T E M AT N U M E R U
I
ochrona środowiska
Wpasować się w otoczenie Jak ograniczać niekorzystne oddziaływanie kopalni? I rekultywacja I eliminacja zapylenia i hałasu I budowanie pozytywnego wizerunku
Pływające plaże
>8
Czy kruszywa mają dobry PR? > 28
Płukanie w kopalni i w laboratorium > 42
S P I S T R E ŚC I
K o m u n i k a c j a i z a r z ą d z a n ie 28 I Czy kruszywa mają dobry PR? Przemysław Płonka Opt y m a l i z a c j a 32 I Poprawa efektywności i redukcja kosztów przez optymalizację procesów Łukasz Nastała 38 I Jak sprzątanie pokoju Paweł Podsiadło
Mniej widać, słychać i czuć… Lesław Kowalczyk 2 8 K o m u n i k a c j a i z a r z ą d z a n ie Fot. 123rf
T emat numeru : ochrona środowiska 8 I Pływające plaże Roman Żurek, Karol Ciężak, Wojciech Gałosz 16 I Mniej widać, słychać i czuć… Lesław Kowalczyk 20 I Inwestycja w relacje CEMEX Polska 24 I Rekultywacja na określony czas do prowadzenia ruchu zakładu górniczego Krzysztof Halaczek 26 I Czatkowice bardziej EKO Przemysław Płonka
Maszyny i urządzenia 42 I Płukanie w kopalni i w laboratorium Tomasz Gawenda, Zdzisław Naziemiec, Marek Kawiorski, Wiesław Skotarek 46 I Produkcja kruszyw na mokro na liniach z zamkniętym obiegiem wody Jerzy Kwiatek 50 I 100 lat ewolucji kruszarek stożkowych Bartłomiej Ruda
Czy kruszywa mają dobry PR? Przemysław Płonka 54
J AKOŚ Ć Fot. zasoby autora
Ja ko ś ć 54 I Produkcja cementu zaczyna się w kamieniołomie Paweł Kawalec
T e m at n u m e ru : o c h r o na ś r o d ow i s k a fot. KSS Bartnica
16
B e z pie c z e ń s t w o 60 I Zagrożenia, wypadki i zdarzenia w kopalniach odkrywkowych eksploatujących złoża zwięzłych surowców skalnych w latach 2010-2016 Piotr Wojtacha, Zbigniew Rawicki, Tadeusz Maślisz 64 I Zaangażowanie pracowników w bezpieczeństwo Adrian Bryła, Przemysław Tomaszewski T e c h n o l o g ie 68 I Morskie skarby Maciej Stachowski F e l iet o n 73 I Jak nie dziś, to kiedy? Aleksander Kabziński
Produkcja cementu zaczyna się w kamieniołomie Paweł Kawalec
SiMB 6/2017 3
O D R E DAKC J I
Wydawca: BMP Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością sp. k. ul. Morcinka 35 47-400 Racibórz tel./fax 32 415 97 74 tel. 32 415 29 21 32 415 97 93 e-mail: surowce@e-bmp.pl http://www.kieruneksurowce.pl
Przemysław Płonka re d a k t o r n a c z el ny t e l . 3 2 4 1 5 9 7 7 4 w e w. 2 8 e - m a i l : p r z e m y s l a w. p l o n k a @ e - b m p . p l
Widoczni – niewidoczni K
opalnie kruszyw, w aspekcie relacji ze środowiskiem (i tym naturalnym, jak i okolicznymi społecznościami), muszą prowadzić trochę paradoksalną politykę. Z jednej strony powinny być jak najbardziej „wkomponowane” (tak też brzmiał tytuł materiału z KSS Bartnica z ostatniego numeru) w otoczenie. Zwłaszcza, że otoczenie to stanowią nierzadko obszary chronione, wsie czy miasteczka. Niestety, gdzie kamień kruszą, tam pyłu sporo, a i głośne strzelanie robi swoje. Do tego dochodzą zanieczyszczone drogi lokalne, a po zakończonej eksploatacji (zwłaszcza u tych mniejszych producentów) „księżycowe krajobrazy”, stające się często dzikimi wysypiskami śmieci i składowiskami odpadów (ostatnio media pisały nawet o substancjach toksycznych ukrytych na ternie żwirowni).
K
opalnie są świadome swego oddziaływania na środowisko. Starają się więc – zwłaszcza te duże zakłady – ten wpływ ograniczać. Stąd inwestycje w instalacje odpylające, budowa ekranów ziemnych, montowanie myjek kół, przemyślana rekultywacja (szeroko piszemy na ten temat w bieżącym wydaniu).
Z
atem cel to być „niewidocznym”, ale z drugiej strony konieczne jest
4 SIMB 6/2017
być „widocznym” – wśród okolicznych mieszkańców, mediów, oczywiście w pozytywnym aspekcie. I choć częste są spotkania z lokalnymi społecznościami, inwestowanie w okoliczne drogi, sponsorowanie klubów sportowych i inne, bardzo ciekawe i oryginalne inicjatywy, to przedstawiciele zakładów kruszywowych sami otwarcie przyznają, że branża wciąż jest zbyt zamknięta (patrz: relacja z debaty „Jak nas widzą… O wizerunku branży” – str. 28). – Kopalnie kruszyw często popełniają podstawowy błąd – za bardzo się izolują. Mieszkańcy otrzymują zbyt mało informacji o naszej działalności, wobec czego tworzą i rozpowszechniają stereotypy o górnictwie odkrywkowym” – mówi Jerzy Kwiatek z Nordkalku.
W
tej sytuacji zatem należy jeszcze więcej mówić, informować, chwalić się. – Warto dobre przykłady, praktyki, osiągniecia szeroko propagować. Gdy nikt inny nas nie chwali, róbmy to sami – podkreśla Jakub Madej z KSS Bartnica. Bowiem – jak dodaje: – Zaniechanie na polu komunikacji może słono kosztować.
BMP to firma od 25 lat integrująca środowiska branżowe, proponująca nowe formy budowania porozumienia, integrator i moderator kontaktów biznesowych, wymiany wiedzy i doświadczeń. To organizator branżowych spotkań i wydarzeń – znanych i cenionych ogólnopolskich konferencji branżowych, wydawca profesjonalnych magazynów i portali. Rada programowa: dr Jarosław Badera prof. dr hab. inż. Artur Bęben doc. dr inż. Jerzy Duda Aleksander Kabziński prof. dr hab. inż. Wiesław Kozioł Hubert Schwarz Prezes zarządu BMP Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością sp. k. Adam Grzeszczuk Redaktor naczelny: Przemysław Płonka Redaktor wydania: Przemysław Płonka Redakcja techniczna: Maciej Rowiński, Marek Fichna Reklama: Jolanta Mikołajec, Magdalena Widrińska Prenumerata, kolportaż: Ewelina Kalinowska Prenumerata krajowa: Zamówienia na prenumeratę instytucjonalną przyjmuje firma Kolporter Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością S.K.A. Informacje pod numerem infolinii 0801 40 40 44 lub na stronie internetowej http://dp.kolporter. com.pl/ Cena 1 egzemplarza – 23,15 zł + 8% VAT PKWiU: 58.14.12.0 ISSN: 1734-7998 Wpłaty kierować należy na konto: Bank Spółdzielczy w Raciborzu 40 8475 0006 2001 0014 6825 0001 Wykorzystywanie materiałów i publikowanie reklam opracowanych przez wydawcę wyłącznie za zgodą redakcji. Redakcja zastrzega sobie prawo do opracowywania nadesłanych tekstów oraz dokonywania ich skrótów, możliwości zmiany tytułów, wyróżnień i podkreśleń w tekstach. Artykułów niezamówionych redakcja nie zwraca. Redakcja nie odpowiada za treść reklam. Niniejsze wydanie jest wersją pierwotną czasopisma Druk: FISCHER Poligrafia Fot. na okładce: 123rf
ZD J Ę C I E N U M E R U
NA ŚC I E Ż C E W B I E RAW I E Żwirownia Bierawa na co dzień jest czynnym zakładem wydobywczym, od niedawna także miejscem edukacji ekologicznej. Niezwykłe walory przyrodnicze tego miejsca można poznać dzięki ścieżce edukacyjnej, przygotowanej przez CEMEX Polska – właściciela żwirowni – we współpracy z Akademią im. Jana Długosza w Częstochowie i stowarzyszeniem Ruch Inicjatyw Społeczno-Ekologicznych Przytulia Fot. BMP
SiMB 6/2017 5
Z P O R TA L U
k ie r u n e k SUROWC E . p l
Ruszyła XV Kampania Znaku SPBT DOBRY BETON
Stowarzyszenie Producentów Betonu Towarowego w Polsce uruchamia jubileuszową XV edycję Kampanii „Dobry Beton”.
Czy wzrośnie udział maszyn na rynku leasingu?
Podstawowym przesłaniem tegorocznej kampanii jest sprawdzenie wysokich standardów jakościowych produkcji mieszanki betonowej, co jest szczególnie istotne w związku z urzędowym przyznaniem betonowi towarowemu statusu wyrobu budowlanego – z obowiązkiem posiadania certyfikatu ZKP, począwszy od dnia 1 stycznia 2019 r. Mając na względzie uwarunkowania i aktualne trendy rynkowe, Zarząd Stowarzyszenia postanowił o ewolucji Znaku „Dobry Beton” w zakresie dodatkowych obowiązków, a mianowicie: • Ochrona Środowiska, • BHP, • Innowacyjność. Warunkowane jest to rozwojem rynku budowlanego, który w wyżej przywołanych obszarach podlega ścisłym regulacjom prawnym. Szczegóły dotyczące procedury przyznawania wyróżnienia zawarte są w „Regulaminie przyznawania Znaku SPBT Dobry Beton”, a procedura kwalifikacyjna winna zostać poprzedzona złożeniem wniosku akcesyjnego. Termin zgłaszania WBT w ramach tegorocznej kampanii upływa 19 grudnia 2017 r. Źródło: materiały prasowe, fot. 123rf
Platforma cyfrowa dla klientów
CEMEX ogłosił, że przyczynia się do zmiany światowej branży materiałów budowlanych poprzez uruchomienie CEMEX Go, w pełni zintegrowanej platformy cyfrowej dedykowanej dla klientów. CEMEX Go, jako rozwiązanie dostępne jest na wielu urządzeniach. Zapewnia bezproblemową obsługę podczas: składania zamówień, śledzenia na żywo dostaw oraz zarządzania fakturami i płatnościami za zamówione produkty CEMEX, w tym cement workowany i luzem, beton towarowy, kruszywa i inne. CEMEX Go dostarcza w czasie rzeczywistym szczegółowych informacji, których klienci potrzebują, aby pracować efektywniej, umożliwiając im większą kontrolę nad swoimi przedsiębiorstwami. Źródło: CEMEX Polska
6 SIMB 6/2017
Maszyny i urządzenia, obok pojazdów lekkich, są dominującym aktywem finansowanym przez firmy leasingowe. Z danych Związku Polskiego Leasingu wynika, że w ciągu trzech kwartałów 2017 roku sfinansowano maszyny o łącznej wartości 12,7 mld zł, czyli o 19,6% więcej w ujęciu rocznym. Stanowiło to 26,5% wszystkich inwestycji sfinansowanych w tym okresie przez branżę leasingową. Trendy, które widać w polskiej gospodarce, spowodują, że sektor maszyn będzie miał bardzo dobre perspektywy rozwoju również w kolejnych kwartałach – twierdzi ZPL. Zgodnie z projekcją budżetową EFL rynek maszyn wzrośnie do 22,3 mld PLN w 2018 roku. Tym samym maszyny będą najszybciej rozwijającym się obszarem działalności firm leasingowych, a będzie to wynikało z wysokiej aktywności w przetwórstwie przemysłowym, dobrych perspektyw na eksport towarów z Polski, konieczności odnawiania parków maszynowych oraz inwestycji pracodawców w automatyzację procesów operacyjnych. Źródło: materiały prasowe, fot. 123rf
C I E K AW O S T K A
50,77 proc.
udziału w rynku pod względem pracy przewozowej i 44,46 proc. pod względem masy towarowej – taki wynik uzyskała Grupa PKP CARGO we wrześniu 2017 roku, jak wynika z danych Głównego Urzędu Statystycznego. W tym samym okresie Grupa przewiozła o 3,1 proc. więcej ładunków i wykonała pracę przewozową o 3,2 proc. większą niż we wrześniu 2016 roku. Źrodło: PKP Cargo
Reklama
Dla sąsiadów w Radkowicach Lafarge w Polsce prowadziło w latach 2016-2017 sesję dialogu społecznego w Cementowni Małogoszcz i w Kopalni Radkowice.
Firma wysłuchała potrzeb swoich sąsiadów i zobowiązała się do działania – przeznaczyła już m.in. 2 mln zł na działania mające ograniczyć pylenie i hałas w Kopalni Radkowice. Lafarge w Polsce podsumowało swoją dwuetapową sesję dialogu społecznego w formie raportu „Dialog Społeczny Lafarge w Polsce”. W raporcie firma przedstawiła przede wszystkim oczekiwania sąsiadów w Małogoszczu i Radkowicach i swoje zobowiązania, z których część już została zrealizowana, a kolejne są w trakcie realizacji. Podczas sesji dialogu zgłoszono m.in. oczekiwanie dotyczące utrzymania obecnego poziomu inwestycji firmy na rzecz ochrony środowiska i ograniczenia pylenia i hałasu w kopalni Radkowice. Do tej pory Lafarge przeznaczył niemal 2 mln zł na działania mające modernizować park maszynowy i zapewnić minimalizację hałasu i zapylenia. Działania obejmowały przede wszystkim uszczelnienie miejsc powstawania zapylenia i hałasu. Zamontowano także systemy zraszania na terenie zakładu i zabudowano terminal załadunkowy. Zgłoszono również oczekiwania dotyczące wsparcia przez Lafarge modernizacji obiektów na terenie gminy Małogoszcz – rewitalizacji osiedla mieszkaniowego „Małogoszcz” oraz remontu domu ludowego i placu zabaw w Zakruczu. Projekt modernizacji osiedla „Małogoszcz” firma realizuje w ramach programu „Przygarnij przestrzeń”, prowadzonego przez WSPÓLNIE – Fundację LafargeHolcim. Projekt został przedstawiony Urzędowi Gminy Małogoszcz i jest na etapie ustalania kwestii formalno-prawnych. Natomiast remont domu ludowego i placu zabaw w Zakruczu otrzymał dofinansowanie w ramach programu wolontariatu pracowniczego „Dobro_czynni”. Dodatkowo Cementownia Małogoszcz przekazuje nieodpłatnie cement do wykonania placu zabaw. Źródło: Lafarge, fot. BMP
CARBOTECHNIK Energiesysteme GmbH
RO Z M A I TO Ś C I
1
wypadek śmiertelny, 2 wypadki ciężkie oraz 3 wypadki lekkie zaistniały w latach 2010-2016 r. w kopalniach eksploatujących złoża zwięzłych surowców skalnych, wskutek zagrożenia związanego z obrywaniem się skał
„ Źródło: WUG
Wytwornica gorących spalin
bez wymurówki: gotowość do startu w 60 sekund made in Germany - gwarancja precyzji - niemurowany i wielofunkcyjny palnik - dowolność i możliwość łączenia paliw - natychmiastowa reakcja na wymaganą moc - szybka i precyzyjna zmiana obciążenia - sterowanie zoptymalizowane na Przemysł 4.0
Wielu specjalistów w dziedzinie produkcji cementu nie rozumie i nie traktuje procesów w kopalni odkrywkowej jako integralnej części procesu produkcji cementu. Kamieniołom uważany jest za nielubianego krewnego, który stanowi część rodziny, więc trzeba go zaprosić, chociaż zawsze psuje wszystkim zabawę. Paweł Kawalec (art. na stronie 55)
www.carbotechnik.de D-82538 Geretsried Tel +49 8179 9282-0 info@carbotechnik.de
T E M AT N U M E R U
I ochrona środowiska
Pływające plaże czyli proekologiczna rekultywacja żwirowni Roman Żurek, Karol Ciężak, Wojciech Gałosz Towarzystwo na rzecz Ziemi
Projekt rekultywacji obszaru „Zakole B” w gminie Zator, gdzie wydobycie zakończyły Krakowskie Zakłady Eksploatacji Kruszywa SA, może stać się modelowym przykładem zagospodarowania terenów poeksploatacyjnych w dolinach rzecznych.
8 SIMB 6/2017
T E M AT N U M E R U
I
ochrona środowiska
ZAKOLE B stan aktualny (fot. Marcin Karetta)
SiMB 6/2017 9
T E M AT N U M E R U
I ochrona środowiska
O
d dawna obserwuje się liczne konflikty pomiędzy przemysłem wydobywczym a ochroną środowiska. Dotyka to szczególnie wydobycia kruszyw naturalnych, których złoża zazwyczaj wydobywane są metodą odkrywkową i przez to generują znaczne zaburzenia w środowisku. Problem ten w wyjątkowo dużym nasileniu występuje na południu Polski, gdzie dobrej jakości i duże złoża żwirów, piasków zalegają w dolinach rzek – miejscach często objętych różnymi formami ochrony przyrody, takimi jak parki krajobrazowe czy ostoje sieci Natura 2000. Obecnie w warunkach Polski południowej wyczerpaniu ulegają łatwo dostępne złoża dobrej jakości materiałów. Jako pozostałość po eksploatacji górniczej powstają zbiorniki wodne o niskiej produktywności biologicznej, stromo opadającym dnie, znacznej głębokości, mało urozmaiconej linii brzegowej, których adaptacja dla potrzeb rekreacji czy celów środowiskowych jest trudna, droga, a niekiedy niemożliwa. Mimo to, każde z tych przedsięwzięć ma zazwyczaj określony kierunek rekultywacji terenu po zakończeniu wydobycia. W jasny sposób opisane jest to jedynie od strony geologiczno-górniczej. Od strony środowiskowej brak precyzyjniejszych zapisów i często całość zamyka się w lapidarnym określeniu: rekultywacja w kierunku wodnym bądź rekultywacja w kierunku leśnym. Tak czy inaczej w przypadku każdej żwirowni do rozwiązania pozostaje problem, jak zdegradowany teren przywrócić możliwie szybko naturze. Sukcesja ekologiczna następuje powoli i trwa długo, jednakże proces przywracania środowisku stanu naturalnego
Rybitwy rzeczne Żwirownia Rajsko-Wilczkowice gmina Brzeszcze (fot. Piotr Rymarowicz)
10 SIMB 6/2017
można przyśpieszyć, wykonując rekultywację takiego terenu w odpowiedni sposób.
Poligon badawczy Początki rekultywacji żwirowni sięgają końca XIX wieku. Pierwszą taką rekultywację wykonał w Kanadzie William Brown, profesor uniwersytetu w Guleph, w roku 1886. Polegała na zalesieniu obszaru kilkoma tysiącami różnych gatunków drzew. Po ponad stu latach Larson (1996) przyjrzał się efektom tych nasadzeń. Okazało się, że regeneracja drzew była ograniczona do obszarów o ściółce liściastej. Autor tłumaczy taki stan brakiem odpowiedniej warstwy organicznej w połączeniu z żarłoczną populacją gryzoni i ptaków żywiących się nasionami, które mogą być odpowiedzialne za brak regeneracji gatunków drzew iglastych i niektórych gatunków z drzewnego podszytu. Ciekawy przykład rekultywacji opisuje Tishmack (2001). Żwirownia po wyczerpaniu złoża została zamknięta. Jedna z firm stwierdziła, że zdegradowane tereny trzeba zagospodarować. Uniwersytetowi Purdue brakowało ziemi na lokalizację kampusu, a żwirownia była okazją do podwojenia obszaru. Z pomocą pracowników akademickich, grantu z agencji stanowej i partnerstwa z lokalnym przemysłem i gminą pokazano, że zagospodarowanie odpadów i rekultywacja terenów mogą być wzajemnie korzystne. Firma wydobywająca żwir zajęła się jego produkcją z gruzu betonowego. Pozbawiony górnej warstwy glebowej obszar pokrywano kompostem, który mieszano z podłożem. Wyprodukowano do tego celu 30 000 ton kompostu. Do jego wytwarzania użyto liści, stałych odpadów organicznych, słomy, gałęzi drzew, popiołu węglowe-
T E M AT N U M E R U
Cecha W górę rzeki Charakterystyka • Wcinanie się koryta geomorfologiczna • Zwiększenie gradientu • Pogrubienie osadów dennych • Podcinanie i erozja brzegów • +/- boczne Transport osadu • Zwiększona zdolność transportu osadów • Zmniejszenie odkładania ładunku w korycie Hydraulika
• Zwiększenie szybkości przeplywu • Wzrost spadku • Zmniejszenie głębokosci • Wzrost szorstkosci dna
Hydrologia
Jakość wody
Siedliska wodne
Rodzaj wpływu Lokalnie • Rozwój stożka napływowego • Zmiana kształtu zbiornika • Utrata naturalnej geometrii koryta • Wzrost powierzchni lustra wody • Osadzanie osadów w zbiorniku • Krótkotrwały wzrost zmętnienia • Erozja brzegów żwirowni
• Zmniejszenie spadku • Wzrost głębokości koryta • Zwiększenie szerokosci koryta • Zmniejszona szorstkość dna • Zwiększenie pojemności powodziowej • Wzrost parowania • Zmienione wzorce przepływu wód podziemnych • Wzrost temperatury • Krótkotrwały wzrost metności • Zmiana strefy hyporeicznej
• Przerwanie lub utrata siedliska spowodowane wcięciem koryta • Potencjalna konwersja typu/ jakości siedliska • Krótka i długotrwała niestabilność siedlisk
• Konwersja siedliska lotycznego do lenitycznego • Potencjalne wyłapywanie ryb w czasie powodzi • Potencjalne uwolnienie gatunków obcych ze zbiorników wodnych • Zmiana strefy hyporeicznej • Krótka i długotrwała niestabilność siedlisk
go, odpadów farmaceutycznych, ściółki dla zwierząt. Odpady farmaceutyczne w postaci pożywek w procesie produkcji antybiotyków były poddane fermentacji beztlenowej, a pozostałość została wykorzystana do produkcji kompostu. W Polsce również mamy przykład pozbycia się setek ton odpadów, w tym wyrobów zawierających azbest pod dnem zbiornika Machowskiego. Tam, odpowiednio zapakowane, zostały zdeponowane na dnie wyrobiska i przykryte 20-metrową warstwa iłów krakowieckich ze zwałowiska wewnętrznego, a potem 40 metrową warstwą wody. W produkcji kompostu często wykorzystuje się osad czynny. Stanowi on pewien problem dla oczyszczalni ścieków, zwłaszcza jeśli jest to produkcja rzędu kilkudziesięciu ton dziennie. Zwykle osad po odwodnieniu jest spalany i wszystko co w nim zawarte tracimy. Niektóre oczyszczalnie, np. Paolo Alto (California, USA), przetwarzają te popioły, odzyskując metale szlachetne milionowej wartości. Dzięki skutecznym programom wstępnej obróbki, popiół z osadu czynnego ma tu bardzo małe ilości metali i jest tanim źródłem fosforu fosforanowego (Vasileski 2007). W Polsce odsączony osad czynny wykorzystywano przy rekultywacji poprzemysłowych terenów w Machowie, Jeziórku i zwałowisku piasku w Piasecznie. Rekultywacja żwirowni i piaskowni zawsze stanowi poligon badawczy do lepszego zrozumienia różnych
I
ochrona środowiska
W dół rzeki • Zwiększenie bocznej migracji • Zwiększenie szerokości koryta
• Zmniejszenie dostawy osadów • Erozja koryta • Zwiększenie granulacji osadu • Zwiększona erozja brzegów • Krótkotrwały wzrost dostawy drobnoziarnistego osadu • Zwiększenie szorstkości koryta
• Redukcja wód powodziowych • Ścinanie piku kulminacji • Zmiany w przepływach niskich latem • Niski poziom wód podziemnych w strefie brzegowej spowodowany obniżeniem koryta • Wzrost temperatury • Krótkotrwały wzrost metności • Zakłócenie lub utrata siedliska z powodu erozji koryta • Utrata siedliska z powodu zmiany dostawy osadów • Potencjalna zmiana typu/jakosci siedliska • Krótka i długotrwała niestabilność siedlisk
procesów, które mają wpływ, lub taki wpływ mogą mieć na przyszłe siedlisko roślin i zwierząt. Podstawowy problem z rekultywacją żwirowni polega między innymi na braku górnego, żyznego, bogatego w humus poziomu glebowego (poziom O i A – odpowiednio: poziom organiczny i warstwa próchnicza). Jak wspomniano, piaski i żwiry są z natury ubogie w składniki odżywcze dla roślin. W sytuacjach takich testuje się różne warianty i sposoby wzbogacania gleb. Mogą to być nawozy mineralne, odpady organiczne z kompostem, same organiczne odpady stałe czy sam kompost. Ponieważ podłoże jest łatwo przepuszczalne konieczne są badania lizymetryczne, aby oszacować jak szybko różne sole mineralne są wypłukiwane do wód gruntowych i dalej do zbiornika wodnego.
Tab. 1 Podsumowanie potencjalnych oddziaływań spowodowanych przez przechwytywanie żwirów przez terasowe żwirownie (Grindeland i Hadley 2003). Summary of potential impacts caused by floodplain gravel pit capture. (Grindeland i Hadley 2003)
Żwirownie w dolinach rzecznych Grindeland i Hadley (2003) analizowali możliwe zagrożenia wynikające z lokalizacji żwirowni w dolinach rzecznych (tab. 1). Zagrożenia wymienione w tabeli mogą nie występować, jeśli żwirownia nie ma bezpośredniego połączenia z rzeką. Do listy oddziaływań żwirowni na środowisko należy dodać jedną ważną uwagę: żwirownie w terasach rzecznych pogłębiają suszę! Woda spadająca na otwartą powierzchnię wody jest praktycznie stracona. Prawie wszystko zostaje bowiem odparowane. W lądowym krajobrazie mniej więcej 50% opadu zasila rzeki, a druga połowa jest
SiMB 6/2017 11
T E M AT N U M E R U
I ochrona środowiska
fot. Marcin Karetta
odparowana jako ewapotranspiracja, czyli wcześniej została wykorzystana do produkcji roślinnej i w ślad za tym na utrzymanie wszystkich zwierząt oraz człowieka na danym terenie. Zwiększanie powierzchni żwirowisk zwiększa więc braki wody w rzekach. Tabela 1 nie rozpatruje szerszego aspektu – zmiany krajobrazu. Powstają sztuczne zbiorniki wodne w miejscach, gdzie nigdy ich nie było. Ten skutek ma swoje dobre i złe strony, lecz nie będziemy tych aspektów tutaj rozważać. Żwirownie, które powstały na terasie rzecznej, wkopują się w nią zwykle na głębokość około 8 metrów – tyle, ile sięgnie ramię koparki lub refulera. Niecka wyrobiska ma połączenie hydrauliczne z rzeką i poziomem wodonośnym. W rezultacie w sposób naturalny zostaje ona zatopiona do poziomu wód gruntowych, a wymogi prawa wymuszają, by brzegi wyrobiska pozostawały strome (nachylenie około 45o). Przy takim kącie następuje odbicie fali. Nie sprzyja to spontanicznej renaturalizacji – produktywna biologicznie strefa brzegowa jest wąska, a sama woda w wyrobisku zwykle mącona zawiesinami z przemywania piasków. W efekcie biologicznie jest prawie martwa. Warto zaznaczyć, iż paradoksalnie żwirownie, jeśli już powstały w dolinie rzecznej, to mogłyby spełnić
R y bit w a i ś l ep o w r o n n a ż w i r o w n i Ślepowron umieszczony został w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (Głowaciński 2001), Jedynym stałym rejonem występowania tego gatunku jest Kotlina Oświęcimska (Dolina Górnej Wisły), gdzie co roku gnieździ się do około 850 par tego gatunku (Betleja, Ledwoń dane niepublikowane). Ślepowron zasiedla w Polsce stawy rybne oraz żwirownie. Rybitwa rzeczna jest nielicznym, lokalnie średnio licznym ptakiem lęgowym w Polsce (Bukacińska, Bukaciński 2009). Zasiedla głównie doliny rzeczne, zbiorniki oraz kompleksy stawów rybnych. Ptak ten gniazduje w koloniach na żwirowych plażach w dolinach rzecznych oraz pozbawionych roślinności wyspach. Najistotniejszymi zagrożeniami dla rybitwy rzecznej zarówno w Polsce, jak i na terenie ostoi Natura 2000 PLB120005 Dolina Dolnej Skawy, jest zanikanie niezarośniętych wysp i żwirowisk, które są dogodnymi siedliskami lęgowymi.
12 SIMB 6/2017
rolę przeciwpowodziową, tzw. funkcję polderu. Przejęcie wód wezbraniowych przez wyrobisko żwirowni stanowiłoby świetne narzędzie do minimalizacji fali powodziowej. Tym samym jest to niewykorzystana szansa w ochronie przeciwpowodziowej ludzkich dóbr i zaplecze do rozwiązania wielu pojawiających się konfliktów społecznych. Z powyższych przykładów wynika, że mamy polskie, dobre doświadczenia z prowadzeniem rekultywacji – głównie obszarów lądowych. Z obszarami wodno-lądowymi doświadczenia te są uboższe. Więcej uwagi zatem poświecimy problemowi żwirowni w dolinach rzecznych.
Zakole B Krakowskie Zakłady Eksploatacji Kruszywa SA zakończyły eksploatację w polu wydobywczym położonym w Zakolu B. Administracyjnie teren należy w większości do gminy Zator w województwie małopolskim, a w mniejszej części do gminy Alwernia. Ulokowany jest na lewym brzegu Wisły między Oświęcimiem i Krakowem, w miejscowości Rozkochów. Zespół autorski sformowany przez Towarzystwo na rzecz Ziemi, we współpracy z naukowcami z Instytutu Ochrony Przyrody PAN i Katedrą Górnictwa Odkrywkowego AGH, przygotował projekt pn. „Ochrona i odtwarzania siedlisk zagrożonych gatunków ptaków na terenie kopalni kruszywa «Zakole B» w gminie Zator – modelowy przykład przyrodniczej rewitalizacji terenów poeksploatacyjnych”. Projekt obejmuje propozycję przyrodniczego zagospodarowania wyrobiska po wyeksploatowaniu złoża w terasie wiślanej. Wymieniona żwirownia znajduje się na lewym brzegu Wisły między Oświęcimiem i Krakowem w miejscowości Rozkochów. Wskutek działań człowieka i dostosowania górnej Wisły do celów żeglugowych odcięto dwa duże meandry nazwane A i B. Od strony rzeki wybudowano wał przeciwpowodziowy, pozostawiając stary wał wokół meandra. W omawianej koncepcji układ taki pozwoliłby osiągnąć wspomniany cel dodatkowy – zamienić wyrobisko na polder obniżający kulminację fali powodziowej w Krakowie. Szacowana maksymalna objętość retencyjna powstałego w ten sposób polderu wyniosłaby ponad 3,7 mln m3. Planowany do rekultywacji obszar żwirowni zajmuje powierzchnię 40,41 ha (obszar potencjalnego polderu ograniczony wałami wyniósłby 63,9 ha). Grunty pod starym korytem Wisły są własnością Skarbu Państwa, a grunty we wnętrzu meandra – firmy KZEK eksploatującej piaski i żwiry. Niewielkie działki należą do prywatnych właścicieli. Obecnie część lądowa obszaru projektowego w znacznej części zajęta jest przez zakład przeróbczy (sortownię kruszywa) i budynki administracji Zakładów. Reszta pokryta jest spontanicznie formującymi się zbiorowiskami. Licznie występują gatunki pionierskie, inwazyjne i obce, jak rdestowce Reynourtia sp., klon
T E M AT N U M E R U
I
ochrona środowiska
nej. Jako dodatkowy element zaplanowano również zakup dwóch modułowych pływających wysp, które zostaną zakotwiczone na otwartej wodzie istniejącego zbiornika. Po ukształtowaniu rzeźby terenu, kolejnym kroMieszkańcy żwirowni Żwirownię obecnie zamieszkują dwa kluczowe kiem będzie odtworzenie odpowiednich dla siedlisk pod względem ochrony gatunki ptaków wodnych: przyrodniczych cech gleb i finalnie nasadzenia zaplarybitwa rzeczna Sterna hirundo i ślepowron zwyczajny nowanych gatunków (rys. 1). W celu poprawienia warunków siedliskowych dla Nycticroax nycticroax. Brak dokładniejszych informacji o stanie ichtio- ptaków zamieszkujących obszar, zaplanowano dziafauny zbiornika. Znany jest natomiast skład gatun- łania, które pogrupowano w logiczne i kompleksowe kowy ryb Wisły i przez analogię można zakładać, że z punktu widzenia techniki wykonania grupy: te same gatunki zostały odcięte w starorzeczu, a ich • usuwanie i kontrola roślinności inwazyjnej, fauna wzbogacona przez wędkarzy. Badania kontrolne • przywracanie siedlisk nieleśnych na obszarach lądowych – nasadzenia i wysiewanie roślin szuwaobwodu rybackiego Wisły w roku 2009 wykazały 13 rowych, łąkowych i ziołorośli, gatunków ryb z dominacją ryb karpiowatych stagnozaplanowano również zakup dwóch modułowych pływających wysp, które zostaną • nasadzenia drzew i krzewów w pasie lasu łęgowego, filnych, W trakcie badań stwierdzono dwa gatunki zakotwiczone na otwartej wodzie istniejącego zbiornika. na wyspach oraz tworzących barierę wzdłuż ciągu obce dla naszej ichtiofauny: tołpygę i amura. Kolejne Po ukształtowaniu rzeźby terenu, kolejnymkomunikacyjnego, krokiem będzie odtworzenie odpowiednich dla badania w 2012 roku wykazały 14 gatunków ryb. siedlisk przyrodniczych cechw strefie gleb i brzefinalnie zaplanowanych gatunków • nasadzenia nasadzenia roślin na brzegu zbiornika i w obszarze(rys. 1). Flora żwirowni jest bardzo uboga, o niestabilnym gowej do wąskiego pasa trzciny. RoślinW ograniczona celu poprawienia warunków siedliskowych dlapodłożu, ptaków zamieszkujących obszar, • reintrodukcje zwierząt i roślin (w tym zarybienia), ności podwodnej brak z powodu znacznej zaplanowano działania, które głębokości pogrupowano w logiczne i kompleksowe z punktu widzenia • inżynieryjne formowanie lądowych wysp oraz i mętności wody. techniki wykonania grupy: wodowanie i zakotwiczenie wysp pływających jako • projektu usuwanie i kontrola roślinności inwazyjnej, bezpiecznych miejsc lęgowych dla ptaków, Założenia • przywracanie siedlisk nieleśnych obszarach lądowych – nasadzenia i wysiewanie penetrowania terenu przez drapieżniki, Przywrócenie typowej bioróżnorodności dla • namonitoring w tym wizona amerykańskiego (norka amerykaństarorzeczy roślin lub jezior stanowi wyzwanie dla przy-i ziołorośli, szuwarowych, łąkowych ska|) Neovison vison wraz z ewentualnymi działarodników, ale również i inżynierów. Szacuje się, że • nasadzenia drzew i krzewów w pasie lasu łęgowego, na wyspach oraz tworzących niami regulującymi ich presję na gatunki ptaków pełne przystosowanie terenu do rekonstrukcji siedlisk barierę komunikacyjnego, oraz działania minimalizujące szkody bobrowe. przyrodniczych będziewzdłuż wymagałociągu przemieszczenia mas 3 na brzegu zbiornika i w obszarze o niestabilnym podłożu, • nasadzenia roślin ziemnych o objętości 192 433 m na obszarze 6,7 ha przywracania siedlisk, ze względu na i ukształtowania w ten sposób pożądaneji topografii • reintrodukcje zwierząt roślin (w tymDziałania zarybienia), obecny stan, mają objąć przeważającą część lądu. Pozoterenu – •uformowanie i wykonanie szelfów o nachyinżynieryjne formowanie lądowych wysp oraz wodowanie i zakotwiczenie wysp leniu 20%, do głębokości 2,5 m, wykonanie skarp stawiony zostanie jedynie fragment zarośli we wschodpływających jako bezpiecznych miejsc lęgowych dla ptaków, podwodnych o nachyleniu 32,5%. Planowane jest niej części brzegów zbiornika jako obszar kontrolny, do • trzech monitoring penetrowania terenu porównania przez drapieżniki, w tym wizona amerykańskiego tempa i kierunku przemian w wyrobisku utworzenie wysp poprzez oddzielenie przekopozostawionym bez ingerencji przyrodników. pami fragmentów terenu od reszty lądu. Działanie to vison (norka amerykańska|) Neovison wraz z ewentualnymi działaniami regulującymi W ramach realizowanych zadań zostanąbobrowe. również ma na celu ich stworzenie spokojnych, zróżnicowanych presję na gatunki ptaków oraz działania minimalizujące szkody Rys. 1 miejsc do żerowania i gniazdowania dla ptaków. Na wprowadzone do środowiska na terenie projektowym Działania przywracania siedlisk, ze względu na obecny stan, mają objąć przeważającą część Profil terenu jednej z wysp zostanie wykonana dodatkowo plaża gatunki roślin i zwierząt o wysokim walorze przyrodpoprowadzony w linii lądu. Pozostawiony zostanie zarośli wschodniej części południe-północ brzegów niczym. Głównie będą towe gatunki chronione i z czerżwirowo-piaszczysta, naśladująca łachę jedynie rzeczną. fragment wonych list roślin i zwierząt. Będzie to miejscejako do gniazdowania dla rybitwy rzeczzbiornika obszar kontrolny, do porównania tempa i kierunku przemian w wyrobisku przez środkową część jesionolistny Acer negundo, czy obce gatunki nawłoci Solidago sp. Strome brzegi zbiornika miejscami porasta wąski pas trzciny.
pozostawionym bez ingerencji przyrodników. 1
2 3
1 - Wał Wisły 2 - Droga 3 - Zakrzewienia 4 - Ziołorośla
4
5
6
5 - Las łęgowy 6 - Szuwar turzycowy/ łąki zmiennowilgotne 7 - Szuwar wysoki pałkowy
obszaru
7 8
9
10
9
11
8 - Makrofity o liściach pływających 9 - Szuwar wysoki trzcinowy 10 - Zadrzewienia/zakrzewienia 11 otwarta toń wody
Rys. 1 Profil terenu poprowadzony w linii południe-północ przez środkową część obszaru
SiMB 6/2017 13
W ramach realizowanych zadań zostaną również wprowadzone do środowiska na terenie
zostanie wprowadzona do zbiornika. Jest to gatunek ostrakofilny, którego cykl rozwojowy wiąże się z małżami. Małże występują w starorzeczu, co powinno zapewnić sukces introdukcji różanki. Ponieważ w okolicy brakuje stabilnych i bezpiecznych plaż dla ptaków, T E M AT N U M E R U I o c h r o n a ś r o d o w i s k a zaplanowano pływające plaże na tratwach. Z wieloletniego doświadczenia wynika, że są chętnie wykorzystywane do lęgów przez rybitwy i mewy. strony Wisły do rzędnej wody 5 lub 10-letniej. Zapewni to zbiorowiskom łęgowym niezbędny kontakt z wodami powodziowymi, a wartością dodaną będzie zwiększenie retencji dolinowej poprzez lokację w niej polderu o objętości 3,7 mln m3 wody, co stanowić będzie znaczący przyczynek do ochrony przeciwpowodziowej Krakowa. W wyniku realizacji tak zaplanowanej rekultywacji Zakola B, objętych działaniami ochronnymi zostanie 21 gatunków ptaków, cztery gatunki roślin oraz trzy gatunki innych zwierząt, a także odtworzone zostaną cztery siedliska N2000. *** Projekt jako całość to dziś jedyna w Polsce tak zaplanowana rekultywacja i już obecnie można zakładać, że będzie ona miała charakter tzw. dobrych praktyk, możliwych do wykorzystania w innych lokalizacjach na terenie całego kraju. Śmiało można prezentować go jako „Modelowy przykład zagospodarowania terenów po eksploatacyjnych w dolinach rzecznych”, będący jednocześnie odpowiedzią na coraz silniej zarysowaną światową tendencję zrównoważonego i ekologicznego rozwoju nowoczesnej kopalni kruszyw naturalnych.
Literatura
1. AMEC 2013. Gravel pit partial reclamation operations plan. AMEC Environment & Infrastructure, Inc. Westford, MA 01886 2. Buttleman C.G. 1992. Handbook for Reclaiming Sand and Gravel Pits in Minnesota. Department of Natural Resources Division of Lands and Minerals. Pp 106. 3. Grindeland, T.R. and Hadley, H. 2003. Floodplain gravel mine restoration: Peril or opportunity?, w: World Water and Environmental Resources Congress, Philadelphia, Paul Bizier and Paul DeBerry W (Eds.). Rys. 2 Zatopione korony drzew zapewniają ukrycia w miejscach stromych brzegów. innych miejscach 4. Hilldale R.C., 2005. Rehabilitation of floodplain mining pits: Rys. 2 interim report detailing initial plans and procedures.Bureau of poprowadzone zwiększą areał wy-dla ryb (Michalski 1987) struktury stosu pni iTak kamieni dostarczają działania miejsc żerowania i kryjówek Zatopione korony Reclamation Science and Technology Interim Report Technical stępowania tych gatunków w regionie i polepszą ich drzew zapewniają Service Center, Denver, CO. ukrycia w miejscach stan ochrony. Autorzy rozważają również introdukcję 5. Larson, D.W. 1996. Brown’s woods: an early gravel pit forest restoration project, Ontario, Canada. Restoration Ecology 4: stromych brzegów. niepozornych, ale bardzo rzadkich ślimaków – poczwa11-18. W innych miejscach rówek Vertigo sp. 6. Michalski, M. F. P., Gregory D. R., and Usher A. J.. 1987. Restruktury stosu pni habilitation of pits and quarries for fish and wildlife. Ontario Autorzy znają doświadczenia zagraniczne w rekuli kamieni dostarczają Ministry of Natural Resources, Land Management Branch. 59 3 miejsc żerowania tywacji wyrobisk, gdzie stosowano zabiegi, które urozpp. i kryjówek dla ryb maicają siedlisko wodne dla ryb płazów, ssaków, owa- 7. Roni P., Hanson K., Beechie T., Pess G., Pollock M. 2005. Habitat (Michalski 1987) Rehabilitation for Inland Fisheries: Global Review of effectiveness dów. W projekcie również zaplanowano kilka takich and guidance for rehabilitation of freshwater ecosystems. FAO, konstrukcji. W plosie zbiornika ma znaleźć się kilka raf Fisheries Technical Paper, 484. kamiennych dla ryb wymagających kamieni i skał do 8. Szuflicki M., Malon A., Tymiński M, (red.). 2016. Bilans zasobów złóż kopalin w Polsce wg stanu na 31 XII. 2016 r, PIG, oo 476. rozrodu. Kamienie i zatopione pnie stanowią również 9. Sauer L. 1998. The Once and Future Forest: A Guide to Forest Restoration Strategies. Island Press, Washington D.C. znakomite siedlisko dla gąbek słodkowodnych. 10. Tishmack J.K.2001. Compost key in gravel pit reclamation. Ponieważ w Wiśle i dopływach występuje ryba Biocycle, 34-38 http://infohouse.p2ric.org/ref/44/43449.pdf różanka pospolita Rhodeus sericeus, to także zostanie 11. Van Ham M.D. Teshima M.A., Dampier L.M.B. Biosolids use in gravel pit reclamation. 1077-1083. wprowadzona do zbiornika. Jest to gatunek ostrako12. Van Ham M, Lee K., McLean B. 2000. Pit to park: gravel mine filny, którego cykl rozwojowy wiąże się z małżami. reclamation using biosolids Proceedings of the 24 hAnnual British Columbia Mine Reclamation Symposium in Williams Małże występują w starorzeczu, co powinno zapewnić Lake, BC, 2000. The Technical and Research Committee on sukces introdukcji różanki. Ponieważ w okolicy brakuje Reclamation, 38-51. stabilnych i bezpiecznych plaż dla ptaków, zaplano- 13. Vasileski G. 2007. Beneficial Uses of Municipal Wastewater Residuals - Biosolids. Canadian Water and Wastewater Associwano pływające plaże na tratwach. Z wieloletniego ation. Final Report http://www.cwwa.ca/cbp-pcb/pdf%20files/ doświadczenia wynika, że są chętnie wykorzystywane BENEFICIAL%20USES%20OF%20MUNICIPAL%20WASTEWATER%20RESIDUALS%20%28BIOSOLIDS%29%20-%20 do lęgów przez rybitwy i mewy. FINAL%20REPORT.pdf W kolejnym etapie realizacji projektu, autorzy 14. Yundt S.E., Boooth G.D. 1978. rehabilitation of pits, quarries and other surface-mined lands. Ministry of Natural Resources, proponują obniżenie wału przeciwpowodziowego od Ontario, Ontario Geological Survey, Miscellaneous Paper 76.
W kolejnym etapie realizacji projektu, autorzy proponują obniżenie wału przeciwpowodziowego od strony Wisły do rzędnej wody 5 lub 10-letniej. Zapewni to zbiorowiskom łęgowym niezbędny kontakt z wodami powodziowymi, a wartością dodaną będzie zwiększenie retencji dolinowej poprzez lokację w niej polderu o objętości 3,7 mln m wody, co stanowić będzie znaczący przyczynek do ochrony przeciwpowodziowej Krakowa. W wyniku realizacji tak zaplanowanej rekultywacji Zakola B, objętych działaniami ochronnymi zostanie 21 gatunków ptaków, cztery gatunki roślin oraz trzy gatunki innych zwierząt, a także odtworzone zostaną cztery siedliska N2000. ***
14 SIMB 6/2017