2/2020 Kierunek Wod-Kan by BMP Sp. z o.o.

2/20 (751)

kierunekwodkan.pl

Kwartalnik

cena: 25,00 zł (w tym 8% vat) 58.14.12.0 ISSN 2391-6044

TEMAT NUMERU | SIECI WOD-KAN

ZARZĄDZANIE DANYMI I proces usuwania awarii I układy opomiarowania przepływu I doświadczenia eksploatacyjne

Interakcja GIS > 48 i ZSI

Mała elektrownia > 81 w rurociągu

Jak być EKO? > 85 Jak być SMART?

Czy chcesz... 4 by Twoje przedsiębiorstwo zwiększyło bezpieczeństwo dostaw wody? 4 ograniczyło awaryjność sieci? 4 a może planujesz inwestycje i nie wiesz, na jakie rozwiązania warto postawić? Podpowiedzą Ci specjaliści, których spotkasz 9 i 10 czerwca w Wiśle.

NOWY TERMIN

Rezerwować Ci miejsce? XI Konferencja Naukowo-Techniczna

Organizator

AWARIE. MONITORING. BUDOWA I MODERNIZACJA SIECI WOD-KAN 9-10 czerwca 2020 r. • Wisła, Hotel Stok Honorowy Gospodarz

Partner srebrny

Patronat merytoryczny

Partner warsztatów

Partner branżowy

Patronat medialny

kierunekwodkan.pl

więcej na www.KIERUNEKWODKAN.pl

K I E R U N E K

Wod-Kan

spis treści

Z życia branży

Fot.: 123rf

Z życia branży 10 I Wsadzam kij w mrowisko Rozmowa z Pawłem Chudzińskim, prezesem AQUANETU 14 wody, I Jak chronić runków dopływu stanu wodę? konstrukcji oraz rzetelne udokumentowanie zasobów dają Marek Gromiec dstawy do racjonalnego ustalenia wydatku studni i optymalizacji pracy ujęcia tak, aby wydłużyć 20 I Jesteśmy gotowi na sytuacje kryzysowe wotność studni. Rozmowa z Andrzejem Wiśniewskim, prezesem Wodociągów Płockich sady prawidłowej eksploatacji studni

TE M AT N U M ER U : SIECI W O D - K AN nie wodochłonny włókienniczy, który do latProces 90. ubiegłego 24 przemysł I Od zgłoszenia do rozliczenia. usuwaniawieku był podstawą gospodarki w AQUA S.A.miejskich wodociągów, które musiały pokryć ogromne dzi, stanowił ogromneawarii wyzwanie dla wodę. I Dobór i funkcjonowanie dokładnych układów potrzebowanie31na Z kolei po upadku przemysłu lekkiego, zapotrzebowanie to drastycznie opomiarowania przepływu na bazie alało, co wiązało się z dostosowaniem pracy całej infrastruktury wodociągowej (m.in. studni, doświadczeń legnickich mp, rurociągów przesyłowych, stacji uzdatniania, itd.) do aktualnych potrzeb. Dlatego, aby Grzegorz Murawski pewnić ciągłość wodyodczyty dla ludności, a także zakładów produkcyjnych, konieczne było 44 dostaw I Zdalne wodomierzy pracowanie zasad eksploatacji ujęć wód podziemnych, zapewniających długą żywotność studni, Witold Jajszczok re do dziś stanowią podstawę GIS zaopatrzenia w wodę dla miasta (od połowy 2004 r. ujęcie 48 I Interakcja i ZSI – korzyści i problemy Bogdanna Skrzipek wierzchniowe zlokalizowane Zbiorniku Sulejowskim zostało wyłączone i zastąpione ujęciem Rozmowa z Pawłem Chudzińskim, prezesem AQUANETU 54 w obrębie I Grawitacyjna Doświadczenia d podziemnych utworówi pompowa. górnokredowych). Zasady te ustalone zostały w oparciu o eksploatacyjne AQUA S.A. elkość udokumentowanych zasobów i zapotrzebowanie na wodę. Wdrażanie z opisanych T e każdego m a t n um e r u : SIECI W O D - K AN Grzegorz Rzycki ej elementów nadzoru w czasie eksploatacji i wspólna interpretacja tych obserwacji jest podstawą pewnienia ciągłości wody o dobrej jakości. ŚCIEdostaw KI

Wsadzam kij w mrowisko

Fot.: 123rf

60 I Farmaceutyki a środowisko wodne Beata Szatkowska, Alicja Loch-Dzido, awidłowy dobór agregatu pompowego Magda Caban 66 urządzenia I Oswoić zagrożenie bór właściwego pompowego do każdej ze studni jest kluczowym elementem Dobrochna Ginter-Kramarczyk, ploatacji. Głównym założeniem jest uzyskanie żądanego wydatku studni, przy jak najniższych Izabela Kruszelnicka sztach energii. Należy tu jednak pamiętać, że ustalony wydatek nie może przekraczać 70 I Sól drogowa a wod-kan okumentowanych zasobów studni, tj. wydajności eksploatacyjnej „Q” przy określonej dla niej Sebastian Szklarek

presji „s”. Częstym błędem wśród eksploatatorów jest przewymiarowanie agregatu pompowego, J A Kzwiększenia O Ś Ć W O Dpoboru Y nikające z chęci wody ze studni, gdy przy wzmożonym zapotrzebowaniu 74 I Wieloletnia eksploatacja głębinowych nurzany jest agregat o większej wydajności,studni niż wydajność eksploatacyjna studni. Jest to w praktyce wiązanie krótkotrwałe i nieekonomiczne, gdyż podczas takiej eksploatacji obniża się dynamiczne Ewa Styrkowiec erciadło wód (rośnie depresja w otworze), zwiększają się opory hydrauliczne w filtrze, stopniowo 78 I Nowoczesne czujniki Memosens do kontroli rasta również tempo procesów kolmatacji filtra, cowody w konsekwencji prowadzi do obniżenia ogólnej dezynfekcji awności studni, a nawet do jej degradacji Bartłomiej Biczysko(np. trwałego obniżenia zwierciadła wód).

Interakcja GIS i ZSI – korzyści i problemy

E F E K TY W N O Ś Ć ENER G ETYC Z NA 81 I Mała elektrownia w rurociągu

onitoring sprawności studni Tomasz Ulatowski

Bogdan Skrzipek JAKOŚĆ WODY

Wieloletnia eksploatacja studni głębinowych w praktyce

93 I (Nie) odporna gospodarka Łukasz Lipiec, Adam Makieła 94 I Często najmądrzejszą odpowiedzią jest milczenie Paweł Chudziński

Fot.: Ewa Styrkowiec

ez sprawność studni rozumie się zarówno sprawność hydrauliczną K O M U NI K AC J A yrażoną wielkością dopływu wody do studni, 85 I dodatkowych Jak być EKO?oporów Jak być SMART? ra wg klasyfikacji Waltona określa Marta Bis stopień kolmatacji studni i jakość jej konania), jak również stan techniczny otworu studziennego (ogólny F E stopień L IET O korozji N n otworu, m.in. konstrukcji, stopień zakolmatowania 91 I Niezbędność ra, itp.). Sprawność studni winna być odnoszona do sprawności Michał Rżanek rwotnej określonej na etapie odbioru studni po jej odwierceniu. 92 I Niewidzialna ręka jrzetelniej sprawność hydrauliczną Dariusz Dzida określa się w drodze pompowań

Ewa Styrkowiec

74 Kierunek Wod-Kan 2/2020 3

O D RE D A K C J I

Organizator

Patronat medialny

K I E R U N E K

Wod-Kan Wydawca:

BMP Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością Sp. k.

Przemysław Płonka redaktor naczelny tel. 32 415 97 74 wew. 28 e-mail: przemyslaw.plonka@e-bmp.pl

KRS: 0000406244, REGON: 242 812 437 NIP: 639-20-03-478 ul. Morcinka 35 47-400 Racibórz tel./fax 32 415 97 74 tel. 32 415 29 21, 32 415 97 93 e-mail: ochrona@e-bmp.pl www.kierunekwodkan.pl

BMP to firma od 25 lat integrująca środowiska branżowe, proponująca nowe formy budowania porozumienia, integrator i moderator kontaktów biznesowych, wymiany wiedzy i doświadczeń. To organizator branżowych spotkań i wydarzeń – znanych i cenionych ogólnopolskich konferencji branżowych, wydawca profesjonalnych magazynów i portali.

Przyziemne tematy I

ntegracja ZIS i GIS? Zdalne odczyty wodomierzy? Eksploatacja studni głębinowych? Takie tematy, gdy wokół szleje epidemia, gdy przytłaczają nas newsy o rosnącej liczbie zakażonych, o kolejkach do sklepów, strachu, niepewności?

ak, takie tematy. Techniczne, „normalne”, „branżowe”. Chcemy dać Państwu trochę tych „przyziemnych” informacji – głównie dotyczących sieci – byście choć na chwilę mogli oderwać się od wiadomości o chorobie i pomyśleli o czymś bardziej „zwyczajnym”.

ie poświęcamy całego numeru walce z koronawirusem, nie piszemy o zabezpieczeniach, jakie podjęły przedsiębiorstwa wod-kan wobec szerzącej się epidemii, choć ten aktualny temat pojawia się oczywiście na naszych łamach. Zwłaszcza w felietonach, pokazujących różne, osobiste, czasem dla niektórych może kontrowersyjne podejście do problemu.

pidemia kiedyś się skończy – miejmy nadzieję, że szybciej, niż później. Może rzeczywiście – jak mówią niektórzy – zmieni nas, jako społeczeństwo? Może np. bardziej będą doceniani „cisi bohaterowie” tych dni. Lekarze, kierowcy, sprzedawcy, ale i służby komunalne, w tym wodociągowe. „Może dzięki temu

4 Kierunek Wod-Kan 2/2020

w telefonie 994 usłyszymy nie tylko niecenzuralne słowa? Może w przypadku wycieku spotkamy się z większym zrozumieniem?” – zastanawia się Darek Dzida w swoim felietonie.

ewne jest natomiast, że koniec problemów z koronawirusem nie będzie oznaczał końca problemów w ogóle. Temat np. postępujących zmian klimatu, obecnie „przykryty” przez epidemię, znów – miejmy nadzieję – pojawi się w dyskusjach. I oby nie tylko w dyskusjach, a w konkretnych działaniach, gdyż: „Dostęp do wody będzie coraz trudniejszy. Na razie mamy zasoby, ale na ile starczą? 30? 40 lat?” – mówi w wywiadzie z naszą redakcją Paweł Chudziński, prezes poznańskiego AQUANETU. I dodaje: „My, jako firmy wodociągowe, mamy więc szczególną rolę do odegrania, by zadbać o wodę. Również w zakresie edukacji. Budowania nowej świadomości społeczeństwa”.

ygląda więc na to, że walka „cichych bohaterów” czasów epidemii nie skończy się. Spółki wod-kan na spokojne czasy raczej nie mają co liczyć.

Rada Programowa: Dariusz Dzida – kierownik sieci wodociągowej AQUA S.A. prof. dr hab. inż. Marek Gromiec – członek Krajowej Rady Gospodarki Wodnej, doradca Komisji Środowiska Senatu RP Dorota Jakuta – prezes Izby Gospodarczej „Wodociągi Polskie” Marek Kornatowski – pełnomocnik prezesa zarządu ds. Rozwoju Relacji Zewnętrznych MPWiK S.A. Wrocław Dariusz Latawiec – dyrektor Miejskiego Zakładu Wodociągów i Kanalizacji w Nowym Targu Michał Rżanek – prezes Piotrkowskich Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o.o. prof. dr hab. inż. Ziemowit Suligowski – Katedra Inżynierii Sanitarnej, Wydział Inżynierii Lądowej i Środowiska, Politechnika Gdańska Klara Ramm – przedstawiciel Izby Gospodarczej „Wodociągi Polskie” w EURAU Piotr Ziętara – prezes zarządu MPWiK S.A. w Krakowie Prezes zarządu BMP Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością Sp. k. Adam Grzeszczuk Redaktor naczelny Przemysław Płonka Redaktor wydania Przemysław Płonka Redakcja techniczna Marek Fichna, Maciej Rowiński Prenumerata, kolportaż Justyna Sobieraj Sprzedaż: Beata Fas, Marta Mika, Ewa Dombek, Jolanta Mikołajec-Piela, Marta Mazurek, Kalina Barlik

Druk: FISCHER POLIGRAFIA Cena 1 egzemplarza – 25,00 zł (w tym 8% vat) Wpłaty kierować należy na konto: Bank Spółdzielczy w Raciborzu Nr konta: 40 8475 0006 2001 0014 6825 0001 PKWiU: 58.14.12.0, ISSN: 2391-6044 Prenumerata krajowa: Zamówienia na prenumeratę instytucjonalną przyjmuje firma Kolporter Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością S.K.A.. Informacje pod numerem infolinii 0801 40 40 44 lub na stronie internetowej http://dp.kolporter.com.pl/ Redakcja nie odpowiada za treść reklam. Niniejsze wydanie jest wersją pierwotną czasopisma Wykorzystywanie materiałów i publikowanie reklam opracowanych przez wydawcę wyłącznie za zgodą redakcji. Redakcja zastrzega sobie prawo do opracowywania nadesłanych tekstów oraz dokonywania ich skrótów, możliwości zmiany tytułów, wyróżnień i podkreśleń w tekstach. Artykułów niezamówionych redakcja nie zwraca. Fot. na okładce: 123rf

W obiektywie

Kolejny biogenerator w Oczyszczalni Ścieków „Sitkówka” Wodociągi Kieleckie rozbudowały instalację produkującą ekologiczną energię elektryczną. Na początku bieżącego roku oddano do użytku biogenerator o wartości przeszło 4 mln zł. Będzie wytwarzał energię elektryczną i cieplną z biogazu pozyskiwanego ze ścieków. Źródło i fot.: Wodociągi Kieleckie

Kierunek Wod-Kan 2/2020 5

z portalu k i erunek W O D K AN . pl

Deszcz inspiracji, czyli STORMWATER POLAND 2020 Podczas trzech dni konferencji STORMWATER POLAND 2020 (3-5 marca) uczestnicy mieli okazję wziąć udział w dwóch warsztatach i wysłuchać 28 prelekcji dotyczących wód opadowych. Przedstawiono inspiracje z Polski i świata związane z zarządzaniem wodami opadowymi. Konferencja rozpoczęła się warsztatami: „Zarządzanie kryzysowe i innowacje produktowe w zakresie zagospodarowania wód opadowych” – uczestnicy wybrali się do Miejskiego Magazynu Przeciwpowodziowego, gdzie zapoznali się ze scenariuszami zarządzania kryzysowego stosowanymi przez miasto Gdańsk i obejrzeli sprzęt używany w przypadku powodzi. Następnie udali się do showroomu konferencji, który powstał specjalnie na to wydarzenie. Tam mieli okazję obserwować i doświadczyć, jak działają najbardziej innowacyjne technologie zarządzania wodami opadowymi. Drugie warsztaty: „Wydawanie i weryfikacja warunków technicznych dla wód opadowych” zgromadziły 40 osób z administracji publicznej i spółek wodociągowych, które dowiedziały się, jakich narzędzi używać przy wydawaniu warunków, jak obliczać maksymalne odpływy i przyjmować prawidłowe parametry, jak wdrożyć procedury w spółce wodociągowej. Pierwszy dzień Na audytorium zgromadziło się 360 osób, które wysłuchały 28 prelekcji dotyczących wód opadowych. Konferencję otworzył prezes Retencja.pl Tomasz Grochowski, a także zastępca prezydenta miasta Gdańska Piotr Borawski oraz zastępca prezesa PGW Wody Polskie – Joanna Kopczyńska. Rozpoczęto sesją dotyczącą wyzwań rzucanych przez klimat. Uczestnicy uzyskali odpowiedź, jak wzrost temperatury przekłada się na zmiany w cyklu hydrologicznym, na jakim etapie adaptacji do zmian jesteśmy na tle Europy, gdzie poszukiwać źródeł finansowania adaptacji do zmian klimatu systemów odwodnienia, jakie narzędzia inżynierskie i zarządcze stosować celem opracowania najlepszych strategii adaptacyjnych. Druga sesja zawierała wypowiedzi cenionych specjalistów, takich jak: dr Suresh Kumar Rohilla Józef Jeliński, prof. Agnieszka Generowicz, Andrzej Wójtowicz i Paweł Dąbrowski.

Aby praca zdalna była bezpieczna Pandemia COVID-19 powoduje powszechne zakłócenia, w związku z czym rządy w wielu krajach zwróciły się do przedsiębiorców z prośbą o umożliwienie pracownikom wykonywania pracy zdalnie. Polskie firmy pozytywnie zareagowały na prośby i wiele przedsiębiorstw wdrożyło elastyczne formy pracy i pracę zdalną, aby zminimalizować ryzyko zarażenia wśród swoich pracowników. Łatwość wdrożenia tego typu działań jest możliwa dzięki nowoczesnym rozwiązaniom jak choćby chmura obliczeniowa. To właśnie ona jest kluczowym czynnikiem umożliwiającym efektywną pracę zdalną i gwarantującym jej

6 Kierunek Wod-Kan 2/2020

Dzień zakończyła sesja We’re digital – przybliżono rozwiązania informatyczne pomagające monitorować i zarządzać wodą opadową. Organizatorzy przedstawili także swój projekt Polskiego Atlasu Natężeń Deszczów PANDa, który kończy się w marcu tego roku. Drugi dzień Rozpoczął się wystąpieniem: „Studnia wody – studnia nadziei” – w poruszający sposób pokazano problemy mieszkańców Afryki, borykających się z brakiem dostępu do wody niezanieczyszczonej chemicznie ani biologicznie. Sesja czwarta („Jak robią to nasi sąsiedzi”) to ciekawe prezentacje przedstawicieli z Litwy, Słowacji, Ukrainy i Rumunii. Zakończyło ją wystąpienie dr Klary Ramm, omawiającej wyniki ankiety projektu NOAH. Ostatnią sesję poświęcono powodziom miejskim. Na konferencji pojawił się także Piotr Czarnocki z Ministerstwa Klimatu, aby przedstawić nowe ministerstwo oraz plany na finansowanie projektów w obszarze gospodarowania wodami opadowymi. Konferencję zakończył panel: „Biznes dla Klimatu”, kiedy przedstawiciele firm działających w branży ochrony wód podpisali wspólną deklarację zobowiązującą do aktywnego działania swoich przedsiębiorstw w dążeniu do neutralności klimatycznej oraz podejmowania edukacji proekologicznej. Deklarację podpisali prezesi i dyrektorzy: Ecol-Unicon, Hauraton Polska, Wavin Polska, Veolia Energia oraz Saur Polska. Źródło i fot.: materiały organizatora

sukces. Chmura umożliwia pracownikom współpracę, udostępnianie i dostęp do wszelkich plików i dokumentów w dowolnym miejscu i czasie. Według firmy Gartner, do 2022 r. nawet 60% organizacji będzie korzystać z oferty usług zarządzanych w chmurze oferowanych przez zewnętrznego dostawcę usług. Wymaga to jednak skupienia się na trzech kluczowych obszarach, które zapewnią przedsiębiorcom możliwość łatwego przestawienia się na pracę zdalną bez zakłóceń dla danych i z zachowaniem pełnego ich bezpieczeństwa. Istotny jest rozwój Cloud Data Managment, tworzenie kopii zapasowych oraz przyjęcie różnych sposobów automatyzacji. Autor: Anthony Spiteri, Joseph Chan – Veeam Software

z portalu k i erunek W O D K AN . pl

Ponad 150 uczestników związanych z branżą wod-kan, głównie z kadry kierowniczej, wzięło udział w 6. edycji Konferencji Naukowo-Technicznej Zarządzanie Przedsiębiorstwem WOD-KAN. Organizatorem spotkania była firma BMP Sp. z o.o.

R O Z M AIT O ŚCI

1000 MWh w ciągu roku

To szacowana zdolność produkcji energii elektrycznej, którą ma turbina hydrauliczna, niedawno uruchomiona przez Zakład Wodociągów i Kanalizacji w Szczecinie. Więcej na str. 81.

Program imprezy obejmował kilkanaście referatów zawartych w czterech panelach: „Być najlepszym. W dążeniu do doskonałości”, „Spółka wod-kan wobec trudnych sytuacji”, „Skąd wziąć pieniądze? Zarządzanie majątkiem”, „Przedsiębiorstwo wod-kan na zmieniającym się rynku”. Podczas konferencji odbyły się również dwa wywiady publiczne: pierwszy z Piotrem Ziętarą – prezesem MPWiK S.A. w Krakowie oraz Alfredem Szylko – prezesem Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Olkuszu, drugi – z Witoldem Ziomkiem, prezesem MPWiK S.A. we Wrocławiu. W programie znalazł się także m.in. tradycyjny kulig oraz wykład znanego dziennikarza Włodzimierza Zientarskiego, zorganizowany w ramach tzw. Akademii BMP. VI Konferencja Naukowo-Techniczna „Zarządzanie Przedsiębiorstwem WOD-KAN” odbyła się w dniach 20-21 lutego w Szczyrku. Organizatorem była firma BMP Sp. zo.o., wydawca kwartalnika Kierunek Wod-Kan oraz portalu www.kierunekwodkan.pl. Patronat merytoryczny nad konferencją pełniły Stowarzyszenie Wodociągowców Województwa Śląskiego oraz Fundacja Dolnośląskie Forum Wodociągowe. Partnerami branżowymi konferencji były nowoczesne przedsiębiorstwa z branży wod-kan: Aquanet S.A., SAUR Neptun Gdańsk, AQUA S.A., Wodociągi Miasta Krakowa, Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji Spółka z o.o. z siedzibą w Kaliszu, Katowickie Wodociągi S.A., Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji S.A. we Wrocławiu Partnerem Złotym był Unisoft oraz S&T. Zdjęcia i relacje z imprezy na www.kierunekwodkan.pl

„ – Dostęp do wody będzie coraz trudniejszy. Na razie mamy zasoby, ale na ile starczą? 30? 40 lat? Dlatego jestem gorącym zwolennikiem retencjonowania wody, na co nacisk stawia nowe Prawo wodne. To może ograniczyć skutki ocieplenia i dać szansę na zatrzymanie postępującej degradacji. – Paweł Chudziński, prezes AQUANETU Wywiad na str. 10

Bezpieczna woda w Krakowie Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) potwierdza brak zagrożenia dla systemów wodociągowych jako formy rozprzestrzeniania koronawirusa. Jak wynika z publikacji Światowej Organizacji Zdrowia z dnia 2.03.2020r. (Water, sanitation, hygiene and waste management for the COVID-19 virus. Technical brief. WHO 3 March 2020) wcześniej obowiązujące wytyczne WHO dotyczące jakości wody przeznaczonej do spożycia i bezpieczeństwa systemów zaopatrzenia w wodę obejmują również sytuację związaną z wybuchem epidemii COVID-19. WHO uważa, że dodatkowe środki nie są potrzebne. W szczególności proces dezynfekcji wody zapewnia szybką inaktywację wirusa COVID-19. WHO informuje, że obecnie nie ma żadnych dowodów na przeżycie wirusa COVID-19 w wodzie pitnej. Koronawirusy towarzyszą człowiekowi od wieków. Uważa się, że są odpowiedzialne za 10–20% wszystkich przeziębień i tzw. „infekcji grypowych”. Jak wynika z dostępnej literatury naukowej, koronawirusy charakteryzują się niską odpornością na promieniowanie UV i środki dezynfekcyjne powszechnie stosowane w procesach technologicznych uzdatniania wody takie jak chlor, podchloryn sodu czy dwutlenek chloru. Wirusy te, podobnie jak inne zawieszone cząstki o takich rozmiarach, usuwane są z wody w procesie koagulacji połączonej z flokulacją wspomaganą polielektrolitami i filtracją na filtrach piaskowych, piaskowo-antracytowych i (lub) węglowych. Takie procesy jednostkowe są stosowane we wszystkich zakładach uzdatniania wody w Wodociągach Miasta Krakowa, a w szczególności wysokosprawne procesy dezynfekcji wody (promieniowanie UV i elektrolitycznie generowany podchloryn sodu w ZUW Raba oraz dwutlenek chloru w ZUW Rudawa i ZUW Dłubnia). Dodatkową barierą przeciwko koronawirusom jest utlenianie wstępne prowadzone w trzech zakładach – ozonowanie w ZUW Raba i oksydacja nadmanganianem sodu w ZUW Dłubnia i Rudawa. Również proces stosowany w ZUW Bielany, składający się z filtracji powolnej i dezynfekcji elektrolitycznie generowanym podchlorynem sodu, skutecznie eliminuje tego typu wirusy.

Źródło fot: 123rf

Konferencja Zarządzanie Przedsiębiorstwem WOD-KAN

Źródło: Wodociągi Krakowskie

Kierunek Wod-Kan 2/2020 7

Z życia branży ROZMOWA

Mniejszy równo traktowany 2,5 mln mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw stanowią trzon polskiej gospodarki. Od roku ich interesy i prawa reprezentuje Rzecznik Małych i Średnich Przedsiębiorców. Czym się dokładnie zajmuje i jakie ma kompetencje? Czy z jego usług korzystać mogą przedsiębiorcy z branży wodno-kanalizacyjnej? Odpowiada Adam Abramowicz, Rzecznik MŚP.

Adam Abramowicz Rzecznik MŚP

8 Kierunek Wod-Kan 2/2020

na czele: wolności działalności gospodarczej, pogłębiania zaufania przedsiębiorców do władzy publicznej, bezstronności i równego traktowania, zrównoważonego rozwoju, uczciwej konkurencji i poszanowania dobrych obyczajów oraz słusznych interesów przedsiębiorców. Kto może zgłosić się do Rzecznika i z jakimi problemami? Po roku funkcjonowania Biura Rzecznika MŚP wraz z czterema terenowymi oddziałami, czyli dzięki zaangażowaniu 46 pracowników, przełożyliśmy ten cel na konkrety: rozpatrzyliśmy 2336 spraw merytorycznych, ale oprócz interwencji w sprawach, w których w ocenie rzecznika doszło do naruszenia Konstytucji Biznesu,

fot. RMŚP

Sabina Szewczyk-Wajda: Kim jest Rzecznik Małych i Średnich Przedsiębiorców? Adam Abramowicz: Ustawa o Rzeczniku Małych i Średnich Przedsiębiorców z dnia 6 marca 2018 r. określiła, kto może być powołany na ten urząd, a przede wszystkim w jakim celu i z jakim uprawnieniami. Zachęcam do zapoznania się z jej zapisami, ponieważ jest to nie tylko nowy urząd, ale też wręcz strategiczny, bowiem rzecznik stoi na straży praw mikro-, małych i średnich przedsiębiorców, a więc ponad 2,5 mln podmiotów stanowiących trzon gospodarki. Prawa te sprowadzają się do poszanowania kluczowych zasad, które stanowiły podstawę pakietu zwanego Konstytucją Biznesu, z prawem przedsiębiorców

Z życia branży ROZMOWA

Rzecznik zaopiniował 264 projekty ustaw na etapie wprowadzono waloryzację wynagrodzeń wykonawców rządowym, 164 projekty ustaw na etapie parlamentarnym w związku z wprowadzeniem PPK. Dzięki staraniom i 46 projektów ustaw samorządowych. Większość Rzecznika, w nowelizacji Prawa wodnego przewidziano interwencji podejmowanych na wniosek przedsiębiorców, z kolei zwolnienie polskich producentów przyrządów do dotyczyła spraw na styku przedsiębiorca – organ pomiaru ilości pobranej wody oraz ilości wprowadzonych skarbowy oraz przedsiębiorca – ZUS. Informowaliśmy do wód i ziemi ścieków z obowiązku posiadania przez te o nich media, na bieżąco opisy przykładowych urządzenia parametrów i certyfikatów Głównego Urzędu interwencji zamieszczamy na stronie internetowej Miar, a także wydłużono termin wejścia w życie wymogu Rzecznika MŚP i na profilu biura na Facebooku. stosowania przyrządów pomiarowych do 1 stycznia 2027 r. Generalnie na moją pomoc może liczyć każdy przedsiębiorca z sektora MŚP, o ile w toczących się z jego Sporo tych działań, a czy szykują się udziałem w sprawach administracyjnych, skarbowych jakieś nowe inicjatywy? lub karnych, zachodzi podejrzenie przekroczenia przez W interesie przedsiębiorców branży wod-kan będzie urząd uprawnień i ignorowanie zasad Konstytucji Biznesu. wprowadzenie w życie 9 inicjatyw, które przedstawiłem już Już teraz ustawa daje mi możliwość występowania Radzie Dialogu Społecznego. Te postulaty to: uzależnienie przed sądami administracyjnymi na prawach płacy minimalnej od średniego wynagrodzenia w danym prokuratora i z takiej pozycji reprezentowania interesów powiecie; dalsze zmiany w małym ZUSie plus – tak, aby przedsiębiorców. A po docelowo ubezpieczenie nowelizacji, na którą liczymy społeczne dla przedsiębiorcy – również w sądach cywilnych Przynajmniej część właścicieli firm mogło być w Polsce w sprawach z udziałem ZUS, dobrowolne; skrócenie wod-kan mogła korzystać, lub gdy wskutek działania lub czasu postępowań w sądzie korzysta, z wywalczonego przez zaniechania tego organu gospodarczym do 6 Rzecznika MŚP prawa do małego nastąpi naruszenie praw czy miesięcy; powołanie nowego ZUS plus interesów przedsiębiorcy. organu – rady odwoławczej Co istotne, rzecznik może z udziałem przedstawicieli podejmować czynności Ministerstwa Finansów z urzędu oraz na wniosek i przedsiębiorców, z prawem przedsiębiorcy i organizacji przedsiębiorców. do rekomendowania nieskładania odwołań w okresie po nieprawomocnym wyroku I instancji – w celu skrócenia postępowania skarbowego; nowelizacja W jaki sposób Rzecznik MŚP może pomóc ustawy o odpowiedzialności majątkowej funkcjonariuszy podmiotom z sektora wod-kan, biorąc pod publicznych za rażące naruszenie prawa oraz ujednolicenie uwagę, że jest to sektor publiczny? zasad odpowiedzialności dyscyplinarnej dla wszystkich W świetle ustawy o Rzeczniku Małych i Średnich Przedsiębiorców podział na sektor publiczny urzędników w kraju; usunięcie 11 wyłączeń w art. 55 ust. 1 ustawy Prawo przedsiębiorców w sprawie czasu i niepubliczny nie ma uzasadnienia. Ale przedsiębiorcy trwania kontroli u przedsiębiorcy w roku kalendarzowym; branży wod-kan objęci są jego kuratelą, o ile działają w formule mikro-, małych i średnich przedsiębiorców, ustanowienie min. 6-miesięcznego vacatio legis dla regulacji prawnych, które dotyczą przedsiębiorców; czyli w co najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych zatrudniali mniej niż 250 pracowników ograniczenie praktyki tymczasowych aresztowań (w tym oraz osiągnęli roczny obrót netto, nieprzekraczający aresztów wydobywczych) wobec przedsiębiorców oraz skrócenie czasu tymczasowego aresztu do 3 równowartości 50 mln euro. Przynajmniej część właścicieli firm wod-kan mogła zatem korzystać, lub miesięcy w przypadku pierwszego wniosku prokuratora i 6 miesięcy w przypadku kolejnego i ostatecznego korzysta, z wywalczonego przez Rzecznika MŚP prawa wniosku w sprawach karnych gospodarczych; likwidacja do małego ZUS plus, właściciele niezamieszkałych nieruchomości nie muszą korzystać z gminnych i nienakładanie na mikroprzedsiębiorców obowiązków systemów odbioru i gospodarki odpadami, przedsiębiorcy i obostrzeń formalno-prawnych, takich jak BDO. wytwarzający odpady w ilości nie większej niż określona w rozporządzeniu Ministra Środowiska z 12 grudnia Opracowała Sabina Szewczyk-Wajda, redaktor czasopisma 2014 r. zostali zwolnieni z obowiązku ewidencji i wpisu „Kierunek Wod-Kan” i portalu www.kierunekWODKAN.pl do rejestru BDO. Stanowisko Rzecznika MŚP zostało też uwzględnione w ważnej dla waszej branży ustawie z dnia 4 lipca 2019 r. o systemie instytucji rozwoju, dzięki czemu

Kierunek Wod-Kan 2/2020 9

Z życia branży

Wsadzam kij w mrowisko O branży wod-kan, zarządzaniu, tematach tabu i pisaniu – nie tylko felietonów – rozmawiamy z Pawłem Chudzińskim, prezesem AQUANETU. Przemysław Płonka: Skąd właściwie bierze pan pomysły na swoje felietony? Paweł Chudziński: Tematy same przychodzą. Czasami

fot. AQUANET

człowiek natknie się na coś, czym się zdziwi. Ja przynajmniej tak mam. Jak się zdziwię, to piszę.

10 Kierunek Wod-Kan 2/2020

I co np. pana dziwi? Choćby plotki krążące czasem wśród ludzi, gdy widzę, jak stopniowo „nawija się fabuła”. Gdy świat wygląda zupełnie inaczej, niż wydawało mi się, jak powinien wyglądać. Gdy myślę, że niektóre rzeczy są

Z życia branży

Te moje felietony piszę też po to, by spróbować spojrzeć na naszą branżę nieco z boku, z innej perspektywy, i zadać pytanie: „Do czego my jesteśmy, jako firmy wodociągowe?”. Bo nie jesteśmy sami dla siebie, tylko dla właścicieli, dla mieszkańców, dla innych interesariuszy…

oczywistością np. dla ludzi, którzy zarządzają firmami, a okazuje się jednak, że wcale nie.

Felieton to forma osobista, często prowokująca. Lubi pan „wsadzać kij w mrowisko”? Czasami tak mam. „Stety” czy „niestety” – taki jest mój styl. I to nie tylko w felietonach, ale i na różnych spotkaniach, gdy staram się niejako odczarowywać to, co ludzie mówią po korytarzach, lub poruszać temat uznawany za tabu. Uważam, że nie ma żadnego powodu, by o problemach mówić po cichu, lub nie mówić wcale. Trzeba powiedzieć wyraźnie, głośno, przedstawić, jakie ma się zdanie. Ktoś oczywiście może mieć inny pogląd na określone kwestie. Przybliży wówczas swoje argumenty – i wszystko w porządku. To lepsze niż słuchanie szeptów po kątach, że np. „PFR wszedł do kogoś i wiecie…”. Poruszam więc tematy tabu. Bo jestem już za stary, by twierdzić, że rzeczywiście takie są. Jest oczywiste, że nie będę mówił o np. szczegółach systemów zabezpieczeń obiektów – tyle rozumu jeszcze mam – ale o codziennych rzeczach? Nie widzę powodu, żeby milczeć.

Naprawdę to podejście, że „jesteśmy dla siebie”, wciąż gdzieś jest aktualne? Mimo wszystkich zmian, jakie się dokonały w ostatnich latach? Oczywiście. Myślę, że by się pan zdziwił, jak bardzo.

Skąd się to bierze? Myślę, że z uwarunkowań historycznych. Kiedyś spora część tych przedsiębiorstw była wydziałem urzędu miasta i niestety do dziś uważa, że są pępkiem świata, bo woda przecież jest tak ważna, a bez nich tej wody by nie było, itd.

Ale to akurat prawda.

PaweŁ Chudziński prezes AQUANETU

Jakby nie było tych przedsiębiorstw, to byłyby inne. Nie jesteśmy – mówię o firmach wod-kan – jakimś idealnym wymysłem. Może bez nas wiercono by studnie co dwie ulice? Trudno powiedzieć. Byłoby pewnie inaczej. Faktem jest natomiast, że na świecie modeli biznesu w zakresie firm wodociągowych znajdziemy całkiem sporo. W Europie po prostu przyjęło się, że wygląda to właśnie tak, jak u nas.

Popatrzmy na całą branżę wod-kan jak na ten wspomniany korytarz wypełniony ściszonymi głosami. O czym mówi się w kuluarach? Teraz chyba najwięcej o wspomnianym PFR (Fundusz Inwestycji Samorządowych PFR – przyp. red.). Mówi się, że przychodzą i zabierają nasze pieniądze, że musimy płacić za „cośtam”… A tak naprawdę jesteśmy własnością gmin, pewnym aktywem. I nie widzę powodu, by ten właściciel nie mógł z tego aktywa skorzystać w taki sposób, jaki sobie wymyślił. Jasne, jedni robią to lepiej, inni gorzej, ale jeżeli gmina naprawdę nie ma np. na żłobki czy przedszkola i stwierdzi, że ma możliwość spieniężyć część wodociągów… Musi skądś przecież wziąć środki. To zawsze kwestia kalkulacji, sytuacji gminy, sytuacji przedsiębiorstwa, nastrojów społecznych... PFR – choć to instytucja państwowa – wchodzi jako właściciel do wodociągów, ale mieliśmy już podobne przypadki. Zostały przecież sprywatyzowane wodociągi w Gdańsku, Tarnowskich Górach, Bielsku-Białej. Pytanie: który model jest najlepszy. Czy z PFR, czy jakiś inny? Nie wiem.

Wróćmy do felietonu. A więc tekst pan napisał, został przeczytany. Jakie są z reguły reakcje? „Dobrze, nareszcie ktoś to powiedział!”, czy raczej: „Paweł, przesadziłeś trochę”? Lat temu ileś – nie pamiętam już, ile – należałem do Rady Izby (Wodociągi Polskie – przyp. red.). Oma-

Kierunek Wod-Kan 2/2020 11

Z życia branży

wialiśmy pewną sprawę, z której zrobiła się burza w szklance wody. Postanowiłem wtedy opisać tę sytuację w trochę żartobliwy sposób, w postaci bajki, w której występowały zwierzątka. Muszę powiedzieć, że długo się z tego śmiałem, gdy podchodzili do mnie koledzy i pytali: „A ten zając, to kto?”.

I odpowiadał pan? Nie, nie, bo gdybym cokolwiek powiedział, to zabiłbym opowieść. Było też tak, że niektórzy, widząc mnie, wołali: „Aaaaa, krowa – to my już wiemy…”. Oczywiście, czasami ktoś się „ofocha”, bo stwierdzi, że napisałem właśnie o nim, choć to nie zawsze jest prawda. W każdym razie nigdy takich osób nie wyprowadzam z błędu: „Jeśli chcesz to brać do siebie – twoja wola” – mówię.

Różnych ludzi różne rzeczy motywują, ale chyba wspólnym czynnikiem jest indywidualizacja podejścia

Weźmy jeden z pana cytatów, z 2015. „Trzeba zdecydować, co po zakończeniu inwestycji współfinansowanych ze środków UE. To wbrew pozorom nie jest łatwe, bo aż kusi, by sobie usiąść i odpocząć, ale chyba nie za to nam płacą”. Co zmieniło się w tym kontekście przez minione 5 lat? Czy branża już wymyśliła, co dalej? Zmieniło się sporo. Przynajmniej – wg mnie – w trzech płaszczyznach. Po pierwsze mamy regulatora, jakim są Wody Polskie, czyli instytucję ograniczającą dowolność funkcjonowania wodociągów. Czy działa właściwie? Za szybko na razie oceniać. Po drugie – zbliża się kolejna perspektywa finansowa UE, już ostatnia dla naszej branży. Trzeba więc wiedzieć, na co położyć nacisk, by – jak mówiła moja koleżanka-dziennikarka – „uładzić sobie firmę i okolicę”. Na to nakłada się i trzecia płaszczyzna – coraz większym problemem są zmiany klimatu i wpisujące się w nie zarządzanie deszczówką. Firmy wodociągowe odgrywają aktywną rolę w tym zarządzaniu – i słusznie. To chyba najbardziej zaniedbany kawałek infrastruktury miejskiej.

Tu pomóc może rządowy program dotyczący retencji. Tak, tylko musimy pamiętać, że aby go zrealizować konieczne są źródła finansowania. Na bieżące utrzymanie też ktoś będzie musiał łożyć. A legislacja milczy dziś na temat taryf za wody opadowe, co nie jest dobre.

Wspomniał pan, że obecnie trzeba „uładzić firmę i okolicę”. Co to w praktyce znaczy w przypadku AQUANETU? Lada chwila rozpoczniemy modernizację ostatniej niewyremontowanej stacji uzdatniania wody, tej naj-

12 Kierunek Wod-Kan 2/2020

starszej. Pozostaje jeszcze pewna grupa mieszkańców bez dostępu do kanalizacji. W to trzeba inwestować. Gigantycznym wyzwaniem jest również transformacja cyfrowa przedsiębiorstw, informatyzacja, cyberbezpieczeństwo. W ogóle szeroko pojęte bezpieczeństwo. Jeśli przestaniemy inwestować w ten obszar, za parę lat znów będziemy musieli nadganiać. A pamiętajmy, że potrzebowaliśmy aż 30 lat, by rozwinąć infrastrukturę wod-kan w stopniu zbliżonym do tego na Zachodzie. Zbliżonym, gdyż na ich poziomie jeszcze nie jesteśmy, nie miejmy złudzeń. Cel to pokrycie siecią kanalizacyjną 100% obszaru. Trzeba też pamiętać o sferze CSR. Czyli po okresie dynamicznego wzrostu taryf zwracamy się z powrotem w stronę społeczności lokalnych. To już się zresztą dzieje, np. poprzez akcje zachęcające do picia wody z kranu.

Niedawno, podczas organizowanej przez nas konferencji o zarządzaniu w spółkach wod-kan, mówiliśmy m.in. o motywacji. Co dziś motywuje pracowników? Różnych ludzi różne rzeczy motywują, ale chyba wspólnym czynnikiem jest indywidualizacja podejścia. Trzeba wiedzieć, jak zwrócić się do konkretnej osoby. Osobiście staram się przynajmniej zapamiętać imiona pracowników, choć wszystkich nie jestem w stanie. 900 osób – no nie ma siły. Ale takie przełamywanie barier, skracanie dystansu zbliża ludzi. Nie chcą być anonimowi, wolą być częścią grupy, czuć się rozpoznawalnymi, wyjątkowymi. Wtedy chętniej przychodzą do pracy. Oczywiście, są czasami wkurzeni, zmęczeni. Wtedy mówię takiej osobie: jak nie chce ci się dziś pracować, to idź na spacer po firmie. Oczywiście, problemem jest, gdyby codziennie mu się chciało…

A gdzie ta efektywność, o której tyle się mówi? Pełne wykorzystanie czasu pracy? Każda minuta na wagę złota? Nie, absolutnie to błąd! Są badania mówiące, że efektywność pracy osób, którzy przejdą się na spacer, oderwą od pracy, porozmawiają z kimś, wypiją z nim kawę, jest znacznie większa. Niech pan uwierzy, że gdybym powiedział załodze, że: „musicie wszyscy pracować, jedynie z 15-minutową przerwą, nie możecie się od pracy oderwać” – to ciężko bym za to zapłacił.

Czuję, że mówi pan o sobie z pewnym dystansem. Jest w panu dużo pokory. To nieczęsta, a zarazem bardzo ważna cecha u menadżerów. Ważna. Tak zresztą jak inna cecha. Ciekawość.

Ciekawość? W jakim sensie? Jestem np. ciekawy, jak do pewnych kwestii podchodzą inni. Często więc pytam: „dlaczego masz akurat tak?”, „co cię skłoniło do wyboru tego rozwiązania?”, „jakie masz wyniki?”, „co ci przeszkadza?”. A więc otwartość, nieokopywanie się we własnym ogródku. Zagaduję kolegów również z małych wodociągów,

Z życia branży

jakie mają pomysły na określone problemy. I bywam zaskoczony, że pewne kwestie mają tak dobrze rozeznane i rozwiązane – dotyczy to zwłaszcza pewnych rozwiązań inżynierskich. Pytam i nie wstydzę się przyznać do tego, że czegoś nie wiem. A bardzo wielu rzeczy nie wiem. To chyba naturalne. Jakie jest rozwiązanie? Otaczać się ludźmi mądrzejszymi od siebie. I gdy popatrzę dookoła siebie widzę, że udaje mi się to.

Słuchanie mądrzejszych, pokora, ciekawość… Jakie jeszcze cechy powinien mieć dobry menadżer? Zdolność podejmowania decyzji. To wyjściowa kompetencja, by w ogóle być menedżerem, być zarządzającym czymkolwiek. Ludzie nie mogą w nieskończoność czekać na podjęcie pewnych kroków. Czas leci, a wszystko kosztuje. Podejmowanie decyzji więc tak naprawdę oszczędza pieniądze.

Pamięta pan sytuację, gdy decyzję było szczególnie ciężko podjąć? Dużo ich było. W latach 90. mieliśmy bardzo trudną sytuację finansową. Wówczas – nie ukrywam – nie spałem po nocach. I przy podpisywaniu kredytu na pół miliarda ręka trochę mi drżała. Dziś też podejmujemy niełatwe decyzje, choć już w innej skali trudności. Wyzwań związanych z dzisiejszymi czasami nie brakuje.

Dla niektórych zarządzających wyzwaniem jest np. zarządzanie młodymi pracownikami, wchodzącymi właśnie na rynek. Nie rozróżniam ludzi wedle wieku czy koloru skóry. Albo ktoś się nadaje do pracy, albo nie.

Kto zatem wg pana nadaje się do pracy? Jakie powinien mieć kompetencje? To zależy, gdzie, w jakim obszarze ma pracować. Inne wymagania są na stanowiskach szeregowych fizycznych, inne na szeregowych umysłowych. Natomiast i jedni, i drudzy powinni umieć słuchać i chcieć się uczyć. Firmy komunalne mają swoją specyfikę. Nie jesteśmy urzędem, bo jesteśmy trochę bardziej dynamiczni, a z drugiej strony nie jesteśmy normalnym biznesem, więc czasem stajemy się nieco ociężali.

Mówił pan o motywowaniu innych. A jak jest z panem? 25 lat w jednej firmie… Wie pan, ja tu przyszedłem na pół roku! Tak mówiłem do mojego poprzednika: „Jacek, ja tu na pół roku, może rok”.

Trochę się pan zasiedział. Rzeczywiście. A wracając do mojej motywacji. To duża rzecz mieć wpływ na kształtowanie firmy. Gdy do niej przychodziłem, wyglądała zupełnie inaczej. Kiedyś dużym wydarzeniem było oddanie po remoncie szatni dla kanalarzy. A dziś? Szatnia jest obowiązko-

wa! Zresztą dotyczy to i innych obszarów. Majątek ma być w dobrym stanie, a ludzie powinni pracować w dobrych warunkach. Wciąż wiele rzeczy mnie motywuje. Mam lekkie skrzywienie na naukę, więc cieszy mnie, gdy widzę jak wielu pracowników się uczy, np. studiuje MBA. Ponadto prowadzimy prace badawcze, zaczynamy zajmować się deszczówką. Mamy też spółki zależne, które się dynamicznie rozwijają… Nie tylko ja, ale chyba i inni po prostu lubią tu pracować. A tak na marginesie, to latem napisałem krótki artykuł do naszej gazety zakładowej – a zawsze się dziwię, że ludzie to czytają, bo i po co? No więc napisałem zachęcając, żeby uśmiechnęli się, gdy przychodzą do pracy. To przecież nic nie kosztuje. Prosiłem, by przywitali się z tym kimś, kogo mijają. I mam wrażenie, że od tego czasu wielu ludzi rzeczywiście uśmiecha się. Choć nie wiem, czy może tylko do mnie…? (śmiech).

Mówił pan wcześniej o bezsennych nocach. Stres pewnie wciąż towarzyszy w pracy. Jak pan odreagowuje te trudniejsze chwile? Zostawiam sobie tę całą „rzeczywistość” i idę do biblioteki, napisać jakiś artykuł, kawałek książki… Wcześniej pisałem doktorat. Z tego czasu zostało mi zresztą na drzwiach w pokoju hasło: „Proces głupienia jest niezauważalny dla głupiejącego”. Pisanie to mój drugi świat, który pozwala spowolnić obumieranie szarych komórek. Lubię też siłownię i czas, jaki spędzam z wnuczką.

Nie wstydzę się przyznać do tego, że czegoś nie wiem. A bardzo wielu rzeczy nie wiem. To chyba naturalne. Jakie jest rozwiązanie? Otaczać się ludźmi mądrzejszymi od siebie Zajmuje się pan zawodowo wodą, więc pytanie w tym kontekście, wobec wspomnianych zmian klimatu. Czy w czasach, gdy pana wnuczka wejdzie w dorosłość, może zabraknąć tej wody? Bardzo się tego obawiam. Dostęp do wody będzie coraz trudniejszy. Na razie mamy zasoby, ale na ile starczą? 30? 40 lat? Dlatego jestem gorącym zwolennikiem retencjonowania wody, na co nacisk stawia nowe Prawo wodne. To może ograniczyć skutki ocieplenia i dać szansę na zatrzymanie postępującej degradacji. My, jako firmy wodociągowe, mamy więc szczególną rolę do odegrania, by zadbać o wodę. Również w zakresie edukacji. Budowania nowej świadomości społeczeństwa. A ta świadomość musi być zupełnie inna jeśli chcemy spowalniać zmiany klimatu. Bo te na razie niestety przyspieszają. ___________________________________________________________ Rozmawiał Przemysław Płonka, redaktor naczelny BMP

Kierunek Wod-Kan 2/2020 13