌دوند .م ن هم‌خود م را به نی یعن ف پائ ت متوجه شد م که مرد م به طر نی تظاهرا تظاهرکنند‌ه یافتم .در ح
ت میکند ی آنراهدای ی در آ ن قرار دارد و رانند‌ه ایران ک افسر آمریکای ی روباز ی پ ارتش ک جی آنها رساند م و دید م ی ش میکندکه خود را ازمعرک‌ه نجات ی حمله‌ور شده و رانند‌ه ه م کوش ب به افسر آمریکای گ و چو ی با سن وگروه ف میدا ن توپخانه‌به‌حرکت ی رد ش���د و به‌طر ت را میکرد .تا باالخره از جلو دادگس�ت�ر یل مالحظ‌ه جمعی دهد ،و ت بعداز آ ن که ک کردم .حدود چند ساع ق شدند و م ن ه م آنجا را تر ت تقریب ًا متفر درآمد .بعد از ای ن جریا ن جمعی ی پرند‌ه ه م پر نمیزد وم ن مشغول ی حت ف دادگسرت ف کردم .در اطرا ی توق ی روزنامه‌فروش به خانه می‌رفتم ،روبرو ک جوان‌محص ل دیگری ی ماکه محمد روزنامه‌فروش ،م ن و ی ی روبرو پ ارتش ی بود م که دو جی خواند ن روزنامه‌ا پ انداختند. که م ن نمی‌شناخت م ترمزکردند و چند سرباز از آ ن بریو ن ریختند و ما سه نفر را دستگری و به درون‌جی ی میدا ن توپخانه‌دادند .از آنجا ی نرسید و ما را تحوی ل کالنرت ت دستگری می‌شوی م به جای ض ماکه به چه عل اعرتا ک زد ن افسر آمریکایی‌دستگریکرده‌اند، ی و باالخره چند روز بعد معلو م شدکه ما را به‌جر م کت ه م به زندا ن زیر آگاه ی نشسته بودند .مراب‌ه افسر آمریکایی ی و ارتش ی بردندک‌ه دور تا دور آ ن افسرا ن شهربان ی مرا به اطاق چو ن در شهربان ت نمیدانم .و بعد از آن‌مرا به زندا ن موقت ت و اوگف ص شما را زده اس نشا ن دادند و از او سؤا ل کردندک‌ه ای ن شخ یفرستادند. شهربان ی بودند و آنها در بند 4 ت زندان ت در زندا ن موق ی ازکارگرا ن دخانی���ا ت گروه در آ ن روزه���ا نمی‌دان م به چه عل ح قضایا و س از شر ی در آ ن کشته شد قرار داشتند .مرا ه م به بند 4تحوی ل دادند .و پ ی اران ی که دکرت تق همان‌بند ی دو طبقه ت شهربان س اس م مستعار داده‌ا م مسئو ل بند مرا مأمور خرید قرار داد .زندا ن موق اینکه اسم‌خود را به پلی ک دکان نی آنها ی ی قرار داشتندک‌ه ب ط وجود داشتند و طبقه دو م به‌شک ل فلکه اطاقهای ف حیا بود .در طبقه‌او ل هم‌ک س جلو بند، ج شود و پلی ی خرید خار ت از روز برا ت که مسئو ل خرید بند 4مجاز بود در هر ساع یل وجودداش بقا ش هم ی از هواداران ف به بی‌مُ خ) وگروه ی (معرو ی شعبا ن جعفر ب را برایش‌باز میکرد .ضمن ًا در آ ن روزها آقا در ی باز بدون ی فلکه با درها ت در «زندان» بودند .آنها را در اطاقها ت وزیر وق ق نخس ت حمله به‌خان‌ه مصد به‌عل س و افسر ی پلی ط شد م گروه ی خرید وارد حیا ی از روزها که برا ی جا داده بودند .یک گارد و با تما م وسایل‌راحت ش سبیلی ت و ری ی تریه باکراوا ت و شلوار ک نفر راکه باک فی ش را دید م که اطرا نگهبا ن و شعبا ن خا ن ودوستان ت را با زنان س اعلیحضر ت میگفت« :عک ت داش ی که در دس «لنینی» گرفته‌اند ،و شعبان‌با اشاره به روزنامه‌ا ب نماید ،به‌طرف ش جل ت توجه افسر نگهبا ن را به مسئولیت ش داش پ میکنی؟» و آ ن مرد راکه کوش��� ت چا لخ ب امتیاز روزنامۀ ی صاح ی شریاز ی انجو ب بند 5را بازکردند و شعبا ن خا ن آقا بند 5هُ ل میداد .و به‌دستور او در ی او در بند 5است ».بند 5 ی او بستند .شعبا ن داد میزد که« :جا ب را به‌رو آتشبار را درو ن بند 5هُ ل داده و در ش 50 گ بود باگنجای ی بزر ی قرار داشتند ،سالن ی کوچک ی درازک‌ه در دو طرف‌آ ن اطاقها س بند 4که راهرو برعک ِ ب بند را بازکردند و ت زمانیک‌ه در ت داش نفرک‌ه حدود 200نفر را در آ ن می‌چپاندند .بند 5به بند آفتابه‌دزدها شهر ی بخار مانند با ی در باز شد هوا ی را درو ن آ ن هُ ل‌داد م ن درکنارشا ن ایستاد‌ه بودم .وقت ی شریاز ی انجو شعبا ن آقا ی ارشدتر از افسر نگهبا ن وارد شد و با اعرتاض ج شد .چند دقیقه‌ای‌نگذشت‌ه بود که افسر ی متعف ن از آ ن خار بو ث درد سرما ن خواهد ع باع ی میکرد)که ای ن موضو به افس���ر نگهبا ن و ش���عبا ن خا ن (که ر ل رئیس‌زندا ن را باز -1مدیر روزنامه شهباز رحیم نامور بودکه احتما ً ال در نشریه سیمرغ به غلط تاهور تایپ شده است.
شعبان جعفری
405
ق شعبا ن بروند .آقا ی ی به فلکه ،اتا ف چا ی صر ی را از بند 5بریو ن آوردند و از اوخواستند برا ی انجو شد .آقا ق ش���عبا ن رفتند .شنیدم ی به اتا ی افس���ر زندان ،همگ ش وعذرخواه ع میکرد .و باالخره با خواه ی امتنا انجو ت تحریری‌ه منتشر ب امتیازروزنام‌ه هست م اما روزنامه زیر نظر هیئ ت م ن صاح ی میگفت« :درس��� ی انجو که آقا ش که با ی منتشر خواهد شد .شعبا ن و دوستان ت م ن در روزمعین میش���ود و شما خواهید دیدکه روزنامه در غیب ش می‌دادند .آقای ش گو ش نشسته‌بودند و به حرفهای ق دوزانو در مقابل ف اتا ت عم ل کرده بود ،اطرا آ ن خشون ی از شاه در پ عکس ت محسوب‌می‌شد ،به‌خاطر چا ی را به‌جر م مادۀ 5قانو ن که توطئ‌ه علیه سلطن ی شریاز انجو ی منتقل ی شهربان ی بهدار ی از اطاقها ب او را به‌یک ی در آتشبار دستگریکرد ه بودند .آنش ی اروپای کنار دخرت نیم‌لخت ی باد. ش گرام کردند .یاد **********
ت شمارۀ 12 پیوس م نشریه[؟] 25 ،خرداد ،1332شمارۀ صفح ه [؟] اس ی داشت ی سابقه‌ا عب م اسفند وض نی حادث ه نه محاکم ه متهم ن استعفا میدهد! م بود م اعال م کردک ه از مته یه ن جعفر ع استعفا دادند شعبا ی مداف ی وکال وقت ن چگون ه است؟ یآ ن بعد ل می‌انجامد و جریا محاکم ه چقدر به‌طو ل او را نداشتم در منز ل شکس ق وفادار م و خیا ن ب ه دکرت مصد تم نی میگف ی از متهم یک نت ِ م اسفند نی واقعۀ نه ی از چند جلسۀ محاکم ه متهم ن و خواندن ت شریی نکا ی این ت مقدمات ت که در جلسا ی اس��� نی واقع‌ه نه م اس���فند و تظاهرات ی از وقای ع مه م ای ن هفته محاکمه متهم یک نت ای ن تصمیم ی به گرف ت دادگاه و بعد ه م منته ی شد ن جلسا ت و منجر به سر ت گرف محاکمه‌در سال ن دادگاه صور ط مأموری ن انتظامی ک نفر می‌باشند بعد از جریا ن 9اسفند توس توی نی ای ن پرونده که جمع ًا بیس��� گردید.متهم ک نفر نی ی ک سرباز وگروهبا ن و همچن ک سرگرد ،دو استوار ،و ی نی چهار سرهنگ ،ی دستگری شدند.در میا ن متهم ی در دادگاه ی شهربان نی در سال ن سخرنان نی جلسه محاکمۀ ای ن متهم ز ن نیز دیده‌می‌شود .روز یکشنبه ای ن هفته اول ی آغاز شد. گ هشرتود ی سرهن ت آقا ی به‌ریاس ی نظام شعبۀ دوم‌جنح‌ه فرماندار ت می‌کردند .در ی زنده باد ش���اه تظاهرا نی را از زندا ن به دادگاه می‌آوردند آنها مرتب ًا با فریادها ی که متهم موقع نی وارد نی متهم ی از مخالف ی که عده‌ا ح روز یکشنبه آغاز شد ،هنگام ت ده و نی م صب اولنی‌جلس���ه دادگاه که ساع ت به زد و خورد منجر شد و در نتیجه ت کردند دامنۀ تظاهرا ی بر علیه آنها و به‌نف ع دول سالن‌دادگا‌ه شدند و تظاهرات ی آغاز شود. ح شدند و بعد قرار شدکه محاکمه بعد از ظهر روز یکشنبه به‌طور سر چندنفر مجرو ت دادگاه: ی از جلسا ت شریین ک نکا این ن کنید ن را بریو نز ای ی خود در دادگاه ش خود را مانند س���اب ق بلند نگاه داشته اس���ت ،موقعیک‌ه در جا ی که اکنو ن ری ش���عبا ن جعفر پ او نشسته بودکرد وگفت« :ای ن ز ن را فچ ی که در طر می‌نشست‌اشار‌ه به بانو آزادپور (مشهور به آژدان‌قزی) زن نی به اینجا آورده‌اندک‌ه ما را بدنا م بکند. از دادگاه‌بریو ن کنید .او را مخصوص ًا جزو ما متهم س ش���اه در ی نیز به نبود ن عک یل در صورتیکه او را از میا ن ما بربید .عش���ق م��� ن حاض���ر م گناه او را قبو ل کن م و ب کردند. س شاه را نص یل چند دقیقه بعد مأموری ن عک ض کرد و دادگاه‌اعرتا ی محاکم ه نمی‌شویم ما در جلس ه سر یل از هما ن دقیقه ی آغاز شد و نی مزبور بدو ن حضور تماشاچ نی جلسۀ محاکمه متهم بعد از ظهر روز یکشنبه دوم
406
پیوست‌ها
ض کردند وگفتند ما حاضر نیس���تی م در ت به ای ن جریا ن اعرتا ی مداف ع آنها نس���ب نی و وکال او ل چند نفر از متهم ی سرهنگ ق سرنیز‌ه باشد .در نتیجه دادگاه سه بار به م خورد و وقت ی آ ن بر محکمه‌ای‌محاکم‌ه شوی م که تماشاچ ی انجا م شود ت که دادگاه سر ی دادستا ن تصمی م گرفته شده اس ت بنا به تقاضا س دادگاه اعال م داش هشرتودی‌رئی ی از شغ ل خود استعفاکردند. نی بطور دسته‌جمع کلی‌ه وکالی‌متهم ی به س دادگاه مذاکر‌ه کردند و در نتیجه از روز س���ه ش���نب‌ه دادگاه به‌طور علن نی با رئی ی متهم ح روز بعد وکال صب
ی مأموری ن دیگر به م نخورد. ش آ ن در نتیجه مساع کارخود ادامه داد و آرام ادعانام‌ه چیست؟ ت و دادستا ن در ادعانام‌ه خود مدعی ی مفص ل اس نت ادعانامۀ دادستا ن خیل ک مقا م مطل ع به خربنگار ماگفت :م ی نت ِ در خانه نخستوزیر تصمی م داشته‌اند نخستوزیر را مقتو ل سازند و سرِ او نی بعد از شکس ت که ای ن متهم شده‌اس ت ما را بیگناه دستگریکرده‌اند. ت و بیجه س اس چ و بی‌اسا ت پو ی هستندکه ای ن اتهاما نی مدع یل خود متهم راب ُبرند و ت و اصو ً ت ما را محاکمه میکنند. ال بیجه نی شده اس س ما ه م اکنو ن تعی ت حب ما میدانی م که مد ق وفادار هستم ن ب ه مصد م ق وفادار هس���ت م و نی به خربنگار ماگفت« :به خدا قس��� م م ن هنوز ه م به دکرت مصد ی از متهم ی یک ش���عبا ن جعفر ُ ً ت برود چو ن دید م اجنبی‌هااز ح نیست .م ن آ ن روزک‌ه شاه میخواس اینکه‌می‌گویند م ن قصد داشتها م او را بکش م ابدا صحی یل چو ن اعلیحضرت‌همایونی ف کن م و نت منصر ک مرد م شاه را از رف ی کرد م باکم ای ن جریا ن استفاده میکنند رفت م و سع ت صرفنظرکنند به مرد م گفت م بروی م خانه‌نخست‌وزیر و از او ی نشدند از مسافر ی راض ی آیتالله بهبهان ف ما و حت به حر ی آنجا هستند و تا م ن خواستم‌ب‌ه خود م بجنب م ِ در خانه ی رسید م دید م عده‌ا ف کند .وقت نت منصر تقاضاکنی م شاه را از رف ُ یکشیدک‌ه با ی کردند و م ن به آنهاگفت م که چرابرادرا ن خود را م ع به تریانداز نخستوزیر را شکستند بعد نظامیها شرو ف هستی». ح ساختند و مرا بردند مریضخان‌ه و بعدگفتند تو توقی ی مرا مجرو سرنیز‌ه پا نت در خانه نخستوزیر ی اظهار داش���ت« :حاالک‌ه اینها می‌گویند م ن در شکس س به‌شوخ ی س���پ ش���عبا ن جعفر ت کنند!» ک نفر بنا بفرست م آنجا را درس شرکت‌داشته‌ا م حاضر م ی یل این ت کن م و ی او قضاو ق وکارها ت به دکرت مصد ی میگفت« :م ن کوچکرت از آ ن هست م که نسب شعبا ن جعفر ع پیدا ق از حقای ق اطال ی نیستند و نمی‌گذارندک‌ه دکرت مصد ی از اطرافیا ن او آد م خوب رامی‌توان م بگوی م که بعض ک خورد م که اگرکش���ته شو م همه بدانندک‌ه م ن نا ن سنگک ک نصف‌ه نا ن س���نگ کند.م ن حاالک‌ه آمد م دادگاه ی ع میکنم». میخور م واز وط ن خود م دفا ی بود. نی عصبان ش از س���ایر متهم نی واقعۀ نه م اس���فند می‌باش���د بی ی که او نیز جزو متهم گ دو م رحیم س���رهن ی را در ی اینکه م ن تصمی م دار م حقایق ی میگفت« :اینها اینکارها را می‌کنندک‌ه محاکمه نشود برا سرهنگ‌رحیم دادگاه افشاکنم». ی استعفا میکند م از متهم مته ی نیز ی از شغ ل خود استعفاکردند شعبا ن جعفر نی بطور دسته‌جمع ی متهم ی که وکال بعد از ظهر روز یکشنبه موقع ی ورق‌ه نوشت: به‌رو خ از مته م بود ن استعفا ی محکم‌ه از ای ن تاری ی از نظر غری قانون ب شعبا ن جعفر ت محرت م دادگاه ،اینجان «ریاس��� یل باز می‌رو م به زندا ن -با تقدی م احرتا م شعبا ن جعفری» می‌دهم‌و از آمد ن به دادگاه معذور م و ک جدید تاکتی نی نیز با سری‌بودن ی متهم ی بعد از اینکه یکشنبه با حادث‌ه زدوخورد دادگاه مواجه شدند و چو ن وکال مأموری ن انتظام ت بهکار بربند .و ای ن تدبری در آخرهفته ظ انتظاما ی حف ی برا ت بیشرت ت نکردند تصمی م گرفتند اقداما دادگاه موافق
شعبان جعفری
407
مؤثر واق ع شد. ح ش���د ن دو نفر س���ر یل به یکدیگر و مجرو نی با صند ی جریا ن زدوخورد در دادگاه و حملۀ مخالف یل به‌طورکل و ف ایجادکرد. ی در محاف ل مختل ی عجیب وصدا ل دارد محاکم ه چقدر طو ب یکما‌ه طو ل خواهدکشید .راج ع به چگونگی‌رأی ت گرید ،رویهمرفت‌ه قری نی اگر بدو ن وقفه صور محاکمه ای ن متهم
نی از اتها م وارد‌ه تربئه‌حاص ل ی از متهم ی معتقدندکه شاید چند نفر ی می‌شود .عده‌ا ی زیاد و نظر دادگاه پیش‌بینی‌ها ت ویل ی موجودنیس نی در پرونده مدارک ی از متهم ی مداف ع آنها اظهار می‌دارند بر علیه بعض کنند زیرا بطوریکه وکال ع را روشن‌خواهدکرد. ت آیندۀ دادستا ن از ادعانام‌ه که در چند روز آینده به‌عم ل می‌آید تقریب ًا ای ن موضو مدافعا ********** ت شمارۀ 13 پیوس ص 106-103 ب «کودتاسازان» ص ازکتا
ن 28امرداد بازیگرا ب توده در میدا ن بهارس���تا ن و ی و حز ی را طرفدارا ن جبهه مل ت ض���د دربار روز 25ام���رداد عظیم‌تری ن تظاهرا میدان‌سپ‌ه برگزارکردند. ی میدا ن بهارستا ن بود .راه‌پیمایا ن پس ی زد .مبد ًا ای ن راهپیمای ی عظیم ت به راهپیمای ب توده در 25امرداد دس حز
ت در میدا ن سپه (امام) ترتیب ع را که تا آ ن زما ن سابقه نداش ی بزرگرتی ن اجتما ازپیمود ن خیابا ن شاه‌آباد و سعد ت سراسر میدا ن سپه یا توپخان‌ه را پوشاند‌ه بود. دادند.انبوه جمعی
ق پریوز است» و تودهایها نیز شعار« :پریوز ت بود از« :ما ش���اه نمی‌خواهیم ،مصد ی عبار ی جبهۀ مل ش���عارها ح روز 28امرداد ش قدرت ،صب ت سه روز بعد از ای ن نمای گ و ِنکبت» را سر می‌دادند .درس باد ملت،بر شاه نن ش و اراذ ل و زنا ن هرجایی ،تهرا ن را به زیر سلطۀ خودگرفتند و در مقاب ل چشما ن مأمورین ی لومنپ‌مزدور ،اوبا گروه
ت زدند. پ و راس بچ ت و چپاو ل روزنامه‌ها و حمله به احزا ب و غار ت به آشو ی دس ی نظام ی وفرماندار شهربان
ی از آخری ن بازماندگا ن میداندار آ ن روزک‌ه ناظر و ش���اهد ی یک ف به مریزا ش���هریار ی معرو مریزا عبدالله جندق
ی با نگارند‌ه می‌گوی���د« :م ن در میدان ت درگفتگوی ت شاهدوس���تانه بوده اس��� وقای���ع‌روز 28امرداد و تظاهرا
ت چهار دسته از ح روز 28امرداد آ ن طورک‌ه به خاطر م اس ی داشتم .صب بارفروشان‌امنی‌الس���لطا ن حرفۀ واسطه‌گر ق به‌را‌ه افتادند. ف شما ل شهر و تسخری خانۀ مصد ق به‌طر ت شاه‌دوستان‌ه و قیا م علیه مصد ی تظاهرا ب شهربرا جنو ب و طاهر حاج‌رضایی ،میداندار میدا ن بارفروشا ن امنی‌السلطا ن از سر قربآقا. ی طی دستۀ او ل به‌سرکردگ
ف به ناصر جیگرکی ،اصغراستاد ی معرو ف به قدم ،ناصر حسن‌خان ی معرو ی رضای ت بودند از :عل افراد ای ن دسته عبار
ی وقمارخانه ب قهوه‌خان‌ه و نانوای ف به اصغر شاطر ،رضا صاح ی معرو ف به اصغر ِسسکی ،اصغر بنای ی معرو علینق ب مختارمنش ،احمد ذوقی،حاجی‌مظلوم ف به مرد آهننی ،اصغر ش���اطر ،حبی ی معرو ی نور در ش���هرنو ،حاج‌عل
ت و خرده‌پاهای‌میدان. ی لشکر از عمله‌جا ب به سیصد نفر سیاه ف به حاجی‌سردار ،و قری ی معرو نهاوند
ت کرد .در س حرک غ فردو ف به حس�ی�ن رمضون‌یخی،که از با نی اسماعیل‌پور معرو ی حس دس���تۀ دو م به‌سرکردگ گ ابرام‌خا ن و اکرب ابرام‌خان ف به ماشاءالله ابرام‌خا ن و هوشن ی معرو ی رمضون‌یخی ،برادرا ن طاهر این‌دست‌ه نق
ک مرتی یی ش را که مجهز به چوب‌دس���تی‌ها ی از بی‌کاره‌ها و اوبا و امریابرام‌خان .ای ن گروه ه م چند صد نفر
408
پیوست‌ها
بودند ،همراه خود داشت. نی رمضون‌یخی) ق حس ی محمود مسگر (باجنا دستۀ سو م که شنید م از محلۀ بدنا م (شهرنو) ناحیۀ ده به‌سرکردگ ی دور آ ن را حصارکشید‌ه بودند و معروف ی از زنا ن قلع‌ه (شهرنو را قلع‌ه ه م می‌گفتند ،چو ن به‌دستور زاهد باگروه ی بود) و خانم‌رئیس‌ها. به‌قلعۀ زاهد ط کری م راه افتاده بودند. ی از ربا ی صابر و دستۀ دیگر ی ه م از جوادی‌ه به‌سرکردگ دستها
س و چهارراه سرچشمه س از پیمود ن خیابا ن سریو ی به ه م پیوستند و پ ی در میدا ن مولو ب و رمضون‌یخ دستۀ طی خ شده و ی و خیابا ن شاه ،وارد خیابا ن کا ومیدا ن بهارس���تا ن خیابا ن شاه‌آباد و خیابا ن اس���تامبو ل و خیابا ن نادر ق شدند. روانۀخانۀ مصد ی -از میدا ن بارفروش���ا ن سرچشمه -به ی و اکربزاغ ی ش���فیع س الله و اکرب الله و مریزاعل در سرچش���مه ،عبا ی چهارراه ی از بزن‌بهادرها ی زاغ ف به مصطف ی معرو ی کلیای آنها ملحق‌شدند و در چهارراه مخربالدوله ،مصطف ی در مسری خود ب و رمضون‌یخ ش ارامن‌ه (داش���ناک‌ها) نیز به آنا ن پیوستند .دستۀ طی ی از اوبا ی باجمع س���یدعل ت (در خیابا ن نادری ی در خیابا ن شاه‌آباد) ،خانۀ جوانا ن دمکرا روزنامۀ باخرتامروز ،تئاتر تودهایها (تئاتر س���عد ی به قهوه‌خانۀ ش زدند و در خیابا ن استامبول ،رمضون‌یخ ت و آت ی آینده و ...را غار کوچه نوبهار)،روزنامۀ بس���و ی به طرف ی بود) حمله کرده و با تریانداز ی پایان» (که از مهاجری ن قفقاز پاس���اژ «یول‌چی»متعل ق به «مصطف نی بکشد. س را پائ ب کاف‌ه را وادارکرد تا عک ی مصدق‌صاح س دیوار عک ی داشتند ی نه برخورد ی نظام ی یا فرماندار ک از مأموری ن شهربان چی ت با هی ت و غار ی و تظاهرا در طو ل راهپیمای ی مواجه نشدند. ت چندان ق ه م با مقاوم ی بودند .در خانۀ مصد ط تماش���اچ ی می‌کردند بلک‌ه فق ونه آنها دخالت ق حمله کنند و در ب فرما ن دادکه تظاهرکنندگا ن به خانۀ مصد ق آویخت‌ه شد طی ی خانۀ مصد وقتی‌پرچ م سفید باال ش بزنند. و پیکررا بشکنند و آت ی در ی باش���کوه ی میهمان ک هفته در تس���خری میدان‌دارا ن بود .بعد از ده روز ه م س���پهبد زاهد تهرا ن حدود ی ی سران ب دادکه تمام ی و سایری ن ترتی ب و رمضون‌یخ ی در آنجا بود) به افتخار طی ی زاهد غ ش���خص جماران(با ت داشتند. ی که نا م برد م در آ ن شرک میدا ن وافراد ی واگذار شد. ب و رمضون‌یخ نی در جنت‌آباد به طی ی چند قطعه زم بعد ه م به‌دستور سپهبد زاهد *** ت که در ای ن نیم ث روز 28امرداد بهرتی ن گوا‌ه بر ای ن اس��� ی دربارۀ حواد ت مریزا عبدالله جندق گفته‌ها و ش���هاد ی شهر تهرا ن به‌صدا درآمد ی شرور و چاقوکش ،فاحشه و میداندار نابکار ،دیوارها س در برابر اعما ل مشت روزمنحو ب قدرت ی که در 30تری 1331با یکدیگر مس���ابقۀکس ت مل ی نهض ب توده و زعما و ازس���را ن در الن‌ه خزیدۀ حز ی به‌شمار می‌آوردند و درکتاب‌های ت مل گ نهض ی آنا ن که خود را پیش‌آهن ی شنید‌ه نشد .حت گذاشته‌بودند صدای خ نس ل ناآگا‌ه امروز ی فامی ل خود و ماجراجویی‌هایش���ا ن را به‌نا م مبارزه بهر ی خال‌ه و خانم‌باجی‌ها قطوربیوگراف ی سرلشکر زاهدی ،به ت نئوفاشیست ض برنخاستند بلک‌ه د م فرو بستند و مدتها با حکوم می‌کشند،نه تنها به‌اعرتا همکاری‌پرداختند. ********** ت شمارۀ 14 پیوس ل ششم ،شمارۀ ،1597پنجشنب ه 27مرداد ما ه 1379 از مجلۀ ایران ،سا
ب کرد. ی غرو ی و روش���نای ی مس���تانه دش���منا ن آزاد ت و عربده‌ها ب 28مرداد .1332در میا ن خو ن و بارو آفتا
شعبان جعفری
409
ت و فصل ی ق خورده اس خ ور ت و امروزک‌ه تاری ت ایرا ن نشس ی مل خ و زندگ ی بر تاری ق و دیکتاتور نی اختنا فصل‌سنگ ی از یادرفته‌و ت بر درسها ی اس ت سر ،مرور ی به پش نی گذشته است .در سالروز آ ن هنگام‌ه بیداد ،نگاه برآ ن فص ل سنگ ی (کاخ‌سابق) نی جنوب ک لقم‌ه نا ن برخاست‌ه است .در خیابا ن فلسط یی ی که برا ش شده در هیاهوی ی فرامو آموخته‌ها ی و آخری ن فریاد آنها رامی‌توا ن شنیدکه ک و خو ن افتاد ن شهیدا ن راه آزاد ش توپها و تانکها ،صفریگلوله‌ها ،به خا غر ی پری،بسیار تکان‌دهنده گ یا آزادی» .تلنگر نانوا ب به فردا و فرداها سر دادند« ،یا مر ی خود خطا در آخری ن نفس‌ها
ی و چه کردی» .نس ل امروز ،در غوغا ی ی که چه بود ی میآورد .از یاد می‌بر بودکه گفت« :غ م نان ،نسیا ن و فراموش خ می‌گذرد .ترس م که ی و زیبا و زشت‌تاری ی سپید و سیاه و نور و تاریک ی رویاروی ت ازکنار سالروزها نان ،چه بی‌تفاو ی بسپارد. ت خود را نیز در تاریکخانۀ ذه ن خود به فراموش ت خود و مل ای ن فص ل از حیا ت خورده،به نی و ظاهر ًا شکس ی سنگ ب فرود آمد ،خست‌ه از نربد یش ی که سیاه ب روز 28مرداد ،1332وقت در غرو پ عزت‌الله ممتازگفت ت ایرا ن است .ای ن را سرتی ی در انتظار مل خانه می‌رفتم .نمی‌دانس���ت م از فردا چه سرنوشت ت وزیر را ت از خانه نخس س افس���را ن ضد ش���اه ،حفاظ ت دکرت مصدق ،در رأ ی آمریکا علیه دول که‌در روزکودتا خ و از بازماندگان ی -نویسنده و مور ح روز 22مردادماه ،1379در خانه ناصر نجم ت 9صب به‌عهده‌داشت .ساع ِ ع از خانۀ ت دفا ف عزت‌الله ممتاز نشس���تی م که از روز 28مرداد 1332و خاطرا ی حر ی -پا ت مل دوران‌حکوم شمارۀ 109بگوید. ت س���ر می‌گذارد، ی خود را پش��� نی ده‌ه از زندگ پ عزت‌الله ممتازک‌ه نهم ف و الغر س���رتی در درو ن جس��� م نحی ق نخستوزیر ظ خانۀ دکرت مصد ی جزو افسرا ن محاف ت که در 28مرداد ،1332با درجه سرهنگ مردی‌نشست‌ه اس گ خود در برابر اختناق‌آفرینا ن ایستاد. ت بودو در آ ن روز تلخ ،تا آخری ن فشن وق ی او ل که شاه ناگزیر از فرار شد ،به دکرت مصدق ت کودتا س از شکس ح روز 28مرداد ،سه روز پ می‌گوید« :صب ت زده‌اند. ت به تظاهرا ی دس ت و ازگوش‌ه وکنارگروههای ع شده اس ی شرو ح شهر ،حرکات خربدادندک‌ه در سط ی امثا ل ش���عبا ن جعفری ب تهرا ن به‌رهرب ی جنو ش و ماجراجویا ن و م���زدورا ن و میدان‌دارها ت را اوبا تظاه���را (معروف‌ب‌ه شعبا ن بی‌مخ)که پو ل گرفته بودند راه انداخت‌ه بودند. ی از او نبود! پس یل اثر ش را احضارکرد و س ستاد ارت ی رئی ق رسید ،بالفاصله تیمسار ریاح خربک‌ه به دکرت مصد ی می‌بود و انجام ی یافتندک‌ه بایست ی بسیار دور از جای ی را در مکان ت آخر ،تیمس���ار ریاح ازچند بار تالش ،دس��� س ستاد ارتش ،ساده‌لوحانه ح شهر پرسید ،رئی ی در سط ت ضد مل ق در مورد حرکا ی دکرت مصد وظیفه‌می‌کرد! وقت ی نیست»!! ی نگران ط هستی م و جا ع مسل خ داد« :بر اوضا (یامزورانه) پاس ک پیا م رادیویی س ستاد ارتش ،ی ی رئی خ واه س از پاس��� ب می‌رسد ،دکرت مصدق ،پ ی آش���و هر دقیقه که خربها ی فعلی) به ی سرپد تا در خیابا ن شمریا ن قدی م (دکرت شریعت نت پیا م را به دکرت فاطم نوشت‌و از مرد م استمدادکرد و م ش کند. بی‌سیم‌رادیو برود و پیا م را از رادیو پخ شو ی (کاخ) به خیابا ن قدی م ش���مریا ن (دکرت ش���ریعتی) برس���د ،اوبا نی جنوب ی از خیابا ن فلس���ط تا دکرت فاطم ک را ک تان ف شاه ی ک سربازا ن طر ت به ویرانی‌ها زده بودند .مهاجما ن با کم آشوبگران‌خیابانها را بسته و دس سوار شده‌بودند ،وارد رادیو شدند و آ ن را اشغا ل کردند. ق رساند. ت و خود را بار دیگر به خانه دکرت مصد ی از میا ن آشوبها و آشوبگرا ن گذش دکرت فاطم ت دکرت مصدق ت و حکوم ی از دول ش که بایست ح ارت ی مس���ل زد و خوردها در ش���هر همه جا راگرفت‌ه بود .نریوها ی ظهر بودکه حمله دفاع‌می‌کردند ،یا به کودتا پیوس���ته بودند و یا باکودتاگرا ن س���رگر م نربد بودند .نزدیکی‌ها ک را در ک تان ی خود داشت م که ی ت فرمانده ک تح ج تان ع شد .م ن پن ق شرو ی خانه دکرت مصد نی به‌سو سهمگ ی (در خیابا ن اما م خمینی ،سپه ک را در مقاب ل دانشکد‌ه افسر ک تان مقاب ل پادگا ن «باغ‌ش���اه»گذاش���ته بودم ،ی
410
پیوست‌ها
ق مستقرکرد‌ه بودم. یل خانه دکرت مصد خ سابق) در حوا ی (کا نی جنوب ک را درخیابا ن فلسط سابق) و سه تان نی و آسما ن فرو می‌ریخت. ش از زم ی درگرفت‌ه بود.گلول‌ه و آت گ سخت جن ی کابینه) درو ن خانه ی (چند ت ن از اعضا دکرت مصدق ،همراه دکرت فاطمی ،نریمان ،دکرت ش���ایگان ،دکرت صدیق ب ما ی از جان ش می‌ریخت .تریانداز ی توپ ،بر در و دیوار خانه فرود می‌آمد و خانه را بر سر ساکنان بودند.گلوله‌ها خ بود. ف خیابا ن از خو ن مهاجما ن و مدافعا ن سر نی (کاخ) وک ی خیابا ن فلسط نی بود .دیوارها هم‌سنگ
ح شد و ی مجرو ت خمپار‌ه به سخت ی از تانکهاک‌ه در اختیار داش���تم« ،س���روا ن شجاعی» بر اثر اصاب فرمانده یک ی و سرگرد ج از خیابا ن کاخ ،همچنا ن می‌جنگیدند و س���روا ن فشارک ک دیگر در خار به‌حالت‌اغما افتاد .دو تان ش می‌ریختند. نی (کاخ) نیز ،مدا م بر سر مهاجما ن وکودتاگرا ن آت ک دیگر در خیابا ن فلسط بهرامی،فرماندها ن دو تان ی نداشتیم .اماکودتاگرا ن هرچ‌ه قدر می‌خواستند ت دسرتس مهمات‌ماک م ک م تما م میشد و ما به انبار اسلحه و مهما ت داشتند. ح ومهما سال م شما بروید ن می‌مان م ک می‌افتادند. ت می‌کردند و با تری مهاجما ن به‌خا ی که با ما بودند ،سرسختان‌ه مقاوم ی زرهی ،سربازان عالو‌ه بر نریو اص ً نی شده بود و حمله سنگنی‌تر. ی سنگ ت 7/30عصر بودکه فضا خیل ی تما م شد .س���اع ال ندانس���تی م که روزک ت دشمنا ن ایران ت و اگر بماند ،بی‌گما ن به دس ق در آ ن خانه دیگر ممک ن نیس س کرد م که ماند ن دکرت مصد احسا ی اسری خواهد شد. وآزاد ت آنهانیفتید. ش بودند،گفت« :بروید ،همه‌تا ن بروید .از اینجا برویدک‌ه به دس ی که درکنار ب به آنهای دکرت مصدق ،خطا ق را قان ع کندکه از آ ن خانه برود. ت دکرت مصد س نتوانس چک م ن می‌مانم .می‌مان م و شهید می‌شوم ».اصرار هی نی اال ن از ق گفت« :یا هم ب به دکرت مصد ت و خطا ی ش���قیق‌ه خودگذاش��� ش را درآورد و رو ت تری نریمان ،هف ق را ت به خانه همسایه می‌روید و یا م ن خود م را میکشم ».تهدید نریما ن دکرت مصد این‌نردبا ن که بر دیوار اس��� ی به صورت م کشید و ق دست پ و خمپار‌ه می‌ریخت ،دکرت مصد ت تو پ و راس یل که از چ خل ع س�ل�اح‌کرد .در حا ت و م ن و یارانم، ی نردبا ن باال رف ت و از پله‌ها ی که از مادر خوردی».گف��� ت به آ ن ش�ی�ر گفت« :فرزندم،رحم ً ی خانه گ ادامه دادیم .خانه ،کامال ویرا ن شده بود .مهاجما ن بر ویرانه‌ها گ راتا آخری ن فشن ت جن با خیا ل راح ی بودند .ماهاک‌ه مانده بودیم ی زخم ی از ماها شهید شده بودند ،بسیار ک می‌کردند و پیش‌می‌آمدند .بسیار شلی گ نداشتیم. ک فشن یی حت ک ِ گ خانه را از جاکند و وارد خانه ش���د م ن و چند نفرک‌ه مانده بودی م خانه را ترک در بزر ک تان ی ک���ه ی وقت��� ی می‌اندیشید م که نی بود به فردا و فرداهای ی رفتیم .در راه خانه‌ا م که باالتر از خیابا ن فلسط س از راه گفتی م وهرک ت ایرا ن بود. در انتظارمل ت فرارکند بدو ن آ ن که در راه یل که می‌توانس ظ خانه دکرت مصدق ،آ ن شب ،در حا گ عزت‌الله ممتاز محاف سرهن ت شد. ی کرد و بازداش ی معرف ت نظام ی آ ن روز ،خود را به حکوم ت و فردا ی خورده باشد ،به خانه خود رف به‌کس ********** ت شمارۀ 15 پیوس ص 481-477 ت و اصول» ص ب «نفت ،قدر ازکتا ی تما م اتومبیل‌هارا ف تهرا ن به‌را‌ه افتادند .آنها جلو ط مختل ت مزدور» در نقا ی از «جمعی ح روز 19اوت،گروههای صب ی وسیله نقلیه خود نصب‌کند ت شیش‌ه جلو ی از شاه می‌دادند و می‌خواستند آنرا پش می‌گرفتند ،به راننده‌ها عکسهای ش خردمی‌شد. ی اتومبیل ک میخورد و شیشه‌ها ت می‌کردکت ی مقاوم ش را نیز روش ن نماید .اگر راننده‌ا و چراغهای ی شاه را برشیشه‌های ی روشن ،عکسها ی شدکه با چراغها ی کوتاه مرکز ش���هر تهرا ن پر از اتومبیل‌های ف مدت ظر
شعبان جعفری
411
ی وزنه‌برداران،کشتی‌گریا ن ودیگرا ن که با گ از برخ ی بزر ش داشتند .همزما ن از مرکز شهر نیز جماعت ی خوی جلو ف به «شعبا ن بی‌مخ» بود،به‌حرکت ی شعبا ن جعفری،که معرو ح بودند ،به‌رهرب ب و چاقو مسل چماق ،زنجری ،چو ش این‌جماعت یل که فریاد «زنده باد شاه» سر داده بودند .در پیشاپی ق شدند ،در حا درآمدند و روان‌ه خانه مصد ی و نظایر آنا ن به چش م می‌آمدند .رهربان«جمعیت ی از شیادان ،معرکه‌گریان ،حقه‌بازان ،هوچیا ن بازار دس���ته‌های ت و به‌معرض ی راکه با پو ل میشد به‌را‌ه انداخ ج کرده بودندکه «هر نمایش ی «سیا» را بیدری غ خر مزدور» پولها
ت همراه سازند. ب کرده با ای ن جماع ی از عابرا ن بیخرب را به خود جل تماشاگذارند» تا تعداد هرچ‌ه بیشرت ت و خواها ن سرنگو ن کرد ن شاه شده بود ،حاال شعارها ت اس ی که دو روز قب ل وانمود می‌کردکمونیس هما ن جمعیت ق بود. ط شاه» خواها ن سرنگو ن کرد ن مصد ی «سقو س کرده ،به‌جا ی خود را معکو ودرخواست‌ها ش رابا ی نداشت ،و مزد ی خاص ع عقید‌ه و ایدئولوژ چ نو ت مزدور» بودکه هی ک «جمعی ف میکندکه ای ن ی کات م اعرتا ی مملو از سربازا ن و افراد پلیس،که به فرماندهانشا ن قو ل پرداخت‌پول ی پرداخت‌ه بودند وکامیونهای ی آمریکای دالرها ش گرفته بودند .وقتی‌سرتیپ ت خوی و ترفی ع درجه داده شده بود تا به طرفدارا ن شاه بپیوندند ،آنها را زیر چرت حمای س شهربانی،که هما ن طورک‌ه قب ً الذکر شد پ دفرتی ،رئی ت فرستاد ،سرتی ب ای ن جماع ی سرکو ی را برا ی ستون ریاح ت و به افسرا ن آ ن ستو ن گفت« :تما م ماهمقطار ،همکار ی رف ی ستو ن اعزام ی بود ،به جلو ت پرده از حامیا ن زاهد پش ی کنیم ».دسته‌های‌هوادار مصدق ی ه م تریانداز ی به شاه وفاداری م و نباید به رو و برادر یکدیگر هستی م که جملگ نی جماعتی،که‌زیر چرت محافظت ف همچن ی متوجه گردیدند حری ت درآمدند ،اما بزود نیز بتدریج ،به‌نوبۀ خود به‌حرک ی از اعضای ب توده،که روز قب ل به‌دستور مصدق‌عده‌ا س نیز قرار داشتند ،نخواهند شد .از حز ی و پلی ی نظام نریوها ی دیده نمیشد. ب شده بودند ،ابد ًا اثر ب باتو ن پاسبانها مضرو آ ن در خیابانها به‌ضر ط شده بودند ،به‌ساختمانهای س نیز آشکارا با آنها مخلو ی از نظامیا ن و افراد پلی ک واحدهای ت مزدور»که این «جمعی ت آنها و دیگر سازمانهای‌سیاسی،که از ب توده ،دفاتر روزنامه‌ها و نشریا ق و حز ی طرفدار مصد مح ل جمعیت‌ها ت مزدور» نیزفرستنده ک گروه از ای ن «جمعی ش کشیدند .ی ت می‌کردند حمله‌ور شده آنها را به آت ق حمای مصد ک نشسته یل که داخ ل یک‌تان ی از مخفیگا‌ه خود بریو ن آمد و در حا رادیو تهرا ن را به اشغا ل درآورد .آنگا‌ه زاهد ی یک‌واحد از «گارد ت گرفته است .وقت بود خود را به مح ل فرستند‌ه رادیو رساند و اعال م کرد زما م امور را در دس ق حمله‌ور شد ،سرهنگ‌ممتازک‌ه فرماندهی ی شرمن ،توپخان‌ه و بازوکا ،به خانۀ مصد شاهنشاهی» همراه با تانکها ب خانه به ش را از دیوارعق ی از همراهان ت وزیر وگروه ق را به‌عهد‌ه داش���ت ،نخس��� ظ از خانه مصد واحد محاف ت به حمله متقاب ل زدند .نربدی‌سنگنی ،تلخ گ ممتاز دس ی سرهن ت فرمانده ی تح س نریوها ی داد .سپ ج فرار خار ی از ی آ ن 300نفرکش���ته شدند .در میا ن کشته‌شدگا ن اجسادتعداد ت که ط ق درگرف ی خانه مصد ی جلو و طوالن ح هما ن روز ط عما ل سیاصب یل که توس ی 500ریا ی نو ت آمدک‌ه در جیبهایشا ن اسکناسها ت مزدور» نیز به‌دس «جمعی ق دربرابر هجو م از پا ت خانه مصد ف شد .سرانجا م مقاوم ت شده بود،کش ت در ای ن غائل‌ه به آنها پرداخ ت شرک باب ت و چپاو ل آ ن زدند. ت به غار درآمد و مهاجما ن دس ش تسلی م شدند. ق و همراهان ت کرد و روز بعد مصد ت وزیر تثبی ت خود را به‌عنوا ن نخس ی موقعی هما ن روز زاهد ی انبوه از رهربا ن حزب ق وگروه��� ی از وزیرا ن کابینه مصدق ،رهربا ن جبهه ملی ،افس���را ن وفادار به مصد بس���یار ت شده بودند، ی نافرجا م بازداش ق در جریا ن کودتا ط مصد ی که توس ی دستگری شدند و آنهای ط عما ل زاهد توده‌توس ش ندارد ی از پدر ش خاص ی از هندرس ن سفری آمریکا سؤا ل کرد آیا خواه آزادگردیدند .اردش�ی�ر ،پس���ر ژنرا ل زاهد ق وارد ی به دکرت مصد ط میخواهد هیچگون‌ه صدم‌ه و آزار جسم خ هندرس ن ای ن بود که فق تا آنراانجا م دهد .پاس ی وارد نخواهد شد». ق نیز آسیب ی سر دکرت مصد ک مو ع دادکه «به ی ت اطال ی در مقاب ل به مطبوعا نشود،زاهد ی دربست ت با هواپیما ی شاه فرستاده از او خواستند بازگردد و او روز 23او ی برا ت تلگرام ی و روزول آنگا‌ه زاهد
412
پیوست‌ها
ی ورود او را ک اقدا م احتیاط ش می‌کردند ،برگشت .به‌عنوا ن ی ی همراهی یل که 20خربنگار خارج ی در حا هلند ی سرباز اشغا ل شده بود. خ شاه ،به‌وسیلۀ تانکها و ستونها ازقب ل اعال م نکردند ،و جاد‌ه میا ن فرودگاه تاکا ی ایرانیان، ق و تما م آرزوها و امیدها ی و ملی‌گرایان‌ه مصد ت مردم ی بال غ بر 7میلیو ن دالر سیا به نهض با هزینه‌ا ت گریند ،پایا ن داد .و با این ی در دس ی خارج ش را ،خود و بدو ن مداخلۀ قدرتها که‌می‌خواستند اداره امور خوی ی پیداکردن ش از دو س���ا ل بود برا ی را انجا م دادندکه انگلیس‌ها بی ج پولهایش���ا ن کار ترتیب‌آمریکایی‌ها با خر
ی به ط مصدق ،وقت ط به س���قو ش نمی‌بردند .اخبار مربو ی از پی ش می‌کردند ،وکار ت انجا م آ ن تال راههایی‌جه ی خود را می‌گذراند و ی طوالن ت بیمار ی مدیرتانه ،دورا ن نقاه ی در دریا ک کشت ش ایدن‌رسیدک‌ه بر عرش‌ه ی گو ی نکرده ت بریتانیا،که کوچک‌تری ن اشاره‌ا ی کرد» .مطبوعا ب راحت ت و خوا ب راشادمان‌ه به بسرت رف او «آ ن ش��� ع است ،تما م اعتبار ای ن «پریوزی» را به شاه‌پرستان ف وقو س و آمریکا در شر ب انگلی ی از جان بودند توطئه‌کودتای ح بکار رفته در آ ن از ی انبارمانند شدکه تما م «مصال ق تشبی‌ه به ساختمان ت خانه مصد بخشیدند .درای ن مطبوعا ی عمر خود در آ ن به‌سر برده بود!» در حایل ی نظری آنچه هیتلر در آخری ن روزها فوالد و بتو ن آرمه‌بود»« .آشیانه‌ا ی میکرد ،که بارها م ن (نویسنده کتاب) آنرا از ظ زندگ یل و بدو ن کوچک‌تری ن حفا ی معمو ق درخانه‌ا که مصد ی میکرد م که منز ل او قرار داشت. ک دیده‌بودم ،چه در آ ن زما ن در هما ن خیابا ن زندگ نزدی ش آورد که ژنرا ل زاهدی ،نخس���ت‌وزیر جدید ،در پ لن���دن ،به‌خاطر خوانندگان ب���ا وجود ای ن روزنامه تایمز چا ی بودکه« :او مورد سوءظ ن قرارگرفته ی ربود‌ه ش���د و ای ن حادث‌ه مقار ن با ایام ط افسرا ن انگلیس س���ال 1942توس ی متفقنی ط نریوها ی را علیه اشغا ل ایرا ن توس ح انجا م قیام ی آلما ن نازی ،طر یل نریوها ی عا ک فرمانده بود باکم ی و تحقری او بود به‌نظر ت ربود ن زاهد گ مسئو ل عملیا نی که در زما ن جن ی مک‌ل در دس���تاجرا دارد ».فیتز رو س اخبار جهانی ی که از سروی ی برنامه‌ا ت کند .او ط ت که جربا ن مافا می‌رسید حاالناگها ن به‌فکر آ ن افتاده اس ک خود را ت اتوماتی ح کل ی س���ا ل « 1942لول‌ه سال ت در جریا ن آدم‌ربای ش شدگف ت پخ بی.بی.س���ی ،روز 30او ت ناگزیر ی نکرد چه در غری ای ن صور ی دند‌ه زیرین‌نخست‌وزیر تازه ایرا ن گذاشت» .خوشبختان‌ه ژنرا ل مقاومت رو ت محرو م می‌گردید. ک افسر جذاب ...وفادار و میهن‌پرس نت «ی ت داش ت ایرا ن از نعم ک میشد وآ ن وق از ش���لی نی افزود« :گرچه ی کند!» مک‌ل ق رهرب ب توجه را علیه مصد ی جال ت تا ای ن کودتا که دیگر وجود خارجی‌نداش ی ژنرال یل وجود نداردک‌ه در پریوز س و قاب ل قبو چ دلی ل ملمو ق خود را به آغوش‌روسها انداخت‌ه بود ،اما هی مصد ی داشته‌اند!» ی آمریکایی‌هاسهم زاهد ی در آلود‌ه کردن ت ،1953چرچی ل که ش���خص ًا س���ه م بس���یار مهم��� خ 25او در جلس���ه کابینه انگلیس ،به‌تاری ت حاال« :برای ت آمریکا در ای ن ماجرا پنها ن نکرد وگف ی خود را از دخال آمریکایی‌هادر ای ن کودتا داشت ،نگران س در ایران ت انگلی ج کرده‌اند ،تما م مناف ع سالها زحم ی که خر ی مبلغ آمریکایی‌هابسیار آسا ن خواهد بود با جزئ ی انگلیس‌ها را در س ازکودتا ،آمریکاییها جا ت نگرا ن باشد .درواق ع پ ب خودبزنند» .چرچی ل ح ق داش را به جی ت سالها رفتار آمرانه ،تکربآمیز و غریقاب ل تحمل ی باب ی بودکه بریتانیا ،بایست ی گزاف ایرا ن تصاحب‌کردند .و ای ن بها ت میکرد. خود در ایران،پرداخ ********** پیوس ت شمارۀ 16 ت مداخله»... م ایرانی» -مقالۀ «امریکا ،ایران ،سیاس ب «مصدق ،نفت ،ناسیونالیس ازکتا ص 461-460 ص
ی با نظامیا ن و سرلشکر فضل‌الله زاهدی ی مهم ت کردند و تماس���ها ت وگروه او روحیۀ ش���اه را تقوی «...روزول
شعبان جعفری
413
ص داشتند رابط ه ت مزدور تخص ی جمعی ب تهرا ن که در جمع‌آور نی جنو ط و پائ ت متوس گرفتند وبا رهربا ن طبقا ت و ایران نی روزول یب ت که در واق ع رابطۀ کلید ت گرف ی صور ایجادکردند .ای ن کار از طری ق دو گروه برادر ایران نی می‌کردند.گروه ط با نظامیا ن را تأم ک گروه از ای ن برادرا ن جریه‌خوار امری���کا بودند و ارتبا برقرارس���اختند .ی ض داده شده بودند .برادرا ن اخریالذکر ت به امریکاییا ن قر ی عملیا س بودند و به‌منظور اجرا س انگلی دیگرجاسو ت تا مدتها پس ت روزول نت ایرا ن و امریکا از طری ق نفوذکرمی ط ساخ ش خود را در مربو قابل‌توج‌ه هستند چو ن نق
ق ادامه دادند. ازدورا ن مصد ط برادرا ن رش���یدیا ن بودند :س���یف‌الله ،اسدالله ،قدرت‌الله .آنا ن نیز مانند پدرشا ن قب ل از ی مه م راب ای ن چهره‌ها ی دهۀ 1940با انگلیسیها در ایرا ن کارکرد‌ه بودند. ی با انگلیسیها داش���تند و در سالها ت محکم خودشان‌ارتباطا تو ف بود و مغز ای ن گروه سه نفر‌ه به‌شمار می‌رفت .بسیار خوش‌صحب برادر بزرگرتسیف‌الله موسیقیدا ن و فیلسو یل نقل‌قو ل کند .اسدالله سازمان‌دهنده ی را از ماکیاو ت کلمات ت داش ی بود و دوس خ سیاس مهمان‌نواز بود.عاش ق تاری ی ومورد اعتماد شاه بود ،در حالیک‌ه قدرت‌الله تاجر و مقاطعه‌کار بود .ای ن سیف‌الله و اسدالله بودندکه و مبارز سیاس س و امریکا نی انگلی طب ی ارتبا ی کردند و در واق ع حلقۀ اصل ش در 1953راهنمای ت روزولت‌را ضم ن اختفای کرمی ی مستعار ت موسو م به «کودتا درکودتا» با اسم ب روزول در ای ن ماجرابودند( .اسدالله و سیف‌الله رشیدیا ن درکتا تو ی وکافرون« -پسر خندان» و «موسیقیدا ن دیوانه» قاب ل شناسایی‌اند .در واق ع سیف‌الله رشیدیا ن پیانیس نوس ب مزبورگرو‌ه دیگر برادرا ن با اس م مستعار «برادرا ن بوسکو» چ وجه دیوانه نبود .درکتا یل به‌هی موسیقیدا ن بود و نامید‌ه شده‌اند). ت مواجه شد. ق ش���نید قصد عز ل او را دارند با شکس��� ی که مصد ت آجاکس» هنگام نی اقدا م «عملیا نخس���ت غ کند در جا ی شاه را به او ابال ق به امضا ی که کوشید‌ه بود فرما ن عز ل مصد سرهنگ‌نعمت‌الله نصریی ،افسر ت را ی اینکه عملیا ت به‌جا ب ازکشورگریخت .روزول ت 25[ 1953مرداد [1332با شتا ت شد وشا‌ه در او بازداش ش کرده بود همراه با افسران نی آنها پو ل پخ ب تهرا ن راکه ب ت جنو ش جمعی ت خود نی جالغوکند به‌مسئولی در هم ی ای ن نقشه‌ها ت را ادامه داد .در اجرا ت و عملیا ی به خیابانها ریخ ی سرلشکر فضل‌الله زاهد ب به‌رهرب سلطنت‌طل ی ایفاکردند. ش مهم ی نق دوگرو‌ه برادران‌ایران ********** ت شمارۀ 17 پیوس ت هفتگی ،شمارۀ ،632مهرما ه ،1332صفحۀ 25 از مجلۀ اطالعا ح سند شمارۀ 10/14صفحۀ 206 شر ل عبا سآ ی خام ی در عزادار ن جعفر شعبا ی در س عزادار ی اخری در تهرا ن تش���کی ل میش���ود مجل ی که در ای ن روزها ی باش���کوه س عزادار ی از مجال یک ی تشکی ل گردیدک‌ه دانشمند ی شعبا ن جعفر ت آقا ی قب ل به‌هم ف به دباغخانه بودکه امسا ل ه م مث ل سالها تکیۀمعرو ف در آن ت مختل ی برجست‌ه و طبقا ی از رجا ل و شخصیتها ی می‌کردند و جمع ی در آنجا سخرنان ی فلسف معظم‌آقا ی که س را برپا نمود .شعبا ن جعفر ص دیگر ای ن مجل یل اشخا ک ما ی باکم ی جعفر ت نمودند و آقا عزاداری‌شرک ت ورزشی ی و دو سا ل ه م قهرما ن عملیا ک سا ل قهرما ن کشت تی ت اس ی و پیشکسو ی ازورزشکارا ن قدیم یک ت چند مدا ل مفتخر شده بود سابق ًا یک ک به دریاف توی ت و سیصد و بیس ی سیصد و بیس دیگر بوده ودر سالها ش با عناصر افراطی ش که سر و شاخ یل از چند سا ل پی ش آ ن را اداره میکرد و ت که خود باش���گاه ورزشی‌داش ی آنکه‌در مبارزه با آنهاکام ً چ چیز جز شاه ی آنکه نشا ن دهد به‌هی ش برا ال مجهز باشد و به‌گفتۀ خود پ بد شد برا چ ت عمده ی واگذارکرد و از آ ن روز تاکنو ن قسم ی ندارد باشگاه خود را به دیگر ی دلبستگ و میه ن و مذهب‌جعفر
414
پیوست‌ها
یل باالخر ه تو گ ه م رف ح شد و تا آستانۀ مر ی مجرو ف مبارزه شدکه در ای ن مبارزه چند دفعه به‌سخت ت او صر اوقا ی ای ن مبارزه را دنبا ل کرد .یکبار در لنگرودک‌ه بر ضد چپی‌ها نط ق کرد روی ت بیشرت ت ودفع‌ه بعد با شد ت یاف نجا ف اسید ی او ایستاد‌ه بودکه اشتباه ًا ظر ی از خود افراد چپی‌ها در جا ی در آ ن دقیقه یک یل اتفاق او اسید پاشیدندو ت او ایجاد ی در دس ط خراش ف او انداختندک‌ه فق ی به طر ب بعد تری ت یافت .ش ی نجا ی سر او ریخت‌و جعفر رو کرد و از آ ن بال هم‌مصو ن ماند.
ش در خیابا ن کاخ ی از بستگان ب است .روز نه م اسفند با آنکه یک ی بیاندازه متعص ی در شاهدوست شعبا ن جعفر ش ه م به زندا ن افتاد ح گردید و خود ت گلول‌ه مجرو ش نیز بر اثر اصاب ی از دوستا ن نزدیک تریخورد وکشته شد و یک یل ایجاد ت او تزلز س محکو م شده بود در احساسا ک سا ل حب ت و هشت م مرداد در زندا ن بود و به ی که تاروز بیس ت میکرد و زنده باد شاهنشاه میگفت. ی ه م مرتب ًا ابراز احساسا ی نظام نشد و دردادگا‌ه فرماندار ی ابراز احساسات ق و ایتالیاک‌ه کلی‌ه ورزشکارا ن برا ت کوتاه به عرا ی از مسافر ت همایون س از مراجعه اعلیحضر پ ی بود ی با آنکه از ورزشکارا ن قدیم ب شدند شعبا ن جعفر ی و حضور ملوکانه شرفیا خ سلطنت ک به کا ض تربی وعر ی چند ی نمی‌شو م که حت ش گفت :م ن راض ب دوستان ت و در جوا ی نرف خ سلطنت ق سایر ورزشکارا ن به کا به‌اتفا ی هر ایرانی ت بکنی م وظیفه عموم ی که در راه میه ن و مقا م سلطن ت شاهنشاه باشم .هر فداکار دقیقه‌ه م مزاح م اوقا ی و آقایان ت آیتالله کاشان س عزا نشا ن میدهد .حضر ب مجل ی را در آخری ن ش س باال شعبا ن جعفر است.عک س دیده می‌شوند. ی و دکرت نصر (شهردار تهران) نیز در عک ی نور ی وعمید فلسف ********** ت شمارۀ 18 پیوس
شعبان جعفری
415
416
پیوست‌ها
ت شمارۀ 19 پیوس ص 26-28 ب «یادنامه» دفرت دوم ،ص ازکتا
ک شهر)برپا ج تهرا ن (پار ی در سنگل ی دیدن ی ایران،که زورخانه‌ا ش���عبا ن جعفری ،نامدارتری ن پهلوا ن زورخانه‌ها ق دستگری شد .داور دادگاه‌از او ت مصد ی دول ی از سو ت ،1953به گناه شاهدوست ی ماه او کرده بود در رویدادها ی بادشمنان گ را به زندگ خ داده بود« :مر ش را بازیابد .پهلوا ن پاس ت بردارد و آزادی‌ا ی شاه دس ت از پشتیبان خواس
شاه ایرا ن برتر میبینم». ی در ُر م به‌سر می‌برد. ب توده و نخس���ت‌وزیر محمد مصدق ،ش���اه از سرِ ناچار ی همکاریها میا ن حز ی برخ در پ ش دوستان ق را ازکار انداختند .نق ت مصد ی دول ی تهرا ن دستگاهها درکمرت از س���ه روز ،مرد م کوچه و خیابانها ی باور دارند سی.آی.ا. ج مرد م و ورزشکارا ن جوا ن ایرا ن بسیارکارساز بوده اس���ت .برخ ی در بس���ی پهلوان‌جعفر ی ای ن بار پشتیبانا ن شاه به پیشگامی ت داشته است .به‌هر رو ی امریکا) ،در ای ن داستا ن دس ت خارج (سازمان‌امنی ش (احمدآباد) فرستادند و شاه به تختش ت وزیر را به دهکده‌ا شعبا ن جعفری‌بر تودهایها و مصدقیها شوریدند ،نخس ت را از زندا ن آزادکردند و از آ ن پس ت و شاهدوس بازگشت.دوستا ن پهلوا ن جعفری ،ای ن جوانمرد دلری ،میهن‌پرس ی بیگان‌ه می‌آمدند در بازدیدهایشا ن از ی که ازکشورها ی ویژ‌ه در دربار شاه یافت .بیشرت میهمانان شعبان‌خان‌جای ی ایرانی ش باستان ی را به نشانۀ ورز نی میهمانا ن ایرانی ،زورخانۀ پهلو ن شعبا ن جعفر ی ایران ،همچن گوش‌ه وکناره‌ها ی سرا ن کشورها، ی بود .برنامۀ دیدارها ی یک ی با نا م جعفر ش باستان ی ایرا ن ورز فراموش‌نمی‌کردند .در برو ن مرزها ی می‌آغازید .اسرائیلیها ی و نامدارا ن ورزشکار جها ن از ایران ،بیشرت با بازدید از زورخانۀ شعبا ن جعفر وزرای‌خارج ی به سزا داشتند. نیز درای ن دیدارها سهم ی نمود .پهلوا ن بایادگارهای ت در فوریۀ سا ل 1971از اسرائی ل دیدار ی که با م ن یاف ی آشنای ی در پ پهلوا ن جعفر ی و برادرم‌آلربت ت خارجه در اس���رائیل ،ابراهی م حاخام ی به خانه بازگشت .بانو یاع ل ورد نمایندۀ وزار خوش��� ی داشت ،زیرا پهلوا ن تنها با زبان‌فارسی ی م ن سالها با بانو یاع ل ورد نامه‌نگار ش بودند .پهلوا ن به یار میهمانداران ی وبرزنهای ی که برکو ی از جوانا ن و روشنفکران ی توانست م با گروههای ی با پهلوا ن جعفر آشنا بود .در سایۀ آشنای ی شهر چهار و نی م میلیو ن تنی‌تهرا ن را ت و میوه و سبز ی گسرتد‌ه داشتند آشنا شوم .بازارگوش ب تهرا ن سایه‌ا جنو ی دردآور پدید میآورد .روش‌و بینش ک میانشا ن داستانهای ی سهمنا ای ن گروه می‌چرخاندندک‌ه هرازگا‌ه درگرییها گ تازیا ن بیزار و از بهرتی ن دوستان‌اسرائیل ی بود ،از فرهن ی و پیماندار ی آنها بر پایۀ جوانمردی ،درس���تکار زندگ بودند. ش گ ل می‌ریخت ی میهمانان ی به پا گ که ن ایران ی که با نا م گلریزا ن برپا میکرد ،پریو فرهن پهلوا ن در جش���نهای ی بوده‌اند .یکی نی دیدن ی گوناگو ن گوا‌ه ای ن آئ ی ازکشورها ی میکرد .میهمانا ن بس���یار ی پذیرای واز آنا ن به گرم ک شهردار اورشلی م بود. ی کول ی بازدید نمود ،تد ی که از زورخانۀ پهلوا ن جعفر ازسرشناسا ن اسرائیل ی در دانشگاه ی که از پیش���وایا ن ش���یع‌ه در ایرا ن و استاد فلسفۀ اسالم ی پهلوا ن با آیتالله محمد س���نگلج به‌یار ی ایرا ن باکشور و پ یاکیش‌گرایا ن در دانشگاهها یچ ی از دانشجویا ن شیفتۀ آرمانها تهران‌بود آشنا شدم .بسیار ی که پهلوا ن توانست ی از مرا م مرد م ای ن کشور داشتند .با دیدارهای ی نادرست مردم‌اسرائی ل آشنا نبودند و آگاهیها ی سودمند توانست م او را با نکته‌هایی ت وگوهای ی کند ،در س���ایۀگف ش برنامه‌ریز میا ن منو آیتالله روش��� ن اندی ی با برداشتهای ش در زمینۀ اسرائی ل بکاهم .آیتالله سنگلج که هرگزنش���نود‌ه بود آشنا ساز م و از زهر بداندیشی‌ا ی بدگوییها ی از اسرائی ل برخیزد ،از بسیار ش به پشتیبان ی میا ن دانشجویا ن و همتایان ت به راست تازه‌اش ،اگرنمی‌توانس گ اسرائی ل آگاه می‌نمود .افزو ن بر آن ،باور ی مرد م بافرهن ی و س���ازندگ پیش���گریی‌می‌کرد و آنا ن را از درستکار ت ایرانزمنی ،او را واداشت‌ه بود ی پیشرف ی دوسوی‌ه میا ن مرد م ایرا ن و اسرائی ل برا ی و همکاریها نریومند پهلوان‌ب‌ه دوست
شعبان جعفری
417
ت یازد و آنا ن را از ای ن نیاز آگاه نماید. ش ای ن باور دس که در میان‌سرشناسا ن بازدیدکنند‌ه از زورخانه‌اش ،به گسرت ش به ایرا ن و ش و خرو ش پر جو ی سخن‌پراکنی‌ا ی از دس���تگاهها ی که ناصر مصر ب و تاب ی پر ت درکوران‌روزها ی از پیشوایا ن شیعه ،دسته‌هایی ی را «روز استوار ایستاد ن در برابر اعراب» ،نامید و چند ایرانی‌می‌تازید ،پهلوا ن روز ی کند .پهلوان ش فراخواند تا با آنا ن گفت‌وگوی ی از ارتشیا ن و امنیتی‌ها را به زورخانه‌ا ازسرا ن بازاریان،گروههای ی همه را ی خودگفت.گوی ی از پیشینۀ زندگ ت در آغاز سخرنان ی چریه‌دس ش به سا ن سخرنان ی شایستۀ ستای باهرن
یل با فرود و فراز سخ ن میگفت: ی برنمی‌آمد .ساده و روا ن و ی ازکس جادوکرد‌ه بود ،دم ک آستا ن سرورمان،عل ی ی و خا ی عل ت کنم .م ن مسلما ن شیعۀ مرتض «امروز دربارۀ اسال م میخواه م با شما صحب ت ائمه‌اطهار ت ترب س موالیما ن می‌روم ،به زیار ج می‌روم ،به پابو تح ی متقیان ،امریالمومنینم .هر ساله به زیار موال ت قضا نمیش���ود .م���ا به عربها احرتا م می‌گذاری م که ت میده م و نماز و روزها م هیچوق س و زکا م���ی‌روم ،خم ی درآورده و به اس م اسال م میخواهد از پشت یل ببینید ای ن عبدالناصر نامس���لما ن چه بازیهای به‌ما اس�ل�ا م دادند ،و ی ما را بزند .ناصر خوزس���تا ن را میخواهد و گ حیات ی خنجر بزند .ناصر میخواهد ر به‌ما شیعۀحس�ی�ن اب ن عل ب عج م راه ی عر ب و بحری ن را از ما بگرید ،باز ت میکنند .میخواهد شط‌العر ی صحب می‌گویدخوزستانیها عرب ی بگرید .ناصر مث ل یزید اب ن معاوی‌ه به ز ن و بچه و مال ب گل‌آلود ماه خ کن���د و از آ انداخت���ه تا آب‌درکامما ن تل ی عربها با ما خوب ی مردم،ک ت کند .ا ی دنیا را علیه ما یکدس��� و منا ل ما چش���م‌دوخت‌ه و میخواهد همۀ عربها ی میکند ،تنها اسرائیل ی نامرد از ما طرفدار ی که در قافلۀ عربها ی مردم ،هیچ‌فکرکرده‌اید بهرتی ن دوست بوده‌اند؟ ا نی ما یک ی مردم ،ب ش ما را در برابر هجو م عملۀ ظل م می‌گرید .ا ت ارت ت که دس است؟ بله ،تنها دولت‌اسرائی ل اس ت اسرائی ل در ایرا ن شده و دوباره به مملکت ی باشخصیت‌نشست‌ه که از ایرا ن به اسرائی ل رفته ،سفری دول نفر یهود حو ش برگشته است .من‌قس م میخور م که ای ن مرد باخدا تنها سفری اسرائی ل در ایرا ن نیست ،بلک‌ه سفری صل اصلی‌ا ش از اینکه اسرائیل ت کرد ،به‌به ،چه کشوری! دستشا ن مریزاد .پی ت است .او مراب‌ه اسرائی ل دعو نی دو مل یب برادر ت روبه‌رو شدم. س را دید م با حقیق س از اینکه ای ن مرد م حقشنا یل پ ش را جور دیگری‌می‌شناختم ،و را ببینم ،مردم ش زیاد ،درد ی سا ل در اثر ورز ش کبری شاه ایرا ن هستند .سالها س از دو هزار و پانصد سال‌هنوز شکرگزارکور آنها پ ک پروفسور ی برای م بکنند .ی ی نتوانست‌ه بودندکار ی و ژاپن ی ایرانی ،آلمان ی درکتفهای م اذیت م میکرد،دکرتها شدید ی را با ض ایران ش شد .بعد از آ ن صدها نفر مری ک دو تاسوز ن به م ن زد و درد م فرامو ی به اس م ایزا جوا ن اسرائیل ی را ی مردم ،هرکس ت برگشتند .ا ب شدند و سر و سالم ی سفری به اسرائیل‌فرستادم .همه خو ی عزر ک ای ن آقا کم ی شاهما ن هستندکه ی معالج‌ه شده‌اند و همه دعاگو ی کرده‌ا م و ای ن آقا به اسرائیل‌فرستاده ،همه مجان که م ن معرف ب می‌شناسد». ت و دشم ن ایرا ن را خو دوس گ به‌گونۀ ی هماهن ی داد و بانگ��� ی گنگ ش را به هیاه���و ی چن���د د م جای ی برا ی جادوی ناگه���ا ن آ ن خاموش��� ی را خریۀ ی زیاد ف مرا در خودگرفت .چشمها ی ش���گر ی به‌پاکرد .هراس س���رودی‌نیایش‌وار در میا ن توده توفان ی نشده ماند م که دگربار با سپاسگزاریهای ی پیشبین ی پریشانی‌زا چش م به راه رویداد خود دید م ومیا ن دلش���وره‌ها نی به زورخانه ی پیش ی تازیان ،هما ن خاموش ش بدیها ی مرد م اسرائی ل و نکوه ش سازندگیها گر م پهلوا ن ازمن ،ستای ک به زبا ن خود چیزی ک می‌شدند ،دست م را می‌فشردند و هری بازگشت .درپایا ن گروه گروه از مرد م به م ن نزدی ی به دفرت ی یا پزشک ی بازرگانی،کشاورز ی رایزنیها در زمینه‌ها ی پاره‌ا ی از بازاریها برا س دسته‌های می‌گفتند .از آن‌پ ی کاست‌ه شد. ی زیاد نمایندگی‌می‌آمدند و از بدبینیها ب مرد م ای ن کشور شد .در پی‌رویدادهای ی از دوستا ن خو ی بارها از اسرائی ل بازدید نمود و یک پهلوا ن شعبا ن جعفر ش ازکشور زادگاهش‌بگریزد و مانند ی دوستان ت به یار یل توانس ش دادند ،و پاییز ،1979پیشوایا ن تازه دستور به مرگ س در امریکا جایگزی ن شده است. ت درکشور آنا ن و سپ ی آوار‌ه نخس میلیونها ایران
418
پیوست‌ها
ت شمارۀ 20 پیوس ت اسناد» صفحۀ 631 خ قیا م 15خرداد ب ه روای ب «تاری ازکتا یعاشورا راهپیمای
ی با همکار ی ت مؤتلفۀ اسالم ی اما م (ره) در قم ،جمعی ی سا ل 1342و همزما ن با سخرنان در عاش���ورا ی مؤتلف‌ه با پخش ی کردند .هیأتها ی را در تهرا ن برنامه‌ریز ی بزرگ ی عزادار ،راهپیمای ی ازهیأتها تعداد ح واق ع در میدا ن شاه (قیام) ح عاشورا در مسجد ابوالفت ع مرد م وهیأتها رساندندک‌ه صب اعالمیه به اطال ع خواهندکرد .رژی م معمو ً ی پلیس ی یا مستقیم ًا به‌وسیلۀ نریوها نی اجتماعات ی از چن ال برای‌جلوگری اجتما ع دو م نیز ش وابست‌ه اقدا م میکرد؛ البته برخورد نو ی از اراذ ل واوبا ت شمار وارد عم ل میشد و یا به دس معمو ً س منجر میشد. ال به مداخلۀ پلی ی نظ م و امنیت، ی و به‌منظور برقرار ی از خونریز ی جلوگری س در ای ن برخوردها ای ن بودکه برا توجی‌ه پلی ق ساختند. س مداخله کردند و مرد م را متفر نریوهای‌پلی ت خود 1در ای ن موردگفت‌ه است: ی از خاطرا ی در بخش شهید عراق ت و از این ی پالکارد دادی م آماده کردند ،علیه اسرائی ل داشت ،به‌نف ع روحانی ک س���ر «...خود ما ه م ی ب اینجا ما میکردی م که روز عاشورا از آ ن محلی ک حسا یل ی چیزها یک‌مقدار ،علیه آمریکا و اینها .و ط به ی که مربو ی دس���ته‌ا ف ه م از آ ن محله راه می‌افتد :یک که ما میخواهی م راه‌بیفتی م دو دس���تۀ معرو ک وقت تی ب میکردی م دول ی بود.که حسا نی رمضان‌یخ ی که‌ب‌ه حس ی ه م دستها ب بود ،یک مرحو م طی ت از وجود اینها استفاده بکند .نقشه‌کشیدی م ک ً ب را ببینی م و ه م حسنی ال بیایی م بروی م ه م طی ممک ن اس ی را ببینیم. رمضان‌یخ ب او ه م کوره‌پز به‌اس م مسیح ی داردک‌ه با خود ما همکار است ،به‌حسا ی دید ن مرحو م طیب ،برادر برا ت شد ی صحب ت کردی م وگفتی م که ما منز ل آقا بودی م و آنجا به‌مناسبت خان .مسیح‌خا ن را دیدی م با او صحب ی را که روز عاشورا ط آمد) به اینکه بچه‌ها گفتندک‌ه ای ن دستها ب خا ن وس ش وسط‌آمد (طی و اس م دادا ب خا ن اینها بیایند و نگذارند و به م بزنند ،و آقا درآمدگفتش ت طی ما میخواهی م راه بیاندازیم‌ممک ن اس ق دینیش ی کرده‌اند ،آ ن عر ک کارهای یی ک روز که نه ،اینها عالقه‌مند به اسال م هستند واینها ه م اگر ی ی هستندکه ی کرده‌اند .اینهاکسان ک کارهای ب تودهایها وکمونیستها و اینهاآمده‌اند ی ی به‌حسا بوده ،رو ی بشود به ی بشود ،عاشورای ض سا ل همه فکرشا ن ای ن استکه محرم نی هس���تند ،در عر نوکر اما م حس ج بکنند ،چه بکنند و از ای ن حرفها ،خاطر جمع‌باشید .حاال در ضمن نی سینه بزنند ،خر عش ق اما م حس ش بگویی م و ه م اینکه به او توجه بدهیم .گفت‌باشد. ف آقا را بروی م به داداش خواستی م که ه م ای ن حر ک چند شی ش که ،دادا ی و اینهاگفت ک تلف ن کرد به طیب ،بعد از احوالرپس هما ن جاک‌ه نشسته بود ی ت باشد .م ن خانه هستم .ما فرستادی م میدا ن و یک تا هستندبعدازظهر می‌خواهند بیایند تو را ببینند.گف ی خود میدا ن که زبا ن خود را ه م بلدند ،بعدازظهر آمدند دفرت ت از ای ن بر و بچه‌هاکوتا‌ه و بلند ،بچه‌ها مش ش گفتم.گفت م که آره نی را برای نی هم ب خان .رفتی م ع و ده پانزده تا کوتاه و بلند شدیم‌و رفتی م خانۀ طی ش که اینها عید ه م از مامی‌خواستند استفاده بکنند «هما ن جریا ن مدرسۀ فیضیه». ی است.گفت ای ن شکل ب ندادیم .شما خاطر غ ماو ما و ما به آنها جوا جریا ن به م زد ن ق م ه م در قب ل از مدرسه ،آمدند به سرا ب رد به‌آنها داده‌ایم ،حاال ه م همنی غ ما آمده‌اند و ما جوا جم ع باشیدک‌ه اینها تا حاال چندی ن بار سرا س حاج‌آقا را ی وعک ت می‌رو ک صد توما ن داد به اصغر -پسرش‌ـگف ت کرد ی جوره .هما ن جا دس��� س حاج‌آقا را همه را آویزان‌کردند. ی تکیه‌شا ن عک ی تو تکیه یه عالمته ،نمی‌دان م چیزها ی می‌بر می‌خر ت شد. ک مقدار راح خوب ،از ای ن خیالما ن ی ی کار بلور و ای ن چریهاست. ت (به‌نام) حاج‌حس�ی�ن ،تو ی داش ک برادر زن ی ه م ی حس�ی�ن رمضان‌یخ « -1ناگفته‌ها ،خاطرات مهدی عراقی» ،نوشته مهدی عراقی ،انتشارات رسا تهران ۱۳۷۰صص .۱۸۲-۱۷۵
شعبان جعفری
419
ت کرد و قرار ت و با او صحب رفتی م سراغ‌حاج‌حس�ی�ن،گفتی م که ما میخواهی م حس�ی�ن آقا را ببینیم .رف ت رفتی م بعدازظهر با ده پانزده ک نوار حاج‌آقا را برداشتی م با ضبط‌صو گذاشت .خالصه ما هم‌آمدی م ی ک نوار آورده‌ای م اینجا ی و اینها ،گفتی م خالصه ی تا از بروبچه‌ها ،خانۀ حسنی‌رمضان‌یخی .بعد از چای ی یعنی ی کرده باش���ی م باهمدیگر .خالصه نوار راگذاشتیم ،هما ن نوار شاهدوست ک تفریح بگذاریم ،ی ش ه م گفته بود .ای ن نوار راگذاشتی م برای ی و ای ن چیزهاک‌ه حاج‌آقا توی‌سخرنانی ی و چپاولگر غارتگر ی هست نی جریان ک همچن ب را راج ع به حسنی‌گفتیم.گفتی م آره ،ی نی مطل حسنی ،بعدک‌ه نوار تما م شد ،هم ی گفتند.گفتش ط و خالصه‌اش‌حاج‌آقا ای ن جور ب خا ن ه م آمد وس ت بود اس م شما و طی و آنجا صحب ی بودکه ش باشد ،خودرضاخا ن چ ش چیه که توله‌ا ب را ایشا ن بیا ن کردند .آخر مار خود که اص ل مطل ی که توتکیه نی عکسهای ی خاطر هم ی خواسته بوده برا ش باشد .م ن را سه دفعه تا به‌حا ل کالنرت پس���ر ی خانه‌ا م نمی‌توان م (بروم) زن م توی ب تو زده‌ا م و ای ن چیزها .گفت م م ن نمی‌توان م نزنم ،اگر م ن نزن م ش ی است ،نه بچه‌ا م م ن را خانه‌ا م راه میدهد و نه ک مسألۀ خدائیه ،دین خانه‌ا م من‌را راه نمی‌دهد ،ای ن ی زن���م .ای��� ن کار را اص ً ی م ن خودما ن هم ی نخواهید .اگر تو اجازه بده ت نکنید و از ما ه م چیز الدخال نی خواستی م شما توجه داشته باشید نیامدید ه م نیامدید. می‌آئی م آنجا روز عاشورا.گفت م نه،هم ش دستۀ ی و آمد ن اراذ ل و اوبا ی انتظامی ،بس�ت�ن در مسجد ،برد ن وس���ای ل صوت علریغ م تهدید نریوها ف مسجد جم ع شدند»... ح عاشورا در اطرا ت 9صب ت در ساع ی از جمعی «ناصرجیگرکی» انبوه **********
ت شمارۀ 21 پیوس
420
نی صفحۀ 2 باقر مع
پیوست‌ها
شعبان جعفری
421
پیوست‌ها
422 ت شمارۀ 22 پیوس ب 1398 از نشریۀ [؟] ،شمارۀ ،15637پنجشنب ه 25خرداد 9 ،2537رج ی بکشاند ن را ب ه نیست ی ایرا ش مل ی نباید ورز ی و دوگانگ دودستگ ت -پرویز پازوکی یل ماند ه اس ن خا ی عیارا زورخان ه از «یاهو»
ش باستان ی تولد ورز ب قرارگرفتند و ی اعرا ت نفوذ و استیال ت که مرد م ایرا ن تح ی آغاز شد و شک ل گرف ش باس���تانی ،از هنگام ورز ت راه چاره می‌جستند در ای ن هنگا م بودکه شیفتگان ی اس��� ی سیاس��� نی موقعیت‌ها ق که زایید‌ه چن ج اختنا دراو ب را برافراش���تند و با دالوریها و از جا ن گذش�ت�ن‌ها ی عر ت با خلفا ی زیر نا م عیارا ن عل م مخالف ی وآزادمرد آزاد س نا م عیارا ن چهر‌ه کرد و ای ن مردا ن آزاده به ت آنا ن در ایرا ن خاتم‌ه دادند .از آ ن پ آنقدر ستیزکردند تا به حکوم ی ورزش ی مردمی ،راه‌گشا ی وکوشش‌ها ی انس���ان ی باطن ،جدا از منش‌ها ی و صفا ت جوانمرد مقتضای‌خصل س از خود ی بودند و پ ی ویل» سردمدار آزادگ ی «پوریا ی چو ن پهلوا ن خوارزم ی شدند ودر ای ن راه کسان باس���تان ب و دیگرا ن سرپدند. ی و جوانمرد قصا ی چو ن اکرب یزد ی را به‌نامداران عل م مرد ت خود را از یاد برده‌است ی رسال ش کرده است .همانطورک‌ه ورزشکار باستان ت خود را فرامو ی رسال ش باستان امروز ورز ش آ ن نیست. ت مجا ل نمای ت و اگر ه م هس ی نیس ی باط ن خرب ت و صفا امروز خصلت‌ها دگرگو ن شده و ازگذش ت«زنگی» پیشکسو ی بود ،وگود زورخانه‌همچون ت و مردانگ ک خدا و برگزیدگا ن راه حقیق ی بودکه زورخانه میعاد بندگا ن پا روزگار ت زورمندان‌بی‌ریا گ مرشد و صلوا ک زن ی را با ت ت داش���ت .در آ ن روز اگر ورود پهلوا ن نامدار خانۀ خدا حرم ی درکیسه‌مرشد ی داده میشد ،امروز هرک‌ه پو ل بیشرت ت «زنگی» به‌ح ق به کس ب پیشکسو ی می‌داشتند و لق گرام ی گرایید‌ه است،چراکه ی به بی‌ارزش ی پهلوان ت و پهلوا ن «زنگی» می‌شود! چراکه ارزش‌ها نهادها نهاد ،پیشکسو نی می‌خواهیم ...و ای ن ما هستی م که از «پهلوانی» جدامی‌شویم ی ندارد ،و چراکه خود چن ی نیازی» دیگر معنای «ب تا «قهرمان» بسازیم؟ گ می‌گفتندکه ب زن ی پهلوا ن صاح ی میشد ،به کس��� یط ی «پهلوان» ش���د ن باید سلس���ل‌ه مراتب ی برا روزگار ی «پهلوان» است ،با آنکه به دینار «پهلوانی» خریده است، ی کرده باشد و حاال آنکه به‌معن ی را ط مدارج‌پهلوان هر دو«زنگی» می‌شوند. مگلریزان مراس نی می‌گوید :از سنتهای‌پسندیده ی خود را سپیدکرد‌ه دربار‌ه مراس م گلریزا ن چن ی که در ای ن راه مو ی از پهلوانا ن قدیم یک ح «زمنی‌می‌خورد» ی به‌اصطال ی مراس م گلریزا ن بود .اگر ورزشکار ی ه م برگزار ی یک ی ورزشکارا ن باستان و مردم نی بهزورخانه بیایند ک روز مع ت میشد تا در ی ب زر ،دعو ی صاح ت پیشکسوتها و سایر پهلوانا ن ازگروه به‌هم ی از ریش‌سفیدان‌معتمد محل یل هدیه میکرد و ای ن پو ل بوس���یل‌ه یک س به‌فراخور حا ل پو و در جم ع حاضر هرک ی تنها شام ل حال«زمنی ک گریند‌ه نباشد ،به او هدیه میشد .ای ن شیوه انسان ی کم ب شرمسار ی که موج به‌طریق ش را پهلوانا ن روزگار برعهده ی بودکه انجام ی مردم ک خودیار ی بود ،ای ن ی ک رابط‌ه انسان خورده‌ها» نبود .ای ن ی ِ ی بر زبانها می‌گذارد اگر از -بد حادث‌ه -گرفتار نظ م و داش���تند .اما حاال «آ ن کس���ی»که به‌مدد «چاقو» اسم ش گلریزا ن میکنند! و این ص برای ت خال ت گذرا ن عمرکرد ،وق ت بازداش ی را در خلو قانون‌ش���د و چند صباح ت «پهلوانی» را بشناساند. ی نیستکه رسال راه
شعبان جعفری
423
ن قهرکرده‌اند! پهلوانا ی غبار غم یل است.گوی ی پهلوانا ن خا ت که امروز‌ه زورخانه‌ها ،هما ن اماک ن مقدس ،از هایهو ی اس��� ای ن حقیقت ی «قدیس‌ها» را فراگرفت‌ه اس���ت .می‌پرس��� م چرا؟ پاس���خ م می‌گویند :پهلوانا ن از خانه خود قهر فضای‌خانه‌ها ی و زورمندی ی جوانمرد ی نمی‌شود و چرا که معیارها ی نیست ،چرا که به آنها توجه کرده‌اند! چرا که‌از آنها نام ی دارد .در گذشته کشتی س داعیه‌ا ک منتق ل کرده‌اند و هرک ی تش ی را از «گود» به رو جابه‌جا شده است.کشت ب بود و امروز آنقدر توانها ک و تا ف در ت ک کشتی‌گری ساعتها با حری ت و 320بدل ،درگذشت‌ه ی 320شگرد داش ی باید بمرید؟ مگر ی و باستان ش سنت یبُرد» چرا ای ن ورز س از آغاز مبارزه نفس‌ها «م یپ ت که‌دقایق فرسود‌ه اس ب ما شده است؟ می‌پرس م چاره چیست؟ می‌گویند چاره نی سالهای‌اخری از ای ن رهگذرک م افتخار نصی در طو ل هم ف و از روی ی و شر ت مردانگ ی به‌مدد خصل آسا ن است ،اینهاکه‌امروز از «خانه» خود قهرکرده‌اند ،اینهاک‌ه روزگار ت کنید از آنها بخواهید تا نس ل جوا ن را تربیت ی رسیده‌اند ،اینها را دعو ی به جای ش باستان ی باط ن درورز صفا ک پیشکسوت، ی در حد ی ط احرتا م می‌خواهند ،احرتام ی دارند .اینها فق کنند .اینها نه پویل‌می‌خواهند ،نه توقع ج می‌گرید. ی دوباره او ش مل ی ای ن ورز ی بنشینید و نتیجه کار را ببینیدک‌ه چگونه کشت آنگا‌ه به‌داور زورخانه ،پایگا ه جوانمردان ی چگونه است .می‌گویند: ی سنت ی ای ن باشگاهها ف زورخانه‌ها می‌پرس م و اینکه حا ل و هوا ازک م وکی ش می‌گریند .اما مگر می‌توا ن با این‌پول تهرا ن 40زورخانه داردک‌ه هرکدا م ماهان‌ه 2هزار توما ن سهمی‌ه از سازما ن ورز ط باید دوکارگر داشته باشدکه ک زورخانه به‌طور متوس نی کرد؟ ی ک زورخانه را تأم بی ی غری قاب ل اجتنا هزینه‌ها ف تعجب‌آورنیست ت با ای ن اوصا ی اس ت و طبیع ی در حدود 4هزار توما ن اس ق آ ن دو از دو چیز ط حقو حد متوس ی عالقه‌مندا ن به حرفۀ «مرشدی» نیز مزید برعلت ک زورخانه می‌شویم .بی‌رغبت ت یکبار شاهد تعطی ل ی هر چند وق ی ندارند وحمایت ت که زورخانه را تهدید میکند .مرشدها حقوق ی اس ی درد دیگر ت و فقدا ن «مرشد» واقع اس س از درزورخانه ب نظر طالبا ن «نام» هرک ب درآمد و جل ی کس ت که ناگزیر برا ت اس نمیش���وند و در ای ن صور ی داشته باشند!وزارت ب پاره شود تا در پایا ن انعام ت ضر ب می‌گریند تا آنجا که پوس ش ضر وارد می‌شود ،برای ی هم ی مرشدهادرجه‌بند نی خواهدکرد ،حت ی تعی ی مرشدها حقوق ت وعده میدهدکه برا گ و هرن 5سا ل اس فرهن شدند ،اما تما م ای ن حرفها «وعده» بوده و بس. ی یا نفاق؟ همبستگ نت مسائل ت در م ی باشدکه خود سالها اس نت هس���ت ،و چه بهرتکه از زبا ن کس��� ی گف ی برا ی زیاد هنوز حرفها ی هموار‌ه همراه است. ش باستان ش با ورز ی قرار دارد و نام ورزش‌باستان ی اس���ت ب داعی‌ه و حرف ی صاح ش باس���تان ی از قدیم‌تری ن صاحبا ن باش���گاه که در زمینۀ ورز ت یک ی صحب پا ی بیفزاید .چرا که هدف ی اظهار شده ،حرفهای ب پهلوانا ن واقع می‌نشینی م واز او میخواهی م تا به آنچه که از جان ش باستانی. ی ورز ف مهمرت احیا ت و هد شناخت‌نارسایی‌ها اس ی که به‌نا م خود اوست ی کشور اس���ت ،در باشگاه ش باس���تان ای ن زورخانه‌دار بلندآواز‌ه راکه خود مس���ئو ل ورز ی برگزاری ش برا ش است ،تال ت در تال ط و سرحا ل می‌نماید و سخ ی با نشا دیدارمی‌کنیم ،همچو ن دورا ن جوان ی متعل ق به گروه خاصی ش باستان نی یال ن امروز زورخانه ،آنها که با گود قهر نیستند .می‌گوید« :ورز مسابقه‌ای‌ب ی (ع) هستند و ما ل آنها که می‌خواهند تربیت ب عل ت که پریو مکت ی اس نیست ،مال‌هم‌ه مرد م است ،ما ل کسان ی کنند .اما دری غ که زورخانه ،این ت زندگ یل اس ی که مظهر صفا و پاکد ت ایران ی و خصل ی داشته باشندو با خو ایران ی ماکه برایشا ن احرتام ت و پیشکسوتها ی دیگر آلود‌ه شده اس ی حرفها ی و خیل ق و دشمن ی متقیان‌ب‌ه نفا خانه موال
ت و جوانمردی ک پیشکسوت ،گذش نی وجه امتیاز ی ث گرانبها می‌زنند .نخست قائل م دارند تیش‌ه به‌ریشۀ ای ن مریا
پیوست‌ها
424
ی خودخوا‌ه می‌شناسند و ی را آدم ش باستان است ،اما م ن شر م دارم‌بگوی م که امروز ورزشکارا ن و سرجنبانا ن ورز ف و در خانه «موال» جم ع آورد». ک سق ت را در زیر ی ت که‌نتوا ن چند پیشکسو ی اس ب بزرگ ای ن عی ی دیگر در بازوی ت و بازوبند پهلوان ی نیس��� ی کشور خرب ی پهلوان ت که از مس���ابقه‌ها یل اس می‌پرس��� م چند سا ی کشور هستید تعطی ل ای ن مسابقه را چگونه توجی‌ه میکنید؟ ش باستان «گردها»نمی‌درخشد .شماک‌ه مسئو ل ورز ب کار ی سخ ن گفته‌اند ،آیا خود نمی‌دانندک‌ه عی ش باستان ی ورز می‌گوید« :آنهاک‌ه از مش���کل‌ها و نابسامانی‌ها
صو ی مشخ ت که همۀ ارزش‌ها ی ماس��� ی ما و ای ن نفاق‌ها درکجاس���ت؟ آنها نمی‌دانندک‌ه ای ن خودخواهی‌ها ی جلو‌ه کند .وقتی ی معن ت تا آنجا که «پهلوانی» نیز ب ی کشاند‌ه اس ی و بی‌ارزش ی را به پوچ واالی‌روحی‌ه ورزش ی «من م زدن» مان ع از ی جا و خو ی غرور ب ی کنند ،وقت اجازه‌نمی‌دهندک‌ه نوجوانا ن و جوانا ن در «گود» خودنمای ش یابند ،چگونه می‌توا ن انتظار داشت، ی پرور نی معدود پیشکسوتها ،جانشینا ن شایسته‌ا ی هم این‌می‌شودک‌ه برا ی کشور ه م برگزار شود. ت پهلوان که‌مسابقا ف خودگرد ی همچو ن اسال بیایی م به‌دور از نفاق‌ها ،به‌دور از خودخواهی‌ها ،به‌دور ازکدورت‌ها و به‌دور از هر پریایه‌ا ک دارند ،صمیمان‌ه تقاضامی‌کنم ی و سلو ه م جم ع شویم .م ن از همه پیشکسوتها ،از همه آنهاک‌ه داعی‌ه جوانمرد ی رااستوارکنیم، ش باستان ی متزلز ل ورز ت یکدیگر بگذاری م تا پایه‌ها ت در دس ت را از د ل بشویند و دس زنگارکدور ش دهیم ،بگذاری م جوانها جانشینان‌شایسته‌ای ی قهرما ن «پهلوان» پرور بیایی م همانطورک‌ه خود ادعا داری م به‌جا ت دیری ن خود را بازیابد. ی دوباره عظم ی و جوانمرد ت و پایمرد ب آدمی ی ما باشند و بگذاری م ای ن مکت برا ی همت ...ای ن انتظار ت وکم ی گذش ط کم ک است ،فق ی م ن و همه شما پا ی سوگندک‌ه میدان م دلها به موال عل ی به همراه همه باد... ت عل بزرگی‌است؟ دس **********
شعبان جعفری
425
گ اس�� ت ی لن�� ث رفت��م دی��د م ر ه دور و پ��ا س و بح�� ی در ی پ�� چن��د گ اس��ت م درن یخ ی ب�� ه ش��رابخان ه رفت��م دی��د م ک�� ه ب ه پ��ا چن��د گ اس��ت ت جن ق و جف ی ب�� ه قمارخان�� ه رفت��م دید م س��ر طا چن��د گ اس��ت س و بن ف چر ن نشس��تم دید م هم ه حر ل قلن��درا ب��ا خی�� ش گفت��ا پ�یر خ��رد م بگ��و گ اس��ت ت جفن اینه��ا هم�� ه صحب�� گ اس�� ت ل و س��ن ن ز می برخی��ز و ب��رو ب�� ه زورخان��ه آنجاک ه س��خ گ اس��ت گ تنب��ور کب��اد ه و تخت��ۀ ش��لن ی و ِرن�� آوازۀ ن��ا گ است س و لن ف قو ش هم ه حر ی آنجاس��ت جنس ع کش��ت ب��ازار مت��ا گ اس��ت ی نهن ک ب�� ه ش��ناور نی ی چ��و ش�یر اس��ت ای�� ک ب�� ه دالور ن ی�� آ گ اس��ت ل جن ن ک�� ه طب�� ل ب��ز طب��ا گ اس��ت ن ش�یر ب��ا پلن�� غری��د
شعبان جعفری
427
س من ،ایران ن مقد ی وط به‌نا م نام ابزار ورزش باس��تانی :حرکات و روش���های ورزش باس���تانی تمثیلی است از حرکات رزمی ک ه ل آغازگردی���د و ناگزیر به گودهای زورخانه و به‌وس���یلۀ گروهی جوانمرد و آزاده و مدافع بیدارد آوردگاه‌های مخفی آورد برده ش���د .اینان را به اعتبار نام تاریخی‌شان عیاران ،فتیان و جوانمردان می‌خواندند .این افراد با اس���تفاده از ابزار چوبی ،س���نگی و فوالدی -که شباهت مشخصی به آالت جنگ و ستیز نداشت و از آن مقوله به‌حساب نمی‌آمد -آمادگی کاربرد ابزار جنگی را در خود تقویت می‌کردند و آالت و حرکات ورزشی را ب ه انگیزۀ کاربرد نهایی آن چننی مورد استفاده قرارمی‌دادند: ی و شمشریزنی ی گرزکوب ی تمری ن در توانای «میل» برا ی و تریاندازی ی وکمان‌کش ی زه‌افکن ی تمری ن در توانای «کباده» برا ی و سرپکوبی ی تمری ن سرپکش «سنگ» برا ی در مقاب ل تهاج م گروهی ی و تداف ع انفراد ی تمری ن میداندار «چرخ» برا ی سریع ی و جابه‌جای ی رهنورد ت توانای ی تقوی ش پا» برا «نرم ی خزید‌ه و افقی ی جابه‌جای ت حرکتها ی تقوی «شنا» برا ی بدو ن اسلحه ی تمری ن نربد تن‌به‌ت ن و رویاروی «کُشتی» برا ی تهی‌ه می‌گردید و روز او ل عید نوروز توس���ط ت قیمت ب از فلزا ی که اغل حلقه‌ا بازوبند : ی پهلوا ن بسته میشد. ت به بازو شاه‌وق ی می‌خوردند و به زمنی می‌افتادند. ت ازکس ی که به زحم ی کشتی‌گریان ی برا عنوان ت : بد ُاف ی بدهند با این ت می‌کردند و نمی‌خواستند به آنها عنوا ن پهلوان ی مقاوم ی خیل ی راکه درکشت گویاکسان عنوا ن می‌خوانده‌اند. ل کار : بد خوب‌به‌کار می‌بردند.
ی بد ل را در کشتی ت که کارها ی اس ت و منظور کسان ت اس��� ی نظری بد ُاف عنوان
ق َ ی تیغه) یا عالمت ی (ع َل م ب ی هر مح ل َع َل م یا تو اس م و رسم‌دارها و پیشکسوتها ق : پاتو ی بسته نشانۀ مرکزیت داشتندک‌ه آنرا در مرکز دید و بازدید خود یا رفقا ،مانند قهوه‌خان‌ه یا تکیه ،بر ستون ق می‌گفتند. خود می‌ساختند و آ ن مکا ن را پاتو ن : پا زد
ی زد ن میاندار ع از پا ی هر نو ت پا زد ن اس���ت .مرش���د برا خ زد ن نوب بعد از چر
واژه نامه زورخانه
428
ت میاندار تطبی ق می‌دهند .پا زدن‌چهار ت خود را با حرکا ی می‌زند و س���ایری ن حرکا گ مخصوص آهن ی او ل و دو م - ی تربیز ی -سو م پا ی جنگل ی او ل -دو م پا ت یا پا پ و راس��� یچ مرحل‌ه دارد :او ل پا
ی آخر. ت یا پا پ و راس یچ چهار م پا ی ویل: پوریا
ی برمی‌خورد که ی ب ه پریزن ی در مسجد ی ک ه زمان ی افسانه‌ا پهلوان
ک بیگان ه ب ه پریزن یل در چهرۀ ی یو یل پریوز بشود .پوریا یو ی با پوریا ش در کشت دعا می‌کندپس���ر ق خواهد آمد .روز موعود پوریا خ���ود را عمد ًا ب ه زمنی ب فای��� ش حتم ًا بر رقی قول‌می‌ده���دک ه پس���ر ت می‌زند طال ش کیمیا ش���د ه ب ه هر چ ه دس ل بدن نی دلی ف را برند ه میس���ازد ک ه ب ه هم افکنده‌حری می‌شود.
پهلوان:
ی در برابر پری و مرش���د و بزرگرت، ی فروتن ی پایبند ب ه آئ�ی�ن اخالق ورزش���کار
تو ی وگذش ی و پایبند ب ه حق‌شناس ی و ستمگر ی و ناحق ی در برابر زور و نادرس���ت پایبند به‌سرکش���
ی گذشت ل و دارا ن و پاکیزه‌خصا ت چنا ن بود ک ه ورزشکار باید فروت رادمردی.در گذشتۀ دور تعلیما ت ورزشکارا ن مشاهد ه می‌گردید. ی باشدک ه در اکثری نی صفات ی و چن ت و مردمدار ی و امان ومردانگ
یو ل شد تا ب ه بهانۀ پهلوان ق ناستود ه و ناپسند مبد ل پسندید ه ب ه اخال ن خصا ی ای ی برخ اما گا ه برا
ی بزنند. ی و باجگری ی و تجاوز و تعد ی و زورگوی ت ب ه خودنمای بااستفاد ه از نا م زورخان ه دس گ: ن بزر پهلوا
ب تنها به ف استاد بزرگ .ای ن لق ی هم‌ردی ی پهلوان ی از ردیف‌ها یک
حو ی و مزا ت هیک ل و بی‌هرن در مقا م شوخ ب ورزش���کارا ن درش لق
گ شجاعت) داده شده است. یل و سیدحس ن رزاز (پهلوا ن بزر یو دو یا سه‌پهلوا ن چو ن پوریا
نپنب ه : پهلوا
ی ازگلوله‌های ی که حالج‌ها در موق ع چراغان ی پنبه‌ا ت آدمکها تخطئه .این‌تسمی‌ه از قرنها قب ل به‌مناسب پنبه‌ساخت‌ه و جلو دکا ن خود می‌گذاشتند بهوجود آمده است.
ق است: ن زند ه را عش پهلوا
ت در ص پهلوانا ن اس��� ح ک���ه مخص���و ای��� ن اصط�ل�ا
ی اس���ت ت روزمر‌ه عوا م بهکار می‌رود .اش���اره به موضوع زورخانه‌به‌وج���ود آمده و اکنو ن در حکایا
ف تمجید و ع مختل گ به انوا س از مر توپ ت مح ل اعتنا نیس��� ی زنده اس��� که تاهرنمند و دانش���مند تجلیل‌می‌شود. پیش‌خیز :
ی گفته میشدکه راهگش���ا و راهبا ن بزرگان در دورا ن صفویه به ورزش���کاران
ی عالقه‌مند به ت و نوچه‌ها س و پر حرار ص جوانا ن ن���ور بودن���د.در زورخانه عنوا ن پیش‌خیز مخصو ورزش‌است.
شعبان جعفری
429
پیش‌قد م : ت : پیشکسو
ت فتیا ن (جوانمردان). ت و از اصطالحا ف پیشکسو مراد
س داشته‌اند .معمو ً ال ک زورخانه تما ش از دیگرا ن با خا ی که بی آنهای
ت جوانمردی ت که زودتر به کسو ی اس��� ص ورزش���کارا ن سابقه‌دار و کسان ای ن عنوا ن درزورخانه خا ی یا در ت می‌تواند در پهلوان گ و س���ایر پوشیدنیها درآمده‌اند .کس���و ی تنکه و نط ع و ُلن و پهلوانی‌یعن
س فقرگفت‌ه می‌شود. ف به لبا ح اه ل تصو س و در اصطال ت با لبا ت برابر اس ورزش‌باشد ،اما واژۀکسو
ت این ف سرچشمه گرفته‌اس ت از تصو ت و فتو ت زورخانه از فتو ب و مراس م و اصطالحا ب آدا چو ن غال
ی تقدم ی که درامر ت به کسان ج از زورخانه نیز پیشکسو ج شده است .در خار عنوا ن در زورخانه‌ها رای ق میکنند. دارند اطال
ق در زورخان ه : تشوی
ک یا چندورزشکار ی هر دسته از مرد م ی ی ورزش همانطورک‌ه در میدانها
نی اعمایل ت و غری‌ه تشوی ق میکنند ،در زورخانه نیزچن ف زد ن و هورا کشید ن و تکا ن داد ن دس را با ک مقرر است .مث ً ی کردمیاندار و پیشکسوتها ت خوش‌نما و فوق‌العاده‌ا ی از ورزشکارا ن حرک ال هرگا‌ه یک
ع به کارکرد مرشد زورخانه کلماتی ی شرو ی بلند ماشاءالله می‌گویند .هرگا‌ه شریینکار ی او به صدا برا ی که اسم ی از جوانان‌بنی‌هاش م (مخصوص ًاکسان ک او به زبا ن میآورد و او را به یک ی تشوی ق و تحری برا ی بلند او را سردار اهل ت با صدا ی اس ب باشد) تشبی‌ه میکند .اگر پهلوا ن یا پیشکسوت‌معروف آنها مناس ت زدن ت می‌فرستند .اخری ًا دس ی خت م صلوات‌می‌کند و حاضری ن صلوا ت می‌خواند و از حضار تقاضا بی ی زورخانه‌ها مرسو م شده‌است. ه م در جشنها جهان‌پهلوان:
ی در شاهنامه ی در سپاه ایرا ن در دورا ن قب ل از اسالم .فردوس درجه‌ا
رست م راجهان‌پهلوا ن خوانده است.
ش درو ن س���رد م زورخانه برای س از پای���ا ن ورز یل که ورزش���کارا ن پ��� ب���ه پو غ : چرا غ او ل خوانده میش���د و برای ت چرا نی پرداخ غ می‌گفتند .نخس���ت مرش���دمی‌ریختند اصطالح ًا چرا
ی که قرآ ن خواند و غ او ل را داد به ح ق او ل کس��� س که چ���را تش���ویق‌پول‌دهندگا ن می‌گفتند« :هرک غ دو م را داد س که چرا ی می‌خواندند« :هرک ی دوم ش بدهد!» برا ی نیز‌ه رفت ،خدا عوض سرش‌باال
ش بدهد!» و تا آخر... ت ابوالفض ل عوض دودس ن : خ زد چر
خ که ل چر ی -2گ خ جنگل��� ع اس���ت -1 :چر خ زد ن چند نو چ���ر
خ س���ه‌تک‌پر(فر) -7 ی -6چر خ چمن خ تیز -5چر ی -4چ���ر خ پهلوان دیگ���ر اجرانمی‌ش���ود -3چر
چرخ‌تک‌پر(فر).
واژه نامه زورخانه
430
نی نخورد اما لکه‌دار شود .چنانکه ی به زم ی کشتی‌گری وقت ن : نی شد نی کردن ،چرک چرک نی شد ن مستعمل‌بوده ی چرک ت شدن» به جا ب «زش ت مشاهد‌ه می‌شود .سابق ًا ترکی ی مرینجا درگ ل کشت
ح مزبور منحصر به اصفها ن بوده است. ت اصطال ی اس ت اصفهان و یا چو ن مرینجا ی گرفنت: حرام
ی از ف برا ی وگرف�ت�ن بیضۀ حری نی کش���ت ی از طرف حملۀ بیخرب یک
ف آمادۀکار نیست. ی که حری میدان‌به‌درکرد ن او موقع
حریف:
ی ه م گفته ط ورزش��� ج از محی ف می‌خوانن���د .در خار ی را حری طرف�ی�ن کش���ت
ی با ه م برابر هستند یا نیستند. ت یعن ت یا نیس ی هس ف فالن ی حری می‌شودفالن ق تقد م : ح
ی -که همه با ه م ورزش ت دس���ته‌جمع در زورخانه به‌هنگا م حرکا
ح زیر است: ی به شر ت انفراد ت اما ای ن قرار در حرکا ی نیس میکنند -تقدم‌و تأخر
ت و بعد باپیشکسوت‌ترین نی گود ح ق تقد م در درجه او ل با سادا ی زم فلا -در موق ع بلندکرد ن می ل از رو
ی خت م می‌شود. ت و به افراد مبتد فرد حاضر اس
ت سابق ًا در زورخانه‌ها بیشرت از یکیا نی جه ق است .به هم ب فو ف ترتی ب -درکباد‌ه کشید ن بر خال ع میشد و افرادزیردست دو کباده نمی‌گذاشتند و رس م بر ای ن بوده که کباده کشید ن از مبتدی‌ها شرو ت دارند به‌افراد باالدست نی نگذاشت‌ه و همانطورک‌ه در دس ف بودند بعد ازکباد‌ه زد ن کباده را به زم موظ
خود عرض‌ه کنند.
ص باسابق‌ه خت م می‌شود. ع و به اشخا ی شرو خ زد ن نیز مانندکباد‌ه کشید ن از افراد مبتد ج -چر
ی از ح ق خود صرفنظرکند سایری ن مان ع عم ل اوشده ی بنا بر فروتن د -اگر ورزشکار باسابق‌ه و پیشکسوت
ت برسد. ب با سابقه اوس ی که مناس ی او را ازکار باز می‌دارند تا نوبت و با خوشروی
خا ِ نی را هموار ج از زورخانه زم ی خار ی کُشتی‌ها سابق ًا معمو ل بود برا ک ُکشتی: ی می‌اندازند. ک کشت ی موسو م بود ،چنانکه امروز تش ک کُشت ی می‌ریختندک‌ه به خا ِ ک نرم کرده‌خا ی : خالکوب
ص ورزشکار ت مخصو ی جزو مراس م زورخانه نبوده و هیچوق خالکوب
ی قدیمی‌تر ج شده است .در عکسها ی تنها از نی م قر ن گذشته در زورخانه‌ها رای و پهلوان‌نیست .خالکوب
ت و بازو و سینه پهلوانا ن دیده نمی‌شود. ی بر دس اثری‌از خالکوب ی : ن کشت ن ماند در میا
ت که چو ن دو نفر در ی اس��� مقصود ناتما م ماند ن کش���ت
ی آنها در میان ت دیگر موکو ل کنند می‌گویندکشت ی را به وق ی حریف‌یکدیگر نمی‌شوند و اتما م کشت کشت ت یادر میا ن مانده است. اس
شعبان جعفری
ت مریزاد : دس
431
ی از طرفنی ی یک نی کشت ت و اگر در ب ت عجز اس ب عالم در مقا م خطا
ف دیگر می‌گویدو ظ را به طر ی خود تصورکرد ای ن لف ی برا ی افتادک‌ه خطر ب شد و در تنگنای طوری‌مغلو ب او را رها میکند. ف غال طر
ی زورخانه: دعاها «او ل و آخر مردا ن بخری» ی خداعصا ت یعن ت بفرست» (ستو ن پنج م کنای‌ه از عصاس ج ستو ن نکند! صلوا ت را پن «خدا چهار ستون ت ندهد) به دست ت بفرست!» ش نامرد دراز نکند ،صلوا ت را پی ت مردانه‌ا «خدا دس ت بفرست!» ت نکند ،صلوا «خدا به چکن م چکن م گرفتار ت بفرست!» ی دچار نشی ،صلوا ی و ذلیل «به علیل ت بفرست!» «او ل و آخر مردا ن عال م خت ِم بخری ،صلوا ت بفرست!» س را بیامرزد ،صلوا «خدا پدر و مادر مؤس ی زورخانه ی انف���راد ت که در موق ع انجا م ورزش���ها ی اس��� ت اصطالح رخص ت : رخص ی بلند می‌گوید« :رخصت» و مرش���د ت که به صدا ی ورزش���کار اس��� ف حتم بکارمی‌رود .از وظای ش همه ایرانیا ن نوایی ت پهلوان» ب���ه گو ب او می‌گوید« :فرصت» .جمله «رخص زورخانه‌در ج���وا آشناست. ی و صحب ت در زورخان���ه و مخصوص ًا درگود ،اجازۀ خنده و ش���وخ ی : رده‌گوی ت به زبان ی ندارد و س���خنا ن زش ی یا «رده گویی» در زورخانه جای ی بلندنیس���ت .بد س���خن با صدا ت کرد ن و خندید ن نیز درگود زورخانه ع اس���ت .خورد ن -آشامید ن -صحب آورد ن درزورخانه ممنو ممنوع‌است. ب باز میش���ود و تا ش از برآمد ن آفتا در زورخانه‌ه���ا پی نت ب ه زورخان ه : ن رف زما ی چند ت و آمد هستند باز می‌ماند .ورزشکارا ن روز ب که ورزشکارا ن در رف ب آفتا ساعتها پس‌از غرو ح زود به زورخانه می‌روند. ی از ورزشکارا ن تنها صب ش می‌کردند.گروه ساعت‌ورز ی که صبح‌ورزش ع و چاشتگا‌ه خاتم‌ه یابد .در گذشته کسان ح شرو ی فریض‌ه صب ش باید بعد از ادا ورز ح را در آنجا بجای‌می‌آوردند .از پنجاه ی فریض‌ه صب ی زود وارد زورخانه می‌شدند و بعض می‌کردند ،خیل ی مبارک،زورخانه‌ها شبها باز بودند و ش شبان‌ه نیز معمو ل شده است .در ماهها ج ورز سا ل قب ل به‌تدری یل رمضا ن بودکه ص لیا ش شب‌مخصو ش می‌پرداختند .ورز ت اولیه بامداد به ورز ورزشکارا ن تا ساعا ش می‌کردند، ب و آواز ورز یل متربکه‌بدو ن ضر ت بعد از افطار به زورخانه می‌رفتند و در لیا ی دو ساع یک ی حق ع میکرد و سایری ن با صدا ی شرو ک از اعما ل ورزشی‌شماره‌ا ی هر ی بدی ن طری ق که میاندار برا ب می‌دادند. ی او را جوا ی عل ح ق و عل
واژه نامه زورخانه
432 گ : زن
گ را به زنج�ی�ر می‌بندند و از نش���ا ن از خرب داد ن اس���ت .در زورخانه‌ها زن���
ت را خرب میدهد .زنگ ی که دارد ورود ورزشکارا ن پیشکسو سرد م آویزان‌می‌کنند .مرشد با ش���ناخت گ زورخانه اشعار حماسی ی زن ی پهلوانا ن به صدا درمی‌آید .به رو ت که تنها برا ی جداس پهلوانی‌زنگ
ک شده است. یح یادین زورخان ه :
ی در «برها ن قاطع» -ک ه در نیمۀ ت کهن ،حت ی لغ واژۀ زورخان ه در کتابه���ا
ت -دید ه نمیش���ود و ب ه نظر می‌رسدک ه واژه‌ای ی نوش���ت ه ش���د ه اس ی قمر دوم‌س���دۀ یازده م هجر
ی ک ه در آ ن انجا م میگرفته، ع ورزشهای ل و انوا ف آ ن و ش���ک جدیدباش���د .واژۀ «زورخانه» و وص ط کارس�ت�ن نیبور سیاح ت خا ن زند) توس��� ی (در زما ن حکوم ل 1765میالد نخس���تنی‌بار در س���ا
ص ب ه ایران ن سفرنام ه ک ه اختصا ی او دید ه شد .نیبور در ای دانمارکی ،درجلد دو م سفرنامۀ س ه جلد ی وجود دارد .از زورخانه‌ها ،عالو ه بر مرد م عامی دارد،می‌نویسد ...« :در شریاز س ه زورخانۀ عموم ی بنیادی ی از نهادها مردان‌بلندپای ه و نظامیا ن و غرینظامیا ن ه م استفاد ه میکنند ».نهاد زورخانه ،یک ت است. ن مل ن ای خ که ی از تاری ی آ ن را بشکافی م هر جزء آ ن بخش ت ک ه اگر اجزا ی اس کهن‌ایران
ت نیست ،اما آنچه ی در دس ع دقیق ن اطال ی دورا ن که ی زورخانه :از ساختما ن زورخانه‌ها - 1بنا
ی از فضای ی باستان ت ک ه از آ ن هنگا م ک ه ورزشها ن اس��� س زد ای ی می‌توا ن حد ی قدیم ازمعماریها ت شبیه ی جها ت و از بسیار ی بسیار ساد ه داش��� ل س���اختمانها را ه یافت ،زورخان ه ش���کل بازب ه داخ ی آ ن کوچک ک اما استوار و بلند ساخت ه شد ه است .در ورود خانقاه‌هابود .ساختما ن زورخان ه کوچ
ی تعبی ه کرد ه بودندکه ی گنبدک ه سوراخ ی بنا وجود نداشت ،جز در باال ی در تمام وکوتاه‌بود .پنجره‌ا ی یا در نهایت ش ضلع لش ی از آ ن وارد میش���د و ب ه میا ن گود می‌رسید .زورخان ه از داخ نورضعیف
ی کوتا ه (نظری شب‌کاله) و در زیرگنبد قرار داشت. ط آ ن گنبد ف بود ک ه در وس ی و مسق هشت‌ضلع نت و احیان ًا کند ن لباس ی نشس ی رواق‌مانند ایجاد شد ه بود ک ه جا ع داخلیُ ،ص ّفه‌ا ک از اضال درهر ی ل آ ن بود. ل و امثا نت و مشتما گ گرف ت ورزشی ،سن ب و آال وگذارد ن اسبا ی قدیمی‌ساز رفته‌اند مشاهد ه کرده‌اندک ه ِ ِ -2 در ورودی‌زورخانه ی ک ه ب ه زورخانه‌ها در زورخانه:کسان ن اولنی ی خ م شوند .ب ه عقیدۀورزشکارا ن ای ی عبور از آ ن بایست بسیارکوتا ه ساخت ه شد ه بطوریک ه برا
ت ک ه وارد زورخان ه میش���ود .ورودی‌زورخان ه به‌طور کلی ی اس ی کس ی و تواض ع جرب نش���انۀ فروتن ی اخری س���اخت ه شد ه است) بسیارکوتاه‌بود ک ه با قامتی ی ک ه در س���الها ی زورخانه‌ا ی چند بنا (منها
ی می‌گویند ت وجود دارد.گروه خمید ه از آ ن می‌گذش���تند .در مورد در زورخان��� ه چند نظری ه متفاو ی نیز باور ت ک ه هنگا م ورود با «سر َخم» شد ه وارد شوند.گروه در زورخان ه کوتا ه ساخت ه شد ه اس ش رزمی ت ک ه جنگجویا ن دردخمه‌ها آموز ی اس ی در زورخان ه یادآور دورا ن روزگار دارندک ه کوتاه
می‌دیدند.
ح قرار داشت .همیش ه باتعدادی ک سط ی بنا در ی ف اصل ت باک ی به‌ندر ی زورخانه :ورود - 3ورود ت زیرزمنی‌یا سردابه ی حال ی اصل ت و بنا نی می‌رف ض مواق ع تعداد آنهاک م ه م نبود ،ب ه پائ پل ه ک ه در بع
شعبان جعفری
433
ی نبود. ع اس�ل�ام ی و خانقاه‌ها و بقا ی قدیم ی تکایا ی بعض ت ب ه بنا ی ش���باه را پیدا میکرد ک ه ب ی در ورودی ،در کنارگود« ،سردم» قرار داشت. روبرو
ت که ویژۀ ورزشکارا ن بود وعمق ی وجود داش ی دایره یا هشت‌ضلع ط زورخانه گود - 4گود :در وس
ب ب���ود تا توا ن مقاومت‌در برابر ی دیوارگود از آجر وگ ل پخت‌ه یا چو ک مرت می‌رس���ید .لبه‌ها آ ن ب���ه ی
س بود و در زیر آن‌خاکسرت و کر ف گود از خا ی کش���تی‌گریا ن را داشته باش���د.ک ی ناگهان برخوردها ش پهلوا ن شهر یا پیشکسوت‌هابود را «گود ی که مح ل ورز ک قرار می‌دادند.گود زورخانه‌ا بوت‌ه خش��� مقدس» می‌خواندند.
ت پهلوانی: ش عملیا ی یا نمای زورگری
ی از قبی ل خم ی از پهلوان���ا ن عملیات��� بعض���
ی سر و سینه انجا م می‌دهند گ رو نت سن نی با دندان ،شکس نت اجسا م سنگ کرد ن آه ن بادس���ت ،برداش ت معرکه در میدانها و معابر ی می‌خوانند و غالب ًا به صور ی یا زورگری ت پهلوان ی عملیا که آنرانمایش���ها
انجام‌می‌شد. ساخت ه :
ش مداو م هیک ل ورزید‌ه و برازند‌ه دارندگفت‌ه می‌شود.مث ً ال ی که بر اثر ورز به کسان
ت : سادا
ی بوده‌و ی اگر مبتد ت دارند حت ی اولوی ی در هرکار ت عل در زورخانه اوالد حضر
َ سرد م :
غ ک���ه آنرا به رنگهای ک مرت مزی ن به پر قو یا پر ش�ت�رمر یی ی ب���ه بلند س���کوی
ب خود را ساخته است. ی دارد یا خو ی هیک ل ساخته‌ا فالن
ی سرد م است. ی آنها پا ی برنیایند جا روز او ل ورودشا ن به گود باشد و اگر از عهد‌ه میاندار
ی کاله ی است .میدانی م که سردارا ن ایرا ن نیز به رو ی بسیار قدیم گوناگون‌درمی‌آورند .ای ن کار رسم
ت نیست .نزدیک‌ترین‌تاریخ ش سرد م در زورخانه در دس ی از پیدای خ درست ی بلند می‌نهادند .تاری خودپرها ی مانند برب و پلنگ‌را پهن ت حیوانات ی سرد م پوس ت وکناره‌ها ط به دورا ن صفویه اس���ت .در پش��� مربو
ی از دورا ن که ن دارد. می‌کردندک‌ه ای ن نیز نشانه‌ا
ی جز مرشد ح ق جلوس‌بر ی شناخته می‌شود کس ی محرت م و متربک نت مرشد) جا چو ن سرد م (مح ل نشس
آ ن را ندارد.
خ شدن: سرشا سردمدار : ن : سرجنبا
گالویز شدن ،به مبارزه درآمدن ،دره م آمیخنت مرشد
ادارهکنندۀ زورخانه
واژه نامه زورخانه
434 گ : سن
ی وز ن سنگ نی است.گاه ت بسیار به سرپ دارد منتها بسیار سنگ ی که شباه وسیله‌ا
گ را«سنگ ت استفاده می‌شود ،به 40تا 50کیلو می‌رسد .در دورا ن قدی م سن ت جف که‌همیش‌ه به صور ت که ورزشکارب‌ه پشت گ بدی ن گون‌ه اس گ نعل» ه م می‌گفتند .شک ل کارکرد ن با سن زور» یا «س���ن ت درمی‌آورد.هنگا م کار ت سنگها را به حرک پ و راس ک گود قرار می‌گرید و با غلتید ن به چ ی خا رو
س می‌شمارند. س به گون‌ه معکو ش میکنند .از 1تا 50و سپ گ آنرا شمار کرد ن با سن
ت انجام نت بوس���یلۀ باس���تانی‌کارا ن باتجرب‌ه و پیشکسو گ گرف سن گ گرفنت: سن ت که بوکسورها س اس ح تقریب ًا به منزلۀکیس‌ه بوک ی آ ن بسیار مشک ل است .ای ن اصطال می‌پذیرد وبه‌کارگری نی با اش���خاصی ی که ناچار بودند در ایا م مع ت زد ن به آ ن تمری ن میکنند .س���ابق ًا پهلوانا ن نام بامش���
ف بود را چندروز ش بیشرت از وز ن حری ی از ورزشکارا ن که وزن ی کنند ،یک ف زورآزمای ی مختل دروزنها ت می‌دادندتا در نی او عاد ی می‌گرفتند و خود را با وز ن سنگ قب ل از موعد به خانه می‌بردند ،با اوکشت ف خود برآیند .درگذشت‌ه ای ن قبی ل کشتی‌گریا ن راکه اکثر ًا هم ی از عهد‌ه بلندکرد ن حری ی جد موق ع کشت ی می‌خواندند. گ کشت ح سن ب بودند در مقا م مزا نی کارها خو ی هم ی نداشت‌ه و برا هرن ن : گ قرب پهلوانا سن
ی که رویشان‌مجسمه‌های ی زیاد ی قربها ی ایرا ن سنگها درگورستانها
ی عالمت ع قبور پهلوا ن بوده و آ ن شریسنگ ت دیده میش���وند .صاحبا ن ای ن نو ش�ی�ر تراشید‌ه شده اس ت درزنجری» معروف ث که به «زیار ی آنهاس���ت .ه م اکنو ن درکاشا ن و در صح ن امامزاده حار پهلوان گ قبور ورزشکاران ی موجود است .روی‌سن ی با هما ن شری سنگ ی کاشان نی پکو ت قرب پهلوا ن حس اس ش می‌کردند. ش می ل زورخانه یاکباد‌ه نق ف نق معرو ت (سور و سات) : سیور و سا
ی مرش���د غ برا ی جمعه س���ه ی���ا چهار چ���را ش���بها
ش روز ش به گرد ی برد ن ز ن و بچه‌ا ی پو ل برا ت او فراه م شود ،یعن جمع‌آوری‌می‌کردند تا س���ور و س���ا نت به شاه‌عبدالعظی م بود جم ع شود. جمعه که‌غالب ًا رف شاطر :
ش���اطر و ّ یل در زبان تو ف اس ی و محی ل تعری ی داه ی به معن شطار در زبا ن عرب
ی بود و اگر راه‌پیما یا شاطر را ی ندارد .حرفۀ ش���اطر راهپیمای ط با ای ن معن ی ارتبا فارس���ی‌عم ل شاطر ت و نا م ای ن دو طبقه ی «کثریالرتدد» آمده اس��� ت به معن ع ّیارمی‌خواندند صحیح‌تر بود زیرا ع ّیار در لغ
س نهاد‌ه شده .راه‌پیما را شاطر و حیله‌گر را ع ّیار خوانده‌اند. ت برعک درایرا ن درس
ش وتمری ن که ت ورز ی در آغاز در زورخانه‌ها به صور نی به نظر می‌رسدک‌ه ف ن شاطر ت چن به هر صور ت پیشه و ج از زورخانه به‌صور نت پاها در خار ت گرف ع شده و بعد از قو ی باشد شرو هما ن شلنگ‌اندار
نت و ی وگرف ی نامه‌رسان ی می‌گفته‌اند در آمده است .در آ ن ایا م سریع‌تری ن وسیله‌برا ی که آ ن را شاطر شغل
ف و رواج‌چاپارخان‌ه در ایرا ن ای ن حرف‌ه از بنی ع تلگرا س از اخرتا نی طبقه بودند .اگرچ‌ه پ داد ن اخبار هم
شعبان جعفری
435
ی دایر بود .در ی بنام«شاطرخانه» در دربار سلطنت ت ناصرالدینشاه قاجار اداره‌ا یل تا اواخر سلطن تو رف ی موجود است. ی به‌نا م شاطرباش تهرا ن هنوزکوچه‌ا
گ : گ -تخت ه شلن شلن
ی فن ت و پیچید‌ه و مش��� ق و مقدم‌ه برا ی س���خ ورزش���
ی برجسنت ی نوع گ (بر وز ن درنگ) به معن ک شده.کلمۀ ش���لن ت مرتو دویدن(ش���اطری)که سالهاس ط شده است. ی مش ق تند دوید ن نیز ضب نت شاطرا ن برا وفروجس
شنا :
ت و پا ی دس ی -شنا ی کرس ع اس���ت :شنا ی زورخانه مشتم ل بر چهار نو ش���نا
ی پیچ. مقاب ل -دوشالق‌ه -شنا
ت شنا حدودمعینی ع به کار میکنند .حرک نی گذارد‌ه و شرو ی زم ف گود رو ورزشکارا ن تخت‌ه شنا را درک ت سایرین ی ورزشکار است .اما مادا م که میاندار مشغو ل کاراس ی جسمان ت و توانای ندارد و بسته به قدر
ی میاندار یک‌مرتب‌ه شنا میکنند. ی خست‌ه شدند در برابر دو یا سه مرتبه شنا ت میکنند و اگر بعض ه م تبعی
ت شنا نیزشمار‌ه کرد ن مرسو م است ی از ورزشکارا ن شنا را تا دو هزار مرتبه ادامه می‌دهند .در حرک بعض
ی شروع ی داشته باشندمیاندار با لح ن مخصوص ب که اگر ورزشکارا ن قصد شناکرد ن زیادتر به ای ن ترتی
نت بر زبا ن میآورد و سایری ن در ت سنگ‌گرف ی مانند اعداد و عبارا به ش���ماره میکند و اعداد و عبارات ی می‌گویند .لیک ن اگرقصد شنا کرد ن زیاد نداشت‌ه باشند ،مرشد ی او یا عل ک از شماره‌ها ب هر ی جوا
ی از شاهنامه ی خاص‌ه ابیات ب اشعار حماس ع کرده و با آهنگ‌ضر ص شنا را شرو ب مخصو زورخانه ضر
نی نزدیک ت ورزشکار به زم ی که درهر مرتبه دو دفعه صور ی دو شالق‌ه (شنای ی را می‌خواند .شنا فردوس ت می‌گرید. ی صور نی موقع می‌شود) در چن چ : ی پی شنا
ی رف ع خستگی ش برا ع نرم ک نو ت و تقریب ًا ی ص خاتم‌ه شناس مخصو
ی برخاست‌ه و در حالتی ی ک م است ،ورزشکارا ن از جا چ که تعداد آ ن خیل ی پی به‌شمارمی‌رود .بعد از شنا
س تخته‌ها رابرداشته ش را به عم ل آورده ،سپ ت نرم ی حرکا ت بعض نی اس ی زم ی آنها رو ی شنا که‌تخته‌ها نت میکنند. ع به می ل گرف و شرو
ی : ی و رباعی‌خوان شعر خوان
ک ش���ده و غری ب زورخانه که اکنو ن تقریب ًا تر ی از آدا یک
ف خاص‌ه در مورد طلب‌صلوات ت در مواق ع مختل خ وگ ل کشتی ،مرشدها و ورزشکارا ن پیشکسو ازگ ل چر ت کردن ی بود و خواننده برای‌ساک ی پند و اندرز می‌خواندند و بیشرت ای ن اشعار رباع ی حاو اشعار مناسب
ت میکرد. ی می‌خواند و از حضار طلب‌صلوا ی حماس ی دو رباع ب توجه حضار یک ط و جل محی
ت : ن حرکا شمرد ً ت آنها را با صدا ی ی زد ن وکباد‌ه کش���ید ن مرشد حرکا ی آنهاس���ت .مثال در موق ع جنگ حرکات‌انفراد ی شمردن ص پهلوانا ن و پیشکس���وت‌ها ت مخصو ی از احرتاما یک
واژه نامه زورخانه
436 ی از تجلی ل و تشوی ق است. بلندمی‌شمارد و ای ن نوع ی : شریینکار
ی که ی و عملیات خ زد ن و می ل باز ت ورزش���کار در چر ب حرکا تناس
ک و وارو زد ن درکف‌گود ت از پشت ت و عبار ص طبقۀ جوا ن اس ی دارد .ای ن کارها مخصو جنبه‌آکروباس
ی تخته‌شنا است. نت با دست ،دروکرد ن در رو ت بلند شد ن و راه رف ی دس ب گود به عم ق گود .رو یا از ل
ی که جامع‌ای ن هر دو باشند ت و ورزشکاران ق بسیار اس نی شریینکار و پهلوا ن وکشتی‌گری فر یب به طورکل ت می‌شوند. ت یاف به ندر
ب : ب ضر گ و صاح ب زن صاح
ف و سابقه‌دارک‌ه موق ع ورود آنها بهزورخانه پهلوانا ن معرو
ب را به صدا درمی‌آورند. گ و ضر به احرتا م قدمشا ن زن ج : ب تا صاح
ی از طرف ب مق���ا م پهلوان س ازکس��� ی گفته میش���دکه پ به پهلوان
ج فقر» می‌گردید. نت «تا ت و بزرگا ن قوم ،مجاز به داش ریش‌سفیدان،پیشوایا ن طریق
یل اگرشخص ی که وارد می‌شوند خوش‌آمد می‌گوید ،و ی احرتا م کسان ی قدم :مرشد زورخانه برا صفا
ی قدم» می‌گوید. ی «صفا وارد به عنوا ن مهما ن آمده باشد به و ن : تفرستاد صلوا
ی که در زورخانه فرستاده می‌شود :به جمال ی از صلواتهای نمونه‌های
ی شریخدا را صلوات. پیغمربصلوات ،به عمامۀ سبز پیغمرب صلوات ،عل ضرب‌گری:
ب بر نت ضر در دورا ن گذش���ته زورخانه‌ها مرش���د نداش���تند ،بلک���ه کار نواخ
ی را «کهنه ی و اخالق ی میکرد .خواند ن اش���عار حماس عهدۀضرب‌گری بودکه با ورزش���کارا ن همیار
ب اشاره» هم ک «چو ش بود انجا م میداد.کهنه‌سوار ی ی و ورز ی و تعلیم‌دهند‌ه کش���ت س���وار»که مرب ب تعلیم» بود. ف به «چو داشتکه معرو
یل در همه کار یو ش «کهنه‌سوار»آ ن پسر خواندۀ پوریا آفری ن باد به گفتار خو ی که تعداد ی به ح���ا ل رندان‌هنگام ف وا ب تعلیم» به ک ش چو آید ب���ه میا ن میدان«چو گ بر دو ُلن���
ب «کهنه‌سوار» حماسه‌خوانی‌می‌کرد ،تا باالخره ای ن کار زورخانه‌ها به مرورک م شد ،ضرب‌گری در غیا رس��� م گردید و ضرب‌گری« ،مرشد» شد .از دورا ن صفویه به بعدزورخانه‌ها مرشد داشتند .شاید جال ب ی مخصوص ًا ی رزم ی تمری ن هرنها ی زورخانه ،مکان‌های‌دیگر برا باشد بدانی م که در دورا ن صفویه ،سوا
ت که آ ن مکان‌ها را«آماج‌خانه» می‌گفتند. تریوکما ن وجود داشته اس ض اندا م : عر
ش می‌طلبیدند. ی داد می‌زدند و نفس‌ک -1کار الته���ا در خیابا ن وقت
شعبان جعفری
437
نی خواهد زد. ی را به زم ی اعال م می‌کندکس خ وشان‌ه کشید ن ورزشکارا ن در زورخانه وقت -2شا ت : ض حاج عر
ی مریضها« :خدا مریضا رو شفا بده« ».خداگری دکرت ی شفا دعا برا
ن : فاتح هخواند
ی گرفنت ش و قب ل از اینکه به کباده زد ن یاکش���ت بع���د از خاتم‌ه ورز
ی زندانیها. ی آزاد و دوانندازدت!» و استغاث‌ه برا
ت و پنجه مرشد درد نکند) تشکر میکند و بعد ت (دس ی عبار برپدازندمیاندار از مرشد زورخانه با ادا
یل که یو ی پهلوانا ن گذشته خاص‌ه پوریا ت و علما و صلحا دعا و برا ی پادشاه عصر و سادا برای‌سالمت ی دراین ی و درست ی راکه به راست نی کسان ی همچن ت می‌طلبد .و ف مقد م ای ن سلسل‌ه قرار دارد مغفر درص ب خواند ن فاتحه می‌نماید. ش کرده از حضار طل راه قد م نهاده‌اند ستای ن : ن یا بوسید فروکوبید
ی که دیده شده بوسید ن مرسوم ی تا جای ع کشت در ش���رو
ح (فرو می‌کوبند) همنی ی که کش���تی‌گریا ن به ه م می‌دهند و به اصطال ت اماتصور می‌رود دست نیس���
ت او ی فروکوبید ن دس ی کرد به جا ع به کشت ی ش���رو ی با پهلوان ی که نوچه‌ا بوسیدن‌باش���د .زیرا موقع ت پهلوا ن تماس‌یافت ی با دس تو س از آنکه دس تپ نی سایر مرد م معمو ل اس رامی‌بوسد و یا چنانکه ب
ت خود بوس‌ه می‌زند. به دس ی شدن: قاط
ب سوا شدن. به یکدیگر پیچید ن دو نفرکشتی‌گری در برابر ترکی
قدر ،هم‌قدر:
ی هم‌زور بود ن دو پهلوان. ف و دا ل یعن ح قا به فت
ی : قدم‌بوس
ک گود را ت که موق ع ورود به گود زورخانه خا ض اس بر ورزشکار فر
ی آثار مشاهد‌ه شده ای ن عم ل اشاره به قدم‌بوسی ب بوسیدن) بوس‌ه زند .بطوریکه در بعض نی اد (به‌رس م زم ی گود زورخانه رامی‌بوسند .حتی ی قد م او یعن ی جا ت و پیشوای ت زعام ت که به عل یل نیز هس یو پوریا
نت وگذاشنت س حاص ل کرده در موقع‌برداش ک زورخانه تما گ را که با خا تخت‌ه شنا و می ل وکباد‌ه و سن
ف گودگذاشت‌ه و ت راب‌ه ک ت راس ی موق ع ورود به گود دس ت در خاک‌بوس ی سهول بوس‌ه می‌زنند و برا ج ازگود ای ن زمنی‌بوسی‌تکرار می‌شود. نی موق ع خرو ب آشنا می‌سازند و همچن بعد به ل ی : ی عجز کارها
ف را عاجز و زبو ن می‌سازد مانند لواشه ی که حری ی درکشتی‌گری فنون
ت سبابه‌او ت می‌کشد ،یا انگش ت در دها ن میکند و به‌شد ف را اغفا ل کرده انگش نی حری ی از طرف که‌یک ق می‌افتد. ت اتفا ح نمی‌دانند و به ندر را می‌پیچد .ای ن اعما ل راکشتی‌گریا ن صحی
واژه نامه زورخانه
438 کباد ه :
ت و در قدی م آنرا از استخوا ن می‌ساختند. ک یا نر م اس ی کما ن سب ای ن واژه به معن
ی «زه» زنجری می‌آویزند تاکباده‌سنگنی ی به گونۀ حلقه به رو ت میکنند و وزنه‌های امروز‌ه آنرا از فلز درس
ت اجرا می‌شود و به‌خاطر اهمیتی‌ک‌ه کباده ی (کمان‌کشی) بوسیله پهلوا ن یا پیشکسو گردد.کباده‌کش��� دارد اصو ً ک یا دوکباد‌ه بیشرت موجود نیست. ال در زورخانه‌ها ی ی : کشت
ی شا ل کمربندی ش از اسال م به نوع «کشتی» یا درست‌تر «ک َوشتی» در دورا ن پی
نی به کمر داشتند .شا ل مزبور از 72رشته تابیده‌تشکیل ی و مردا ن ایران‌زم گفته‌می‌شدک‌ه روحانیو ن زردشت
ی 6و 12داشته که به سه رست‌ه سه‌تایی‌می‌رسیدک‌ه آ ن سه، ی به واحدها شده بود که خود تقسیم‌بندیهای ک هستند. نمایانگرگفتار نیک،کردار نیک ،پندار نی ی : یپهلوان کشت
ی دارد و در ی فرنگ ی آزاد و کش���ت ی جدا ازکشت ای ن کش���تی ،قوانین
ی چندی ن نوع ی زورخانه‌ا ق دارد .کشت ی با دگرکش���تی‌ها فر ی پهلوان بس���یاری‌از موارد ،نا م فنو ن کشت ی اجرا می‌گردد. است(دوستانه ،میدانی،گروهی ،دوره‌ای ،پهلوانی )...و هرکدا م از آنها با مراس م خاص
ن : ی خواند ُکر ُکر کهنه‌سوار :
ض اندا م است. ف عر مرتاد ت که او را مرشد ی اس��� ب به عهدۀکس��� نت ضر در زما ن حاضر نواخ
یو ت تعلی م کشت ی بودندکه مسئولی می‌خوانند .اماسابق ًا به عهدۀ ضرب‌گری بود وکهنه‌سوارها مرشدهای
ی را به عهد‌ه داشتند. سایر امورورزش ُگر م :
ی زانوان. ف شانه و باال ی دو طر برجستگ
ی : ن کشت گر ه شد
ت بسیار ی در میا ن ماند ن را میدهد و از اصطالحا ی کشت هما ن معن
ت که هنوز ه م متداو ل می‌باشد. قدیماس ن : گلریزا
ی آ ن پهلوانا ن قدی م و جدی���د در زورخانه گرد ه م می‌آمدند تا ی که ط مراس���م
ت گلی‌برای ی داش ی قصدکشت س با دیگر ی زورخانه پو ل جم ع کنند .درگذشت‌ه هرک برای‌موارد الز م یا برا ب میکرد و بعید به نظر نمی‌رسدرس���م ی او پرتا ی را به س���و او میفرس���تاد یا حضور ًا در زورخانه گل
ی بزرگ‌برگزار میشد ی کشتی‌ها ی تماشا نی عم ل باشد زیرا ای ن مراس م سابق ًا برا گلریزان ،مأخوذ از هم
ی این نی برگزار ی و تجلی ل از پهلوانا ن بود .درح ی مسابقه پهلوان ی تماشا ی برا ع جش ن ورزش ک نو وی
ف زورخانه به ی گ ل ازپنجرۀ سق ش بودند ،چند مرتبه دسته‌ها ی که همه مش���غو ل ورز جش���ن ،در حالت ت که ب انجا م میگرف ت ورزشکارا ن می‌ریختند .ای ن جشنها بیشرت در ماه رمضا ن وموق ع ش سر و صور
شعبان جعفری
439
ی جمعه برگزار میشد .مورد ی ه م مقدور باشد .اگر جش ن گلریزا ن در سایر ماهها بود درروزها چراغان
ب دادن ی به‌شهر دیگر بودکه به افتخار او با ترتی ی از شهر ط به ورود پهلوا ن مشهور دیگر ای ن جش ن مربو ی می‌داشتند. ش راگرام جش ن مقدم
ل کشتی: گ
نت «گ ل کش���تی» خوانده می‌شود .گ ل کشتی ی گرف به هنگا م کشت
ی میکند. ی و افتادگ ی و نیک‌رفتاری ،بزرگ‌منش ت که‌کشتی‌گریا ن را تشوی ق به نیک‌اندیش ی اس اشعار ی و ساسا ن داری ی از آنکه عنوا ن داری‌یا آنکه نژاد ازک خوشد ل نشو
ش را نمایا ن داری ت برهن‌ه همچو شمشری شوی‌تا جوهر خوی بایس گورگ ه :
ت اخری خاص‌ه در تهرا ن به جای ظ می‌شود در سنوا ای ن کلم‌ه که بر وز ن فسرد‌ه لف
ت که ورزشکارحرکات نت اس ی از می ل گرف نت در واق ع نوع ح شده است.گورگ‌ه گرف میل‌زورخان‌ه مصطل
چ گرفته و مرشد ه م آهنگ‌مخصوص ح سر م ت رسانیده و میلها را به اصطال ت س���رع خود را به نهای
گ یاگورگ‌ه از واژگا ن مُ غویل گ را از قدی م گورگ‌ه گفته‌اند .واژۀگور ت می‌نوازد .ای ن آهن ی ای ن حرک برا گ معینی ی قدی م با آهن ت که درجنگها ی از طب ل یا نقار‌ه اس ی باقیماند‌ه و نا م نوع ت که در فارس اس���
می‌نواخته‌اند.
س ورزش: لبا
ت و باالتن‌ه باید لخت ص به ت ن داش ش باید شلوار مخصو ی ورز برا
ش را درمی‌آوردندو ت که به هنگا م نربد باالپو ت بود ن باالتن‌ه یادگار دورا ن عیارا ن و شاطرا ن اس باشد.لخ
ط بایدشلوار ع است .ورزشکار فق ی در زورخانه ممنو س غری ورزش ش با لبا گ می‌پرداختند .ورز به جن
ت سرد بود ن هوا می‌تواند باپریاه ن واردگود یل در صور ی آ ن بندد و ی بر رو ی داشته و لنگ خود را به پا
ج کند. ش وگر م شد ن بد ن پریاه ن را ه م از ت ن خار ی ورز شود و بعد از قدر
ی که تا زیر زانو می‌آید و در قدیم‌آنرا ت چرم ی اس ت و شلوار ی اس س کشت ی یا تنکه :نا م لبا تنبا ن نطع «تنبا ن نطعی» می‌گفتند .بعدها اصطالح ًا آ ن را «تُنکه» نامیدند. ی شلوار بسته می‌شود. ت که بر رو گ اس ش هموار‌ه ُلن س ورز نت لبا ی گرف ُ -لنگ :جز در مواق ع کش���ت
یل نوچه‌ها و تازه‌کارهاحتم ًا گ خود را آزاد بگذارند و ی می‌توانند دام ن ُلن پهلوانا ن و پیشکس���وت‌ها گ (یعنی‌گوشه نت ُلن ی بس گ استوارکنند .لچک ی ُلن ی باال کشیده و رو ط پا گ را از وس��� باید دام ن ُلن ی ورزشکارا ن آزموده‌و پیشکسوت ت مگر برا ی اس پ بد ن آوردن) نه فچ گ را به طر ت ُلن ف راس طر ُ ی وضع‌شد‌ه باشد .لنگ ت و امتیاز او از مبتد ی شناخته شد ن پیشکس���و و تصور می‌رود ای ن رس��� م برا
ی ابریشمی ی ازورزشکارا ن لنگها یل بعض ت که در حمام‌ها بکار می‌رود و ی اس ع لنگهای زورخانه از نو گ دیگری ع ُلن ک نو ی خود داشتند و اکنون‌ه م دارند .ی ی کاشا ن و یزد بود برا ص که از بافته‌ها مخصو
یل نا م آ ن هنوز از ت که اکنون‌دید‌ه نمی‌شود و در زورخانه‌ها مرس���و م بود «فتنی» (بر وز ن وطنی) اس��� ی شنید‌ه می‌شود. ورزشکارا ن قدیم
واژه نامه زورخانه
440 گ : ت ُلن گ انداخنت ،حرم ُلن
ف به ی گرف�ت�ن دو نف���ر حری ت که کش���ت ی اوقا بعض���
ط دو ی را به وس ی لنگ ی احرتاز از دش���من ی از بزرگا ن قو م برا ت و مخاصم‌ه میکش���د یک مرحلۀعصب ّی
نی کش���تی ی از طرف ت یک ظ احرتا م و حیثی ی حف ت ای ن عم ل برا ی اوقا ب میکن���د .بعض حریف‌پرت���ا ُ گ یکدیگر را رهاکنند و میکنند و ای ن عمل ض افتاد ن لن ی موظفند به‌مح نی کشت صورت‌می‌گرید .طرف
ت می‌گرید ،درخارج ی صور نت با مواضع‌ه قبل گ انداخ ت لن ی از اوقا گ می‌گویند .چو ن برخ ت ُلن راحرم گ انداخت. ی واماند و تسلی م شد می‌گویند ُلن ی درکار از زورخانه ه م اگرکس ی : بپهلوان مرات
جهان‌پهلوان ،پهلوا ن بزرگ ،پهلوا ن کوچک ،پهلوان ،شاطر ،عیار.
ی : بباستانی‌کار مرات
ص دارند و در زورخانه افراد مرتبه ،مقا م و مکا ن مخصو
گ و صاحب ب زن ف هستند :نوچه ،نوخاسته ،ساخته ،صاح هرکدا م ازآنها به حدود و اجازه خود واق ج و سادات. ب تا ضرب،پهلوان ،پهلوا ن صاح مرشد :
گردانندۀ گود ،مربی ،داور ،پیشکس���وت .مرش���دا ن سابق ،بیش�ت�ر ورزشکاران
ی سالها ورزش ،با اشعار و موسیقی ش و مراس��� م آ ن آش���نا بودند و ط ی با ورز قدیمی‌بودندک‌ه به خوب ی می‌آوردند. ی رو ی به مرشد باستانی‌خوگرفت‌ه و چو ن از امورکارها خرب بسیار داشتند در بازنشستگ ل : مشتما
ت کردن ی بد ن ورزش���کار با مالید ن و فش���رد ن و خ م و راس��� ورز داد ن اعضا
ش باستانی ت ورز ی از ضروریا ی عضالت .ای ن عم ل یک ی برا ی ورزش ی رف ع خستگ عضالت‌بد ن برا
ی وجود دارد اما ورزشکارا ن به او اکتفا نکرده ک نفر مشتمال‌چ ت در هر زورخانه ی نی عل ت وب‌ه هم اس واکثر ًا خود آنها یکدیگر را مشتما ل می‌دهند. میاندار :
ع کار بر س���ایری ن مقدم ث س���ابق‌ه و نو ی که از حی ش حتم ًا باید فرد هنگا م ورز
ت سابقۀورزشی ت و دیگرا ن به نسب ی گود با میاندار اس ی کند .رهرب است،به عنوا ن میاندار سایری ن را رهرب
ط گود می‌آید ،سایری ن گرد او حلقه می‌زنند وتشکی ل جرگه ی میاندار به وس س از او قرار می‌گریند .وقت پ گ میکنند ومبتدیا ن با تقلید اعما ل و ی را با میاندار هماهن ش گروه ت ورز می‌دهند .ورزشکارا ن حرکا ت گرید. س از میاندار صور ج ازگود ه م باید مث ل ورود به گودپ ش را می‌آموزند .خرو ت ورز حرکا
ی سرد م که در درجه دو م احرتا م قرار دارد مستقرمی‌شود ت پا ی که بعد از میاندار بر سایری ن مقد م اس کس ب سابقه ف سرد م است .ورزشکارا ن دیگر به‌تناس ت او به طر ف میاندار و پش ی او به طر به‌طوریک‌ه رو
ی بسته می‌شود و ف میاندارحلقه‌ا ی سرد م ایستاد‌ه قرار می‌گریند .در نتیجه در اطرا ی که پا نی کس در طرف ب می‌شود .اگر در بنی ث سابقه کوچکرتی ن فرد زورخانه‌محسو ت سر میاندار است ،از حی ی که پش کس ش داشته باشند ،به هما ن وضع ک گوید و سایری ن قصدادام‌ه ورز ش میاندارگود را تر ش یا بعد از ورز ورز
شعبان جعفری
441
ی میاندار ساب ق در وسط ت به جا ی سرد م اس ص دو م که‌پا ی شخ که ایستاده‌اند تغیری موض ع می‌دهند یعن
ی سرد م واقع‌می‌گردد. ص سو م پا قرار می‌گرید و شخ ل : می
ع است ی تکمی ل و تحو ل شده گرز است.کارکرد ن با می ل چندی ن نو می ل امروز
واحتما ً ت که از چندکیلویی ف اس ی مختل ی وجود دارد .می ل در انداز‌ه و وزنها ع می ل باز ش از 20نو ال بی
ی (با لباس)در غرفه‌های نت و شناکرد ن انفراد ش از 50کیلو ه م می‌رسد .می ل گرف ع می‌شود و به بی شرو
ش یق‌ه پریاه ن خود ت که آنها نیز باید در حال‌ورز ی ورزشکارا ن پیشکسو ت مگر برا ع اس زورخانه ممنو را بازکنند.
ن ورود ب ه زورخان ه : س
ع است. ی ممنو ش باس���تان ت افراد نابال غ در ورز ش���رک
ط مهم ی از شرای ش بودند .یک ی ری ی ح ق ورود به گود را داشته‌اندک‌ه دارا ط کسان می‌گویند در قدیم‌فق
غ است. ورود به حلقه‌جوانمردا ن بلو نوچ ه :
ت تعلی م قرار ی تح ی که در زورخانه مخصوص��� جوانا ن ورزش���کارکش���تی‌گری
ی را میکنند. ی پهلوا ن بخصوص می‌گریند وشاگرد ن : نوحه‌خوا
ت مخمس ی با خواند ن ابیا س سینه‌زن س که در دسته‌ها و مجال آنک
ی که در زورخانه‌ها ی سینه‌زنها به سینه‌هایشا ن را تنظی م کند ،مث ل عمل ت کوبید ن دستها یا مستزادحرکا
ت به ورزشکارا ن انجا م میدهد. ب نسب کوبش‌ضر نوخاست ه :
ض هرن ی عر ت داده و برا ی ک���ه دایرۀ عم ل خود را وس���ع جوان���ا ن و نوچه‌های
ک کار : نی
ک پهلوا ن را نی���ک‌کار می‌گویند مث ً ال ص ی��� ف کلم‌ه اول ،تخص ب���ه کس���رکا
ن : وابوسید
ب قطع ًا در برابر بوسیدن ت و ای ن ترکی ی اس ک کرد ن کشت وابوسید ن تر
ی دیگر ه م می‌روند. ی به زورخانه‌ها وکشتی‌گری
ص دارد. ی در ای ن ف ن تخص ت یعن ج سرپاس گفته‌می‌شود نیک‌کار فال ن پهلوا ن آرن
ت یا پیشانی‌یکدیگر ی به صور ت که حریفا ن بعد از خت م کشت ب وابوسید ن ای ن اس گفته‌شد‌ه است .اما ترتی
ی خود نهاد‌ه و سرها را آنقدر به‌ه م نزدیک ش را به پیشان ت خوی ت راس ت دس بوس���ه می‌زنند و یا پش���
ج از ح در خار نی به یکدیگر می‌چسبد و بعد از ه م جدا می‌شوند .این‌اصطال ت طرف ف دس می‌کنندک‌ه ک ی اظهار عجز میکند رایج‌است .مث ً ال می‌گویند «ماکه ت به دیگر ی نسب ی که یک زورخانه ه م در مورد وابوسیدیم».
واژه نامه زورخانه
442 ن : واداد
ف را به ش را باز میگ���ذارد و حری ت و پای��� ی ازکش���تی‌گریها دس��� ی یک وقت
تو ی ندارد ،با دس��� ی م ن کار ت داد ن تو برا ف کند .یعنی« :شکس��� نربدمی‌طلبد تا روحیۀ او را ضعی
ف تو هستم!» پای‌باز ه م حری ن : واردکرد
نت به پیشقدما ن و پهلوانا ن موق ع ورود ی احرتا م گذاش ی برا اصطالح
ت و خوشامدگفنت .وارد کرد ن افرادبه ی صلوا گ و ادا ب و زن ت از زد ن ضر ت اس بهزورخانه که عبار
ط به‌شمار می‌رود .چون‌شناخت ی از مراس م الزم‌االجرا ای ن محی ف مرشد است ،یک زورخانه که از وظای
ت و از ی حضار و تماشاگرا ن مقدورنیس س به زورخانه وارد می‌شوند برا ی که با لبا ی افراد مقا م ورزش
ی که آنها ی واردی ن و تاجای ت برا ف اس ی هس���ت .مرشد زورخانه موظ ی ای ن کار مقررات ت برا ای ن جه
ی احرتا م به ی برا ی به‌عم ل آورد .مرشد به‌طورکل ت احرتامات ی و اولوی ب مقا م ورزش را می‌شناسد به تناس ص وارد به عنوا ن مهمان ی که وارد می‌شوند و آنها را می‌شناسد «خوش‌آمدی!» می‌گوید .اگرشخ کسان
ب زد ن خود را قط ع و ت ضر ت و معروف‌اس ی قدم!» می‌گوید ،اگر پیشکسو ی «صفا آمده باشد به و
ب او را وارد گ و ضر ت با زد ن زن ب می‌زند و اگر پهلوان‌اس ی به ضر ص دست ی مخصو ی او با صدای برا ش کند .به ای ن ترتیب ت به ورز ص وارد برده‌او را دعو ی شخ گ برا ک طاق‌ه ُلن یی میکند تا مشتمال‌چ گ او ب و زن ی ضر نی صدا ت یا پهلوانی‌وارد شده است .هم همه متوجه می‌شوندک‌ه مهما ن یا پیشکسو ت الز م اجرا می‌شود. ت شد ن هم‌احرتاما را به حضار شناسانید‌ه و بعد از لخ واگری :
نت در زورخانه .هرگا‌ه ورزش���کاری گ گرف ی تکرار س���ن ت برا ی اس��� اصطالح
ش را نی گذاش���ت ،نفر بعد از او ای ن ورز گ را بر زم س از خس���ته شد ن سن توپ گ گرف تعدادی‌س���ن نت برپدازد و مرتبه دو م را واگری می‌گویند. گ گرف ی ورزشکار او ل باز به سن انجام‌می‌دهد .وقت
شعبان جعفری
443
444
واژه نامه زورخانه
شعبان جعفری
445
446
واژه نامه زورخانه
شعبان جعفری
447
448
واژه نامه زورخانه
شعبان جعفری
449
شعبان جعفری
451
452
واژه نامه زورخانه
شعبان جعفری
453
454
واژه نامه زورخانه
شعبان جعفری
455
456
واژه نامه زورخانه
شعبان جعفری
457
458
واژه نامه زورخانه
شعبان جعفری
459
460
واژه نامه زورخانه
شعبان جعفری
461
462
واژه نامه زورخانه
شعبان جعفری
463
464
واژه نامه زورخانه
شعبان جعفری
465
466
واژه نامه زورخانه
شعبان جعفری
467
468
واژه نامه زورخانه
شعبان جعفری
469
470
واژه نامه زورخانه
شعبان جعفری
471
پی‌نوشت
472
واژه نامه زورخانه
کتابها ت جاویدان ،تهران ،زمستا ن .1377 -از سیدضیا تا بختیار ،مسعود بهنود ،انتشارا
ت سی.ام .وودهاوس ،ترجم‌ه نظام‌الدی ن دربندی ،نشر راهنما ،تهران، ی 28مرداد ،از خاطرا -اسرارکودتا
تابستا ن .1364
ی رسا ،تهران.1379 ، ت فرهنگ اسناد سازما ن سیا ،دکرت غالمرضا وطن‌دوست ،مؤسس‌ه خدما ت جانزاده ،تهران.1362 ، ی انتشارا -ایرا ن قدی م و تهرا ن قدیم ،ناصر نجم
پ پکا ،لندن ،اردیبهشت1374 ی الموتی ،جلد اول ،چا ت تا سا ل ،1357دکرت مصطف بازیگرا ن سیاسی ،از مشروطی ی .)1995 (م
ت اس���ناد ،به‌کوش���ش :جال ل اندرمانی‌زاد‌ه و مخت���ار حدیدی ،جلد دوم، ی به روای پهلوی‌ه���ا ،خاندا ن پهلو خ معاصر ایران ،تهران ،بهار .1378 ت تاری مؤسسۀمطالعا
ی رسا، ت فرهنگ ی تهرا ن در قر ن س���یزدهم ،جعفر ش���هری ،جلد او ل تا شش���م ،مؤسس���ه خدما خ اجتماع -تاری
تهران.1369،
ی معاصر ایران ،نوشتۀ جالل‌الدی ن مدنی ،تهران ،بهم ن .1361 خ سیاس -تاری
ت مرکز اس���ناد انقالب ت اس���ناد ،جواد منصوری ،جلد او ل و دوم ،انتش���ارا خ قی���ا م 15خرداد به روای تاری��� اسالمی،تهران ،مرداد .1378
ی عباسی ،نشر سپاس ،تهران ،بهار .1377 ی ایران ،مهد خ کشت -تاری
ی کاشانی ،چاپخان‌ه حیدری ،تهران.1337 ، نی پرتو بیضائ ی ایرا ن (زورخانه) ،حس ش باستان خ ورز -تاری
ش ایر گ جلی ل بزرگمهر به کوش ق در زندان ،به‌اهتما م سرهن ت مصد تقریرا ج افشارُ ،لس‌آنجلس.1359 ،
ی ایرانی ،ناشر :مرکز مطالعات‌خاورمیانه خ شفاه ح تاری ب الجوردی ،طر ش حبی ف امامی ،ویرای ت جعفر شری خاطرا دانشگاه هاروارد ،بوستون.1999 ،
ی ایرانی ،ناش���ر :مرکز مطالعات خ ش���فاه ح تاری ب الجوردی ،ط���ر ش حبی��� ی امینی ،ویرای ت عل��� خاط���را خاورمیانه‌دانشگا‌ه هاروارد ،بوستون.1995 ،
س ،1983لندن ،انگلستان ،نوار شمارۀ ،4مجموعۀ ب الجوردی10،مار ت فریدو ن جم ،در مصاحبه با حبی -خاطرا
ی ایرا ن دانشگاه هاروارد. خ شفاه تاری
ت علمی ،تهران ،تابستا ن .1375 ت مصدق ،دکرت محمد مصدق ،انتشارا ت و تألما -خاطرا
ی پرویز خطیبیُ ،لس‌آنجلس.1994 ، ت بنیاد فرهنگ ی از هرنمندان ،پرویز خطیبی ،انتشارا خاطرات ی ایران ،جلد ،1تهران.1378 ، ت مل ق و نهض ب آشفتۀ نفت ،دکرت مصد خوا ی باال ،نوشتۀ منوچهرکیمرام ،نشر شباویز ،تهران.1374 ، -رفقا
ب اسالمی ،باقر عاقلی ،جلد او ل و دوم ،نشرگفتار ،تهران.1376 ، خ ایران ،از مشروطه تا انقال -روزشمار تاری
شعبان جعفری
473
ت نیلوفر ،تهران.1375 ، ت مسعود حجازی ،انتشارا ی ،1329-1339خاطرا -رویدادها و داور
ی ایران، ت مل ت مقاوم ت نهض��� ی ایران ،فوأد روحانی ،انتش���ارا ت مل نت نهض ق در م ی مصد ی سیاس��� زندگ��� لندن.1366،
ک کرباس ،سید محمد جمالزاده ،جلد دوم،کانو ن معرفت ،تهران.1343 ، -سر و ته ی
ت دور دنیا ،تهران.1378 ، نی پسر) ،خسرو معتضد ،جلد او ل و دوم ،انتشارا ب جانش خ مرمر (سرا شادکاما ن کا پ آرش ،سوئد ،تابستا ن .)1379( 2000 شاه ،مصدق ،سپهبد زاهدی ،نورمحمد عسگری ،چا ت زرین ،تهران ،بهار .1376 ی بهزادی ،جلد او ل و دوم ،انتشارا -شبه خاطرات ،دکرت عل
تو ت ارتشبد ساب ق حس�ی�ن فردوس���ت ،جلد اول ،مؤسس‌ه مطالعا ی خاطرا ت پهلو ط س���لطن -ظهور و س���قو
پژوهشهای‌سیاسی ،تهران.1369 ،
ی سفری ،نشر نامک ،تهران ،بهار .1371 ط مصدق ،محمدعل ی رضاشاه تا سقو -قل م و سیاست ،از استعفا
ت اطالعات ،جلد اول ،تهران،مردادماه ی وزار ی اسناد تاریخ ت اسناد -زمینه‌ها ،مرکز بررس قیا م 15خرداد به روای .1378
پ و انتشارات ی پهلوی ،از 3اس���فند 1299تا 30اسفند ،1355س���ازما ن چا -گاهنامۀ پنجاه س���ا ل شاهنش���اه
سهیل،پاریس.
ت امریکبری ،تهران1357 ، ی تهرا ن قدیم ،جعفر شهری ،انتشارا خ اجتماع ی از تاری -گوشه‌ا
ی همدانی ،نشر فرشاد ،تهران1379 ، ی بختیاری ،ترجمۀ نادعل خ تنهایی ،ثریا اسفندیار کا ی کاوش ،تهران.1376 ، ی سنجابی ،مؤسسۀ فرهنگ -کودتاسازان ،محمود تربت
ی وکاوه گ مهدو -مصدق ،نفت ،ناسیونالیس��� م ایرانی ،جیمز بی ل -ویلیام‌راجرلویس ،ترجمۀ عبدالرضا هوشن
بیات ،نشر نو ،تهران.1368 ،
ت توکا ،سن‌حوزه.1992، نی سرفراز ،انتشارا ی و حس ی مسعود انصاری ،محمد برقع م ن و خاندا ن پهلوی ،احمدعل ی عراقی ،انتشارا ی عراقی ،مهد ت مهد ناگفته‌ها ،خاطرا ت رسا ،تهران.1370 ،
ی الموتی ،جلد دوم ،سا ل ششم ،نشر بوک‌پرس ،لندن.1378 ، -نامدارا ن معاصر ایران ،دکرت مصطف
نی صالحیار ،انتشارات‌چاپخش ی علم ،ترجمۀ غالمحس ی 28مرداد ،مصطف ی کودتا ت و اصول ،پیامدها -نفت ،قدر
تهران.1377 ،
ب اسالمی ،تهران.1378 ، ت مرکز اسناد انقال ی دوانی ،جلد او ل تا دهم ،انتشارا ت روحانیو ن ایران ،عل نهض ی عالیخانی ،جلد چهار م ،1353نشر ایبکس ،مریلند. ی علم ،ویراستار :علینق -یادداشتها
-یادنامه ،مئری عزری ،دفرت دوم ،اورشلیم.2000 ،
نشریات
ف روزنامه‌های: ی مختل دوره‌ها
یملت-داریا-کیهان. یآینده-جرس-چلنگر-راهنما آتش-آخری ننربد-اطالعات-باخرت-باخرتامروز-بسو
ت .)2000 -ایران ،سا ل ششم ،شمارۀ ،1597تهران 27 ،مردادماه 17( 1379اگوس
474 -ایرا ن فردا ،سا ل ششم ،شمارۀ ،47تهران ،مهرماه .1377
ت .1378 -ایرا ن فردا ،سا ل هفتم« ،ویژه‌نامۀ دکرت محمد مصدق» ،شمارۀ ،53تهران ،اردیبهش
ی سا ل ششم ،شمارۀ ،4مریلند ،زمستا ن .1374 -ایرانشناس
-ایرانشناسی ،سا ل دوازدهم ،شمارۀ ،2مریلند ،تابستا ن .1379
-ایرانشناسی ،سا ل دوازدهم ،شمارۀ ،3مریلند ،پائیز .1379
ایرانشهر ،سا ل شش م شمارۀ ُ ،110لس‌آنجلس 26 ،فروردی ن 14( 1379آوری ل .)2000ت 8( 1337مه .)1998 ایرانیا ن واشنگنت ،سا ل دوم ،شمارۀ 18 ،38اردیبهش -پر ،شمارۀ ،176سا ل پانزدهم ،شمارۀ ،8شهریور ،1379واشینگنت.
-سیمرغ ،سا ل دوازدهم ،شمارۀ 85و ُ ،86لس‌آنجلس ،تری ( 1379ژوئ ن .)2000
عل م و جامعه ،شمارۀ اسفندماه ،1365واشینگنت.چ .1954 -الیف ،شمارۀ ،36نیویورک 22 ،مار
ی و یک م فروردی ن .1359 -نگنی ،شمارۀ ،177سا ل پانزدهم ،تهران ،س
واژه نامه زورخانه
شعبان جعفری
475
نمایه
476
واژه نامه زورخانه
نی (رمضان‌یخی)،13۱ ،78 ، اسماعیل‌پور ،حس ،408 ،407 ،393 ،163 ،159 ،146 ،139 ،133 آ 419 ،418 آذر ،مهدی128 ، ی (رمضان‌یخی)408 ، اسماعیل‌پور ،نق آذری ،سیاوش232 ، اسماعیلی‌پور ،حسن152 ، آرام ،عباس237 ، آریانا ،بهرا م (ارتشبد) ،36۲ ،361 ،360 ،306 ،اصغر خالدار (لقب)235 ، اصغر دیوونه (لقب)210 ، 369 ،367 ،366 ،365 آریانا ،ثریا (عصار) ،36۶ ،364 ،363 ،362 ،اصفهانی ،سید ابوالحس ن (آیتالله)64 ، اصفهانی ،نعمت99 ، 368 اصالنی( ،سرتیپ)133 ، آریانا،کو ُرش362 ، اعتضادی ،ملکه162 ، آریانا،گشتاسب361 ، آزادپور ،رقیه (پروی ن آژدان‌قزی) ،146 ،145 ،اعتمادی( ،سرهنگ)49 ، اعلم ،مظفر188 ، 405 ،161 ،160 ،152 نی (سرلشکر)393 ، افخمی ،غالمحس آزاد ،عبدالقدیر397 ،98 ،96 ،95 ، افراشته ،محمدعلی92 ، نی (سرتیپ ،سپهبد)177 ،69 ، آزموده ،حس افشارطوس ،محمود (س���رهنگ ،سرتیپ)، آزمون ،منوچهر282 ، 289 ،151 ،134 ،133 ،132 ،131 ،126 ،12۴ آل‌احمد ،جالل402 ، افشار ،محمد378 ،360 ، آموزگار ،جمشید224 ،223 ، افضلی( ،سرهنگ)213 ، آهنگر ،امری28 ، اقبال ،منوچهر293 ،237 ، آهنگر ،محمد28 ، ی (لقب)29 ، ی کهنه‌چ اکرب تق خ (لقب) ،خسرو381 ، آیرو ن شی اللهکرم ،حسنی338 ،337 ، ابراهیمی ،محمدتقی152 ، امامی ،جمال،39۶ ،395 ،133 ،97 ،96 ،95 ، احمد آشپز (لقب)151 ،133 ، 398 ،397 نی پهلوا ن (لقب)182 ، احمدحس امامی ،حاج‌سیدجواد (ظهریاالسالم)125 ، ارانی ،تقی404 ، امامی ،سیدحسنی73 ،66 ،65 ، اربابی ،رضا129 ،127 ، امامی ،سیدعلی65 ، اردوبادی ،منصور (ارتشی)323 ،214 ، امریاحمدی ،احمد (سپهبد)133 ،49 ، ارژنگ ،مهندس299 ، امریبختیار ،رستم243 ، ارسنجانی ،حسن291 ،107 ، امریی ،اسکندر (سپهبد)80 ، ازهاری ،غالمرضا (ارتشبد)368 ،224 ، امریی ،حمید (سپهبد)361 ، (سسکی)407 ، استادعلینقی ،اصغر ِ امینی ،علی234 ،233 ، استالنی ،ژوزف246 ،179 ،61 ، انتظامی ،عزت‌الله314 ، اسالم‌نظر ،حس ن (نظامی)391 ،
شعبان جعفری
477
انجو ی شریازی ،ابوالقاسم 404 ،137 ،135 ،بهبودی ،سلیمان،۳۱۰ ،293 ،178 ،167 ،70 ، ی سعید313 ، انصاری ،علینق 404 ،392 ،318 اویسی ،غالمعل ی (آیتالله)،125 ، ی (س���رتیپ ،ارتشبد) ،279 ،بهبهانی ،محمدالموس���و 293 406 ،401 ایدن ،آنتونی412 ، ی (سرگرد)410 ، بهرامی ،مهدیقل ایرانپور( ،سرهنگ)160 ، بهزادی ،علی305 ، ایزدپناه ،عبا س (سرلشکر) 323 ،245 ،242 ،بهمنش( ،سروان)143 ،142 ، بهمنیار ،غالمحسنی37 ، ب بهنود ،مسعود97 ، باتمانقلیچ ،نادر (سرتیپ ،سپهبد)،14۰ ،126 ، 323 ،185 ،164 پ س مهدی277 ،187 ،111 ، بازرگان ،مهند ی (دیوونه)50 ،37 ،36 ، پادگان ،مصطف بایندر ،غالمعل ی (س���رهنگ ،سرتیپ) ،12۴ ،پازوکی ،پرویز422 ،309 ، 151 ،134 ،132 پاکروان ،حس ن (س���رهنگ ،سرلشکر)،212 ، بخارایی ،محمد72 ، 393 بختیار ،تیمور (سرهنگ ،سرتیپ ،سپهبد) ،69 ،پایان ،مصطفی408 ، 367 ،213 ،212 ،177 ،173 ،۱۳۷ پرز ،شیمون361 ،247 ، بختیار ،شاپور368 ،362 ، ی ویل215 ،61 ، پوریا بختیار،کریم300 ، پوالددژ ،ارسال ن (سرگرد)133 ، بخشیان ،حاجی338 ،337 ، پهلبد ،مهرداد342 ،313 ، ی (سپهبد)338 ، بدره‌ای ،عبدالعل پهلوا ن قنرب34 ، بروجردی ،حس نی (آیت‌اللهالعظمی) ،۱۱۶ ،۶۴،پهلوی ،اشرف321 ،320 ،237 ،181 ، 401 ،125 پهلوی ،ثریا184 ،144 ،137 ،130 ،125 ، بشریی ،حبیب152 ، پهلوی ،حمیدرضا402 ،127 ، بقایی ،حس ن (سرلشکر)401 ، پهلوی ،رضا،359 ،358 ،357 ،317 ،316 ، ی کرمانی ،مظفر111 ،110 ،78 ، بقای 420 ،369 ،368 بالغی ،سیدصدرالدی ن (واعظ)292 ، پهلوی ،رضاشاه،302 ،167 ،115 ،77 ،49 ،21 ، بلور ،حبیب‌الل���ه419 ،400 ،395 ،311 ،۱۸۵ ،184 ،183 ،182 ،51 ، 224 ،223 پهلوی ،شمس236 ، بلورفروش ،حاج‌محمدصادق216 ، پهلوی ،علریضا323 ،322 ، بنایی ،اصغر (شاطر)407 ، پهل���وی ،غالمرض���ا،317 ،184 ،183 ،150 ، بوذرجمهری،کری م (سرلشکر)49 ، 319 ،318 بهار ،مهرداد104 ، ح (شهبانو)308 ،303 ،238 ،237 ، پهلوی ،فر
478
واژه نامه زورخانه
ح 420 ،369، 368 ،357 ،317 ،316 ،313 ،312 حائریزاده ،سیدابوالحس���ن،118 ،98 ،78 ، پهلوی ،محمدرضاشاه (در بیشرت صفحات) 401 ،150 پهلوی‌نیا ،شهرام321 ،320 ، ی یزدی ،حاج‌شیخ‌عبدالکری م (آیتالله) حائر پریاسته ،سیدمهدی398 ،397 ،396 ،95 ، 64 حاج‌رضایی ،مسیح418 ،290 ، ت ،ث حاج‌رضایی ،طاهر407 ،289 ، تاچر ،مارگارت365 ،364 ،363 ، تخت���ی ،غالمرض���ا ،185 ،184 ،183 ،182 ،حاج‌رضایی ،طی���ب،139 ،133 ،131 ،113 ، ،281، 280 ،275 ،246 ،245 ،216 ،163 ،152 216 ،186 ،418 ،407،408 ،293 ،292 ،291 ،290 ،289 ش (لقب)28 ، ی بارفرو تق 421 ،420 ،419 ثقفی( ،تیمسار)138 ،134 ، حاج‌عباسی ،شعبان289 ، ثقفی ،مهدی248 ، ی معصو م (لقب)25 ، حاج حاخامی ،ابراهیم416 ، ج حبیبی ،امامعلی224 ،223 ،183 ،182 ، جا ن وی ن (هرنپیشه)208 ، حجت ،علی( ،سرلش���کر)،243 ،242 ،220 ، جعفربای( ،سرتیپ)369 ، 313 ،310 ،305 ،304 ،244 جعفربای ،محمدحس ن (استوار دوم)152 ، ی (آیتالله)116 ، حجت،کوه‌کمره‌ا جعفری ،حاج‌علی‌اکرب26 ، حدادپور65 ، جعفری ،حمید379 ،23 ، حریری ،عباس224 ،217 ،216 ، جعفری ،شعبا ن (در بیشرت صفحات) حس���ن‌خانی ،ناصر (جیگرکی)،289 ،281 ، جالیل ،ایرج303 ، 420 ،419 ،407 جم ،فریدو ن (ارتشبد)367 ، جندقی ،م�ی�رزا عبدالله (مریزا ش���هریاری) ،حسنزاده ،بهرام173 ، حسیبی ،مهندس‌کاظم118 ، 407،408 ی (لقب)210 ،209 ، نی زاغ حس جواهری ،محمود124 ،123 ، حکیمی ،ابراهی م (حکیم‌الملک)61 ،58 ، جهانبانی ،امان‌الله (سپهبد)118 ، گ استوار)، حکیمی ،نصرالله (سرگرد ،سرهن جهان ،جعفر148 ،147 ،143 ،141 ، 152 ،146 ،140 جینالولوبریجیدا (هرنپیشه)281، حمزاوی ،عبدالحسنی320 ، چ خ چنگیزی ،فیض‌الله (گروهبا ن سوم)152 ، خاتمی ،قاسم402 ،127 ، چهاردهی ،قنرب62 ، خادمی ،علی‌محمد (سپهبد)308 ،307 ، چرچیل ،سروینستون412 ،
شعبان جعفری
خاقانی ،بهرام29 ، خالو ،عزت361 ، ی (آیتالله)285 ، خامنه‌ای ،سیدعل خاوری ،هوشنگ322 ، خراسانی ،پهلوا ن اکرب280 ،216 ، خسروانی ،احمد (سرتیپ)49 ، خس���روانی ،پروی���ز (س���رگرد ،س���رتیپ، س���پهبد)،322 ،164 ،152 ،146 ،140 ،124، 390 ،323،360 خسروپرویز191 ، خطیبی ،حسنی132 ، خلج ،اسماعیل275 ، خ صادق70 ، خلخایل ،شی خلعتربی( ،سرهنگ)162 ، خمینی ،روح‌الله (آیت‌الل���ه)،123 ،80 ،64 ، ،292 ،286 ،285 ،283 ،277 ،171 ،141 421 ،420 ،419 ،409 ،381 ،339 ،337 خواجه‌نوری ،مرضیه368 ،233 ، د دادستان ،فرهاد (سرتیپ)162 ، ج (سروان)128 ،126 ، داورپناه ،ایر دریابیگی ،احمد357 ، دریابیگی( ،خانم)358 ،357 ، دریانی ،باقر402 ، دستمالچی124 ، دفرتی ،محمد (سرتیپ)411 ،171 ،162 ،58 ، ذ ذوالفقاری ،محمد401 ،400 ، ذوالقدر ،مظفر69 ،68 ، ذوقی ،احمد407 ، ذهابیان ،خانبابا166 ،
479
ر رئوف ،رضا152 ، رئیسی ،سیدرسول188 ، رابنی ،اسحق361 ، راد ،ابراهی م فری ن (میزراحی)362 ،361 ، رحیمی ،انعام‌الله (گروهبان)152 ، رحیمی ،عزیزالله (سرگرد ،سرهنگ ،سرتیپ)، ،152، 151 ،150 ،146 ،141 ،140 ،126 ،125 406 ،367 ،344 ،343 ی الریجانی ،محمد (س���پهبد)،233 ، رحیم 368، 367 ی (س���پهبد)،338 ،35 ،24 ، رحیم���ی ،مهد 367 رزاز ،حاج‌سیدحسن216 ،35 ،34 ،32 ، ی (سرلشکر ،سپهبد)،66 ،58 ، رزم‌آرا ،حاج‌عل 115 ،71 رستمی ،امری289 ،132 ، رشیدیان ،اسدالله413 ،167 ،166 ،130 ، رشیدیان( ،برادران)168 ،167 ،166 ،86 ، رشیدیان ،سیف‌الله413 ،167 ،166 ، رشیدیان ،قدرت‌الله413 ،167 ،166 ، رضازاده ،فریدون323 ، ی (لقب)139 ، رضاگاو رضایی ،حاج‌اسماعیل290 ،289 ، ی (قدم)407 ، رضایی ،عل رضایی ،محمود127 ، رضوی ،احمد401 ،400 ،115 ، رفیع ،حاج‌آقارضا -قائم‌مقام‌الملک125 ، رفعت ،سرتیپ308 ، روح‌انگیز (اس م مستعار -خواننده)212 ، رودکلی ،غالمحسنی391 ، روزولت،کرمیت415 ،412 ،142 ، رهنما ،زین‌العابدین316 ،
واژه نامه زورخانه
480
رهنما ،مجید316 ، ی (سرتیپ)409 ، ریاحی ،تق ی (سرتیپ)49 ، ریاضی ،عل ز زاهدی ،اردشری411 ،312 ،293 ،178 ،82 ، زاهدی ،فضل‌الله (سرتیپ ،سپهبد)،162 ،86 ، ،188، 186 ،178 ،173 ،172 ،171 ،165 ،164 413،415 ،412 ،411 ،398 ،397 ،189 زرین‌کیا ،امری (امری موبور)163 ،159 ،123 ،90 ، زندی ،عباس322 ،224 ،216 ،185 ،184 ، زیبایی ،احمد (عشقی)،131 ،123 ،114 ،90 ، 405 ،395 ،163 ،159 ،152 ،147 ،133 س سبدی ،محمدکاظ م (سرباز وظیفه)152 ، سخدری ،ابوالقاس م (سروان)216 ، سرایی ،اسکندر152 ، سرپُلی ،محمد216 ،186 ، ی گزنی)290 ، سلحشور (داش سلخی ،علی320 ، سلطان‌نژاد (کشتی‌گری)185 ، سنجابی،کریم277 ،187 ، سنگلجی ،آیتالله محمد416 ، سوس ن (اس م مستعار -خواننده)226 ،173 ، سهیلی ،مهدی140 ، سیدعباسی ،شمس‌الدین243 ،242 ، ط (لقب)177 ،169 ،28 ، سیداکرب خرا سیمانطوب ،ساسون361 ،247 ، ش شاه‌بختی ،محمد (سرلشکر ،سپهبد)133 ، شاهکار ،محمد147 ،143 ،
شاهنده ،عباس211 ،93 ، شایگان ،سیدعلی410 ،148 ،118 ،104 ، شجاعی( ،سروان ،سرتیپ)410 ،392 ، شریعتمداری ،سیدکاظ م (آیتالله)116 ،64 ، ف امامی ،جعفر379 ،285 ،224 ، شری شعری( ،سرتیپ)133 ، شفایی ،اسماعی ل (سرتیپ ،سرلشکر)26 ، نی (مریغضب)113 ، شفیعی ،حس شفیعی ،مریزاعلی404 ، شمشریی ،حاج‌حسن417 ،184 ،182 ،181 ، شوش�ت�ری ،س���یدمحمدعلی،396 ،97 ،95 ، 399، 398 شهرستانی ،حس ن (آیتالله)189 ، شهنوازخان ،پرویز368 ،233 ، شریازی ،بهرام403 ،137 ، شریزاد ،اصغر (سرهنگ ،سرتیپ)358 ، ص صابر ،بیوک408 ،211 ،162 ، صدر ،سیدصدرالدی ن (آیتالله)116 ، صدری ،ابوالفضل118 ، ی (س���پهبد)،129 ،127 ، ص���دری ،جعفرقل��� 340،341 صدوقی( ،ارتشی)190 ، صدی ق مس���توفی ،محمدباقر (سرتیپ)،140 ، 152 ،146 صدیقی ،غالمحسنی410 ،111 ، صمیمی ،حسنی147 ، صریفی ،ابوالحسن133 ، صالح ،الهیار111 ، ض ضرابی ،ملوک173 ،
شعبان جعفری
ضرغامی ،عزیزالله (سرلشکر)49 ، ضرغامی ،عزت‌الله (سرلشکر)190 ، ط طالقانی ،سیدمحمود (آیتالله)277 ، طاهری ،اکرب ابرام‌خان408 ، طاهری ،امری ابرام‌خان408 ، طاهری ،سعید (سرتیپ ،سرلشکر)340 ، طاهری ،ماشاءالله ابرام‌خان408 ، گ ابرام‌خان408 ، طاهری ،هوشن طباطبایی ،سیداحمد309 ،303 ،236 ، ی (گاوکُ���ش)،188 ،187 ، طوس���ی ،مصطف 300 ،216 طوسی ،مرتضی187 ، طهماسبی ،تقی70 ، طهماسبی ،خلیل117 ،116 ،115 ،71 ،69 ، ع عابدینی ،حاج‌جواد370 ، عالم ،حاجی‌حسنی123 ، عبدالناصر417 ، عبدخدایی ،مهدی175 ،72 ،67 ، عدل ،پروفسور یحیی130 ،129 ،63 ، عد ل طباطبایی ،محسن131 ، عراقی ،مهدی421 ،420 ،418 ، عرب ،حسن415 ،211 ،80 ، عزری ،آلربت416 ،361 ، عزری ،مئری417 ،356 ،312 ،236 ، ف (سرهنگ)244 ، عصار ،سی عصار ،عماد211 ، عصار ،نصری362 ، عطایی ،رحیم407 ، عظیمی ،رضا (سپهبد ،ارتشبد)36 ،35 ،24 ،
481
عالء ،حسنی311 ،310 ،69 ،68 ، علم ،اسدالله420 ،321 ،277 ،276 ، ُعلمایی( ،سرهنگ)319 ، علوی‌کیا ،حس ن (سرتیپ ،سپهبد)293 ، ی (سرلش���کر ،سپهبد)، علوی‌مقدم ،مهدیقل 301 ،107،210 ی (لقب)234 ، ی کور عل عموئی ،عبدالکریم60 ، ی نوری ،ابوالحسن414 ،133 ، عمید عنایت ،محمود176 ، غ ُغوث ،حمزه211 ، ی (شاغال م -لقب)103 ، غال م خرک ف فاطمی ،سیدحس�ی�ن،10۴ ،94 ،93 ،72 ،67 ، ،173، 153 ،151 ،150 ،148 ،137 ،128 ،110 ،188، 180 ،178 ،177 ،176 ،175 ،174 410 ،344 فاطمی ،سعید148 ، فاطمی ،سلطنت176 ،174 ، فخر آرایی ،ناصر79 ، فخرایی ،سیدمصطفی207 ، فرامرزی ،عبدالرحمن398 ، فرخزاد ،فریدون229 ، نی (ارتش���بد)،180 ،150 ،64 ، فردوست ،حس 339 ،181 فرسیو ،نصرالله (سرلشکر ،سپهبد)340 ، فروتن ،عباس212 ،211 ، فرود ،فتح‌الله338 ، فروغی ،محمود369 ،368 ، فروهر ،داریوش277 ،187 ،91 ،90 ،
482
واژه نامه زورخانه
396 ،137 فروهر ،مریزا غالمحسنی133 ،71 ،70 ، کریمخانی ،حاج‌عباس306 ، فرهاد ،ناصر50 ،29 ،28 ، ی قصاب)،216 ،125 ، کریمی ،حس�ی�ن (مهد ی (سروان)410 ، فشارکی ،موس ی (حجت‌االسالم)291 ،289 ،170 ، فلس���فی ،محمدتق کریمی ،نادعلی401 ،148 ، 414 ،171،413 کسروی ،سیداحمد73 ،66 ،65 ، ی (زاغی)408 ،163 ، کلیایی ،مصطف ق کلی ،محمدعلی321 ،320 ، قدکچیان ،علی284 ، کمال ،عزیزالله (سرتیپ ،سپهبد)148 ،81 ، چ (سرگرد)153 ،151 ،133 ، قرائی ،بلو ق س���االرنظا م (سرتیپ، کوپال ،محمدصاد قربانی ،احمد113 ، سرلشکر)107 ، قربانی ،اسماعی ل (کچل)217 ، کولک ،تدی416 ، قربانی ،محمود113 ، کیسینجر ،هرنی312 ، یل (سرلشکر)277 ، َقره‌نی ،و کیوان ،هوشنگ361 ، قریب ،هرمز243 ، قطبی ،رضا285 ،284 ، گ نی (آیتالله)64 ، قمی ،حاج‌آقا حس گچکار ،رضا275 ، قنات‌آبادی ،شمس401 ،111 ،78 ، گرایلی ،مصطفی224 ، قنربی ،حمید284 ، س (سرلشکر)133 ، قوام ،احمد (قوام‌الس���لطنه) ،108 ،107 ،62 ،گرزن ،عبا گل‌تپ‌ه (افسر پلیس)421 ، 115 ،112 ،109 قوامی( ،سرهنگ)161 ،160 ،159 ،148 ، گلزار ،محمود248 ، گلوبندکی ،صادق308 ، گنجه‌ای ،رضا233 ، ک ش (اس م مستعار -خواننده)225 ،113 ، گوگو کاتم ،ریچارد411 ، کاشانی ،سیدابوالقاس م (آیتالله) ،64 ،28 ،گیالنشاه ،هدایت‌الله (سرتیپ)173 ،133 ، ،84 ،83 ،82 ،81 ،79 ،78 ،77 ،70 ،66، 65 ل 115 ،114 ،113 ،110 ،104 ،96 ،89 ،86، 85 ،189، 130 ،129 ،124 ،123 ،118 ،117 ،116،الله ،اکرب408 ، الله ،عباس408 ، 414 ،401 ،400 ،396 لنکرانی ،حسنی92 ، کاشانی ،سیدمصطفی118 ،68 ، کاووسی ،عباس179 ،80 ، کُرمی‌‌نوری ،عبدالله (قصاب) 247،187،186،م کریمپور شریازی ،امریمختار ،136 ،135 ،95 ،مانیان ،حاجی‌محمود342 ،124 ،
شعبان جعفری
483
مقصودی ،هرمز (سرلشکر)31 ، مبشری( ،سرهنگ)247 ، مبصر ،محس ن (سرتیپ ،سپهبد) ،419 ،365 ،مک‌لنی ،فیتز روی408 ، مک���ی ،سیدحس�ی�ن،110 ،104 ،99 ،78 ،77 ، 420 397 ،187 ،148 مجللی ،فریوز232 ، ک سعود( ،پادشاه عربستا ن سعودی)،209 ، مل مجید ،غالمرضا323 ، محرابیا ن (سرهنگ)231 ، 211 ،210 ملک ،عباس304 ، محرر ،حاجی‌محسن163 ،152 ،123 ، ممتاز ،عزت‌الله (س���رهنگ ،سرتیپ)،165 ، محصص ،اردشری403 ، 411 ،410، 409 محمد میل‌باز (لقب)318 ، منزه( ،سرتیپ)153 ،151 ،132 ،124 ، محمود خانو م (لقب)182 ، منصور ،حسنعلی72 ، محمود مسگر (لقب)408 ،133 ،80 ، منصوری ،جواد279 ، محمودی ،محمد394 ، موحد ،عبدالله243 ،242 ،185 ، مختارمنش ،حبیب407 ، ی (واعظ)190 ، موسو مختاری ،شاپور (سرتیپ)28 ، مولوی ،جواد (سرهنگ)177 ،173 ، مدبر ،نصرالله (سرتیپ)138 ،131 ،68 ، مهاجر( ،سرگرد)322 ، مرشد بلقیس( ،اس م مستعار)226 ، ی نجفی ،سیدشهاب‌الدی ن (آیتالله) ،مهدوی( ،آیتالله)366 ، مرعش ش (اس م مستعار -خواننده)173 ، مهو 247، 116 مریاشرافی ،سیدمهدی،396 ،211 ،162 ،94 ، مروج( ،سرهنگ)240 ، 401 ،400 مزینی ،علی‌اصغر (تیمسار)151 ،132 ،124 ، مریزاآقایی ،حسنی130 ،127 ، مستجری ،غال م (سرگرد)133 ، مریکریمی( ،ورزشکار)247 ، مسعود انصاری ،احمدعلی358 ،357 ، میناچی ،حاجی181 ، مسعودی ،فرهاد286 ، ی (سرتیپ ،سرلشکر)361 ، مینوسپهر ،عبد مسعودی ،محمدعلی58 ، مسعودی ،عباس286 ، ن مشار ،یوسف118 ، نادری( ،سرهنگ)151 ،149 ،134 ،131 ، مشایخی ،جمشید314 ، نارکیس ،عوزی361 ، مصدق ،محمد (در بیشرت صفحات) ناطق‌نوری ،علی‌اکرب283 ، مصدق ،غالمحسنی129 ، نامور ،رحیم404 ، معصومی ،خسرو236 ، نجمی ،ناصر409 ، معظمی ،عبدالله403 ،148 ،118 ،111 ، نخجوان ،احمد (سرلشکر)49 ، معینیان ،نصرت‌الله310 ،237 ، نخعی( ،سرتیپ)397 ، معینی( ،سرلشکر)133 ،
484
واژه نامه زورخانه
واحدی ،محمد69 ، نریمان ،محمود410 ،401 ،400 ، وثوقی ،منوچهر63 ، نصر ،محسن414 ، ورد ،یاعل416 ، نصرییان ،علی316 ،314 ، ورهرام،کری م (س���رتیپ ،سرلشکر،س���پهبد)، ی سنگرتاش ،حسن170 ،169 ، نصری نصریی ،نعمت‌الله (سرگرد ،سرتیپ ،ارتشبد)393 ، ،290 ،289 ،282 ،280 ،242 ،240 ،177 ،171وفادار خراسانی216 ، ونکی ،عباس181 ، 420،421 ،413 ،342 ،301 ،300 ،291 ویتمور ،جیمز186 ،180 ، ی (سرلشکر)341 ، نصریی ،عبدالعل ویگ ن (خواننده)225 ، ی (سرهنگ)68 ، نظری ،تق ی (سرلشکر)49 ، نقدی ،عل گ دوم ،سرتیپ) ،133 ،ه نقدی ،محمد (سرهن هادی‌فر ،حسن417 ، 152 ،146 ب صفوی ،سیدمجتبی ،69 ،68 ،67 ،65 ،هاش م تُرکه (لقب)29 ، نوا هاش م عرقگری (لقب)25 ، 117 ،116 ،72 ،70 نور ،امری (سرهنگ)365 ،364 ،361 ، ی (لقب)211 ، هاش م کرمونشاه ی حائری93 ، هاشم نورم ن ویزدو م (هرنپیشه)227 ، هامازاسب( ،ورزشکار)221 ، نوری ،بهاءالدین125 ، هامرشولد ،داک307 ، نوری ،حاج‌علی407 ،291 ،290 ،289 ، گ -مستشار امریکایی)340 ، هاوکینز( ،سرهن نوری‌شاد( ،سرهنگ)94 ،91 ، هدایتی ،هادی32 ، نوری‌شاد ،علی91 ، هژیر ،عبدالحسنی73 ،72 ، نوشنی ،عبدالحسنی60 ،59 ، هشرتودی( ،سرهنگ)406 ،152 ،147 ،143 ، نویسی ،یزدا ن (سرهنگ)312 ، همایون ،داریوش286 ،285 ، خ باقر (واعظ)293 ،292 ، نهاوندی ،شی ی وسلی411 ،99 ،98 ، نهاوندی ،حاجی‌مظلو م (حاجی‌سردار) 407 ،هندرسن ،لو هویدا ،امریعباس344 ،341 ،223 ،221 ،32 ، نهاوندی ،هوشنگ313 ، هیتلر ،آدُلف412 ، نیک‌اعتقاد (سرهنگ)100 ،99 ، نیک‌پی ،غالمرضا308 ،304 ، ی نیکخو185 ، نیکخواه ،پرویز339 ، یحیایی ،غالمرضا (سرهنگ)322 ، ی (سرلش���کر ،سپهبد)،49 ، یزدانپناه ،مرتض نیکسون ،ریچارد312 ، 339 ،310 ،300 یزدانی( ،سروان)143 ، و واحدی ،سیدعبدالحسنی69 ،67 ، یزدی ،خا ن ملک136 ،135 ،
شعبان جعفری
485
دربار ۀ نويسنده ت فرانسه را از دانشگاه تهرا ن و فوق‌ليسانس س ادبيا هما سرشار زاد ۀ شيراز است .ليسان
ی جنوبی(يو.اس.سی) گرفته است .از ت را از دانشگاه كاليفرنيا ت ارتباطا رشتۀ مديري
س در ت پيوست‌ه و سپ سا ل ،1343همزما ن با آغاز انتشار مجلۀ زن‌روز ،به خانوادۀ مطبوعا
ی انقالب ی ايرا ن به‌‌كار پرداخت‌ه است .در پ روزنامۀ كيها ن و س���ازما ن راديوتلويزيو ن مل
س با بيش�ت�ر رسانه‌های ج از‌كش���ور ،به‌عنوا ن روزنامه‌نگار آزادنوي س���ا ل 1357و درخار ی كرد‌ه است .از اين ی همكار ی و چند رسان‌ۀ امريكاي ی ايران ی و شنيدار نوشتاری ،ديدار ی منتشر شده ت نوشته ،ترجم‌ه و ويراستار روزنامه‌نگار تا امروز يازد‌ه جلد‌كتاب ،به‌صور ی غربت» است. ی از آنها «دركوچ‌ه پس‌كوچه‌ها كه يك