TEMAT NUMERU I
NOWOCZESNE LABORATORIUM
POD MIKROSKOPEM I Coraz doskonalsze zapewnianie jakości I Laboratorium w dobie przemysłu 4.0 I Nowoczesny sprzęt laboratoryjny
Nowoczesny sprzęt
> 16
Farmacja w obliczu zagrożenia epidemicznego
> 22
Substancje pomocnicze i ich jakość
> 40
nazywamy się
SYNTEGON Bosch Packaging Technology
a od 50 lat znacie nas jako
Bosch Packaging Technology nazywa się teraz SYNTEGON Technology. Sprzedaż Bosch Packaging Technology została sfinalizowana z dniem 2 stycznia 2020 r. Od tej chwili Syntegon jest samodzielną ugruntowaną firmą zarządzaną przez CVC Capital Partners. SYNTEGON niezmiennie pozostaje Państwa partnerem za którym przemawiają doświadczenie, historia i liczby
1.100
inżynierów na całym świecie
30
2.000
opatentowanych innowacji
lokalizacji
50
lat doświadczenia
6.100
1.3
pracowników
64.000
uruchomionych i pracujących przez dekady maszyn
biliona euro rocznego obrotu
Bez zmian pozostają również dotychczasowe osoby kontaktowe w ramach całej grupy SYNTEGON. Zaufanym przedstawicielem w Polsce pozostaje firma PP GAL.
GAL
+48 22 849 78 43 gal@galpp.pl
www.syntegon.com
Zapraszamy do kontynuacji naszej dobrej współpracy!
SPIS TREŚCI
8 I Nowoczesne laboratorium w świecie GMP Alina Narewicz 13 I W dobie Przemysłu 4.0 Rafał Grabicki 16 I Nowoczesny sprzęt wysokiej jakości Anna Piasecka
TEMAT NUMERU : N owoczesne l a b oratori u m Fot.: 123rf
T E M AT N U M E R U : N O W O C Z E S N E L A B O R AT O R I U M
13
Z ŻYCIA BRANŻY
22 I Farmacja w obliczu zagrożenia epidemicznego Katarzyna Czyżewska 25 I Po pierwsze bezpieczeństwo wywiad z Krzysztofem Kopciem, prezesem PZPPF 28 I Branża farmaceutyczna w czasach pandemii Aldona Senczkowska-Soroka
w dobie przemysłu 4.0
PRZEŁOMOWE ODKRYCIA
Rafał Grabicki
32 I To było do przewidzenia, ale co będzie dalej? Andrzej Ernst
z życia branży
40 I Substancje pomocnicze i ich jakość Anita Maleszyk 44 I Przebieg procesu walidacji podczas realizacji projektu w przemyśle farmaceutycznym Barbara Stolarczyk
25
Fot.: PZPPF
JAKOŚĆ
PRODUKCJA KONTRAKTOWA
48 I Nowy standard dla firm: elastyczność wywiad z Wandą Stypułkowską, prezesem MPS International 52 I Stabilny partner w produkcji kontraktowej Konrad Golczak
Po pierwsze Bezpieczeństwo
NOWOCZESNE ROZWIĄZANIA 54 I Inteligentne systemy wizyjne B&R
Wywiad z Krzysztofem Kopciem, prezesem Polskiego Związku Pracodawców Przemysłu Farmaceutycznego
KIERUNEK KOSMETYKI
FELIETON
94 I Pobiłem Czecha! Rafał Ruta
PRZEŁOMOWE ODKRYCIA Fot.: 123rf
62 I Dzieci – wyjątkowy klient przemysłu kosmetycznego Magdalena Sikora 67 I Szybkie dostosowanie Aldona Senczkowska-Soroka 70 I Komórki macierzyste w przemyśle kosmetycznym Jakub Abramiuk, Paweł J. Pawlica 74 I Trudne ścieki Małgorzata Waligórska 77 I A na etykiecie Naturalne POLSKIE 78 I Jak system BDO wpływa na branżę kosmetyczną? Joanna Dziurowicz 80 I Tendencje w kosmetyce pielęgnacyjnej Małgorzata Bajerska 86 I Pomiar lepkości produktów kosmetycznych Daniela Dockweiler 88 I Naturalny – czy znaczy lepszy rozmowa z Agatą Silczak, współwłaścicielką marki ESITO 90 I Ekologiczne dobre praktyki Joanna Łodygowska
Walka z nowym koronawirusem SARS-CoV-2 Andrzej Ernst
32
Przemysł Farmaceutyczny 2/2020 3
OD REDAKCJI
Aldona Senczkowska-Soroka redaktor wydania tel. 32 415 97 74 wew. 32 tel. kom. 602 116 899 e-mail: aldona.soroka@e-bmp.pl
Temat, od którego nie uciekniemy S
ARS-CoV-2, pandemia, COVID-19, kwarantanna, izolacja, szczepionka, koronawirus… Słowa te przez ostatnie miesiące towarzyszą nam każdego dnia. Trochę już spowszedniały, stały się elementem nowej rzeczywistości, w jakiej przyszło nam żyć. Znane chińskie przysłowie: „Obyś żył w ciekawych czasach”, brzmi dzisiaj trochę złowieszczo. Cóż, odwrotu nie ma. Musimy nauczyć się tego życia. Jak pisze na naszych łamach Andrzej Ernst: „Pandemie stały się znacznie bardziej powszechne w ostatnich dziesięcioleciach, niż miało to miejsce tysiąc, a nawet sto lat temu. Zasadniczo stan ten spowodowały między innymi trzy czynniki: urbanizacja, globalizacja i zwiększone spożycie białka zwierzęcego”.
T
rzeba przywyknąć, ale też i walczyć. I tutaj ogromna rola branży farmaceutycznej. Przed naukowcami ważne zadanie – wynalazek na miarę XXI w. Lek, szczepionka, a najlepiej jedno i drugie. Wyścig trwa, ale droga do sukcesu jest jeszcze długa i kręta: „Opracowanie nowego leku przeciwko koronawirusowi SARS-CoV-2 jest mało możliwe w chwili obecnej. Po pierwsze wyżej wymienione bariery powodują, że taki proces może potrwać bardzo długo, tzn. nawet kilkanaście lat, nie mówiąc o ogromnych kosztach, które się wiążą z takim przedsięwzięciem, a szanse na znalezienie tak zwanego >>cudownego związku<< są bardzo małe. Po drugie, możemy oczekiwać, że ludzkość w przyszłości w dużej mierze nabierze odpowiednią odporność, a w tym procesie pomogą szczepionki, będące właśnie w opracowaniu” (A. Ernst, s. 32). Należy mieć jednak nadzieję i trzymać kciuki za naukowców. Świat mierzył się już z wieloma choroba-
4 Przemysł Farmaceutyczny 2/2020
mi. Sporo z nich udało się wyeliminować właśnie dzięki szczepieniom.
P
andemia wiele nas nauczyła. Pokazała, jak ważny jest krajowy rynek produkcji leków. Globalizacja nie jest już terminem kojarzącym się z bezpieczeństwem. O roli Polski w budowaniu bezpiecznej lekowo Europy mówi w wywiadzie Krzysztof Kopeć, prezes Polskiego Związku Producentów Przemysłu Farmaceutycznego (s. 25). O życiu branży w ostatnich miesiąca opowiadają także przedstawiciele kilku firm farmaceutycznych działających w naszym kraju (s. 28).
K
ryzys nie ominął również branży kosmetycznej. Z badania „Branża kosmetyczna vs. Covid-19”, zrealizowanego przez Polski Związek Przemysłu Kosmetycznego na początku maja wynika, że aż 1/3 firm kosmetycznych bardzo poważnie odczuła negatywny wpływ pandemii. Produkcja została ograniczona w ponad połowie przedsiębiorstw (patrz s. 67). Jednak branża się nie poddaje. Jak mówi Blanka Chmurzyńska-Braun (KosmetyczniPL), wyróżnia ją: „(…) umiejętność szybkiej adaptacji produkcji do nowych warunków i potrzeb rynkowych”.
P
andemia zmienia i będzie nadal zmieniać trendy w segmencie „beauty”. Będzie o nich pisać na łamach gazety, a także na naszym portalu kierunekKOSMETYKI. pl. Ostatnio podjęliśmy temat podczas webinarium „Pandemia a rynek kosmetyków naturalnych”. Zainteresowanych zapraszam na portal.
Wydawca: BMP spółka z ograniczoną odpowiedzialnością spółka komandytowa ul. Morcinka 35 47-400 Racibórz tel./fax 32 415 97 74 tel.: 32 415 29 21, 32 415 97 93 KRS: 0000406244, REGON: 242 812 437 NIP: 639-20-03-478 e-mail: farmacja@e-bmp.pl www.kierunekfarmacja.pl BMP to firma od 25 lat integrująca środowiska branżowe, proponująca nowe formy budowania porozumienia, integrator i moderator kontaktów biznesowych, wymiany wiedzy i doświadczeń. To organizator branżowych spotkań i wydarzeń – znanych i cenionych ogólnopolskich konferencji branżowych, wydawca profesjonalnych magazynów i portali. Rada Programowa: dr n. farm. Jan Hołyński; dr Jerzy Jambor – Phytopharm Klęka SA, Polski Komitet Zielarski; prof. dr hab. n. med. Jacek Spławiński – Narodowy Instytut Leków; Mieczysław Wośko – prezes zarządu, POLFARMEX S.A.; Jerzy Lasota – FARMASERWIS; prof. dr hab. Roman Kaliszan – Katedra Biofarmacji i Farmakodynamiki, Gdański Uniwersytet Medyczny; Maciej Adamkiewicz – prezes zarządu, Grupa Adamed; Katarzyna Wójcicka – prezes zarządu, Europejski Instytut Suplementów i Odżywek; Marek Gnyś, dyrektor Zakładu Produkcyjnego, Starpharma Sp. z o.o.; Paweł Nidecki – niezależny ekspert; Jarosław Wolniewicz – Wol-Pharma Consulting; Krzysztof Lassota – kierownik produkcji, ANPHARM P.F.S.A.; Rafał Grabicki; dr Andrzej Ernst – niezależny ekspert; prof. dr hab. n. farm. Wojciech Kamysz, Gdański Uniwersytet Medyczny; Magdalena Marciniak – niezależny ekspert; dr Piotr F.J. Lipiński – Zakład Neuropeptydów, Instytut Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej; Joanna Podoba – dyrektor jakości, Polfa Warszawa S.A. Prezes zarządu BMP Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością Sp. k. Adam Grzeszczuk Redaktor naczelny Przemysław Płonka Redaktor wydania Aldona Senczkowska-Soroka Redakcja techniczna: Marek Fichna, Maciej Rowiński Prenumerata, kolportaż Aneta Jaroszewicz Dyrektor działu handlowego Beata Fas
Wydanie elektroniczne ISSN 1897-5127 Cena 1 egzemplarza – 16,00 (w tym 8% VAT) Wpłaty kierować należy na konto: Bank Spółdzielczy w Raciborzu 40 8475 0006 2001 0014 6825 0001 Redakcja nie odpowiada za treść reklam. Wykorzystywanie materiałów i publikowanie reklam opracowanych przez wydawcę wyłącznie za zgodą redakcji. Redakcja zastrzega sobie prawo do opracowywania nadesłanych tekstów oraz dokonywania ich skrótów, możliwości zmiany tytułów, wyróżnień i podkreśleń w tekstach. Artykułów niezamówionych redakcja nie zwraca. Fot. BMP Fot. okładki: 123rf
W OBIEKTYWIE
ADAMED – WALKA Z PANDEMIĄ Zgodnie ze swoją misją: „Odpowiadamy na kluczowe wyzwania współczesnej medycyny” Adamed bardzo szybko zareagował na sytuację kryzysową związaną z pandemią. Firma zwiększyła produkcję leku dla pacjentów z COVID-19, a jednocześnie w niezaburzony sposób wytwarza leki w innych obszarach terapeutycznych. Adamed przekazał za darmo do szpitali lek dla pacjentów z COVID-19 i sam ten lek dostarczył (13,5 tys. opakowań do 200 szpitali). W ramach działań profilaktycznych Adamed rozesłał 540 tys. plakatów i uruchomił w mediach kampanię edukacyjną dotyczącą zapobiegania zakażeniom koronawirusem. Firma wspiera pracowników służby zdrowia, dostarczając 1,2 mln sztuk środków ochronnych, a także organizując webinaria dla ponad 40 tys. lekarzy i farmaceutów nt. postępowania z pacjentami z COVID-19. Rada Naukowa programu Adamed Expert Fundacja, w której skład wchodzą wybitni przedstawiciele świata nauki, opracowała schematy postępowania z pacjentami z podejrzeniem COVID-19. Materiały edukacyjne na ten temat trafiły do środowiska medycznego i do większości szpitali w całej Polsce Fot. Adamed
Przemysł Farmaceutyczny 2/2020 5
z p o rta l u k i erune k F A R M A C j A . p l
ROZMAITOŚCI
Rynek OTC wzrośnie w 2020 r. pomimo pandemii koronawirusa Wartość rynku produktów OTC w Polsce, rozumianego jako sprzedaż leków i suplementów diety z dietetycznymi środkami specjalnego przeznaczenia medycznego, wyniosła w 2019 r. ponad 14 mld zł (sprzedaż apteczna i pozaapteczna). Stanowiło to wzrost o blisko 7% rok do roku – wynika z najnowszego raportu PMR pt. „Rynek produktów OTC w Polsce 2020. Analiza rynku i prognozy rozwoju na lata 2020-2025”. W ocenie PMR, rok 2020 będzie dobrym okresem dla tego segmentu rynku, mimo kryzysu całej gospodarki spowodowanego pandemią koronawirusa.
40 lat minęło (8.05.2020 r.) od ogłoszenia eradykacji ospy prawdziwej
29 maja 2020 roku Europejska Agencja Leków (EMA) przekazała informację o dopuszczeniu do obrotu (tzw. rejestracji) w Unii Europejskiej nowej szczepionki chroniącej przed chorobą wywołaną przez wirusa Ebola (Zaire ebolavirus species) u osób w wieku 1 roku i starszych. Fot.: 123rf
Fot.: 123rf
Źródło: GIS
Europejska Agencja Leków zastosowała przyspieszoną procedurę w rejestracji nowej szczepionki przeciw gorączce Ebola
„ Po wciąż solidnym wzroście gospodarczym w 2019 r. (w ujęciu realnym 4,0%, r/r), na skutek szerzącej się pandemii, rosnącej niepewności w otoczeniu zewnętrznym, jak i pogarszającej się sytuacji wewnętrznej, eksperci spodziewają się spadku PKB w bieżącym roku. W scenariuszu pesymistycznym spadek PKB w 2020 r. może być nawet dwucyfrowy. Nie jest jednak zaskoczeniem, że sektor farmaceutyczny jest jednym z najmniej dotkniętych obecną sytuacją w gospodarce. Z badania przeprowadzonego przez PMR w kwietniu 2020 r. wynika, że w sektorze farmaceutycznym odsetek firm, które nie tylko zachowały, ale też zwiększają obecnie działalność jest najwyższy i wynosi 17% (w porównaniu do innych badanych sektorów – średnia dla wszystkich sektorów – 9%). Źródło: Newseria
6 Przemysł Farmaceutyczny 2/2020
– Problem pandemii uwidocznił wyraźnie, że krajowy przemysł farmaceutyczny jest podstawą bezpieczeństwa. W sytuacji groźby braku leków oraz zwiększonego na nie zapotrzebowania nasze fabryki pracowały 24 godziny na dobę przez 7 dni w tygodniu. Krzysztof Kopeć, prezes Polskiego Związku Pracodawców Przemysłu Farmaceutycznego
Ponieważ wirus Ebola stanowi zagrożenie zdrowia publicznego o zasięgu międzynarodowym, nowa szczepionka była oceniana w przyspieszonej procedurze rejestracji w EMA. Celem takiego działania jest zapewnienie dla pacjentów jak najszybszego dostępu do leków/szczepionek, w sytuacji braku na rynku innych opcji terapeutycznych i profilaktyki. Źródło: szczepienia.pzh.gov.pl
Ibuprofen testowany jako lek na COVID-19 Angielscy badacze sprawdzają specjalną postać Ibuprofenu, która może leczyć zespół ostrej niewydolności oddechowej – jedno z powikłań COVID-19. Jeśli wyniki będą pozytywne, Ibuprofen może stać się alternatywą dla respiratorów. Źródło: informacja prasowa
z p o r ta l u k i e r u n e k FA R M A C j A . p l
Fot.: 123rf
Zentiva zwiększa moce produkcyjne: zakończenie przejęcia zakładu Ankleshwar Grupa Zentiva zakończyła proces przejmowania zakładu produkcyjnego Sanofi w indyjskim Ankleshwar. Wraz ze sfinalizowaniem transakcji wzrasta liczba zakładów produkcyjnych należących do Zentivy, dzięki czemu firma będzie mogła dostarczać wysokiej jakości leki w przystępnej cenie jeszcze większej liczbie ludzi.
Wstępne wyniki badań szczepionki przeciw COVID-19 będą dostępne jesienią
Nabycie zakładu w Ankleshwar to kolejny ważny etap w szybkim rozwoju Zentivy, po wcześniejszej akwizycji Creo Pharma w Wielkiej Brytanii, Solacium w Rumunii oraz niedawnym zakończeniu przejęcia Alvogen w Europie Środkowej i Wschodniej w kwietniu 2020 roku. Ostatniej akwizycji w Indiach towarzyszą inwestycje Zentivy o wartości kilku milionów euro we flagowe zakłady w Pradze i Bukareszcie. Źródło i fot.: informacja prasowa
Dyrektor GAVI, międzynarodowego sojuszu na rzecz szczepień, powiedział, że wstępne wyniki badań na temat skuteczności badanych obecnie szczepionek przeciw COVID-19 będą dostępne jesienią 2020 roku. – Dopóki nie poznamy wyników poszczególnych etapów badań wymaganych przy opracowaniu szczepionki, nie wiemy, który preparat zadziała i czy w ogóle będzie skuteczny i bezpieczny. Przy pozytywnym scenariuszu, jesienią otrzymamy pierwsze informacje na temat skuteczności badanych preparatów szczepionkowych – powiedział Seth Berkley, dyrektor GAVI. Czeka nas jednak jeszcze długa droga, zanim szczepionka zostanie zarejestrowana i zanim będzie dostępna dla wszystkich. Źródło: szczepienia.pzh.gov.pl
CIEKAWOSTKA
Szczepienia w Japonii. Światowa Organizacja
Zdrowia (WHO) podaje, że dzieci w Japonii należą do jednej z najlepiej wyszczepionej populacji na świecie. Z danych z 2018 roku wynika, że stan zaszczepienia dzieci w 1 roku życia w Japonii wynosił dla szczepionki DTP przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi 99%, dla szczepionki przeciw odrze – 93%, dla szczepionki przeciw poliomyelitis – 97%.
Fot.: 123rf
Źródło: szczepienia.pzh.gov.pl
TZF Polfa wspiera Ekstraklasę TZF Polfa została oficjalnym partnerem Profesjonalnej Dezynfekcji Ekstraklasy. W ramach współpracy spółka ulokowała automatyczne dyspensery wraz z płynem do dezynfekcji rąk Trisept MAX na szesnastu stadionach PKO Bank Polski Ekstraklasy. Spółka promuje stosowanie płynów do dezynfekcji o działaniu wirusobójczym, bakteriobójczym i grzybobójczym. TZF Polfa wyprodukowała już ponad 12 mln litrów płynów do dezynfekcji. Trisept MAX służy do dezynfekcji rąk, natomiast do dezynfekcji powierzchni przygotowano Dezynmax. Produkty biobójcze do codziennego stosowania charakteryzują się działanie wirusobójczym i bakteriobójczym, a także przeciwgrzybicznym. Płyny są wytwarzane w jakości farmaceutycznej z etanolu, którego dostawca jest wpisany na europejską listę ECHA. Źródło: informacja prasowa
Przemysł Farmaceutyczny 2/2020 7
Fot.: 123rf
temat numeru : N owoczesne l a b oratori u m
8 PrzemysĹ&#x201A; Farmaceutyczny 2/2020
temat numeru : N owoczesne l a b oratori u m
Nowoczesne laboratorium w świecie GMP Alina Narewicz
Laboratoria zakładów farmaceutycznych mają dziś tyle zadań, że wielu przedsiębiorców zajmujących się wytwarzaniem leków lub substancji czynnych, chcąc obsłużyć wszystkie realizowane procesy produkcyjne, nierzadko decyduje się na nawiązanie współpracy z laboratoriami zewnętrznymi. Jakie powinno być nowoczesne laboratorium, jakie wymagania musi spełniać, by można było uznać, że działa zgodnie z duchem GMP?
P
rzypomnijmy na początku, jakie cele i zadania są stawiane współczesnemu laboratorium w wytwórni produktów leczniczych. Przede wszystkim pracownicy laboratorium zajmują się pobieraniem prób materiałów zakupionych z myślą o wytwarzaniu substancji czynnych lub produktów leczniczych, a także prób powstającego wyrobu w trakcie procesu produkcyjnego i wreszcie – prób samego gotowego produktu. Próby te są następnie badane w laboratorium, a uzyskane wyniki stanowią podstawę do wydania orzeczenia o jakości analizowanego materiału, półproduktu i produktu. Orzeczenie to, zawarte w certyfikacie analitycznym badanej serii, jest podstawą do podjęcia kluczowych decyzji w procesie wytwórczym. W przypadku materiałów to decyzja o zwolnieniu (dopuszczeniu) serii do procesu produkcyjnego. W przypadku półproduktów – decyzja o kontynuowaniu procesu. Z kolei w przypadku gotowego produktu leczniczego orzeczenie o jego jakości jest krytycznie ważnym czynnikiem w procedurze zwalniania serii leku do obrotu. Pobieranie prób materiałów i produktów oraz ich badanie to jednak nie wszystkie zadania laboratorium. Do innych podstawowych należą także badania mediów – wody o określonym stopniu czystości, w niektórych zakładach także pary czystej, sprężonego powietrza lub azotu, w zależności od tego, jakie media są aktywnie wykorzystywane w procesach produkcyjnych. Istotnym obowiązkiem laboratorium są
Przemysł Farmaceutyczny 2/2020 9
temat numeru : N owoczesne l a b oratori u m
również badania środowiska wytwarzania: czystości powietrza, powierzchni w pomieszczeniach produkcyjnych (przede wszystkim powierzchni krytycznych, czyli tych, które mają bezpośredni kontakt z powstającym produktem) oraz personelu produkcyjnego.
Organizacja pracy laboratorium
Fot. ilustracyjne: 123rf
Dla optymalnego wykonywania obowiązków przez laboratorium, firmy farmaceutyczne zwykle powołują do istnienia kilka głównych rodzajów laboratoriów: na ogół jest wśród nich laboratorium chemiczne (lub fizykochemiczne), w którym wykonuje się badania np. przy użyciu technik HPLC, TLC, UPLC czy badania z wykorzystaniem chromatografii gazowej. Mnogość rodzajów badań i metodologii jest ogromna, wymieniamy zatem jedynie kilka relatywnie najbardziej powszechnych. Analizy mikrobiologiczne, czyli te, których celem jest ocena czystości mikrobiologicznej materiałów, produktów, mediów lub środowiska wytwarzania, są wykonywane w specjalistycznych laboratoriach mikrobiologicznych. Wiele firm farmaceutycznych ma własne laboratoria mikrobiologiczne i zatrudnia wykwalifikowanych mikrobiologów. Niektórzy wytwórcy decydują się na inny model – outsourcing tych badań i powierzanie ich wykonania wyspecjalizowanym laboratoriom zewnętrznym. Zwykle w wytwórniach farmaceutycznych funkcjonują także laboratoria materiałowe, których zadaniem jest
ocena materiałów i opakowań za pomocą technik i pomiarów niechemicznych, np. oceny wizualnej, sprawdzania gramatury czy wymiarów materiałów, weryfikacji kolorystyki drukowanych materiałów opakowaniowych itd. Firmy o specyficznym profilu wytwarzania, np. te wytwarzające produkty biopodobne, będą z pewnością dysponowały laboratoriami biologicznymi, a przedsiębiorstwa zajmujące się rozwojem leków innowacyjnych – laboratoriami badawczo-rozwojowymi. Podsumowując, możemy powiedzieć, że finalnie rodzaj i specyfika laboratoriów znajdujących się w danej wytwórni zależy wprost od rodzaju prowadzonej działalności i charakterystyki wytwarzanych produktów. Należy dodać, że każdy wytwórca istniejący na rynku farmaceutycznym ma obowiązek prowadzenia badań stabilności, co wiąże się z koniecznością m.in. zainstalowania (lub ewentualnie wynajęcia) komór lub tzw. pokojów stabilnościowych, w których panują ściśle określone warunki temperatury i wilgotności względnej. Leki lub substancje czynne umieszczane w tych warunkach podlegają regularnemu testowaniu dla oceny ich trwałości i skłonności do degradacji. Oczywiście, laboratoria obsługujące przedsiębiorstwa farmaceutyczne muszą mieć System Zapewnienia Jakości zbudowany w oparciu o wymogi i zasady GMP. Dotyczy to nie tylko laboratoriów zlokalizowanych wprost w firmach produkujących
K l u czowe procesy rea l izowane w l a b oratoriac h kontro l i jakości wytw ó rc ó w l ek ó w : • • • • • • • • •
Pobieranie prób Badanie prób Archiwizacja prób Walidacja metod analitycznych, w tym walidacja metod analitycznych na potrzeby walidacji czyszczenia Kalibracja i kwalifikacja urządzeń laboratoryjnych Znakowanie prób, odczynników i wzorców Zarządzanie odczynnikami Zarządzanie wzorcami Postępowanie z wynikami poza specyfikacją, poza trendem i odmiennym od oczekiwań (OOS, OOT, OOE)
10 Przemysł Farmaceutyczny 2/2020
• • • • • • •
Postępowanie z odchyleniami laboratoryjnymi Kontrola zmian w laboratorium Nadzór nad dokumentacją w laboratorium, w tym Dobra Praktyka Dokumentowania i integralność danych Prowadzenie i dokumentowanie badań stabilności Transfer technologii w zakresie analitycznym Udział w postępowaniach wyjaśniających reklamacje Monitoring środowiska wytwarzania
Fot. ilustracyjne: 123rf
temat numeru : N owoczesne l a b oratori u m
leki, ale także tych, które na rzecz powyższych firm wykonują analizy na zlecenie. Co to konkretnie znaczy: System Zapewnienia Jakości oparty o GMP, wdrożony w laboratorium? Oto kilka najistotniejszych cech.
Pomieszczenia i personel Zgodnie z rozporządzeniem GMP*, pomieszczenia laboratoriów – lub szerzej: pomieszczenia kontroli jakości – powinny być „(…) oddzielone od pomieszczeń produkcyjnych. Jest to szczególnie ważne w przypadku laboratoriów do kontroli materiałów biologicznych, mikrobiologicznych i radioizotopowych, które to pomieszczenia są dodatkowo oddzielone od siebie. (…) Laboratoria kontrolne są zaprojektowane odpowiednio do czynności, jakie mają być w nich wykonywane. Są wystarczająco duże, tak aby można było uniknąć pomieszania i zanieczyszczeń krzyżowych. Posiadają odpowiednie miejsce do przechowywania prób oraz zapisów. (…) W razie potrzeby wydziela się osobne pomieszczenia zapewniające ochronę czułych urządzeń pomiarowych przed drganiami, zakłóceniami elektrycznymi, wilgocią itp. (…) Laboratoria, w których są prowadzone prace ze szczególnymi substancjami, takimi jak próby materiałów biologicznych lub radioaktywnych, spełniają wymagania określone w przepisach odrębnych dotyczących takich substancji. [Rozporządzenie GMP*, w. 3.26-3.29]”.
Warto dodać, że oprócz pomieszczeń „czysto laboratoryjnych”, laboratoria powinny dysponować pomieszczeniami przeznaczonymi na potrzeby badań stabilności, dokumentacji oraz archiwami, w których przechowuje się próby archiwalne i retencyjne substancji/materiałów oraz produktów końcowych. Załoga laboratorium musi spełniać wszystkie wymagania GMP dotyczące personelu wytwórni farmaceutycznej. Pracownicy zatrudnieni w laboratorium powinni być dobrze wykwalifikowani i odpowiednio przygotowani merytorycznie, co powinno mieć odzwierciedlenie w dokumentacji. Zespół analityków musi być odpowiednio liczny tak, by przez zbytnie nagromadzenie zadań ciążących na pojedynczym pracowniku nie powstawały ryzyka dla jakości wykonywanych analiz. Struktura organizacyjna Działu Kontroli Jakości powinna być określona na piśmie, a każdy pracownik winien dysponować opisem stanowiska, definiującym jego obowiązki, zakres odpowiedzialności oraz uprawnień. Każdego pracownika laboratoriów należy uwzględnić w programie szkoleń, którego skuteczność musi być w udokumentowany sposób weryfikowana i potwierdzana. Co istotne, wspomniane rozporządzenie GMP wymienia funkcję Kierownika Działu Kontroli Jakości, definiując szereg odpowiedzialności, jakie trzeba przypisać do tego stanowiska. Stanowisko to jest jednym z kilku wskazywanych w rozporządzeniu jako kluczowe dla wytwórni farmaceutycznej.
ODLEGŁOŚĆ MA ZNACZENIE Zgodnie z Rozporządzeniem GMP*, pomieszczenia laboratoriów – lub szerzej: pomieszczenia kontroli jakości – powinny być „(…) oddzielone od pomieszczeń produkcyjnych. Jest to szczególnie ważne w przypadku laboratoriów do kontroli materiałów biologicznych, mikrobiologicznych i radioizotopowych (…)”
Przemysł Farmaceutyczny 2/2020 11
temat numeru : N owoczesne l a b oratori u m
Filar GMP w laboratorium: dokumentacja Jak każdy System Zapewnienia Jakości zbudowany w oparciu o zasady GMP, także i system laboratorium musi obejmować szczegółową i rzetelnie sporządzaną dokumentację. W grę wchodzi dokumentacja typu „przepis” oraz typu „zapis”. Do pierwszej grupy należą m.in. specyfikacje materiałów i produktów. Są to dokumenty definiujące szczegółowo wymagania stawiane poszczególnym materiałom, mediom i produktom. Podają one parametry jakościowe oraz limity/kryteria akceptacji dla poszczególnych parametrów. Niezwykle istotną informacją, która również powinna być zamieszczana w specyfikacjach, jest wskazanie normy/metody analitycznej/kompendium, w których została opisana dokładna metodologia badania analitycznego lub mikrobiologicznego. Specyfikacja i metoda powinny być traktowane jako nierozerwalnie ze sobą związane. Parametry i przypisane im limity mogą być całkowicie nieadekwatne oraz nieprzydatne, jeżeli do badania zostanie użyta odmienna metoda.
Kluczowe procesy Do kluczowych dokumentów używanych w laboratoriach należą procedury i instrukcje. Są to dokumenty typu „przepis”, określające sposób przeprowadzenia danego procesu lub czynności laboratoryjnej. Z reguły procedury opisują przebieg procesów, podczas gdy instrukcje są na ogół bardziej mnemotechniczne i podają bardzo precyzyjne opisy poszczególnych czynności, jakie w danym procesie należy wykonać. Każdy pracownik laboratorium powinien być w udokumentowany sposób przeszkolony z wszystkich procedur i instrukcji, które dotyczą aktywności, jakie dany analityk przeprowadza w ramach swoich zawodowych obowiązków. Następna grupa dokumentów użytkowanych w laboratoriach to dzienniki/logbooki, służące do notowania przebiegu i wyników wszystkich realizowanych czynności. Dzienniki zawierają surowe dane, które są podstawą m.in. do wydawania certyfikatów analitycznych. Ważnym podrodzajem dzienników są dzienniki urządzeń laboratoryjnych, w których zamieszcza się chronologicznie informacje o wszystkich aktywnościach realizowanych z użyciem danego urządzenia. Jednym z najważniejszych dokumentów wydawanych przez laboratorium są certyfikaty analityczne, zawierające podsumowanie analiz i testów wykonanych w stosunku do materiału lub produktu danej serii, wraz z uzyskanymi wynikami i odniesieniami do specyfikacji. Powyższy przegląd nie zamyka wszystkich rodzajów dokumentów generowanych w laboratoriach farmaceutycznych, a jedynie wskazuje te najbardziej kluczowe. Pamiętajmy, że laboratorium kontroli jakości, które pracuje w środowisku GMP, powinno być objęte
12 Przemysł Farmaceutyczny 2/2020
stosownym zezwoleniem na wytwarzanie i posiadać certyfikat GMP. Jeżeli laboratorium nie jest częścią wytwórni farmaceutycznej, powinno mieć indywidualne zezwolenie i certyfikat. Aby mogło je pozyskać i utrzymać, musi zatrudniać Osobę Wykwalifikowaną w zgodzie ze stosownymi przepisami prawa farmaceutycznego.
Wyznaczniki nowoczesności laboratorium Oczywiście każde nowoczesne laboratorium farmaceutyczne będzie dążyło do tego, by jak najwięcej procesów w nim przebiegających było skomputeryzowanych. To podniesie nie tylko efektywność laboratorium, ale także zgodność z GMP – rzecz jasna jedynie wówczas, jeśli systemy te zostaną zgodnie z obowiązującymi wytycznymi zwalidowane. Wśród systemów skomputeryzowanych, które znajdziemy w wielu współczesnych laboratoriach, będą systemy: • Typu LIMS (Laboratory Information Management System), umożliwiające bezbłędne i wysoce efektywne zarządzanie wszystkimi danymi i informacjami generowanymi i procesowanymi w laboratorium, a także umożliwiające sprawne planowanie pracy analityków. • Typu eDMS (Electronic Documentation Management System), dzięki którym laboratorium może szybko zarządzać dokumentacją, zachowując przy tym wszystkie wymagania GMP, w tym także wymogi w zakresie integralności danych. • Typu ERP – te systemy funkcjonują w wytwórniach, natomiast laboratoria korzystają z nich w zakresie wprowadzania informacji na temat statusu jakościowego materiałów i produktów. • Systemy komputerowe stanowiące integralną część nowoczesnych urządzeń laboratoryjnych. W tym miejscu warto nadmienić, że współcześnie bardzo trudno jest spełniać wymagania GMP w obszarze integralności danych, jeżeli urządzenia laboratoryjne, takie jak aparaty HPLC czy spektrofotometry, nie są/nie byłyby wyposażone we własne systemy. Nie można nie dodać, że w dobie pandemii koronawirusa niewątpliwym wyznacznikiem nowoczesności laboratorium będzie umiejętność dostosowania biegu procesów oraz całościowej organizacji pracy do zmienionej sytuacji w otoczeniu zewnętrznym. Wydaje się, że znana z praktyki ogólnozarządczej cecha organizacji, nazywana agility (czyli „zwinność”), powinna charakteryzować współczesne laboratorium, jeżeli aspiruje ono do bycia nowoczesnym. To już jednak jest nieco inna historia. __________________________________________________________ *Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 9 listopada 2015 roku w sprawie wymagań Dobrej Praktyki Wytwarzania, Dz. U. z 27.11.2015r., poz. 1979