Αρχιτεκτονική του συναισθήματος: Ο χειρισμός του φωτός σε δύο εκκλησίες του Alvaro Siza by marianna.apergi

Αρχιτεκτονική του συναισθήματος: Ο χειρισμός του φωτός σε δύο εκκλησίες του Alvaro Siza

Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Αρχιτεκτονική του συναισθήματος: Ο χειρισμός του φωτός σε δύο εκκλησίες του Alvaro Siza

Φοιτήτρια: Απέργη Μαρία Ιωάννα Επιβλέπων Καθηγητής: Λεωνίδας Κουτσουμπός Σεπτέμβριος 2018

Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

1. Περίληψη 2. Α’ μέρος I. Υπό το πρίσμα της φαινομενολογίας…………………………………………………………………..12 II. Βιωματική εμπειρίας…………………………………………………………………………………………..13 o Βίωμα……………………………………………………………………………………………………..14 III. Αντιληπτική διαδικασία……………………………………………………………………………………...16 o Ερμηνεία της αντίληψης και της αίσθησης……………………………………………...16 o Επίδραση της διαδικασίας στο τελικό αποτέλεσμα………………………………….…….19 IV. Ατμόσφαιρα…………………………………………………………………………………………………………22 o Επίδραση στην αντίληψη o Σχεδιασμός της ατμόσφαιρας V. Το συναίσθημα…………………………………………………………………………………………………….23 o Τι είναι συναίσθημα………………………………………………………………………………..23 o Παράγοντες που το επηρεάζουν……………………………………………………………..25 o Το συναίσθημα στην αρχιτεκτονική…………………………………………………………25 • Συσχέτιση χώρων-συναισθημάτων_ το παράδειγμα της εκκλησίας VI. Συμπεράσματα κεφαλαίου………………………………………………………………………………….36

3. Β’ μέρος - Φως I. Το αρχιτεκτονικό φως………………………………………………………………………………………….40 o Όραση…………………………………………………………………………………………………….40 o Σχεδιασμός …………………………………………………………………………………………….42

Αρχιτεκτονική Του Συναισθήματος

II. III. IV. V. VI.

Φως-Σκοτάδι μία αλληλένδετη σχέση …………………………………………………………………44 o Σκιά…………………………………………………………………………………………………………47 Επίδραση στην αντίληψη…………………………………………………………………………………….50 Φως και συναίσθημα…………………………………………………………………………………………..52 Φως στους ιερούς χώρους…………………………………………………………………………………..54 Συμπεράσματα κεφαλαίου………………………………………………………………………………….56

4. Γ’ μέρος – Ανάλυση έργων I. Εισαγωγή: σκοπός κεφαλαίου/ μέθοδος…………………………………………………………….60 II. Alvaro Siza o Σύντομη βιογραφία………………………………………………………………………………..61 o Σχολή του Πόρτο…………………………………………………………………………………….63 o Σχέση με φως……………………………………………………………………………………...….64 III. Alvaro Siza – Santa Maria o Ανάλυση έργου……………………………………………………………………………………….70 • Ανάλυση φωτός………………………………………………………………………….79 o Προσωπική εμπειρία……………………………………………………………………………….83 IV. Alvaro Siza- Santo Ovidio o Ανάλυση έργου……………………………………………………………………………………….94 • Ανάλυση φωτός………………………………………………………………………….101 o Προσωπική εμπειρία………………………………………………………………………………104 V. Σύγκριση των δύο έργων………………………………………………………………………………….….110 5. Συμπεράσματα………………………………………………………………………………………………………………………………………….116 Επίλογος…………………………………………………………………………………………………………………………..120 6. Βιοβλιογραφία.....................................................................................................................122

Ε Ρ Ι Λ Η Ψ Η

Η έρευνα αφορά τη αλληλεπίδραση του αρχιτεκτονικού χώρου με το συναισθηματικό κόσμο του ανθρώπου. Συγκεκριμένα εστιάζει στον τρόπο με τον οποίο το φως ως εργαλείο αρχιτεκτονικού σχεδιασμού επιδρά στην ανθρώπινη ψυχή με αποτέλεσμα την διέγερση συναισθημάτων. Για να επιτευχθεί αυτό χρησιμοποιούνται ως εργαλείο μελέτης το παράδειγμα του ιερού χώρου, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον σε συγκεκριμένου τύπου συναισθήματα που πλαισιώνουν την έννοια της θρησκείας. Ειδικότερα επιλέχθηκαν δύο παραδείγματα εκκλησιαστικών χώρων του Πορτογάλου αρχιτέκτονα Alvaro Siza: η εκκλησία Santa Maria και το παρεκκλήσι του Santo Ovidio. Η συγκεκριμένη εργασία αποτελεί προσπάθεια ανίχνευσης μίας προσέγγισης της αρχιτεκτονικής, αυτής που συνειδητά στοχεύει να διεγείρει το συναισθηματικό κόσμο του ανθρώπου. Κάθε έκφανση της σωματικής δραστηριότητας του ανθρώπου έρχεται σε ένα βαθμό αντιμέτωπη με την ανάγκη αντίληψης του χώρου στον οποίο βρίσκεται καθώς η επαφή με το χώρο βασίζεται στις αισθήσεις του. Η διαδικασία όμως με τον οποία αντιλαμβάνεται κανείς το χώρο ξεπερνά το λειτουργικό κομμάτι του ανθρώπινου οργανισμού και συγκεντρώνεται στο πνευματικό. Έτσι, γίνεται προσπάθεια μελέτης της αλληλεπίδρασης του αρχιτεκτονικού χώρου με τα παραγόμενα συναισθήματα. Με αφετηρία την φαινομενολογία, κίνημα που επηρέασε πολλούς αρχιτέκτονες με σκοπό την διέγερση συναισθημάτων, η εργασία επικεντρώνεται στην έννοια του βιώματος, τη διαδικασία κατά την οποία ο άνθρωπος ζει τον χώρο με το σύνολο της προσωπικότητας του. Κομβικό σημείο για τη μελέτη αυτής της διαδικασίας αποτελεί η κατανόηση του τρόπου με τον οποίο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται το χώρο. Η αντιληπτική διαδικασία αποτελεί σύνθετη πράξη που έχει ως αφετηρία τον ερεθισμό των αισθήσεων του ανθρώπινου οργανισμού, την επεξεργασία της πληροφορίας με βάση τα διαφορετικά δεδομένα επεξεργασίας που κατέχει ο κάθε άνθρωπος και τέλος το αποτέλεσμα, την αντίδραση, το συναίσθημα.

Αρχιτεκτονική Του Συναισθήματος

Στη συνέχεια γίνεται απόπειρα επεξήγησης και ερμηνείας του όρου συναίσθημα, ποια είναι τα βασικά συναισθήματα και από ποιους παράγοντες επηρεάζονται. Η εμβάθυνση στον τομέα της αρχιτεκτονικής ξεκινά με δισταγμό. Ποια είναι η επιρροή της στα συναισθήματα του ανθρώπου και πως ο αρχιτέκτονας αντιμετωπίζει αυτό το ενδεχόμενο, είναι δύο ερωτήματα που προσπαθούν να επιλυθούν με τη λήξη του πρώτου κεφαλαίου. Γίνεται προσπάθεια συσχέτισης συγκεκριμένων χώρων με συγκεκριμένα συναισθήματα, εστιάζοντας στο χωρικό παράδειγμα της εκκλησίας. Χώρος μέσα στον οποίο ο άνθρωπος νιώθει δέος χωρίς προσπάθεια και καθοδήγηση. Με το τρόπο αυτό περιορίζεται το εύρος των συναισθημάτων που μελετώνται και εστιάζεται η προσοχή στο συναίσθημα του υπερβατικού. Μετά την παρουσίαση των συναισθημάτων επιλέχθηκε ο προσδιορισμός μίας κοινής βάσης πάνω στην οποία θα γίνει η μελέτη τους. Η επιλογή ξεκινά με το ερώτημα ποια είναι τα εργαλεία του αρχιτέκτονα για να διεγείρει τα συναισθήματα. Η αίσθηση της όρασης, η επίδραση στην αντίληψη και ο σχεδιασμός του φωτός είναι τα θέματα που μελετώνται στο δεύτερο μέρος της εργασίας. Η εργασία εστίασε, λοιπόν, στον τρόπο με τον οποίο το φως μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως συνθετικό εργαλείο της αρχιτεκτονικής για την σκόπιμη δημιουργία συναισθημάτων του υπερβατικού στις περιπτώσεις των εκκλησιών. Το φως αποτελεί ζωτικής σημασίας άυλη έννοια για την ύπαρξη του ανθρώπινου είδους. Ερευνάται η επίδραση του φωτός στο συναισθηματικό κόσμο του ανθρώπου. Γίνεται συσχετισμός με το εκ διαμέτρου αντίθετό του φωτός, το σκοτάδι, αλλά και το παραγωνό των δύο, την σκιά. Η σχέση φωτός-σκιάς δημιουργεί τις εικόνες που ο άνθρωπος βλέπει, πλάθει τους όγκους που ο αρχιτέκτονας σχεδιάζει. Επομένως έχει την ικανότητα μεταβολής και αναδιαμόρφωσης του ψυχικού κόσμου του ανθρώπου. Τέλος, το τρίτο μέρος της εργασίας εστιάζει στη μελέτη δύο συγκεκριμένων αρχιτεκτονικών παραδειγμάτων του Πορτογάλου αρχιτέκτονα Alvaro Siza, την εκκλησία της Santa Maria και το

παρεκκλήσι του Santo Ovidio στην Lousada της Πορτογαλίας. Μεθοδολογικά, η εργασία βασίζεται σε δύο ανορθόδοξες επιλογές: Κατ’ αρχήν η επιλογή του Siza φαίνεται παράδοξη, καθώς ο ίδιος δεν αποτελεί αρχιτέκτονα που δηλωμένα βασίζεται στις φαινομενολογικές αρχιτεκτονικές προσεγγίσεις (όπως για παράδειγμα αποτελούν περιπτώσεις όπως ο Juhanni Palasma ή ο Peter Zumthor). Επιπροσθέτως, η επιλογή του φωτός για την ανάλυση των συγκεκριμένων έργων του Siza φαίνεται παράδοξη καθώς– σύμφωνα με τα δικά του λεγόμενα – το φως δεν αποτελεί βασική αρχή στο σχεδιασμό του. Οι παραπάνω ανορθόδοξες επιλογές αποτελούν μια δοκιμή ερμηνείας της φαινομενολογικής προσέγγισης εκτός του 'βολικού’ πλαισίου αναφοράς της. Η εργασία διαπιστώνει ότι το φως βρίσκεται στο προσκήνιο του αρχιτεκτονικού αποτελέσματος στο οποίο ο αρχιτέκτονας δίνει ιδιαίτερο σεβασμό και προσοχή. Συνεπώς, με τη βοήθεια του φωτός ο Siza δημιουργεί χώρους που διεγείρουν το ενδιαφέρον του επισκέπτη και δεν περνούν απαρατήρητοι. Σημαντικό μεθοδολογικό εργαλείο της εργασίας αποτέλεσε η προσωπική επίσκεψη και βίωση των συγκεκριμένων κτιρίων, στα πλαίσια της εκπαιδευτικής ανταλλαγής Erasmus, που πραγματοποίησα στην Πορτογαλία το εαρινό εξάμηνο του 2018. Η προσωπική μου εμπειρία από τα δύο αυτά έργα θεωρήθηκε αναγκαία ώστε να μπορώ να εκφέρω άποψη σε σχέση με τα συναισθήματα που ένιωσα. Από την σύγκριση μεταξύ των δύο κτηρίων πραγματοποιείται η ανάκτηση των προσωπικών συμπερασμάτων τα οποία όμως διεκδικούν έναν διυποκειμενικό χαρακτήρα. Μέσα από τα δύο αυτά παραδείγματα παρουσιάζεται η επίδραση του φωτός στον συναισθηματικό κόσμο του ανθρώπου. Γίνεται κατανοητό πως μία μικρή αλλαγή στο σχεδιασμό του φωτός μπορεί να επηρεάσει τον ψυχισμό του αποδέκτη. Με την επίτευξη του κεντρικού άξονα της εργασίας εστιάζεται η προσοχή στη δύναμη του φωτός ως εργαλείο επιρροής του ψυχικού κόσμου του ανθρώπου με στόχο της επαγρύπνηση της αρχιτεκτονικής στον τομέα του σχεδιασμού με γνώμονα το συναίσθημα.

Α’

Μ έ ρ ο ς

“οι αισθήσεις είναι η σύνδεση της φύσης, μέσω του εγκέφαλου με το σώμα’’1 Σωκράτης

Admin, ‘Αισθήσεις, νους, και σκέψη’, Blackstate.gr, ημερομηνία πρόσβασης 22 Αύγουστος 2018, https://www.blackstate.gr/egkefalos-nohmosynh/230-aisthiseis-nous-skepsi.html. 1

Αρχιτεκτονική Του Συναισθήματος

«ο εγκέφαλος προσαρμόζεται και επικοινωνεί με την ύλη μέσω των αισθήσεων» Αριστοτέλης

Admin.

2.1

Υπό το πρίσμα της φαινομενολογίας

Οι περίοδοι ανάπτυξης στην αρχιτεκτονική ποικίλλουν τόσο στην θεωρία του σχεδιασμού όσο και στην αποδοχή και την αντίληψη του χώρου από τον χρήστη. Ένας από τους στόχους της αρχιτεκτονικής που αναπτύχθηκε τις τελευταίες δεκαετίες είναι η αφύπνιση συναισθημάτων και συγκινησιακών καταστάσεων με σκοπό την ενεργοποίηση ενδότερων εσωτερικών αναζητήσεων και το υποσυνείδητο δέσιμο του επισκέπτη με το χώρο που βιώνει. Το βίωμα, η ερμηνεία του οποίου αναλύεται παρακάτω, αποκτά όλο και περισσότερη απήχηση καθώς αποτελεί ένα από τα πιο επίκαιρα ζητήματα σχεδιασμού. Οι θεωρίες της φαινομενολογίας στην αρχιτεκτονική αποτελούν ερέθισμα για τη δημιουργία βιωματικών χώρων. Η φαινομενολογία είναι ένα φιλοσοφικό κίνημα που αναπτύχθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα και χαρακτηρίζεται από τη μελέτη των φαινομένων όπως αυτά γίνονται αντιληπτά από τη διαδικασία της ανθρώπινης αντίληψης. Οι κοινωνικές επιστήμες και οι τέχνες επηρεάστηκαν σημαντικά στον τρόπο με τον οποίο μελετούν τα φαινόμενα της. Η φαινομενολογία στην αρχιτεκτονική ασχολείται κυρίως με τη διερεύνηση των φαινομένων, δηλαδή των χωρικών καταστάσεων που γίνονται αντιληπτά μέσω των αισθήσεων, για να δημιουργήσει μία πολύ-αισθητηριακή εμπειρία. Με σημείο εκκίνησης την εμπειρία των φαινομένων, επιχειρεί να εξαγάγει τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της αντιληπτικής διαδικασίας3. Ο Christian Norberg Schulz, τονίζει ότι ο περιβάλλον χώρος επηρεάζει τους ανθρώπους με αποτέλεσμα να γεννιέται ένας νέος σκοπός της αρχιτεκτονικής που υπερβαίνει τις αρχές της λειτουργικότητας. Έτσι εστιάζει στις παραμέτρους που κάποιοι χώροι γίνονται αντιληπτοί ενώ κατά τη διάρκεια του σχεδιασμού, συχνά στοχεύει μέσω του ερεθισμού των αισθήσεων τη διέγερση συναισθημάτων4.

‘Έντμουντ Χούσερλ: διατύπωσε τις βασικές αρχές της Φαινομενολογίας’, Times News, 8 Απρίλιος 2017, Akkelies van Nes, ‘The Heaven, the Earth and the Optic Array: Norberg Schulz’s Place Phenomenology and Its Degree of Operationability’, FOOTPRINT, 1 Ιούνιος 2008, 113–34, https://doi.org/10.7480/footprint.2.2.690. 3 4

Σύμφωνα με τις κλασσικές θεωρίες της αρχιτεκτονικής ο κάθε εν δυνάμει σχεδιασμένος χώρος χαρακτηριζόταν από δύο διαστάσεις: τη γεωμετρική και την κοινωνικοπολιτική. Η πρώτη αφορά τον καθαρά σχηματικό και μορφολογικό τρόπο ανάγνωσης του χώρου ενώ η δεύτερη απευθύνεται στην επίδραση του χώρου και κατ’ επέκταση της αρχιτεκτονικής ως κοινωνικό σύμβολο. Η φαινομενολογία επιδρά στις θεωρίες αυτές προσθέτοντας άλλη μία διάσταση, τη βιωματική. Ο χώρος είναι ζωντανός, ενεργός και επιδρά στην ψυχοσύνθεση του ανθρώπου. 2.2 Β ι ω μ α τ ι κ ή ε μ π ε ι ρ ί α Όπως έχει ήδη ειπωθεί η φαινομενολογική αρχιτεκτονική στοχεύει στην αισθητηριακή λειτουργία του χώρου και τη διέγερση των συναισθημάτων του χρήστη. Η θεωρία της φαινομενολογίας για να γίνει πράξη στην αρχιτεκτονική είναι απαραίτητη η παρουσία του ανθρώπινου στοιχείου. Ο άνθρωπος είναι το υποκείμενο και ο χώρος το αντικείμενο της αρχιτεκτονικής. Ο χώρος έχει δημιουργηθεί με σκοπό την εξυπηρέτηση του υποκειμένου άρα δεν έχει λόγο υπόστασης χωρίς αυτό. Έτσι λοιπόν, η αρχιτεκτονική που χρησιμοποιεί τις αρχές της φαινομενολογίας βασίζεται στην βιωματική αποτύπωση του χώρου από τον επισκέπτη. Δεδομένο της θεωρίας είναι ότι το υποκείμενο, δηλαδή ο παρατηρητής, δεν οπτικοποιεί απλά τον χώρο με την ικανότητα της όρασης. Αντιθέτως, τον βιώνει, δημιουργεί εμπειρίες, σκέψεις, αναμνήσεις ώστε να καταλήξει στον επιθυμητό στόχο που είναι η δημιουργία συναισθήματος. «H αρχιτεκτονική δεν παράγεται απλώς με την προσθήκη σχεδίων, τομών και όψεων. Είναι κάτι άλλο, κάτι περισσότερο. Είναι αδύνατο να εξηγήσει κανείς επακριβώς τι είναι – τα όρια της είναι ασαφή. Στο σύνολό της η τέχνη δεν πρέπει να εξηγηθεί αλλά πρέπει να γίνει βίωμα. Με άλλα λόγια είναι πιθανό να βοηθήσουν τους άλλους να την βιώσουν...»5

Rasmussen Steen Eiler, Experiencing Architecture (Cambright: MIT Pres, Massachusetts of technology, 1964). Σελ. 9 “Architecture is not produced simply by adding plans and sections and elevations. It is something else, something more. It is impossible to define precisely what it is – its limits are by no means well – defined. On

Βίωμα είναι η προσωπική εμπειρία που αποκτά κάποιος όταν ζει κάτι με την φυσική και την πνευματική του υπόσταση. Συνδέεται άμεσα με την ενεργοποίηση όλων των αισθητήριων οργάνων αλλά και με πιο βαθιές έννοιες όπως είναι υπαρξιακές αντιλήψεις υπαρξιακές καταστάσεις αλλά και αναμνήσεις, πεποιθήσεις και προσωπικές εμπειρίες που επηρεάζουν την αντίληψη, τη σκέψη του ατόμου και το κάνουν αυτό που είναι. «Στην αρχιτεκτονική βίωμα είναι η σύνθετη διαδικασία κατά την οποία το άτομο διαβάζει και ‘νιώθει’ με ένα δικό του πολύ προσωπικό και μοναδικό τρόπο τον χώρο γύρω του6». Με την έλευση μας στο χώρο θέλοντας και μη βρισκόμαστε αντιμέτωποι με άπειρα ερεθίσματα που ξυπνάνε τις αισθήσεις μας. Ο ανθρώπινος οργανισμός ως καλοφτιαγμένη μηχανή αμέσως αποδέχεται την εισροή και σπεύδει να την επεξεργαστεί. Μέχρι το στάδιο αυτό δεν έχουμε ακόμα βιώσει το χώρο. Τον έχουμε «δει», τον έχουμε «οσφρηστεί», δεν τον έχουμε όμως ακόμα αντιληφθεί ανάλογα με την προσωπικότητα μας. Το στάδιο αυτό ονομάζεται αντιληπτική διαδικασία (θα μελετηθεί εκτενέστερα παρακάτω) και είναι το σημείο που η επεξεργασία του χώρου γίνεται ατομική υπόθεση. Το στάδιο της αποδοχής της πληροφορίας και το δεύτερο της αντιληπτικής διαδικασίας συνθέτουν την βιωματική εμπειρία. Με τη βιωματική προσέγγιση της αρχιτεκτονικής ο χώρος ζωντανεύει, αποκτά δικό του νόημα, δική του ταυτότητα. Έτσι, σχηματίζεται «...ένα εκτεταμένο πλήρες, ένας τόπος που ανάλογα με τις επιμέρους συνθήκες έχει μία ιδιαίτερη ταυτότητα.»7, αναφέρει συγκεκριμένα ο Norberg- Schulz. Η αρχιτεκτονική ξεφεύγει από την ευτελή μονοδιάστατη χωρική αντίληψη που χαρακτηρίζεται από την ικανοποίηση της μορφής και της λειτουργικότητας. Αντιθέτως ο χώρος γίνεται δυναμικό πεδίο αλληλεπίδρασης του με το the whole, art should not be explained, it must be experienced. But by means of words it is possible to help others to experience it…” 6 Ερευνητική εργασία, βίωμα και χώρος σε σύγχρονες τάσεις της αρχιτεκτονικής, Παπακωσταντίνου Αλεξία, Επιβ. Καθ. Κυριακή Τσουκαλά, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θασσαλονίκης- Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2015, σελ. 32 7 Christian Norberg-Schulz, Genius Loci: Towards a Phenomenology of Architecture (Academy Editions, 1980).

άτομο, ενώ παράλληλα αφήνει τις ενέργειες του δευτέρου να του δώσουν τελικά νόημα, τη δική του ταυτότητα. Στην πραγματικότητα, η αναγνώριση ενός τόπου είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο και η ταυτότητά του είναι ένας ιδιαίτερος συνδυασμός κοινωνικών σχέσεων. Ο χώρος είναι σαν ένα δοχείο που περιέχει γεγονότα, μέσα από τα οποία, και κατά τη διάρκεια του χρόνου, δημιουργούνται οι σημαντικές και βασικές κοινές εμπειρίες μεταξύ των ανθρώπων.8 Αρά λοιπόν, είναι εφικτό να μιλάμε για ποικίλες διαφορετικές μεταξύ τους «ταυτότητες» και «νοήματα» όσα και τα άτομα που αλληλοεπιδρούν με το χώρο.

Ε ι κ ό ν α 1 : τα στοιχεία που συνθέτουν την αίσθηση του χώρου κατά τον Norberg- Schulz

Η αρχιτεκτονική φτιάχτηκε από ανθρώπους για να εξυπηρετεί ανθρώπους. Οι κτισμένοι χώροι χωρίς την ανθρώπινη παρουσία είναι ημιτελείς και ανολοκλήρωτοι. Μέσα από την παρουσία του ανθρώπου η αρχιτεκτονική ζωντανεύει, ολοκληρώνεται και τελικά επιτυγχάνει τον σκοπό της δημιουργίας της, την ψυχική και σωματική ικανοποίηση της ανθρώπινης οντότητας. «Το αρχιτεκτονικό αποτέλεσμα δεν βιώνεται ως μία σειρά μεμονωμένων εικόνων αλλά με όλη την υλική, ενσώματη και πνευματική τους σημασία. Ο Mojtaba Parsaee, Mohammad Parva, και Bagher Karimi, ‘Space and place concepts analysis based on semiology approach in residential architecture: The case study of traditional city of Bushehr, Iran’, HBRC Journal 11, τχ. 3 (1 Δεκέμβριος 2015): 368–83, https://doi.org/10.1016/j.hbrcj.2014.07.001. 8

αρχιτεκτονικός χώρος προσφέρει σχήματα και επιφάνειες διαμορφωμένες για το άγγιγμα του ματιού. Αλλά ενσωματώνουν επίσης σωματικές και ψυχικές δομές, ενισχύοντας τη συνοχή και τη σημασία της υπαρξιακής του εμπειρίας9». Ο χώρος από μόνος του, αποκλεισμένος από τον ανθρώπινο παράγοντα, δεν είναι τίποτα άλλο παρά όγκοι, υλικά και διαστάσεις. Ο άνθρωπος είναι το περιεχόμενο του· του δίνει ερμηνείες, χρήσεις και δυνατότητες τις οποίες είναι αδύνατον ο χώρος να παράξει από μόνος του. Η αξία του επομένως έγκειται στην ικανότητα του να παραλάβει ζωή. Ο άνθρωπος ζώντας στο χώρο, αισθάνεται, νιώθει, αλληλοεπιδρά και δένεται με αυτόν. Οι αισθήσεις, προσλαμβάνοντας τη δομή του κτισμένου και την περιρρέουσα ατμόσφαιρα προκαλούν συναισθήματα.10

2.3 Α ν τ ι λ η π τ ι κ ή δ ι α δ ι κ α σ ί α Ερμηνεία της αντίληψης και της αίσθησης Πριν την οποιαδήποτε απόπειρα μελέτης της αντιληπτικής διαδικασίας είναι αναγκαίο να γίνει αναφορά σε δύο έννοιες άρρηκτα συνδεδεμένες με αυτή: την αντίληψη και την αίσθηση. Όταν μιλάμε για αίσθηση αναφερόμαστε είτε στα ερεθίσματα από το εξωτερικό περιβάλλον είτε στα συναισθήματα που προκαλούνται από τον ίδιο μας τον οργανισμό. Οι βασικές αισθήσεις του ανθρώπου κατατάσσονται στην δεύτερη κατηγορία, κάνοντας την χωρική εμπειρία του χρήστη πολυαισθητηριακή. Άλλωστε όπως αναφέρει και ο Juhani

Juhani Pallasmaa, The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses (John Wiley & Sons, 2012), σελ. 12 Ερευνητική εργασία, «Αισθήσεις και Αρχιτεκτονική / Χαρτογραφώντας συν-αισθήματα στην πόλη», Σκορλέτου Γεωργία-Ασπασία, Τζεβελέκου Χριστίνα-Καλλιόπη , Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Οκτώβριος 2014, σελ. 137 10

Pallasmaa, η αρχιτεκτονική είναι η τέχνη της συμφιλίωσης μεταξύ των εαυτών μας και του κόσμου και αυτή η μεσολάβηση πραγματοποιείται μέσω των αισθήσεων11. Η αντίληψη από την άλλη, είναι το σκηνικό υπόβαθρο από το οποίο ξεπηδούν όλες οι ενέργειες του υποκειμένου, οι οποίες και το προϋποθέτουν. Επιτρέπει τη σφαιρική και διεξοδική παρατήρηση των συστατικών του κόσμου και την εξέταση κάθε δραστηριότητας σε αυτόν. Προχωρά ωστόσο πέρα από την απλή παρατήρηση των αντικειμένων του κόσμου, γίνεται12, «η αντίληψη των στοιχείων, (νερό, αέρας…) των ακτινών του κόσμου, των πραγμάτων εκείνων που είναι διαστάσεις, που είναι κόσμοι13». Για την έννοια της αντίληψης έχουν αναπτυχθεί πολλές θεωρίες και θα αναφερθούν ενδεικτικά μερικές. Ο στρουκτουραλισμός με κύριο εκπρόσωπο τον Edward Tichener (Βρετανός ψυχολόγος) αναφέρεται στην αντίληψη ως ένα άμεσο άθροισμα των αισθήσεων που προκαλούνται από τα αισθητήρια όργανα. Από την άλλη, ο Τhomas Reid (Σκωτσέζος φιλόσοφος –εκπρόσωπος του σκωτσέζικου διαφωτισμού) της δίνει τον ορισμό της βασικής γνωστικής λειτουργίας του ανθρώπινου συστήματος που συνδέει τις βιωματικές εμπειρίες με τον εξωτερικό κόσμο. Ως ένα πιο γενικό αποτέλεσμα μπορούμε να πούμε οτι αντίληψη είναι το πνευματικό μέσο με το οποίο λαμβάνουμε (σε συνεργασία με τα σωματικά μέσαματι, εγκέφαλο, κλπ) τις πληροφορίες από τον εξωτερικό κόσμο14. Μετά τον ορισμό της αντίληψης ως μέσο συλλογής πληροφοριών μπορούμε να ορίζουμε την αντιληπτική διαδικασία ως τη διαδικασία αυτής της συλλογής. «Η αντιληπτική μας συμπεριφορά δεν μπορεί να θεωρηθεί ούτε απλό αποτέλεσμα της επενέργειας των εξωτερικών πραγμάτων πάνω στο σώμα (καθαρή εξωτερικότητα) ούτε εξαρτάται αποκλειστικά και μόνο από την δραστηριότητα ενός γνωρίζοντος υποκειμένου, μιας Ερευνητική εργασία, Η εννοια της ατμόσφαιρας στο χώρο: αντίληψη και βιωματική εμπειρία, Αποστολάκη Αντωνια_ Χατζηβασιλείου Μαριαλένα, Επιβλ. Β. Αλέξανδρος, Πολυτεχνείο κρήτης, Σχολή αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Ιουνιος 2016, σελ.16 12 Κανελία Κουτσανδρέα, ‘σώμα και χωρικότητα’ (ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ, ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ - ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ- ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ, 2011). 13 Maurice Merleu-Ponty, The Visible and the Invisible (Northwestern University Press, 1968). 14 Α. Παπαντωνίου, ‘Εισαγωγη στην ψυχολογια με εμφαση στις γνωστικες λειτουργιες’, (2008). 11

καθαρής συνείδησης (καθαρή εσωτερικότητα). Αναδύεται μάλλον μέσα από τις σχέσεις που το συγκεκριμένο υποκείμενο (σωματικό εγώ και σκεπτόμενο ον ταυτοχρόνως) συνάπτει με τον κόσμο και τα πράγματα γύρω του15». Συνεπώς η αντιληπτική διαδικασία δεν μπορεί να θεωρηθεί κάτι μονόπλευρο. Προκύπτει από την αμοιβαία σχέση υποκείμενου και αντικείμενου. Εξάλλου, ο ίδιος ο Maurice Merleau Ponty αναφέρει ότι τα αντικείμενα γίνονται αντιληπτά μέσα από μία διαλεκτική διαδικασία ανάμεσα στο υποκείμενο και το αντικείμενο16, διαφορετικά δεν έχουν σκοπό ύπαρξης.

Ε ι κ ό ν α 2 : Αντιληπτική διαδικασία

‘‘Η αντίληψη μου δεν είναι άθροισμα από οπτικές, άπτικες και ακουστικές προσλαμβάνουσες, αντιλαμβάνομαι με ένα συνολικό τρόπο, με το σύνολο της ύπαρξης μου, κρατάω μία μοναδική δομή του πράγματος, ένα μοναδικό τρόπο ύπαρξης, που απευθύνεται συγχρόνως σε όλες μου τις αισθήσεις’’ Maurice merleau Ponty

15 16

Maurice Merleau-Ponty, Η αμφιβολία του Σεζάν (Αθήνα: Νεφέλη, 1991).σελ.10 Κουτσανδρέα, ‘Ο ρόλος του σώματος και η έννοια της χωρικότητας κατά τον M.Merleau-Ponty’.

Επίδραση της διαδικασίας στο τελικό αποτέλεσμα Η αντιληπτική διαδικασία είναι σχεδόν σίγουρο ότι θα επιφέρει διαφορετικά αποτελέσματα από παραλήπτη σε παραλήπτη. Αυτό συμβαίνει διότι παρόλο που η πληροφορία που μπορεί να λαμβάνουμε να είναι η ίδια για όλους αλλά ο τρόπος που την επεξεργαζόμαστε είναι διαφορετικός. Η ποικιλία αυτή προέρχεται από τα διαφορετικά βιώματα, σκέψεις ιδεολογίες με άλλα λόγια από τις διαφορετικές προσωπικότητες των παραληπτών. Αυτό που βλέπω δεν είναι αυτό που σκέφτομαι.17 Σωκράτης Η διαφορά στην επεξεργασία της πληροφορίας εντοπίζεται ακόμα και στην απλή διαδικασία της οπτικοποίησης της μέσω του αντίστοιχου οργάνου: του ματιού. Η διαδικασία κατά την οποία το μάτι οπτικοποιεί την πληροφορία και την στέλνει στον εγκέφαλο είναι ίδια για κάθε άνθρωπο. Αυτό που διαφέρει όμως είναι η επεξεργασία του εγκεφάλου που έχει ως αποτέλεσμα την διαφορετική αντίληψη της εικόνας. Είναι αναμενόμενο λοιπόν όταν περνάμε από την απλή ανατομία στην πνευματική αντίληψη να περιπλέκονται τα πράγματα.

Admin, ‘Αισθήσεις, νους, και σκέψη’.

Δεν είναι όμως μόνο η ποικιλία στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα γύρω μας που φέρνει διαφορετικά αποτελέσματα στις ερμηνείες των αντικειμένων. Είναι και τα ίδια τα αντικείμενα από μόνα τους τόσο διαφορετικά. «Τα πράγματα τα οποία αντιλαμβανόμαστε, δεν αποτελούν περατωμένα όντα, αλλά είναι αντικείμενα προς εξέταση. Είναι ανοιχτά και ανεξάντλητα σύνολα, τα οποία ποτέ δεν θα μπορέσουμε να διερευνήσουμε ολοκληρωτικά, εφόσον δεν μας δίνονται παρά μόνον σε μερικές από τις όψεις τους και υπό ορισμένη προοπτική18». Υπό αυτό το πρίσμα μπορεί κανείς να φανταστεί τους άπειρους συνδυασμούς που μπορούν να γίνουν εξετάζοντας ένα μόνο αντικείμενο από κάθε πιθανή προοπτική για κάθε πιθανή αντιληπτική διαδικασία ενός επισκέπτη. Αυτό είναι και το αποτέλεσμα της αντιληπτικής διαδικασίας: οι άπειρες πιθανές εκδοχές ερμηνείας και επεξεργασίας ενός κοινού αντικειμένου.

Ε ι κ ό ν α 3: Διάγραμμα της διαδικασίας της βιωματικής εμπειρίας

Merleau-Ponty, Η αμφιβολία του Σεζάν.σελ.10

Αυτή η ποικιλία στην αντίληψη των αντικειμένων και των χωρικών ποιοτήτων έκανε τους μελετητές και κυρίως του φαινομενολόγους να αρχίσουν να μιλάνε για τη μοναδικότητα της εμπειρίας μέσα στο χώρο, ή με άλλα λόγια τη βιωματική και πολυαισθητηριακή εμπειρία. Είναι το στάδιο που από την απλή μονοδιάστατη οπτικοποίηση της εικόνας περνάμε στην πολυδιάστατη και προσωπική ερμηνεία του χώρου. Η τροποποίηση της αποκωδικοποίησης των ερεθισμάτων των αισθήσεων γίνεται μέσω συναισθήματος. 19 Σωκράτης Η αντιληπτική διαδικασία είναι και αυτή μία διαδικασία δράσης αντίδρασης. Όπως κάθε δράση έτσι και αυτή προσφέρει την κατάλληλη αντίδραση. Η κίνηση είτε η αδράνεια, η δημιουργία μορφασμού, ακόμα και η αδιαφορία είναι μερικές πιθανές αντιδράσεις. Όλες αυτές οι αντιδράσεις προκύπτουν από τις σκέψεις και τα συναισθήματα που δημιουργούνται μετά την αντιληπτική διαδικασία και όπως όλα τα υπόλοιπα διαφέρουν και ποικίλλουν ανάλογα τον εκπρόσωπο της διαδικασίας. Συνεπώς, κάθε οπτική αλληλεπίδραση δημιουργεί συναισθήματα. Άρα θα μπορούσαμε να πούμε ότι κάθε αρχιτεκτονικός χώρος εφόσον προσφέρει οπτική αλληλεπίδραση με το άτομο, του δημιουργεί συναισθήματα(?).

Admin, ‘Αισθήσεις, νους, και σκέψη’.

2.4 Α τ μ ό σ φ α ι ρ α Ένα από τα πιο δημοφιλή αρχιτεκτονικά ευρήματα για την διέγερση των συναισθημάτων είναι η δημιουργία ατμόσφαιρας. ‘... είναι ένα είδος αισθητικής εκπομπής ήχου, φωτός, ζέστης, υγρασίας, μυρωδιάς, ένα στροβιλίζον κλίμα απροσδιόριστων αποτελεσμάτων που παράγει ένα στατικό αντικείμενο.’’20 . Πως επηρεάζει Η αρχιτεκτονική ατμόσφαιρα μπορεί να ερμηνευτεί ως ένα σύνολο εφήμερων αποτελεσμάτων και ταυτόχρονα σύνολο μοναδικών συναισθημάτων που θα προκληθούν στο κάθε άτομο που θα τη βιώσει. Είναι τελικά αυτό που βιώνεται, αυτή η αντίληψη που δημιουργείται στο μυαλό του επισκέπτη φεύγοντας από το χώρο. Επιπλέον, λειτουργεί με την ανάμνηση. Το συναίσθημα που η ατμόσφαιρα διεγείρει μένει χαραγμένο στις αναμνήσεις του παραλήπτη και το ανακαλεί με την έλευσή του στο χώρο. Γι’ αυτό και η ατμόσφαιρα θα μπορούσε κανείς να πει ότι επιδρά άμεσα μόνο στην πρώτη επαφή του ατόμου με το χώρο και στη συνέχεια είναι απλώς ανατροφοδότηση. Ο χώρος μένει παγωμένος στον χρόνο. Με άλλα λόγια θα μπορούσε να πει κανείς ότι η ατμόσφαιρα είναι το εργαλείο με το οποίο ο αρχιτέκτονας εκμεταλλεύεται την αντιληπτική διαδικασία του ανθρώπινου οργανισμού προκειμένου να επηρεάσει το συναισθηματικό του κόσμο. Πως σχεδιάζεται Η ατμόσφαιρα σχεδιάζεται αλλά ταυτόχρονα επηρεάζεται από εφήμερους παράγοντες που οι αρχιτέκτονες εκμεταλλεύονται με σκοπό την άριστη πνευματική ποιότητα του χώρου. Η εφημερία αυτή μπορεί να προέρχεται από μεταβλητές καταστάσεις ανάλογα με το σημείο του σχεδιασμού όπως το κλίμα, το έδαφος, η υγρασία κλπ. ή από φυσικές καταστάσεις και φαινόμενα που αλλάζουν συνεχώς κατά τη διάρκεια της μέρας όπως ο ήχος και το φως. 20

Μark Wigley, ‘the architecture of atmosphere’ , constructing atospheres (Berlin, 1998).

2.5 Τ ο σ υ ν α ί σ θ η μ α Ορισμός Το συναίσθημα αποτελεί αντικείμενο έρευνες πολλών επιστημών με ποικίλους ορισμούς και ερμηνείες που άλλοτε συμφωνούν, ενώ άλλοτε διχάζουν. Κατά γενική ομολογία η προσπάθεια ερμηνείας του όρου είναι εξ’ ορισμού δύσκολη καθώς το συναίσθημα αποτελεί κάτι πολυδιάστατο και πολύπλευρο. Για την ιατρική ο όρος αίσθημα συμβολίζει την διαδικασία κατά την οποία το όργανο θα ερεθιστεί, τα νεύρα θα μεταφέρουν τον ερεθισμό στο αντίστοιχο τμήμα του εγκεφάλου και αυτό θα δημιουργήσει το συναίσθημα.21 Η επιστήμη της ψυχολογίας συνθέτη κι αυτή τους δικούς της ορισμούς όπως αυτός της Αμερικανίδας ψυχολόγου Barbara Lee Fredrickson είναι, η πολυσύνθετη αντιδραστική τάση ως προς κάποιο ερέθισμα που εκδηλώνεται σε τακτά χρονικά διαστήματα.22 Το αίσθημα, λοιπόν, αποτελεί μία διαδικασία του οργανισμού της οποίας το αποτέλεσμα είναι το συναίσθημα. « Συναίσθημα ονομάζεται το αποτέλεσμα της επενέργειας των εξωτερικών ερεθισμάτων στον οργανισμό μέσω των αισθήσεων, αλλά και η κατανόηση και η διανοητική επεξεργασία τόσο των εμπειρικών δεδομένων όσο και των ιδεών. 23» Είναι μία ψυχολογική αντίδραση με δραστική επιρροή τόσο στην ψυχολογική όσο και στην σωματική

Ερευνητική εργασία, «Το αίσθημα του χώρου», Ζαχος Θεόφιλος- Μηντσούλη Αλεξάνδρα, Δημοκρίτειο Πανεπηστίμο Θράκης, 2013, σελ. 15 22 Barbara L. Fredrickson, What Good Are Positive Emotions?, 3ο έκδ., τ. 2, 1998, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3156001/. 23 Ζαχος Θεοφιλος, ‘Το Αίσθημα Του Χώρου /// Le Sentiment d ’ Espace /// Τhe Feeling of Space’ (Δημοκρίτειο Πανεπηστίμιο Θράκης - Τμήμα αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 2013), https://issuu.com/theophilusmodernist/docs/le_sentiment_d__espace. 21

κατάσταση του ανθρώπου της οποίας η διάρκεια περιορίζεται σε δευτερόλεπτα ή, το μέγιστο, λεπτά24. Τα βασικά συναισθήματα Τα συναισθήματα χωρίζονται σε κατηγορίες, μία εκ των οποίων είναι η διαίρεσή τους σε ευχάριστα και δυσάρεστα. Η καταμέτρηση τους ξεπερνά σε αριθμό τις ανθρώπινες προσδοκίες γι’ αυτό και οι ερευνητές διέκριναν κάποια βασικά συναισθήματα, όπως ονομάστηκαν, που εμφανίζονται σε όλους τους ανθρώπους με μερικές παραλλαγές και επομένως θεωρούνται καθολικά και διακριτά. Οι ερευνητές για να υποστηρίξουν την θεωρία των βασικών συναισθημάτων, βασίστηκαν σε παρατηρήσεις που αφορούσαν τα βασικά χαρακτηριστικά τους, δηλαδή τα βιολογικά, ψυχολογικά και γνωστικά σήματα που διέπουν μία συναισθηματική έκφραση. Κατέληξαν πως τα βασικά χαρακτηριστικά εμφανίζονται στους περισσότερους πολιτισμούς με μία περιοδική συχνότητα25. Έτσι γίνεται αντιληπτό ότι τα συναισθήματα είναι άμεσα συ- σχετιζόμενα όχι μόνο με τις εκφράσεις του προσώπου αλλά κι με ένα πλήθος νεύρο-φυσιολογικών δεδομένων του ατόμου.

Ε ι κ ό ν α 4 : Τα τέσσερα βασικά συναισθήματα

Andrew M. Lane, Mood and Human Performance: Conceptual, Measurement, and Applied Issues (Nova Publishers, 2007). 25 Andrew Ortony και Terence J Turner, ‘What’s basic about basic emotions?’, Ιούλιος 1990, 3 έκδοση.

Ο αριθμός των βασικών συναισθημάτων διαφοροποιήθηκε αρκετές φορές κατά την διάρκεια της ανάπτυξης των επιστημών που τα μελετούσαν. Οι τελευταίες μελέτες τις ψυχολογίας υποδεικνύουν τέσσερα βασικά συναισθήματα τα οποία είναι η χαρά, η λύπη, ο φόβος και ο θυμός.26 Η έρευνα υποδηλώνει ότι υπάρχουν τέσσερα ανάγωγα συναισθήματα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι άνθρωποι είναι ικανοί μόνο να βιώσουν τέσσερις συναισθηματικές καταστάσεις. Οι παράγοντες που τα επηρεάζουν Οι παράγοντες που επηρεάζουν τα συναισθήματα είναι δύσκολο να περιοριστούν σε μερικές μόνο προτάσεις. Το συναίσθημα γεννιέται με τη γέννηση ενός ανθρώπου και πεθαίνει με το θάνατο του. Εξελίσσεται καθώς ο άνθρωπος αναπτύσσεται και μεταβάλλεται καθώς αυτός αλληλοεπιδρά με το περιβάλλον γύρω του27. Γι’ αυτό το λόγο οι παράγοντες που επηρεάζουν τα συναισθήματά του, μπορεί να οφείλονται στα ερεθίσματα που λαμβάνει και στον τρόπο με τον οποίο τα επεξεργάζεται(σκέψεις, ιδεολογίες, ανατροφή, παιδεία), στις αλλαγές τους περιβάλλοντος (κλιματικές/περιβαντολογικές), στις πολιτικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις. Η πολυδιάστατη αυτή πλευρά των συναισθημάτων δεν μελετάτε εκτενώς στην εργασία. Το συναίσθημα στην αρχιτεκτονική Η αρχιτεκτονική ως σύνολο εικόνων περιλαμβάνεται στον παράγοντα του οπτικού ερεθίσματος. Το κομμάτι αυτό της αρχιτεκτονική, δηλαδή η εικόνα, είναι εύκολα διαχειρίσημο από τον αρχιτέκτονα καθώς οι μορφές που θα σχεδιάσει θα δημιουργήσουν, Julie Beck, ‘New Research Says There Are Only Four Emotions’, The Atlantic, 4 Φεβρουάριος 2014, https://www.theatlantic.com/health/archive/2014/02/new-research-says-there-are-only-four-emotions/283560/. 27 Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία, « Σχεδίαση και αξιολόγηση διάδρασης και οπτικοποίησης της έκφρασης των συναισθημάτων από συναισθηματικών πράκτορες», Χρήστος Θαγγόπουλος, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ιούνιος 2009, σελ. 11 26

ως μία καλοστημένη εικόνα, συναισθήματα στον παρατηρητή είτε θετικά είτε αρνητικά. Τα κτήρια μπορούν να επηρεάσουν τη διάθεση και την ευημερία μας καθώς εξειδικευμένα κύτταρα στην περιοχή του ιππόκαμπου στον ανθρώπινο εγκέφαλο προσαρμόζονται στη γεωμετρία και στη διάταξη των χώρων που κατοικούμε28. Κάθε αρχιτεκτονική δομή, ως μια σύνθεση των γεωμετρικών μορφών, έχει μια μοναδική επίδραση στην ανθρώπινη ψυχολογία. Το κάθε ανθρώπινο μυαλό ως υποκείμενο και η κάθε αρχιτεκτονική δομή ως αντικείμενο έχουν μια μοναδική σχέση μεταξύ τους29. Ως διαρκώς εξελισσόμενη επιστήμη η αρχιτεκτονική έχει επηρεαστεί από την φαινομενολογική ανάλυση της ψυχολογικής και συναισθηματικής επιρροής του ανθρώπου. Όπως έχει ήδη ειπωθεί σκοπός αυτών των προσεγγίσεων της αρχιτεκτονικής είναι η δημιουργία συναισθημάτων μέσα από το βίωμα του επισκέπτη. «Ο σκοπός της κατασκευής είναι να κρατάει τα πράγματα ενωμένα. Σκοπός της αρχιτεκτονικής είναι να μας συγκινεί. «Το συναίσθημα στην αρχιτεκτονική εμφανίζεται όταν το έργο «χτυπάει» μέσα μας σε απόλυτη συμφωνία με το σύμπαν του οποίου τους νόμους υπακούμε, αναγνωρίζουμε και σεβόμαστε30». Ο άνθρωπος ανέκαθεν συσχέτιζε το χώρο με συγκινησιακές και συναισθηματικές φορτίσεις όπως αντίστοιχα η ατμόσφαιρα ενός χώρου, φαντασιακά, πλάθεται μέσω των αισθημάτων. Ωστόσο, τα συναισθήματα μας, το τί κάνει ένα χώρο ευχάριστο ή δυσάρεστο, δε μπορεί να ελεγχθεί απόλυτα καθώς εμπλέκονται σε αυτό στοιχεία όπως η διαίσθηση, η μνήμη, τα βιώματα, το ασυνείδητο αλλά και οι άνθρωποι που μας περιβάλλουν. Αυτά, άρρηκτα συνδεδεμένα με το χρόνο, συντελούν στην ανάπτυξη μιας βιωματικής σχέσης του χρήστη με το χώρο.31

Michael Bond, ‘The Hidden Ways That Architecture Affects How You Feel’, BBC Future (blog), 6 Ιούνιος 2017, http://www.bbc.com/future/story/20170605-the-psychology-behind-your-citys-design. 29 Πτυχιακή εργασία, Αρης Γιαννάκος, «Ανάλυση συμβολισμού Γεωμετρικών εννοιών-σχημάτων στην Αρχιτεκτονική», Τμήμα Πολικών Μηχανικών, Τ. Ε. Απρίλιος 2016, σελ. 75 30 Samir Younes, The Imperfect City: On Architectural Judgment (Routledge, 2016).σελ.178 31 Ερευνητική εργασία, «Αισθήσεις και Αρχιτεκτονική / Χαρτογραφώντας συν-αισθήματα στην πόλη», Σκορλέτου Γεωργία-Ασπασία, Τζεβελέκου Χριστίνα-Καλλιόπη , Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Οκτώβριος 2014, σελ. 137 28

Με τον καιρό οι αρχιτέκτονες που εντάσσουν στις σχεδιαστικές τους αρχές το συναισθηματικό αντίκτυπο που αφήνει το έργο τους στους επισκέπτες το, πληθύνονται. Ο Daniel Libeskind λέει ότι η αρχιτεκτονική επηρεάζει τον τρόπο που αισθανόμαστε τόσο σωματικά όσο και πνευματικά. «Η ουδέτερη αρχιτεκτονική είναι συνήθως και πιο επιθετική. Στα κτήρια που μας συγκινούν , υπάρχει ένα στοιχείο φροντίδας. Δεν πρόκειται για το ερώτημα αν ένα κτήριο μας κάνει να αισθανόμαστε καλά ή κακά. Πρόκειται για αυτή τη συγκίνηση. Αυτό σημαίνει η λέξη συναίσθημα. Αυτό που νιώθουμε είναι η αίσθηση της έντασης, του πάθος και της εμπλοκής. Είναι κάτι που πηγαίνει πολύ βαθιά. Ως αρχιτέκτονας, είναι υποχρέωση μου να κάνω μία προσωπική σύνδεση, όχι μόνο με το φυσικό περιβάλλον, αλλά και με το πως ενεργοποιεί τη μνήμη μας και τις συναισθηματικές μας αντιδράσεις. Όταν εξερευνούσα την περιοχή για το Εβραϊκό μουσείο στο Βερολίνο, έβαλα τον εαυτό μου στις ψυχές εκείνων που δεν υπήρχαν πια, στο κενό που ένιωθα. Προσπάθησα να δω πως είναι να είσαι εκεί χωρίς να είσαι εκεί. Τι σημαίνει να δημιουργείς ένα χώρο για εκείνους που δολοφονήθηκαν, που εξαφανίστηκαν στον καπνό» 32. Μας αρέσει η ιδέα ότι η δουλειά μας ξεκινάει με την αφύπνιση του συναισθηματικού χαρακτήρα του κτηρίου. Τα κτήρια έχουν χαρακτήρα σχεδιασμένο από την συνένωση της μορφής της υλικότητα και των υφών. Προφανώς δεν μπορούμε ποτέ να προβλέψουμε ποια θα είναι η αντίδραση κάποιου για ένα κτήριο, αλλά πάνω από όλα ένας γενικός στόχος θα ήταν να ξεφύγουμε από μία αφηρημένη ή διαγραμματική αρχιτεκτονική και να φτάσουμε σε μία αρχιτεκτονική πλούσια σε συνειρμούς33. Η αρχιτεκτονική αυτή, πιο αυθόρμητη, λειτουργεί περισσότερο με γνώμονα το συναίσθημα καθώς ο αρχιτέκτονας δεν υπόκειται σε περιορισμούς μορφής ή λειτουργικότητας κατά τη διαδικασία της. Με τον τρόπο αυτό είναι πιθανό να πλησιάσει περισσότερο στην επίτευξη της διέγερσης των συναισθημάτων.

Daniel Libeskind, ‘The Emotional Impact of Architecture’, CNN Style, 30 Ιούνιος 2015, https://www.cnn.com/style/article/daniel-libeskind-architecture-emotions/index.html. 33 St John Peter, ‘'The Feeling of Things: Towards an Architecture of Emotions'’, MN Associates and the University of Wolverhampton, 2000, 78–81. 32

Ε ι κ ό ν α 5 : Εβραϊκό Μουσείο, Daniel Libeskind, 2001

Το αποτέλεσμα που έχει η αρχιτεκτονική στα συναισθήματα ενός ατόμου είναι τεράστια. Αναμφίβολα αυτό είναι ένα από τα βασικά στοιχεία της αρχιτεκτονικής: όχι το πως φαίνεται αλλά το πως το νιώθουμε, μέσα από τον τρόπο που μας επιτρέπει να δράσουμε, να συμπεριφερθούμε, να σκεφτούμε και να αντιδράσουμε. Αυτό όμως δεν είναι καθολικό, εννοώντας ότι μπορεί και να μην έχει διακριτά και άμεσα συμπεράσματα στη διάθεση μας. Είναι περίπλοκο, υποκειμενικό και συμβαίνει με την πάροδο του χρόνου και τη χρήση34. Με τα δεδομένα αυτά θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι η αρχιτεκτονική δεν είναι ουδέτερη στη διαμόρφωση του συναισθηματικού κόσμου του ανθρώπου. Η αρχιτεκτονική μαρτυρά ότι ο καθένας από μας είναι διαφορετικός, ότι ο χώρος μάς επηρεάζει ριζικά. «Το να θεωρείς ότι ένα κτίριο είναι όμορφο υπονοεί μια έλξη προς τον τρόπο ζωής που προωθεί η συγκεκριμένη κατασκευή. Ένα κτίριο ενσωματώνει αυτά που εκτιμούμε περισσότερο στη ζωή, ενώ συχνά αναπληρώνει αυτά που μας λείπουν. Με άλλα λόγια μας αρέσουν τα κτίρια που καθρεφτίζουν τις αξίες μας. Η αρχιτεκτονική αποτελεί εκδοχή της ευτυχίας καθώς μας λέει ποιοι θα ήμασταν υπό ιδανικές συνθήκες. Φυσικά δεν θέλουμε όλοι να είμαστε το ίδιο πρόσωπο, εξ ου και οι διαφορές στο γούστο, στην αίσθηση του ωραίου». Κατά τη γνώμη του Alain de Botton, η αρχιτεκτονική μάς δείχνει ποιοι θα μπορούσαμε να είμαστε σε "ιδανικές συνθήκες". Ρόλο φυσικά στην κρίση περί ομορφιάς παίζει και η τάση μας να αποδίδουμε ανθρώπινα χαρακτηριστικά στα διάφορα οικοδομήματα και τα αντικείμενα που αυτά περιέχουν. Ένα κτίριο μπορεί να είναι ψηλό ή κοντό, ευδιάθετο ή κακοδιάθετο, τολμηρό ή μαζεμένο. Αυτό που ζητάμε από την αρχιτεκτονική δεν απέχει πολύ από αυτό που αποζητάμε από ένα φίλο. Τα αντικείμενα που περιγράφουμε ως όμορφα αποτελούν εκδοχές των ανθρώπων που αγαπάμε35. Συνεπώς η αρχιτεκτονική διατηρώντας ένα μικρό αλλά καθόλου ασήμαντο ρόλο στην επιρροή και την αφύπνιση συναισθημάτων, είναι αναγκαίο να εκμεταλλευτεί στο έπακρο KASHMIRA GANDER, ‘How Architecture Uses Space, Light and Material to Affect Your Mood’, 15 Απρίλιος 2016, http://www.independent.co.uk/life-style/design/how-architecture-uses-space-light-and-materialto-affect-your-mood-american-institute-architects-a6985986.html. 35 Alain De Botton, The Architecture of Happiness (Knopf Doubleday Publishing Group, 2008). 34

τη δυνατότητα αυτή σχεδιάζοντας κτήρια που θα αποτυπωθούν στην προσωπικότητα των επισκεπτών. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι πρέπει να υπαγορεύουν στο άτομο πως πρέπει να αντιλαμβάνεται, να αισθάνεται ή να λειτουργεί μέσα στο κτήριο. Αντιθέτως να έχει την ευελιξία να το εξερευνήσει και να το βιώσει μόνος του, ελεύθερος να αφεθεί σε οποιοδήποτε συναίσθημα προκύψει. «Για να είσαι καλός αρχιτέκτονας πρέπει να έχεις βαθιά εκτίμηση στον ανθρώπινο χαρακτήρα και της ικανότητάς του για μετασχηματισμό»36. Συσχέτιση χώρων συναισθημάτων _ το παράδειγμα του ιερού χώρου Διαφορετικοί τύποι κτηρίων θα αφυπνίσουν μία σειρά από ψυχολογικές δραστηριότητες του ανθρώπου όπως συναισθήματα, γνώση, μνήμη, αλληλεπίδραση και σκέψη. Διαφορετικοί τύποι κτηρίων θα προκαλέσουν διαφορετικά συναισθήματα. Κάθε κτήριο έχει συγκεκριμένο λειτουργικό χώρο, και η λειτουργία συμβάλει στη διαμόρφωση της μορφής, του μεγεθους, της ποιότητας του χώρου. Η χρήση του κτηρίου προσδιορίζει αρκετές φορές τα συναισθήματα που πρόκειται να αισθανθεί ο άνθρωπος με την είσοδο του σε αυτόν. Κατά μία έννοια, η αντίληψη διαφόρων θέματών αποφασίζεται από μία σειρά από αντιληπτικούς παράγοντες και τη διέγερση από προβάλλεται από τον ίδιο το χώρο. Συνεπώς όχι μόνο εξ’ αιτίας της χρήση αλλά και του τρόπου που μερικοί χώροι είναι αποτυπωμένοι στο μυαλό του ανθρώπου διεγείρουν συγκεκριμένα συναισθήματα και αναμνήσεις. «Παραδείγματος χάριν, ο μυστήριος θρησκευτικός χώρος μίας εκκλησίας απαιτεί μία αίσθηση απόστασης, ενώ αντίθετα αυτός ενός νηπιαγωγείου θα έπρεπε να ενεργοποιεί την αίσθηση της στοργής»37. Αυτή η ικανότητα να προκαλούμε συναισθήματα και περισυλλογή είναι αφετηρία σε πολλά αρχιτεκτονικά ερωτήματα και ιδιαίτερα διαδεδομένη σε εκείνα που εξυπηρετούν Adrian Lahoud, dean of the school of architecture at the Royal College of Art στο άρθρο της GANDER, ‘How Architecture Uses Space, Light and Material to Affect Your Mood’. 37 Zhao Ruoxi, ‘Architectural Space and Psychological Feelings’, Atlantis Press, 2016. 36

θρησκευτικούς σκοπούς. «Για να αισθάνεσαι πιο κοντά στο θεό πρέπει να δημιουργήσεις ένα περιβάλλον που τα πάντα προτρέπει την αίσθηση της ανύψωσής του βλέμματος» 38. Οι ναοί από μόνοι τους έχουν μία έντονη συναισθηματική αξία για τον άνθρωπο. Από πνευματικής απόψεως είναι χώροι ιεροί με ιστορική και θρησκευτική σημασία που διεγείρουν τα συναισθήματα. Ο σεβασμός για τους θρησκευτικού χαρακτήρα χώρους που διέπει τον άνθρωπο δημιουργεί την αίσθηση του υπεράνθρωπου, του ύψιστου, του δέους. «Πρώτα από όλα ο ναός κάνει τον θεό να υπάρχει. Δεύτερον φέρνει κοντά όλα εκείνα που διαμορφώνουν το πεπρωμένου του ανθρώπου. Τελικά, ο ναός κάνει όλα τα πράγματα στη γη ορατά: τους βράχους, τη θάλασσα, τον αέρα, τα φυτά, τα ζώα, ακόμα και το φως της μέρας και το σκοτάδι της νύχτας. Σε γενικές γραμμές ο ναός «ανοίγει» έναν κόσμο και την ίδια στιγμή θέτει αυτό τον κόσμο πίσω στη γη. Για να το κάνει αυτό βάζει αλήθεια μέσα στη δουλεία του»39. Η σχεδίαση των ιερών χώρων βασίζεται σε αυτή την αίσθηση της αναζήτησης και του δέους, την αίσθηση της ταπεινότητας και της απέραντης οντότητας που εκπροσωπούν. Επιπλέον ο σεβασμός είναι χαρακτηριστικό συναίσθημα που αναγνωρίζεται στη συναναστροφή του ανθρώπου με το ναό. Αυτά τα βασικά συναισθήματα αναδύονται σχεδόν από κάθε άνθρωπο ανεξάρτητα από την θρησκευτική του ταυτότητα – είτε υπάρχει είτε όχι. Είτε μικρός είτε μεγάλος, η συγκίνηση που αισθάνεται ο επισκέπτης μπαίνοντας σε ένα ναό δεν οφείλεται αποκλειστικά στο τρόπο που ο αρχιτέκτονας εκμεταλλεύτηκε αυτά τα έμφυτα συναισθήματα για να δημιουργήσει τον οίκο του θεού. Αντιθέτως οφείλεται και στην ενστικτώδη σκέψη του σχετικά με το πόσο ευτελής και «μικρός» είναι απέναντι στο μεγαλείο της πίστης. Συνεπώς μια εντυπωσιακή διαπίστωση είναι ότι η εκκλησία είναι από τα λίγα είδη κτηρίων που η διέγερση των συναισθημάτων δεν προκύπτει μόνο από το Meera Senthilingam, ‘The Mysterious Neuroscience of Holy Buildings’, CNN Style (blog), 28 Αύγουστος 2015, https://www.cnn.com/style/article/daniel-libeskind-architecture-neuroscience/index.html. 39 Christian Norberg-Schulz, ‘Heidegger’s Thinking on Architecture’, Perspecta 20 (1983): 61, https://doi.org/10.2307/1567066. 38

οπτικό ερέθισμα με το οποίο έρχεται αντιμέτωπος ο παρατηρητής. Συνδυάζεται με τη βαθύτερη έννοια της εκκλησίας και το νόημα που αντιπροσωπεύει. Ο Tadao Ando αποτελεί ένα από τα σημαντικά παραδείγματα αρχιτεκτόνων που μέσα από τα σχέδια και τις μορφές που δημιουργεί προσφέρει «μια ποιητική εμπειρία μέσα στις χωρικές δομές». Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τη δημιουργία ιερών χώρων προσφέροντας εντυπωσιακά παραδείγματα όπως το Church of the light, Church of the sea, Church of the Water. Σε αυτές τις σειρές των εκκλησιών, ο Tadao Ando ενσωμάτωσε μία ποικιλία από δραματικές χωρικές επιδράσεις μέσω ορθογώνιων ανοιγμάτων σχεδιασμένα χρησιμοποιώντας απλά «κοψίματα», με ακρίβεια και καθαρότητα αποκαλύπτοντας μία απίστευτη εμφάνιση: η θρησκευτική ατμόσφαιρα εμπνέει τα ανθρώπινα συναισθήματα ερεθίζοντας και τις πέντε ανθρώπινες αισθήσεις. Μετατρέποντας ένα άυλο θρησκευτικό πνεύμα σε ένα ποιοτικό χώρο που μπορεί να εκτιμηθεί από ανθρώπους, τα σχέδια του Tadao Ando παρουσιάζουν την έννοια του χωρικού πνεύματος, σχηματίζει τη φύση και την αρχιτεκτονική και δημιουργεί μία συγκεκριμένη κατάσταση για να διαφωτίσει τον άνθρωπο με σκοπό να τον κάνει να βιώσει το μεγαλείο της επίγνωσης 40.

Ε ι κ ό ν α 6 : Church of the Light, Japan, 1999 Ε ι κ ό ν α 7 : Church of the Sea, Japan,1991 Ε ι κ ό ν α 8 : Church of the Water, Japan, 1988

Hao-Long Hsu, Yu-Li Chang, και Hsiu-Hui Lin, ‘Emotional Architecture - A Study of Tadao Ando’s Genius Loci Design Philosophy and Design Syntax’ 3, τχ. 6 (2015): 8. 40

2.6 Επίλογος κεφαλαίου / Συμπεράσματα. Η αρχιτεκτονική έχει πολλές προσεγγίσεις μία εκ των οποίων αφορά την σύνδεσή της με το κίνημα της φαινομενολογίας. Εφαρμόζοντας την φιλοσοφία του κινήματος στην αρχιτεκτονική δημιουργείται ένα διαφορετικό είδος σχεδιασμού που στόχο έχει τη διέγερση των ανθρώπινων συναισθημάτων. Για την επίτευξη αυτού του στόχου καθίσταται αναγκαία η βιωματική εμπειρία του χώρου μέσα από την οποία ο παρατηρητής έχει τη δυνατότητα να αντιληφθεί το χώρο με όλες του τις αισθήσεις. Η διαδικασία αυτή με τη σειρά της αποτελεί ένα ερέθισμα που διαφορετικά επεξεργαζόμενο από τον κάθε ένα από τους αποδέκτες, έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία συναισθημάτων. Συνεπώς, το συναίσθημα είναι μία φυσική διαδικασία του οργανισμού που προκύπτει από τα αμέτρητα ερεθίσματα που λαμβάνει ο αποδέκτης κατά την αντιληπτική διαδικασία, ένα εκ των οποίον είναι η αρχιτεκτονική. Το συναίσθημα είναι αντίδραση του οργανισμού σε κάποιο ερέθισμα και επηρεάζεται από αμέτρητους παράγοντες οι περισσότεροι εκ των οποίο αποτελούν στοιχεία του εξωτερικού περιβάλλοντος. Η αρχιτεκτονική, ως μία σειρά εικόνων είναι ένας από αυτούς τους παράγοντες που επηρεάζουν την ψυχοσύνθεση του ανθρώπου, ενώ μερικές φορές γίνεται και τρόπος εκφράσεις των συναισθημάτων. Συγκεκριμένα διαφορετικά είδη κτηρίων δημιουργούν διαφορετικά συναισθήματα, όμως υπάρχουν και κτήρια που έχουν ένα συγκεκριμένο νόημα στο μυαλό του ανθρώπου. Δεν είναι ο άνθρωπος που επηρεάζεται από τη χρήση του κτηρίου αλλά το κτήριο που επηρεάζεται από την ιδέα πίσω από αυτή τη χρήση. Στο παράδειγμα της εκκλησίας που σκοπός του ήταν η δημιουργία χώρου αφιερωμένου στο υπερβατικό, γίνεται αντιληπτό ότι οι ιεροί χώροι βρίσκονται σε αυτή την κατηγορία κτηρίων που η διέγερση των συναισθημάτων προκύπτει πριν την έλευση του επισκέπτη στο χώρο. Ο σεβασμός, η ανάγκη για αναζήτηση το δέος και το συναίσθημα του υπερβατικού, του υπερφυσικού, είναι μερικά από τα συναισθήματα που αναδύονται κατά την συναναστροφή του ανθρώπου με έναν ιερό χώρο. Τα συναισθήματα αυτά θα αποτελέσουν

γνώμονα για την εξέλιξη αυτής της μελέτης, ενώ παράλληλα το χαρακτηριστικό της εκκλησίας να διεγείρει τα συναισθήματα πριν από κάθε αντιληπτική διαδικασία θα αποτελέσει αιτία επιλογής των δύο εκκλησιών του Alvaro Siza που αναλύονται στο τρίτο κεφαλαίο της εργασίας – Πριν όμως από αυτό θα δούμε πως ένα αρχιτεκτονικό στοιχείο, το φως, μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην αρχιτεκτονική για τη δημιουργία συναισθημάτων.

Β’

Μ έ ρ ο ς

«Το σώμα αποτελεί κάτι πολύ περισσότερο από ένα μέσο ή όργανο: “είναι η έκφραση μας μέσα στον κόσμο, η ορατή μορφή των προθέσεων μας». 41

Merleau-Ponty, Η αμφιβολία του Σεζάν, 10.

Αρχιτεκτονική Του Συναισθήματος

3.1 Τ ο α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ό φ ω ς Το φως αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία της φύσης. Υπάρχει από τη δημιουργία του κόσμου και θα υπάρχει μέχρι και το τέλος του. Είτε γίνεται αντιληπτό από τον άνθρωπο είτε όχι, δηλαδή είτε είναι ορατό είτε αόρατο, το φως διαποτίζει το σύμπαν και δημιουργεί τον αισθητό σε εμάς κόσμο προσδιορίζοντας του χρώματα και σκιές 42. Η σημασία του φωτός στη ζωή μας διαφαίνεται από το γεγονός ότι συχνά δεν παρατηρούμε την παρουσία του είναι όμως αναγκαίο για την ύπαρξη της ζωής. Όραση Τα μάτια μας είναι φτιαγμένα για να βλέπουν τις μορφές στο φως. Η σκιά και το φως αποκαλύπτουν τις μορφές43. Le Corbusier Η όραση ή οπτική αντίληψη αποτελεί μία από τις πέντε αισθήσεις.. Είναι η πιο ισχυρή, δεν είναι όμως η μόνη. Η οπτικοποίηση που γίνεται μέσω του ματιού είναι η πληροφορία που ο εγκέφαλος περιμένει να επεξεργαστεί. «Η οπτική αντίληψη του τοπίου συγκροτείται βασικά από εικόνες ή σκηνές που διαχέεται η μία την άλλη. Στην ουσία είναι μία προσπάθεια ανεύρεσης σχέσεων μεταξύ μορφών και πλαισίου τους.» 44 . Ο εγκέφαλος ενεργοποιεί όλες τις αισθήσεις για αυτή τη διαδικασία και έτσι ξεκινά η αντίληψη του χώρου. Η αντίληψη του χώρου θα έπρεπε να απευθύνεται σε όλες τις αισθήσεις ισάξια. Η οπτικοκεντρική κοινωνία όμως στην οποία αναπτυσσόμαστε δίνει προτεραιότητα στην όραση έναντι των υπολοίπων αισθήσεων με αποτέλεσμα να δημιουργείται μία Διπλωματική εργασία, «Το φως ως άυλο υλικό και βασικό μέσο σχεδιασμού και κατασκευής στην ιδιωτική κατοικία», Καίτη Κοντανάσιου, Πανεπιστήμιο Αιγίου, Ιούλιος 2011, σελ. 11 43 Le Corbusier, Για μια αρχιτεκτονική (Ekdoseis Ekkremes, 2004). 44 θεανώ Σ. Τερκενλή, Το πολιτιστικό τοπίο: γεωγραφικές προσεγγίσεις, εκδ. Παπαζήζη, Αθήνα 1996, σελ. 93 42

ανισορροπία μεταξύ τους. Ο χώρος όμως είναι εσωτερικό βίωμα και όχι μία εικόνα γι’ αυτό και η απόπειρα προσέγγισης του φωτός μέσω των υπόλοιπων αισθήσεων εκτός της όρασης θα αποτελούσε στοίχημα για την εξέλιξη της αρχιτεκτονικής. Παραδείγματος χάριν, το φως παράγει θερμότητα. Συνεπώς είναι εφικτό να πούμε ότι μπορούμε να το αντιληφθούμε μέσω της αφής είτε αγγίζοντας ένα αντικείμενο ή ένα σημείο του χώρου, είτε ακόμα και πάνω στο ίδιο μας το σώμα.

Ε ι κ ό ν α 9 : Οι πέντε ανθρώπινες αισθήσεις

_ Σχεδιασμός Το φυσικό φως υπήρξε μια από τις σημαντικότερες παραμέτρους του σχεδιασμού των κτιρίων στην ιστορία της αρχιτεκτονικής. Για χιλιάδες χρόνια, όλα τα κτίρια σχεδιάζονταν και κατασκευάζονταν κάτω από μια και μοναδική φωτεινή πηγή, τον ήλιο. Ενώ οι πηγές του τεχνητού φωτισμού αναγκαστικά προσαρτώνται όσο τα όρια της επικρατούσας τεχνολογίας φωτισμού επέτρεπαν. Ο διαρκώς μεταβαλλόμενος (εξαρτάται από τις καιρικές συνθήκες) και ως εκ τούτου μη προβλέψιμος χαρακτήρας του φυσικού φωτός έκανε εξαιρετικά δύσκολο τον αποτελεσματικό χειρισμό και έλεγχο του, ως μέσου αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. «Ίσως η πιο προφανής και πιο σημαντική πλευρά του φυσικού φωτός είναι η δυνατότητα του να αλλάζει και να οδηγεί στην απεριόριστη ποικιλία στην εμφάνιση του φωτισμένου εσωτερικού. Η αλλαγή του φωτός με τον χρόνο είναι η φυσική τάξη πραγμάτων. Πολλοί μεγάλοι αρχιτέκτονες είχαν αντιληφθεί το ρόλο του φυσικού φωτός ως κύριου μέσου που φέρνει σε επαφή τον άνθρωπο με το περιβάλλον του»45. Το φως σαν υλικό και τρόπο ανάδειξης της μορφολογίας του κτηρίου αποτελεί βασικό παράγοντα του σχεδιασμού. Ένας ορθά μελετημένος φωτισμός μπορεί να επιφέρει πολλαπλές θετικές επιδράσεις τόσο στο κτήριο όσο και στον επισκέπτη. «Ο χώρος δεν θα μπορούσε ποτέ να κατακτήσει τη σημαντική του θέση στην αρχιτεκτονική χωρίς το φυσικό φως...»λέει ο L. Kahn46. Κατέχει σημαντικό ρόλο για την αντίληψη του χώρου από το χρήστη τόσο από σχεδιαστικής απόψεως όσο και συναισθηματικής. Είναι το μέσο που θα προσδώσει ενδιαφέρον και θα επανανοηματοδοτήσει το χώρο. Αναδεικνύει τα χρώματα και την υφή των υλικών και οργανώνει το χώρο. Ακόμα και η απουσία του φωτός από μερικά σημεία δίνει έμφαση στα υπόλοιπα μέσα από την αντίθεση. Αν δεν υπήρχε αυτή η αντίθεση πιθανώς το μάτι μας να μην αντιλαμβανόταν διαφορά ανάμεσα στις επιφανείς.

Μιχαηλ Καρολος Κερανης, ‘Ο ρόλος του φωτός στην αρχιτεκτονική δημιουργια’ (Πανεπηστήμιο Πατρών Τμήμα αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 2010). 46 Thomas Schielke, ‘Light Matters: Louis Kahn and the Power of Shadow’, ArchDaily (blog), 23 Απρίλιος 2013, http://www.archdaily.com/362554/light-matters-louis-kahn-and-the-power-of-shadow/. 45

Μέσα από τα είδη του φωτισμού και την ικανότητα του αρχιτέκτονα, μπορούν να οριστούν διάφορες ποιότητες χώρων και συναισθημάτων. «Εσωστρεφής, χαρακτηρίζεται ο φωτισμός, ο οποίος ενδυναμώνει τη διάθεση απομόνωσης, αυτοσυγκέντρωσης και περισυλλογής. Εξωστρεφής ή εορταστικός, αυτός, ο οποίος δημιουργεί μια φαντασμαγορική ατμόσφαιρα, μέσω ενός συνδυασμού διακυμάνσεων φωτός – σκιάς, αλλά και χρωμάτων. Μεταφορικός, αυτός που παραπέμπει σε εικόνες και καταστάσεις του φυσικού κόσμου ή ακόμα και εξωπραγματικές. Συμβολικός, αυτός που παραπέμπει, κυρίως, σε κάποια ιδέα, μία θεωρητική κατάσταση, ένα είδος μεταφορικού φωτός στην ουσία του. Δραματικός, αυτός που δημιουργεί μια ψυχολογική ένταση και μεγαλύτερη ευαισθησία. Μία τέτοια ποιότητα επιτυγχάνεται μέσω των αντιθέσεων και των έντονων φωτοσκιάσεων»47. ‘‘.. Αρχιτεκτονική είναι το επιδέξιο, σωστό και θαυμαστό παίξιμο των όγκων που συμπλέκονται κάτω από το φως ..’’48 1927, ο Le Corbusier Το φως αποτελεί κομμάτι της αρχιτεκτονικής. Δεν είναι όμως μόνο το φως σημαντικό για την αρχιτεκτονική αλλά και η αρχιτεκτονική σημαντική για το φως. Η αμφίδρομη σχέση τους αποκαλύπτεται από το γεγονός ότι το φως δεν γίνεται αντιληπτό χωρίς τη μορφή όπως και η μορφή δεν γίνεται αντιληπτή, τουλάχιστον οπτικά, χωρίς το φως49

Διπλωματικής Εργασίας -2005-, «Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΩΝ ΦΥΛΑΚΩΝ ΩΣ ΜΕΡΟΣ ΤΟΥ ΣΩΦΡΟΝΙΣΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ», Μ. ΑΓΓΕΛΑΚΗ, Α. ΚΟΥΡΜΟΥΛΑΚΗ, Πανεπιστημίου Πατρών, σελ. 38 48 Για μια αρχιτεκτονική, σ.16 49 Marietta Millet, Light Revealing Architecture (Van Nostrand Reinhold, 1996). 47

_ Φως – Σκοτάδι

Θα μπορούσε κανείς να πει ότι το σκοτάδι είναι το άγραφο χαρτί, ο λευκός καμβάς που περιμένει ο αρχιτέκτονας να το σχεδιάσει και να συνθέσει μέσα σε αυτό μία πραγματικότητα με το φως. Στο όριο του σκοταδιού και του φωτός, βρίσκεται το νόημα της τέχνης, η μόνη ανθρώπινη γλώσσα. Είναι το θησαυροφυλάκιο των σκιών. Οτιδήποτε είναι φτιαγμένο με φως, δημιουργεί σκιά. Η δουλειά μας βρίσκεται στο σκοτάδι, η θέση της όμως ανήκει στο φως. L. Kahn 50 Σκοτάδι και φως, δύο έννοιες άρρηκτα συνδεδεμένες μεταξύ τους. Η αλληλεπίδραση είναι ο κορμός της σχέσης τους: το ένα ορίζει την ύπαρξη του άλλου μέσα από την δυναμική σχέσης αντίθεσης. «…έτσι όπως μεγαλώνουμε με όλο και λιγότερη συνείδηση του σκότους, ξεχνάμε την χωρική αντήχηση και τις λεπτές μορφές που δημιουργούνται από το φως και τη σκιά. Όταν συμβαίνει αυτό, τα πάντα είναι ομοιόμορφα φωτισμένα, αντικείμενο και μορφή είναι περιορισμένα στις απλοϊκές σχέσεις μεταξύ τους.»51. Το παιχνίδι των αντιθέσεων εμπλουτίζει το σκοπό ύπαρξης τόσο του φωτός όσο και του σκότους. Μέσα από αυτή τη διαρκή διαμάχη για επικράτηση δημιουργείται η αρχιτεκτονική: καθορίζονται οι μορφές, γίνονται ορατές οι υφές, αποδίδονται αποχρώσεις και αντιθέσεις. «Ένα πετράδι που φωσφορίζει ελευθερώνει όλη του τη λαμπρότητα μέσα στο σκοτάδι, ενώ το κόσμημα εκτεθειμένο στη λευκότητα της μέρας σαν να χάνει τη μαγεία του.»52 Μέσα σε αυτή τη διαμάχη δημιουργείται οτιδήποτε βρίσκεται στο οπτικό μας πεδίο, οτιδήποτε αντιλαμβανόμαστε με την αίσθηση της όρασης. Δεν υπάρχει αντίληψη χωρίς αντίθεση53. Ε ι κ ό ν α 1 0 : Koshino House, Tadao Ando – Το παιχνίδι των αντιθέσεων του Ando Μ. Αγγελάκη Α. Κουρμουλάκη, ‘Η αρχιτεκτονική των φυλακών ως μέρος σωφρονιστικού συστήματος’ (Πανεπηστήμιο Πατρών - Τμήμα αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 2005). 51 Tadao Ando, Licht, Jahrbuch fur Licht und Architectur (Berlin: Ernst & Sohn, 1993). 52 Jun’ichirō Tanizaki, Το εγκώμιο της Σκιάς, μετάφρ. Παναγιώτης Ευαγγελίδης (ΑΓΡΑ, 2010). Σελ.100 53 Nathan B. Winters Architecture Is Elementary: Visual Thinking Through Architectural Concepts (Gibbs Smith, 2005). 50

Ο Kahn πίστευε ότι η σκοτεινή σκιά είναι φυσικό μέρος του φωτός, γι αυτό και δεν επιχείρησε ποτέ έναν καθαρά σκοτεινό χώρο. Για αυτόν, μια ακτίδα φωτός διαφωτίζει το επίπεδο του σκοταδιού: «Ένα σχέδιο ενός κτιρίου πρέπει να διαβάζεται σαν μια αρμονία χώρων μέσα στο φως. Θα έλεγα ότι τα σκοτεινά σημεία είναι επίσης πολύ σημαντικά. Αλλά για να είμαι αληθινός στο επιχείρημα ότι ένας αρχιτεκτονικός χώρος πρέπει να έχει φυσικό φως, θα έλεγα ότι πρέπει από τη μία να είναι σκοτεινός, αλλά από την άλλη να υπάρχει ένα άνοιγμα αρκετά μεγάλο ώστε το φως να μπορεί να έρθει μέσα και να σας πει πόσο σκοτεινός είναι πραγματικά – τόσο σημαντικό είναι να έχουμε φυσικό φως σε έναν αρχιτεκτονικό χώρο "54. Κάθε χώρος πρέπει να ορίζεται από τη δομή και τον χαρακτήρα του φυσικού φωτός. Ως αποτέλεσμα, το φως συχνά κρύβεται πίσω από τις περσίδες ή δευτερεύοντες τοίχους, συγκεντρώνοντας έτσι την προσοχή στην επίδραση του στο χώρο και όχι στην προέλευσή του.55 Σκοτάδι σημαίνει ολική απενεργοποίηση της αίσθησης της όρασης. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την όξυνση των υπόλοιπων αισθήσεων. « Κατά τη διάρκεια έντονων συναισθηματικών στιγμών τείνουμε να απενεργοποιούμε την αίσθηση της όρασης. Οι βαθιές σκιές και το σκοτάδι είναι γοητευτικά γιατί ελαττώνουν την οξύτητα της όρασης. Το ομοιογενές φως παραλύει την φαντασία με τον ίδιο τρόπο που η ομοιογενοποίηση εξαλείφει την εμπειρία του χώρου.» 56. Δεν είναι λίγα τα αρχιτεκτονικά παραδείγματα που, όταν το επιτρέπει η χρήση του κτηρίου, το φως ελαττώνεται με σκοπό να δημιουργηθεί μία τάση ονειροπόλησης. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των θρησκευτικών χώρων μέσα στους οποίους ο πιστός έχει την ανάγκη να απεγκλωβιστεί από την έννοια της εικόνας ώστε να αισθανθεί πιο κοντά στην χωρίς οπτικές αποδείξεις πίστη του.

Stephen Kite, Shadow-Makers: A Cultural History of Shadows in Architecture (Bloomsbury Publishing, 2017). 55 Schielke, ‘Light Matters’, 23 Απρίλιος 2013. 56 Steven Holl, Juhani Pallasmaa, και Alberto Pérez Gómez, Questions of Perception: Phenomenology of Architecture (William Stout, 1994).

_ Σκιά Η αντίθεση του φωτός με το σκοτάδι που αναφέρθηκε στις προηγούμενες παραγράφους έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία της σκιάς. Η σκιά είναι ο αρνητικός χώρος που παράγεται όταν ένα αντικείμενο διακόπτει το φως57. Συνδέεται άμεσα με το φως καθώς χάρις σε αυτό δημιουργεί τη μορφή, την κατεύθυνση και την κίνησή της, με βάση την πορεία του φωτός σε συνάρτηση με την πάροδο του χρόνου. Αποτελεί δείκτη του φυσικού περάσματος του χρόνου και απόδειξη της δύναμης του φωτός πάνω στις επιφάνειες. Η σκιά είναι ένα ευφυές εργαλείο που χρησιμοποιεί ο αρχιτέκτονας για να δημιουργήσει διαφορετικές ποιότητες χώρου, να μεταβάλει το χαρακτήρα του κτηρίου ανάλογα με τη θέση του ήλιου. Η ποικιλία της σκιάς και η αξία της παρουσιάζονται με μεγάλη ιερότητα στην ιαπωνική αισθητική. Ο Ιάπωνας συγγραφέας Jun'ichirō Tanizaki στο έργο του «Το Εγκώμιο της Σκιάς» παρουσιάζει το μεγαλείο μίας αρχιτεκτονικής φτιαγμένης στο ημίφως. «Αν θέλαμε να φανερώσουμε το μυστικό, τελικά η απάντηση θα ήταν στη μαγεία της σκιάς, κι αν διώχναμε τις σκιές που έχουν δημιουργηθεί από κάθε γωνία της κοτονόμα 58, θα μεταμορφωνόταν κι αυτή αυτοστιγμεί σ’ ένα απλό κενό. Η ιδιοφυία των προγόνων μας ήταν που έδωσαν μία μυστηριακή ποιότητα, ανώτερη από κάθε πίνακα ή στολίδι, στο κόσμο της σκιάς, δημιουργώντας τον απλώς με το να διαλέξουν ελεύθερα να σκιάσουν το κενό διάστημα του τίποτα.»59 Ε ι κ ό ν α 1 1 : Παραδοσιακό δωμάτιο τσαγιού στην Ιαπωνία – η μαγεία της σκιάς στην ιαπωνική αρχιτεκτονική

Ερευνιτική εργασία, «The natural light in the atmosphere of architectural space The cases of Tadao Ando and Peter Zumthor», Γιαννούδης Σωκράτης, University of Crete, 2015 58 Ειδικά διαρρυθμισμένος χώρος στη γωνία του κεντρικού δωματίου του κάθετου στον κήπο, στο παραδοσιακό ιαπωνικό σπίτι, προορισμένος για ένα βάζο με λουλούδια, μία καλλιγραφία κτλ. Δημιουργήθηκε αρχικά στα βουδιστικά μοναστήρια γύρω στα τέλη του 14ου αιώνα. Υιοθετήθηκε από τα σπίτια στις πόλεις και απέκτησε τεράστια πνευματική και αισθητική σημασία, ως χώρος αυτοσυγκέντρωσης , χαλάρωσης, και φιλοσοφικού νοήματος ζεν. 59 Jun’ichirō Tanizaki, Το εγκώμιο της Σκιάς. Σελ. 74 57

«Η Βουδιστική Ζεν φιλοσοφία επηρεάζει ευθέως την έννοια του χώρου, ο οποίος πιστεύεται ότι δημιουργείται στο όριο όπου τα υλικά πράγματα αρχίζουν να εξαφανίζονται. Σύμφωνα με τη λογική του Ζεν, ο χώρος δεν είναι αυθύπαρκτος ούτε σαφώς ορισμένος αλλά προκύπτει από ένα σταδιακό πέρασμα από το φως στη σκιά, από μια αλληλουχία σκιών που συμβάλλει στην υπογράμμιση του νοήματος του χώρου και όχι του χώρου αυτού καθαυτού»60. Αν ερμηνεύσουμε τη σκιά ως μία πιο ήπια εκδοχή του σκοταδιού, τότε θα μπορούσαμε να πούμε ότι εμπλουτίζει ακόμα περισσότερο το παιχνίδι μεταξύ φωτός και σκότους. Οι δύο αυτές έννοιες, το φως και το σκοτάδι, είναι τόσο απόλυτες και καθοριστικές για την οπτική αντίληψη που τελικά χρειάζονται οι πιο ήπιες μορφές τους για να υπάρχει ισορροπία. Η ιαπωνική αισθητική βρίσκει όχι μόνο ισορροπία αλλά και «ομορφιά με το να ξεπηδούν σκιές από παντού.»61. Ο Tanizaki μιλάει όχι μόνο για την ιαπωνική αρχιτεκτονική αλλά για ένα πολιτισμό ολόκληρο που βασίστηκε πάνω στο μεγαλείο της σκιάς και στο ημίφως. «..τείνει να είναι η δική μας συλλογιστική, πως δηλαδή η ομορφιά δεν βρίσκεται μες στο ίδιο το πράγμα, αλλά γεννιέται από το φως και το σκοτάδι, μες στις αποχρώσεις της σκιάς των πραγμάτων στη σχέση τους το ένα με το άλλο. Όταν σιγάζει το έργο της σκιάς τότε πιστεύουμε ότι δεν υπάρχει πια ομορφιά.»62

Thiên-Ân Thích, Ζεν, φιλοσοφία και πράξη, μετάφρ. Ανδρέας Λυμπερόπουλος (Κέδρος, 2004). Jun’ichirō Tanizaki, Το εγκώμιο της Σκιάς. Σελ. 100 62 Jun’ichirō Tanizaki. Σελ. 100 60 61

3.2 Ε π ί δ ρ α σ η σ τ η ν Α ν τ ί λ η ψ η Πράγματι έχει γίνει μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις της σύγχρονης αρχιτεκτονικής τις τελευταίες δύο δεκαετίες, όχι μόνο για τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά του αλλά κυρίως για την ικανότητα του να κινεί τον άνθρωπο, όπως υποστηρίζει ο Alberto Campos Baeza63. Η όραση είναι εφικτή μόνο όταν υπάρχει φως. Το μάτι, είναι το όργανο με το οποίο αντιλαμβανόμαστε το χώρο και τις πιθανές αλλαγές του. Αν ψάξουμε βαθιά στη διαδικασία της αντίληψης θα βρούμε ότι βασικό ερέθισμα είναι το φως. Το φως είναι αυτό που ενεργοποιεί την όραση και στην συνέχεια ο εγκέφαλος προετοιμάζει τον οργανισμό για την αποδοχή και την επεξεργασία της πληροφορίας. Έτσι λοιπόν, μπορούμε να πούμε ότι το φως είναι παράγοντας που πειράζει την αντίληψη άρα και τη συναισθηματική μας διάθεση. Ο άνθρωπος εξελίσσεται σύμφωνα με το φως προσαρμόζοντας τις ανάγκες του με βάση αυτό. Είναι υγιής όταν δέχεται συγκεκριμένα ποσά φυσικού φωτός καθημερινά, ενώ παρουσιάζει προβλήματα τόσο στην υγεία του όσο και στην ψυχολογία του όταν αυτά τα ποσά είναι ελλιπή ή υπερβολικά. Ακόμα και το απλό γεγονός της φοβίας του ανθρώπου για το σκοτάδι, της απουσίας δηλαδή του φωτός, είναι αποτέλεσμα της ψυχολογικής ανάγκης του ανθρώπου για φως 64. Παρότι είναι δεδομένη η ύπαρξη της ψυχολογικής και πνευματικής σύνδεσης του ανθρώπου με το φως δεν είναι βέβαιο ακόμα ποια είναι αυτή η σύνδεση και ποια η θέση της στον ανθρώπινο οργανισμό. Η Marietta Millet καθηγήτρια αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο Washington στο Seattle υποστηρίζει ότι υπάρχει στο υποσυνείδητο του ανθρώπου μια αρχέγονη σειρά από συσχετισμούς που μας συνδέουν με το φως και το σκοτάδι. Αυτοί οι συσχετισμοί επηρεάζονται φυσικά από πολιτισμικές, κοινωνικές και προσωπικές εμπειρίες65. Rita Paiva, ‘Light and Shadow. The importance of light in the Church of Sta. Maria and the Church of Light, of Siza and Ando’, μετάφρ. Ricardo Hans, FCSH, Universidade NOVA de Lisboa, 2015. 64 Ερευνητική εργασία, «Ο ρόλος του φωτός στην αρχιτεκτονική δημιουργία», Κεράνης Μιχαήλ Κάρολος, Πανεπηστήμιο Πατρών, Σεπτέμβριος 2010, σελ. 9 65 Millet, Light Revealing Architecture. 63

Το φως επηρεάζει άμεσα την αντίληψη μας. Η αντιληπτική διαδικασία δεν θα υπήρχε, όπως έχει ήδη ειπωθεί, χωρίς το φως καθώς είναι εκείνο που δίνει νόημα στους χώρους και τις επιφανείς. Είτε η άμεση επαφή της επιφάνειας με το φως, είτε με την έμμεση επαφή μέσω της διάθλασης ο χώρος προσδιορίζεται και επανατροφοδοτείται. Η δύναμη του φωτός στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε είναι τόσο δραστική που αυτό αυτόματα σημαίνει ότι μία πιθανή αλλαγή του πρώτου μπορεί να αλλάξει ριζικά τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε και νιώθουμε τον χώρο μέσα στον οποίο κινούμαστε. Επομένως είναι εφικτό να μιλάμε για ένα καταλυτικής σημασίας εργαλείο για την αρχιτεκτονική και τον σχεδιασμό του χώρου αλλά και για την δημιουργία μίας πολυδιάστατης οπτικής και πολυαισθητηριακής εμπειρίας. Για παράδειγμα, το φυσικό φως μπορεί να βοηθήσει του ασθενής ενός νοσοκομείου να αναρρώσουν και του μαθητές ενός σχολείου να τα πηγαίνουν καλύτερα. «Το φως σίγουρα έχει ένα ψυχολογικό αντίκτυπο στον άνθρωπο» λέει ο Dr Alan Lewis. « Οι έρευνες δείχνουν ότι το ορατό φως βοηθάει το ανθρώπινο σώμα να ρυθμίσει την παραγωγή της μελατονίνης, η οποία με τη σειρά της βοηθάει στη ρύθμιση του ατομικού μας ρολογιού, που επηρεάζει τον ύπνο και την πέψη. Επίσης μπορεί να βοηθήσει στην αύξηση της παραγωγής της σεροτονίνης, η οποία μειώνει τα συμπτώματα της κατάθλιψης»66. Η ψυχολογική κατάσταση του ανθρώπινου οργανισμού δεν παύει να συνδέεται άμεση με την υγεία του. Συνεπώς, με την βοήθεια του φωτός επηρεάζεται πρώτα η σωματική του υγεία και στη συνέχεια και η πνευματική του ευημερία.

Bond Michael, ‘The Hidden Ways That Architecture Affects How You Feel’. BBC future, June 2017

3.3 Φ ω ς κ α ι σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α Η αρχιτεκτονική, λοιπόν, είναι αδιαχώριστη από τη λέξη «φως», για διάφορους λόγους. Πρώτα απ' όλα, είναι το στοιχείο που μας επιτρέπει να διακρίνουμε τον αρχιτεκτονικό χώρο. Τη σύνδεση μεταξύ του αυτού και των αντικειμένων μέσασε αυτόν. Η λεπτομέρεια των χώρων και, τέλος, πολύ σημαντικό, το νόημά τους, την ερμηνεία και τα προτεινόμενα συναισθήματα, τα οποία εξαρτώνται από αυτό που θέλει να εκφράσει ο αρχιτέκτονας σχεδιάζοντας, τον σκοπό του χώρου και τις προθέσεις του ιδιοκτήτη.

Ε ι κ ό ν α 1 2 : Το φως δημιουργεί τις οπτικές προϋποθέσεις για την αρχή της αντιληπτικής διαδικασίας

Η επίδραση του φωτός στην ανθρώπινη αντίληψη είναι το κλειδί για τη διερεύνηση των συναισθημάτων που προκαλεί η άυλη αυτή δύναμη στον άνθρωπο. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, η αντίληψη του ανθρώπου ως μία διαδικασία θα επιφέρει και τα αντίστοιχα αποτελέσματα. Στην δεδομένη περίπτωση το αποτέλεσμα της αντιληπτικής διαδικασίας είναι η δημιουργία συναισθημάτων σκέψεων και, κατ’ επέκταση, αντιδράσεων. Παρά τη δυσκολία στην ερμηνεία και τη μελέτη των συναισθημάτων λόγο της ποικιλίας στη προέλευση, όπως προκύπτει από τα παραπάνω, το φως διεγείρει τα συναισθήματα συνήθως με θετικά αποτελέσματα. Η ανθρώπινη φύση έχει την τάση να νιώθει οικειότητα

με τους φωτεινούς χώρους, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι μόνο θετικά τα συναισθήματα που προκύπτουν από την καθημερινή τριβή του ατόμου με το φως. Ένα από τα πλεονεκτήματα του σωστά μελετημένου φωτισμού είναι η ανάδειξη του αισθήματος της ασφάλειας. Είναι επιστημονικά και εμπειρικά διαπιστωμένο ότι το φως συνδράμει στο αίσθημα της σιγουριάς και της ασφάλειας διότι ο χρήστης είναι σε θέση να αντιληφθεί το χώρο επαρκώς. Ο χώρος δεν έχει απροσδιόριστες και σκοτεινές περιοχές, αλλά αντίθετα είναι ξεκάθαρος και φωτεινός. Αυτό βοηθάει στη γρήγορη εξοικείωση του χρήστη με το χώρο και συμβάλει στην αποτελεσματική χρήση και αξιοποίηση του. Από την άλλη η αντίθεση μεταξύ φωτός και σκιάς πάντα διαδραμάτιζε πολύ σημαντικό ρόλο στη διέγερση των συναισθημάτων. Η συνεχής εναλλαγή σε συνδυασμό με το σχεδιασμό που προτείνει ο αρχιτέκτονας μπορεί να κατευθύνει τη σκέψη ή να απελευθερώσει τη φαντασία. Συνεπώς, το φως και ο τρόπος με τον οποίο θα το χειριστεί ο αρχιτέκτονας, αναλαμβάνει πρωτεύοντα ρόλο αναφορικά με τα συναισθήματα του επισκέπτη. Από την άλλη πλευρά η χρήση του φωτός μπορεί να οδηγήσει σε αντικρουόμενα συναισθήματα: μία ακτίνα ήλιου εστιάζει την προσοχή του παρατηρητή, η στιγμιαία λάμψη της αστραπής σοκάρει, ο νυχτερινός ουρανός γοητεύει, ενώ ένα σκοτεινό δάσος προκαλεί φόβο. Οι θρησκείες χρησιμοποιούν αυτή την ποικιλία των συναισθημάτων για να μεταδώσουν τις μυστικιστικές πτυχές των αντίστοιχων θεοτήτων του – και κατά συνέπεια στους χώρους λατρείας τους67. Η μυστικότητα της σκιάς είναι στενά συνδεδεμένη με την δημιουργία σιωπής και δέους. Για τον Kahn, ενώ το σκοτάδι προκαλεί την αβεβαιότητα αφαιρώντας την ικανότητα της όρασης, και αφήνοντας εκτεθειμένο το σώμα σε πιθανούς κίνδυνους, εμπνέει επίσης ένα βαθύ μυστήριο. Είναι στο χέρι του αρχιτέκτονα να προκαλέσει τη σιωπή, το μυστήριο, το δράμα με τη βοήθεια του φωτός και της σκιάς – να δημιουργήσει ένα «θησαυρό» σκιών, ένα «άσυλο τέχνης»68. Thomas Schielke, ‘Light Matters: Sacred Spaces’, ArchDaily (blog), 28 Μάρτιος 2014, http://www.archdaily.com/490781/light-matters-sacred-spaces/. 68 Schielke, ‘Light Matters’, 23 Απρίλιος 2013. 67

3.4 Φ ω ς σ τ ο υ ς ι ε ρ ο ύ ς χ ώ ρ ο υ ς

– το κεφάλαιο βασίζεται σε κομμάτι ενός βιβλίου69—

Το φως είναι ένα στοιχείο μεγάλης σπουδαιότητας στην αρχιτεκτονική, αλλά όταν το σχετικό αρχιτεκτονικό αντικείμενο είναι ένας θρησκευτικός χώρος, το φως κερδίζει ακόμη μεγαλύτερη διάσταση, μια μυστικιστική διάσταση. «Το σκοτάδι αλλά και οι ποικίλες διαβαθμίσεις του είναι απαραίτητα έτσι ώστε τα πράγματα να ξεχωρίζουν κάτω από τη μαγεία του φωτός», έλεγε ο Zumthor, καθιστώντας έτσι δυνατή την ανάδειξη ενός χώρου ή σημείου σε σχέση με ολόκληρη την εκκλησία70. Ο σχεδιασμός τόσο του φυσικού όσο και του τεχνητού φωτός έχουν θεμελιώδη επίδραση στην ατμόσφαιρα των ιερών χώρων. Το φως και η σκιά καθορίζουν τις χωρικές ποιότητες και όταν αυτά τα δύο χρησιμοποιούνται με σωστή ισορροπία, στο σωστό χρόνο και σωστό μέρος μπορούν να διεγείρουν και να κατευθύνουν την προσοχή του παρατηρητή, να δημιουργήσει συναισθήματα συγκίνησης και περισυλλογής, να φέρουν τον άνθρωπο πιο κοντά στην πίστη αλλά και να υπογραμμίσουν τη σοβαρότητα και την ιερότητα του χώρου. Η χριστιανική θεολογία είναι μια θεολογία του φωτός. «Ο Θεός θεωρείται ως ο δημιουργός του φωτός, και οι πιστοί στο Θεό αναφέρουν "έξω από το σκοτάδι στο θαυμαστό φως του"». Αυτή η θεολογία του φωτός είναι το θεμέλιο του σχεδιασμού φωτισμού στους ιερούς χώρους. Το φως της μέρας ήταν πάντα βασική πτυχή του φωτισμού των ιερών χώρων. Το εξωτερικό φως το οποίο χειρίζεται αρχιτεκτονικά εισέρχεται αφηρημένα από ανοίγματα στον τοίχο, φέρνει ένταση στο χώρο, καθιστώντας τον ιερό71. «Τον 12ο και τον 13ο αιώνα το φως θεωρήθηκε η πηγή και η ουσία οτιδήποτε θεωρούταν όμορφο». Αυτός είναι και ο λόγος που από εκατοντάδες χρόνια πριν τα σημεία λατρείας στους εκκλησιαστικούς χώρους – παραδείγματος χάριν στους αιγυπτιακούς ναούς – ήταν το μόνο φωτισμένο σημείο του χώρου ώστε να ξεπροβάλει μέσα στο σκοτάδι και να ξεχωρίζει. Eva-Maria Kreuz, ‘Light in Sacred Buildings’, στο Sacred Buildings: A Design Manual, επιμέλ. Rudolf Stegers, Design Manuals (Basel: Birkhäuser Basel, 2008), 60–67, https://doi.org/10.1007/978-3-7643-8276-6_5. 70 João Miguel Castanheira Monteiro, ‘Arquitetura religiosa contemporânea em Portugal : três igrejas do início do séc. XXI’, Ιούλιος 2013, https://estudogeral.sib.uc.pt/handle/10316/24412. σελ77 71 Philip Drew και Tadao Andō, Church on the Water, Church of the Light: Tadao Ando (Phaidon, 1996). 69

Το φως καθορίζει πως ο ιερός χώρος θα γίνει αντιληπτός από τον άνθρωπο. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ένα απαλό διάχυτο φως χωρίς σκιές ή ως ένα ισχυρά κατευθυνόμενο που τονίζεται μέσα από τις έντονες σκιές που αφήνει πίσω του. Πολύπλοκες αλληλεπιδράσεις μεταξύ ακτινών φωτός από διάφορα ανοίγματα δημιουργούν ένταση και πνευματική ατμόσφαιρα, ενώ «το διάχυτο φως μπορεί να δώσει στο χώρο μία αίσθηση έλλειψής βαρύτητας». Η λάμψη του φωτός συνδυαζόμενη με τα υλικά των τοίχων επίσης μπορεί αν χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο σχεδιασμού. Αρκετές φορές αναδύονται πολύ συμβολισμοί και σημασίες μέσα από αυτή. Σε μεγάλους ιερούς χώρους η φωτεινή οροφή και η πλευρικοί τοίχοι βοηθούν να φωτιστεί ο χώρος ομοιόμορφα. Συνεισφέρουν θετικά στην ατμόσφαιρα του χώρου αυξάνοντας τη φωτεινότητα του. Οι ιεροί χώροι που φωτίζονται και από τις δύο μεριές εξασφαλίζουν την εστίαση της προσοχής στο κέντρο της εκκλησίας. Παράδειγμα αποτελεί η εκκλησία του Alvaro Siza, Santa Maria που το φως από τα τρία ανοίγματα στο ψηλότερο σημείο του καμπύλου τοίχου ανακλάται στην λευκή επιφάνεια του εσωτερικού. Παράλληλα στον απέναντι τοίχο ένα δεύτερο άνοιγμα φωτίζει τη δεξιά πλευρά φέρνοντας ισορροπία στο κέντρο της εκκλησίας. Η διαμόρφωση του φυσικού φωτισμού δεν σχετίζεται μόνο με πρακτικά ζήτημα, όπως η επίτευξη συγκεκριμένου βαθμού φωτεινότητας, αλλά και με τις πνευματικές πτυχές του θέματος. Ωστόσο, καθώς η αίσθηση της θεότητας εξαρτάται από την πίστη και επίσης, το θεϊκό φως υπόκειται πάντοτε σε αλλαγές. Αυτή η αλλοίωση των θρησκευτικών πτυχών επηρεάζει την ταυτότητα των θρησκευτικών χώρων, που συνδέονται στενά με τη χρήση του φωτός σε αυτά. Επομένως, η χρήση του φωτός στο θρησκευτικό περιβάλλον δεν είναι τόσο σταθερή όσο φαίνεται από την πρώτη ματιά. Οι αλλαγές της πίστης, του πολιτισμού ή ακόμα και του περιβάλλοντος προκαλούν αλλοιώσεις στις βασικές συνθέσεις72.

Glòria Serra Coch, ‘Religious Architecture and Light. Part I’, 3NTA, 2 Απρίλιος 2015, http://www.3nta.com/religious-architecture-and-light-part-i/. 72

3.5

Επίλογος κεφαλαίου

Το φως είναι ανεκτίμητης αξίας τόσο για τη ζωή όσο και κατ’ επέκταση για την αρχιτεκτονική. Δημιουργεί οτιδήποτε είναι ορατό στο ανθρώπινο μάτι καθώς και είναι υπεύθυνο για τις εναλλαγές και τις αντιθέσεις μέσα από τις οποίες γεννιέται η αρχιτεκτονική. Παρά το γεγονός ότι βασικός σκοπό της αρχιτεκτονικής είναι να υπηρετεί την καθημερινότητα μας, οφείλει όμως και να σχεδιάζει χώρους των οποίων η πνευματική ενέργεια μπορεί να συμβάλει στην απελευθέρωση του ανθρώπου από τα εμπόδια της καθημερινής ζωής. Είναι το φως που φέρνει την αρχιτεκτονική στη ζωή και διαμορφώνει τη δύναμή της. 73 Η αντιληπτική διαδικασία μέσα από την οποία ο άνθρωπος καταλαβαίνει τον κόσμο βασίζεται σε ένα μεγάλο ποσοστό της στην όραση η οποία με τη σειρά της βασίζεται εξολοκλήρου στο φως. Αν το φως χανόταν τότε τα πάντα θα βυθιζόταν στο απόλυτο σκοτάδι και τα οπτικά ερεθίσματα θα έπαυαν να υπάρχουν. Στην πραγματικότητά, το φως στην οπτικοκεντρική κοινωνία μας είναι αυτό που δίνει την κύρια τροφή – το ερέθισμα – στον εγκέφαλο για να την επεξεργαστεί. Συνεπώς, οτιδήποτε έρχεται σε επαφή με το φως αποτελεί οπτικό ερέθισμα και κατ’ επέκταση με βάση την αντιληπτική διαδικασία δημιουργεί συναισθήματα. Έκτος όμως του πρακτικού μέρους της διαδικασίας, το φως έχει ιδιαίτερο νόημα για τον άνθρωπο και επηρεάζει τη διάθεση και τα συναισθήματα του. Συχνά έχει τη δύναμη να δημιουργήσει θετικά συναισθήματα, όπως σιγουριά και ασφάλεια, σε αντίθεση με το σκοτάδι που συνήθως προκαλεί φόβο αφού σηματοδοτεί το άγνωστο. Την επίδραση του φωτός στην ανθρώπινη αντίληψη αξιοποιούν πολύ συχνά οι αρχιτέκτονες για τη δημιουργία χώρων με σκοπό τη διέγερση των συναισθημάτων. Ένα παράδειγμα αποτελούν τα θρησκευτικού περιεχομένου κτήρια στα οποία γίνεται ειδικός Paiva, ‘Light and Shadow. The importance of light in the Church of Sta. Maria and the Church of Light, of Siza and Ando’. 73

χειρισμός του φωτός με σκοπό τη ανάδειξη συμβολισμών και σκέψεων. Ο τρόπος με τον οποίο ο αρχιτέκτονας θα σχεδιάσει το φως έχει τη δυνατότητα να επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται την πίστη και το θεό, τα συναισθήματά του για τη θρησκεία και την εκκλησία. Μπορεί να τον φέρει πιο κοντά η να τον απομακρύνει. Συχνά χρησιμοποιείται με τέτοιο τρόπο ώστε να τονιστεί ένα συγκεκριμένο συναίσθημα, η συμβολισμός. Το φως είναι τόσο άρρηκτα συνδεδεμένο με την πίστη που οι αλλαγές στις θρησκευτικές πτυχές και τους πολιτισμούς σχεδόν πάντα επηρεάζει τη χρήση του. Τέλος, είναι φανερό ότι ο ρόλος που διαδραματίζει το φως στους ιερούς χώρους είναι πολύ σημαντικός καθώς

Γ’

Μ έ ρ ο ς

Αρχιτεκτονική Του Συναισθήματος

4.1 Ε ι σ α γ ω γ ή Όπως είδαμε μέχρι τώρα το φως δημιουργεί τα οπτικά ερεθίσματα που συμβάλλουν στη δημιουργία συναισθημάτων. Αν υποθέσουμε ότι η αρχιτεκτονική είναι μία εικόνα φτιαγμένη από το φως τότε συμπεραίνουμε ότι το φως είναι ένας παράγοντας δημιουργίας συναισθημάτων— όπως έχει ήδη αναλυθεί παραπάνω. Κατά τη διαδικασία, λοιπόν, διερεύνησης της επιρροής του φωτός στον συναισθηματικό κόσμο του ανθρώπου επιλέχθηκε η παρουσίαση μερικών αρχιτεκτονικών χώρων ως παραδείγματα μελέτης του φωτισμού. Η αλληλεπίδραση μου με τον πολιτισμό της Πορτογαλία μέσα από το εκπαιδευτικό πρόγραμμα Erasmus, με οδήγησε στη μελέτη μεγάλων Πορτογάλων αρχιτεκτόνων, έργα των οποίων θα αποτελούσαν τα παραδείγματα της εργασίας. Συγκεκριμένα, ασχολήθηκα με τον Fernado Tavora, τον Souto de Moura και τελικά τον Alvaro Siza – αρχιτέκτονες με κοινό αρχιτεκτονικό υπόβαθρο, αυτό της Σχολής του Πόρτο. Η μελέτη παραδειγμάτων διαφορετικών αρχιτεκτόνων αποτέλεσε πρόκληση για τη συνέχεια της εργασίας, όμως φάνηκε αδύνατη εξ΄ αιτίας της μη συσχέτισης της χρήσης των αρχιτεκτονικών χώρων – και για τους τρεις αρχιτέκτονες. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τον περιορισμό στον έναν από τους τρεις: τον Alvaro Siza. Προϋπόθεση της μελέτης ήταν η ελαχιστοποίηση των εξωτερικών παραγόντων – είτε αρχιτεκτονικών είτε όχι – που επηρεάζουν τα συναισθήματα με σκοπό να μείνει μόνο το φως. Υπό τον όρο αυτό τα παραδείγματα που θα αναλυθούν θα πρέπει να ίδιας κατηγορίας κτήρια, να έχουν δηλαδή ίδια χρήση, καθώς αποτελεί ένα βασικό παράγοντα επιρροής του συναισθήματος. Άλλη μία προϋπόθεση για την λειτουργική μελέτη είναι η επιλογή χώρων μέσα στους οποίους ο άνθρωπος αναπτύσσει συγκεκριμένα συναισθήματα με σκοπό να περιοριστεί το εύρος των αποτελεσμάτων αλλά και των αμφιβολιών, καθώς πρόκειται για αρκετά υποκειμενικό θέμα. Συνεπώς, εμφανίζεται στο προσκήνιο ο ιερός χώρος που δείχνει να τηρεί όλες τις προϋποθέσεις που ειπωθήκαν παραπάνω.

Η εκκλησιαστικοί χώροι έχουν σκοπό την διέγερση συγκεκριμένων συναισθημάτων που παραπέμπουν σε διακλαδώσεις της χαράς και του φόβου. Πιο συγκεκριμένα το δέος, η γαλήνη, ο σεβασμός είναι μερικά συναισθήματα που νιώθει ο επισκέπτη – δεν αποκαλείται πιστός καθώς η εκκλησία δεν απευθύνεται μόνο σε εκείνους που αποδέχονται τη θρησκευτική πίστη αλλά σε οποιοδήποτε νιώσει την ανάγκη να παρευρεθεί σε ένα χώρο με πνευματικό περιεχόμενο— όχι για το ίδιο το κτήριο της εκκλησίας αλλά για την φιλοσοφία που κρύβεται από πίσω. Μετά από εξέταση διαφόρων παραδειγμάτων, η επιλογή κατέληξε σε δύο έργα του Πορτογάλου αρχιτέκτονα Alvaro Siza o οποίος αναλύονται εκτενέστερα στη συνέχεια: την εκκλησία Santa Maria και το παρεκκλήσι Santo Ovidio. Συναισθήματα δημιουργούνται μόνο μέσα από τη βιωματική εμπειρία του χώρου όπως αναπτύχθηκε στο πρώτο κεφάλαιο. Αυτό σε συνδυασμό με το γεγονός ότι το συναίσθημα αποτελεί μία αρκετά προσωπική και υποκειμενική υπόθεση, θεωρήθηκε απαραίτητη η προσωπική επίσκεψη στα παραδείγματα που θα αναπτυχθούν στη συνέχεια. Μετά την επιλογή του είδους των παραδειγμάτων επιλέχθηκε η μέθοδος μελέτης: η σύγκριση. Σκοπός της σύγκρισης των δύο ιερών χώρων αλλά και της προσωπικής εμπειρίας μου μέσα σε αυτούς είναι η ανάλυση των συναισθημάτων που προκύπτουν κατά τη διάρκεια αυτής και τελικά η σύγκρισή τους. 4.2 Ο α ρ χ ι τ έ κ τ ο ν α ς Ο Álvaro Siza Vieira γεννήθηκε στις 25 Ιουνίου του 1933 σε μία πόλη δίπλα στο Matosinhos, της Πορτογαλίας. Ως παιδί ο Siza πάντα ήθελε να γίνει γλύπτης αλλά λόγο των αντιρρήσεων του πατέρα του κατέληξε στην αρχιτεκτονική και στην Σχολή Καλών Τεχνών του Porto το 1949.74 Στην διάρκεια των σπουδών του ανέπτυξε μεγάλο ενδιαφέρον για την αρχιτεκτονική με αποτέλεσμα να ξεκινήσει την επαγγελματική του πρακτική ένα χρόνο πριν την αποφοίτησή του το 1954.

‘Álvaro Siza’, ημερομηνία πρόσβασης 5 Ιούνιος 2018, http://www.cidadevirtual.pt/blau/siza.html#page_mark2. 74

Η δουλεία του Siza, αν και συνδέεται με τον μινιμαλισμό, θεωρείται ότι βρίσκει τις ρίζες στις στον Εξπρεσιονισμό. Τις ρίζες αυτές μπορεί κανείς να τις εντοπίσει στη δομή των σχεδίων του, τα οποία είναι «πάντα βασίζεται στην ενότητα του χώρου και του όγκου» και έχουν «απόλυτη συνοχή της λειτουργίας και της μορφής»75. Χαρακτηρίζεται από ένα στυλ που κυμαίνεται ανάμεσα στον ορθολογισμό και στον οργανικό παράγοντα, τη σχέση μεταξύ του τόπου και του πολιτιστικού περιβάλλοντος του και της μη επιλεκτικής οικονομίας των πόρων ("η φύση δεν παρέχει καμία ανάγκη"). Ο ίδιος αναφέρει: "Πριν από οτιδήποτε, εκτιμώ και αναζητώ σαφήνεια στην αρχιτεκτονική, όσο εκτιμώ όλο και περισσότερο την απλότητα" 76. Κατά τη διάρκεια της πρώιμης επαγγελματικής ζωής του, ο Siza διατήρησε την εκτίμησή του για τις αρχιτεκτονικές παραδόσεις, εφαρμόζοντας τες στα έργα του και τις συντηρούσε με σύγχρονους τρόπους. Το πιο κυρίαρχο χαρακτηριστικό των δομών του ήταν πάντα η σαφήνεια στη μορφή και τη λειτουργία. Ο Siza πάντα έδειχνε ιδιαίτερη προσοχή στην ενσωμάτωση του προγράμματος στο δεδομένο περιβάλλον. “Αναπαράγει την αρχιτεκτονική ως μια εξαιρετικά καλλιτεχνική δραστηριότητα, ποιητική και ερωτική, τόσο οικεία όσο ένα σημειωματάριο, τόσο οικουμενική όσο και οι σχέσεις που χτίζει. Αυτός ο σύνθετος υποκειμενισμός, σε αντίθεση με την πολυπλοκότητα της πραγματικότητας του δομημένου χώρου, δεν είχε ποτέ τοποθετηθεί με τόση σαφήνεια στην αρχιτεκτονική” 77. Χαρακτηριστικά, η κριτική επιτροπή για το βραβείο Pritzker του 1992 δηλώνεις, «όπως οι πρώτοι μοντερνιστές, οι μορφές που δημιουργεί, διαμορφωμένες από το φως, έχουν μια παραπλανητική απλότητα. Είναι ειλικρινείς.»78

‘Alvaro Siza Facts’, ημερομηνία πρόσβασης 5 Ιούνιος 2018, http://biography.yourdictionary.com/alvaro-siza. Paiva, ‘Light and Shadow. The importance of light in the Church of Sta. Maria and the Church of Light, of Siza and Ando’. 77 Monteiro, ‘Arquitetura religiosa contemporânea em Portugal’. σελ21 78 Amy Frearson, ‘Emotion is very important’ in architecture, συνέντευξη Álvaro Siza, Dezeen, 19 Δεκέμβριος 2014, https://www.dezeen.com/2014/12/19/alvaro-siza-interview-porto-serralves-museum/. 75 76

Σχολή του πόρτο

Σχολή του Πόρτο ονομάστηκε το διακριτό είδος και η μέθοδος σχεδιασμού και αντίληψης της αρχιτεκτονικής που ανέπτυξε η σχολή αρχιτεκτονικής του Πόρτο της Πορτογαλίας. Ιδρυτής της θεωρείται ο Πορτογάλος αρχιτέκτονας Fernado Tavora. Στο κείμενό του «Το πρόβλημα της πορτογαλικής κατοικίας» (Távora, 1945) μπορούμε να βρούμε τις τρεις αρχές που θα στηρίξουν αυτή την ταυτότητα: μάθηση από το παρελθόν, σκέψη για το παρόν και προβολή του μέλλοντος, συνδυάζοντας την ιδιαιτερότητα κάθε τοποθεσίας και κάθε πλαίσιο με την νεωτερικότητα της σύγχρονης αρχιτεκτονικής. Αυτή η στάση (θεωρώντας το πλαίσιο, την ιστορία και τη νεωτερικότητα ως σημαντικές αναφορές) είναι η γένεση αυτού που μπορούμε να ονομάσουμε "Αρχιτεκτονική του Πόρτο" και τη βάση που στηρίζει αυτή τη Σχολή 79. Το ίδιο ακριβώς, δηλώνει και ο Siza, ότι η κύρια ανησυχία του για την κατασκευή των πρώτων έργων του ήταν η «ένταξη» της μεθοδολογίας του Tavora και η «τρίτροπη αρχή».80 Μετά την έντονη δραστηριότητα του Tavora όμως και τελικά την συνταξιοδότησή του στα τέλη της δεκαετίας του 70’ η σχολή άρχισε να χάνει την συνεκτικότητα και τον ισχυρό αρχιτεκτονικό της χαρακτήρα που μέχρι τότε είχε χτίσει. Σε αυτό συνέβαλε η απομάκρυνση των μέχρι τότε εκπροσώπων και δημιουργών της και η εγκατάσταση νέων διαχειριστών. Στην προσπάθεια να δημιουργηθεί μία νέα άποψη της αρχιτεκτονικής, επισκιάστηκε η καθαρότητα της φιλοσοφίας που διαδραμάτιζε η σχολή του Πόρτο μέχρι τότε με αποτέλεσμα να μην υπάρχει συνοχή γύρω από τις ιδές που εκπροσωπούσε. Αυτός είναι και ο λόγο που ο ορισμός «Σχολή του Πόρτο» άρχισε να χάνει το νόημα του και να αμφισβητείται. Σήμερα, συνεχίζουμε να αναγνωρίζουμε στο έργο της Σχολής του Πόρτο τα αποτελέσματα της μετάδοσης ενός τρόπου σκέψης που σχετίζεται με έναν τρόπο δράσης. Συνδέοντας μια Eduardo Jorge Cabral dos Santos Fernandes, ‘Critical Eclecticism: The Way(s) of the Porto School’, Do.Co.Mo.Mo International Journal, τχ. 49 (2014): 52–57. 80 Francisco Bethencourt, Cosmopolitanism in the Portuguese-Speaking World (BRILL, 2017). 79

ανησυχία με την κοινωνική ευθύνη με μια διαχρονική έννοια της νεωτερικότητας και την πεποίθηση ότι η αρχιτεκτονική πρέπει να θεωρείται εικαστική τέχνη, μπορούμε να βρούμε στις διαφορετικές προσεγγίσεις του Álvaro Siza και του Souto Moura τις ίδιες αρχές της παρούσας ταυτότητας της Σχολής του Πόρτο57. Τόσο από τη βιογραφία του όσο και από το γνωσιακό υπόβαθρο που τον πλαισιώνει είναι εμφανές ότι ο Alvaro Siza δεν αποτελεί αρχιτέκτονας ταγμένος στη φιλοσοφία της φαινομενολογίας. Αναπτύσσει μια δική του αρχιτεκτονική που ενώ δεν ξεκινάει υπό το πρίσμα της φαινομενολογίας, όπως θα δούμε στη συνέχεια, καταλήγει να εμφανίζει παρόμοια αποτελέσματα. _ Σχέση με το φως Η δουλεία του Siza μπορεί να χαρακτηριστεί από τρεις βασικούς παράγοντες – κλειδιά: την απλότητα της μορφοπλαστικής διαδικασίας, το σκίτσο ως εργαλείο σχεδιασμού, την ύπαρξη του εκάστοτε περιβάλλοντος. Παρά το γεγονός ότι το φως δεν αναφέρεται σε κανένα από τα τρία κλειδιά διαδραματίζει σημαντικότατο ρόλο στο σχεδιασμό του. O Siza ανέπτυξε μία πολύ προσωπική ερμηνεία στο θέμα του φωτός, βασισμένη στις αρχές της ακρίβειας και της σύνθεσης81. «Οι αρχιτέκτονες σκέφτονται πολύ για το φως. Επειδή δεν είναι μόνο θέμα φωτός, πρόκειται για τη δημιουργία των συνθηκών άνεσης. Όταν σχεδιάζουμε, πρέπει να δημιουργήσουμε τις καλύτερες συνθήκες. Οι κατοικίες έχουν την ανάγκη για ποικιλία φωτός. Πρέπει να γίνει κατανοητή η σχέση με το εξωτερικό, την προστασία του εξωτερικού χώρου, να υπάρχουν ευρύχωροι χώροι και χώροι που να βρίσκονται σχεδόν στο σκοτάδι για να είναι άνετοι και ξεκούραστοι στο μάτι». Αναφέρει ο ίδιος ο αρχιτέκτονας σε συνέντευξή του. « Η Αλάμπρα, για παράδειγμα, είναι ένα Παλάτι όπου το σύστημα φωτός είναι ιδιαίτερα προσεκτικά σχεδιασμένο και ιδιαίτερα ζωντανό, καθώς υπάρχουν μέρη που καίγονται στον ήλιο - αίθουσες που ανοίγουν σε αίθρια με πολύ φωτισμό και ηλιοφάνεια και άλλα δωμάτια, βαθιά στο εσωτερικό, που βρίσκονται στο Paiva, ‘Light and Shadow. The importance of light in the Church of Sta. Maria and the Church of Light, of Siza and Ando’. 81

σκοτάδι. Όλα αυτά είναι απαραίτητα για τη δημιουργία μιας ενότητας. Έτσι όλα είναι θέμα καθαρότητας του χώρου και άνετου φωτισμού.»82 Ο Alvaro Siza χρησιμοποιεί το φως σύμφωνα με τα κλιματικά χαρακτηριστικά των περιοχών. Ο σωστός συνδυασμός φυσικού και τεχνητού φωτός δημιουργεί μία αναζωογονητική εντύπωση. Αυτοί οι χώροι που δημιουργούνται από την εισροή του φωτός κάνουν τους ανθρώπους να αισθάνονται μια πλούσια αίσθηση του χώρου με ρευστότητα μέσω της προσωρινής φύσης του φωτός στο χρόνο. Αυτή η συνέχεια του χώρου μπορεί εύκολα να βιωθεί καθώς οι άνθρωποι διερευνούν τους εσωτερικούς και εξωτερικούς χώρους του κτιρίου. Αυτά τα αντικρουόμενα συναισθήματα από τους εσωτερικούς και εξωτερικούς χώρους παρέχουν μια μοναδική εντύπωση της χωρικής συνέχειας στους επισκέπτες και προσδίδουν ψυχολογική διέγερση για να προσαρμοστούν στους χώρους. Σε γενικές γραμμές, η αλλαγή φωτισμού στους χώρους τους δίνει ζωή, γεγονός που τους καθιστά περισσότερο ρευστούς στους επισκέπτες. 83 Τα έργα του Siza αποδεικνύουν ότι η ακρίβεια που τον χαρακτηρίζει στο σύνολο επεκτείνεται συγκεκριμένα και στο φως. Διερευνούσε συστηματικά και μεθοδικά τα φωτεινά σημεία στις εισόδους των έργων του ενώ παράλληλα έδινε την πρέπουσα σημασία στις σκιές που δημιουργούνται. Στη συνέχεια παρουσιάζεται η προτίμηση του φωτός ως μοναδικό σημείο συνάντησης μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού χώρου. Χρησιμοποιεί το εξωτερικό φως μέσα στο χώρο με τέτοιο τρόπο ώστε να εισχωρήσει στο εσωτερικό το μέτωπο του κτηρίου και να διαμορφωθεί η πρόσοψη. Το αποτέλεσμα είναι ο ισχυρός δεσμός της πρόσοψης με το σχεδιασμό του φυσικού φωτός. «Τα κτίρια του

Alvaro Siza | Specifier Hub, interview published in Luminous Magazine, Απρίλιος 2009, http://www.lighting.philips.com/main/inspiration/specifier/interviews/alvaro-siza. 83 Chang Sung Kim και Kyung Wook Seo, ‘The Architectural Expression of Space and Form Created by the Light in the Works of Alvaro Siza’, Journal of Building Construction and Planning Research 02, τχ. 02 (2014): 118–31, https://doi.org/10.4236/jbcpr.2014.22011. 82

αρχιτέκτονα δεν λειτουργούν ως εμπόδια στην είσοδο του φωτός, αλλά ως δέκτες που καθυστερούν τη μετάβασή του καθημερινά, σε ένα μοτίβο συνεχούς αλλαγής»84. Στην πραγματικότητα, ο Alvaro Siza δεν είναι ένας από τους πρώτους πρεσβευτές της βιωματικής αρχιτεκτονικής, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι δεν λαμβάνει υπόψιν του το πως ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται αυτό που εκείνος σχεδιάζει. Η γενική αντίληψη του Siza για το φως περιορίζεται περισσότερο στις πρακτικές του ιδιότητες, δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή στη διαχείρισή του. Είναι όμως οπαδός του φυσικού φωτός και αντιλαμβάνεται τη γοητεία του, γι’ αυτό και διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στα έργα του85. Αρνείται την άσκοπη χρήση του, «ένα πράγμα που με εντυπωσιάζει στην αρχιτεκτονική είναι η σπατάλη, που εκδηλώνεται ακόμα και με τη χρήση του φωτός»86. Αναγνωρίζει τη δύναμή του, γνωρίζοντας ότι μία μικρή αλλαγή στο φωτισμό μπορεί να αλλάξει την συνολική αντίληψη του επισκέπτη για ολόκληρο το δημιούργημα. Υποστηρίζει πως τα κτίριά του δεν δημιουργούν οπτικό σοκ, αλλά προσπαθούν να δημιουργήσουν μια νέα αρχιτεκτονική ατμόσφαιρα με πιο λεπτό τρόπο87. Το γεγονός ότι δεν έχει βασίσει ολόκληρη τη φιλοσοφία της αρχιτεκτονικής του στη θεωρία της φαινομενολογίας δημιουργεί μεγάλο ενδιαφέρον και αποτελεί πρόκληση για μελέτη.

Paiva, ‘Light and Shadow. The importance of light in the Church of Sta. Maria and the Church of Light, of Siza and Ando’. 85 Philip Jodidio, Alvaro Siza (Taschen, 1999). Σελ. 12 86 Paiva, ‘Light and Shadow. The importance of light in the Church of Sta. Maria and the Church of Light, of Siza and Ando’. Σελ 114 87 Alba Manuela Canento Doutor Duarte, ‘Arquitectura do clássico ao caos’ (masterThesis, Universidade da Beira Interior, 2009), https://ubibliorum.ubi.pt/handle/10400.6/1748. 84

Η επιλογή των δύο συγκεκριμένων εκκλησιαστικών χώρων μέσα από τα πολλά αρχιτεκτονικά παραδείγματα – του ίδιου τύπου – του Álvaro Siza αποτελεί απόρροια τριών παραγόντων. Ο κυριότερος είναι η τοποθέτησή τους στην Πορτογαλία γεγονός που καθιστά εφικτή την επίσκεψή μου σε αυτές – καθώς όπως ήδη έχει αναφερθεί παρευρέθηκα στη χώρα με το πρόγραμμα ανταλλαγής φοιτητών Erasmus. Δεύτερος παράγοντας ο, επί των πλείστων, διαφορετικός τρόπος διαχείρισης του φωτός με αποτέλεσμα να χαρακτηρίζεται η μία φωτεινή και η άλλη σκοτεινή. Η διαφοροποίηση αυτή συμβάλλει στην σύγκριση των δύο αρχιτεκτονικών χώρων. Τρίτος αλλά καθόλου ασήμαντος παράγοντας είναι η απλότητα των δύο έργων, που απογυμνωμένα από επιπρόσθετα στοιχεία, βοηθάει στην εστίαση της μελέτης του φωτός.

4.3 S a n t a M a r i a C h u r c h - M a r c o d e C a n a v a z e s _ Ανάλυση έργου Όπως συμβαίνει με τις περισσότερες παλιές εκκλησίες στην Πορτογαλία, οι τοίχοι, οι σκάλες και τα μεγάλα προάστια είναι σχεδιασμένα γύρω από ένα κτίριο για να διατηρήσουν την απόσταση τους από το περιβάλλον τους. Η ίδια τακτική υιοθετήθηκε από την εκκλησία της Santa Maria στο Marco de Canavezes, της Πορτογαλίας, 40 χιλιόμετρα ανατολικά του Πόρτο. Χρησιμοποιώντας την πλαγιά, το κτήριο υψώνεται στα 4μέτρα. Θεωρείται ένα κόσμημα της θρησκευτικής αρχιτεκτονικής του εικοστού αιώνα. Με την απλή και ξεκάθαρη εμφάνισή του, αυτή η εκκλησία είναι ένα αξιοσημείωτο παράδειγμα θρησκευτικής αρχιτεκτονικής του εικοστού αιώνα, καθοδηγούμενη από αρχές χωρικής καθαρότητας και γεωμετρικής αφαίρεσης88. Μία μεγάλη συνεισφορά στην ανανέωση της ιερής τέχνης.89 Η κατασκευή πραγματοποιήθηκε μεταξύ 1994 και 1997, σε μια πολύ απότομη κατηφόρα και διαρθρώνεται από δύο επίπεδα: ο πάνω όροφος περιλαμβάνει την στέγαση της ενορίας και ο κάτω το παρεκκλήσι του νεκροταφείου90. Ο ναός είναι μέρος ενός μεγαλύτερου συγκροτήματος, αποτελούμενο από τρία κτίρια: ένα για την ενορία (τρεις ορόφους), ένα άλλο για την εκκλησία και το νεκροταφείο (σε χαμηλότερο επίπεδο) και ένα τρίτο για το Ενοριακό Κέντρο με αμφιθέατρο και το σχολείο της Κυριακής (με δύο ορόφους) που πλαισιώνει την αυλή, δημιουργώντας μια μικρή αστική πλατεία. Η εκκλησία θα σχηματίσει μία «ακρόπολη» που στρέφει την πλάτη της στον θορυβώδη δρόμο. Παρουσιάζει μία κλειστή πρόσοψη στα βορειοανατολικά και στα νοτιοανατολικά ανοίγοντας σταδιακά. 91

Igreja de Santa Maria, Marco de Canaveses: Alvaro Siza Vieira (Norprint, 1998). Sofia Garrocho Fernandes, ‘AS IGREJAS DE ÁLVARO SIZA - Οι εκκλησίες του Alvaro Siza’ (Departamento de Arquitetura, FCTUC - University de Coimbra, Ιούνιος 2015), σελ.119. 90 ‘Igreja de Santa Maria de Marco de Canaveses’, ημερομηνία πρόσβασης 31 Ιούλιος 2018, https://www.visitportugal.com/en/node/135523. 91 Rudolf Stegers, Sacred Buildings: A Design Manual (Springer Science & Business Media, 2008). 89

Ε ι κ ό ν α 1 3 : Κάτοψη του συγκροτήματος

Οι σχεδιαστικές δεξιότητες του Siza εντοπίζονται όχι μόνο στην εσωτερική συγκρότηση του ενοριακού συγκροτήματος αλλά και στην εναρμόνισή του με το περιβάλλον του. Το συγκρότημα παρουσιάζεται ως μία αρμονική αστική παρέμβαση από μικρά πράγματα με έντονες χειρονομίες. Με τη λογική της επανασύνδεσης ο ναός συμμετέχει στην πόλη και αμοιβαία η πόλη συμμετέχει στον ναό. Στην προσέγγιση αυτή η εκκλησία είναι το βασικό κομμάτι, αυτό δηλαδή που ανήκει τόσο στο συγκρότημα όσο και στην πόλη. Αποτελεί τον

σημαντικότερο χώρο ικανό να γεμίσει το χαμένο κομμάτι της πόλης και να συνεχίσει την αφήγησή της. Παρόλο που το ενοριακό συγκρότημα επιδιώκει δεσμούς με τον περιβάλλοντα χώρο, ο σχεδιασμός του δεν εξαρτάται από το πλαίσιο μέσα στο οποίο εισάγεται, αλλά υποδηλώνει μια ισχυρή αστική παρουσία. Δεμένος στον τόπο, τον εκμεταλλεύεται ποιητικά, καθορίζοντας νέες εδαφικές συντεταγμένες προκειμένου να μετατραπεί ο τόπος από το «κατεστραμμένο και ξεχασμένο» στο κέντρο της κοινωνικής και θρησκευτικής ζωής. Ο λευκός όγκος μοιάζει σαν να έχει γεννηθεί από τη γη.92 Πλησιάζοντας κανείς από την πλευρά του δρόμου έρχεται σε οπτική επαφή με ένα ψηλό τυφλό τοίχο που χρησιμοποιείται ως αντιστήριξη για το ανυψωμένο προαύλιο πάνω στο οποίο δεσπόζει το κτήριο. Ο Siza προσπαθώντας να αναπαράγει τα αρχαία πρότυπα συγκέντρωσης του λαού τοποθετεί το προαύλιο κεντρικά του συγκροτήματος για την οργάνωση θρησκευτικών εορτασμών. Ε ι κ ό ν α 1 4 : Σκίτσα του Alvaro Siza Ε ι κ ό ν α 1 5 : Κινήσεις εισόδου στον προαύλιο χώρο

Fernandes, ‘AS IGREJAS DE ÁLVARO SIZA - Οι εκκλησίες του Alvaro Siza’. P. 133

Ανεβαίνοντας, είτε τη τριμερή σκάλα στα δυτικά είτε την αντίστοιχη ράμπα στα ανατολικά, που σχετίζονται με τη διάταξη των δρόμων της πόλης93 και οδηγούν στον προαύλιο χώρο εμφανίζεται στο πίσω μέρος το κτήριο της εκκλησίας . Χρειάζεται να περπατήσει κανείς προς την αντίθετη κατεύθυνση από αυτή της σκάλας για να προσεγγίσει το κτήριο, ένα τέλειο τετράγωνο των 17,5 επί 17,5 μέτρων. Το παρεκκλήσι είναι ένα απλό ορθογώνιο (16,5 εκ πλάτος x 16,5 υψηλή) με την κύρια είσοδο στη νοτιοδυτική πλευρά και το ιερό στο αντίθετο άκρο. Ο μεγάλος άσπρος όγκος μοιάζει σαν να ανεβαίνει προς τον ουρανό μέσα στο φως. Μέσα σε λίγες ώρες της ημέρας η εκκλησία φαίνεται να αποϋλοποιείται: μερικές φορές σχεδόν εξαφανίζεται μέσα στο φως ενώ άλλες προεξέχει βίαια. Έτσι λοιπόν όπως είπε και ο ίδιος ο Siza «ήταν απαραίτητα μία βάση που θα την κρατάει στο έδαφος», δημιουργώντας την πλατφόρμα και δίνοντας της τον ρόλο της άγκυρας για το ναό.94 Ε ι κ ό ν α 1 6 : Σκίτσο απεικόνισης κεντρικής εισόδου της εκκλησίας

‘AD Classics: Santa Maria Church de Canaveses / Álvaro Siza Vieira’, ArchDaily, 16 Φεβρουάριος 2011, http://www.archdaily.com/112535/ad-classics-santa-maria-church-de-canaveses-alvaro-siza/. 94 Fernandes, ‘AS IGREJAS DE ÁLVARO SIZA - Οι εκκλησίες του Alvaro Siza’. 93

Παρά τις μεγάλες διαστάσεις της (3 μέτρα πλάτος και 10 μέτρα ύψος) απαιτείται παρατηρητικότητα για να αντιληφθεί κανείς την είσοδό της, η οποία βρίσκεται στο μέσο της τριμερής όψης σε εσοχή ανάμεσα σε δύο πολύ ψηλούς, άσπρους πύργους- τοίχους στα αριστερά και δεξιά που πλαισιώνουν όλο το κτίσμα. Ο ένας περιλαμβάνει το βαπτιστήριο ενώ ο άλλος το καμπαναριό. Το ανάστημα τόσο της πόρτας όσο και του συνόλου του κτηρίου είναι πραγματικά εντυπωσιακό και αποτελεί ορόσημο της περιοχής αφού γίνεται αντιληπτό από μακριά. Η γιγαντιαία πόρτα συμβολίζει το όριο μεταξύ κοσμικού και θρησκευτικού χώρου95. Η εξωτερική εμφάνιση του κτηρίου θυμίζει μοντερνισμό της δεκαετίας του 20’ ή του 30’ : καθαρή, χωρίς πολλές εντάσεις, ήρεμη , άσπρη και φωτεινή. Αλλά σε αντίθεση με τόσα πολλά μοντερνιστικά κτίρια, είναι σταθερά ριζωμένη, στέκεται επάξια και ίσως και λίγο προκλητικά απέναντι στον περιβάλλοντα χώρο. Η αρχιτεκτονική της εκκλησίας της Santa Maria είναι παράδοξη και από άλλες απόψεις: στο ίδιο το κτήριο μπορεί κανείς να βρει κλασσικά αλλά και μπαρόκ στοιχεία, ενώ ταυτόχρονα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί αρμονική αλλά ταυτόχρονα και ζωηρή ή έντονη. Αποτελεί παράδειγμα μίας αρχιτεκτονικής των αντιθέσεων. Όσον αφορά την κάτοψη, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ακολουθεί το παραδοσιακό λατινική σταυρική κάτοψη ιδανική για ιερούς χώρους. Το αποτέλεσμα αυτό προήλθε από την τοποθέτηση μία καμπύλης φόρμας που πλαισιώνει το βωμό. Η καμπύλη αυτή φιλοξενεί ένα άνοιγμα που φωτίζει το εσωτερικό του κάτω ορόφου. Ε ι κ ό ν α 1 7 : Εντυπωσιακή εμφάνιση του λευκού όγκου της Santa Maria

Fernandes. Σελ. 139

Στο εσωτερικό, με μια άγονη εμφάνιση που κυριαρχείται από την καθαρότητα του λευκού χρώματος, τον τρόπο που έχει χρησιμοποιηθεί το φυσικό φως και τον ήχος του νερού που ρέει στη κολυμπήθρα από γρανίτη είναι άξιος θαυμασμού. Ο ρόλος που παίζει το νερό δε είναι σίγουρα τυχαίος ανακαλώντας μνήμες από τα παρεκκλήσια που ήταν αφιερωμένα στην Παναγία της Πορτογαλικής Μπαρόκ αρχιτεκτονικής. Σκοπός του η συγχώνευση του χριστιανικού και ειδωλολατρικού συμβολισμού στον Νεοπλατωνικό ανθρωπισμό96.

Ε ι κ ό ν α 1 8 : Κάτοψη ισογείου Ε ι κ ό ν α 1 9 : Πρόσοψη – κεντρική είσοδος

Patrick Lynch, ‘ALVARO SIZA AND SANTA MARIA AT MARCO DE CANAVEZES’, χ.χ., 16.

Το κάτω τμήμα των τοίχων καλύπτεται με Azulejos – κεραμικά πλακίδια που χρησιμοποιούνται για την επένδυση και διακόσμηση τοίχων και προσόψεων και αποτελούν σημείο αναφοράς της πορτογαλικής αρχιτεκτονικής97 –, το χρώμα των οποίων κυμαίνεται μεταξύ λευκού και κίτρινου χρώματος. Καθώς κάποιος περπατάει προς το ιερό, το φυσικά φωτισμένο εσωτερικό αλλάζει προοδευτικά από ένα στατικό σε έναν κινούμενο χώρο. Αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον βορειοανατολικό τοίχο, ο οποίος διογκώνεται με διάφορους κυματισμούς όλο και περισσότερο, προς τα πάνω δημιουργώντας ένα παιχνίδισμα στο μάτι. Δημιουργείται η αντίληψη του βάρους που όμως είναι μια ψευδαίσθηση που προκαλείται από τις καμπυλωμένες επενδύσεις σοβά μέσα στο εσωτερικό της εκκλησίας. Τετρακόσιες ξύλινες καρέκλες σχεδιασμένες από τον ίδιο τον Siza διακόπτονται από ένα κεντρικό διάδρομο πλάτους 3 μ. ο οποίος οδηγεί σε ένα υπερυψωμένο ιερό από καθαρό μάρμαρο98. Ο τοίχος πίσω από το ιερό αποτελεί γλυπτό καθώς οι γωνίες του αποτελούνται από κυρτές κυλινδρικές μορφές, συνεχίζοντας το παιχνίδισμα του βορειοανατολικού τοίχου. Η υλικότητα είναι η υπογραφή του Alvaro Siza. Oι εξωτερικοί τοίχοι είναι κατασκευασμένοι από οπλισμένο σκυρόδεμα με επίχρισμα άσπρου χρώματος, οι εσωτερικοί τοίχοι και η οροφή από γύψο, που καλύπτονται από Azulejos ή μάρμαρο όπου τρέχει νερό. Στα διάφορα δάπεδα χρησιμοποιείται το ξύλο, ο γρανίτης και το μάρμαρο και το δώμα δημιουργείται με φύλλα ψευδαργύρου.

Ε ι κ ό ν α 2 0 : Μακρόστενο άνοιγμα νοτιοανατολικού τοίχου

97 98

Walter Crum Watson, Portuguese Architecture (Classic Reprint) (Fb&c Limited, 2018). Jodidio, Alvaro Siza. Σελ. 42

_ Ανάλυση φωτός Η ατμόσφαιρα που επιτεύχθηκε από τον αρχιτέκτονα, μέσα από την ποικιλομορφία των εισόδων φωτός, καθιστά αυτό το κτίριο αξιόλογο99. Είναι εντυπωσιακή η ισορροπημένη διάταξη των διαφορετικών πηγών φυσικού φωτισμού: πρώτον, τρία μεγάλα ανοίγματα που κόβονται στο επίπεδο οροφής του καμπύλου βορειοδυτικού τοίχου, δεύτερον το χαμηλό οριζόντιο άνοιγμα μήκους 16 μέτρων και πλάτους 50 εκατοστών στο ύψος του ματιού κατά μήκος του νοτιοανατολικού τοίχου πλαισιώνει όμορφα τα βουνά που περιβάλλουν την περιοχή. Το συγκεκριμένο άνοιγμα δημιούργησε κάποια διαμάχη καθώς η πανοραμική θέα στα κοντινά βουνά ίσως δημιουργούσε απόσταση ή αντιπερισπασμό από τη τέλεση της λειτουργίας100. Παρ’ όλα αυτά είναι μία προσπάθεια αποδυνάμωσης του χάσματος μεταξύ των ιερών χώρων και του υπόλοιπου κόσμου. Επιπλέον η ύπαρξή του ήταν αναγκαία για

Duarte, ‘Arquitectura do clássico ao caos’. Duarte.

100

τον φωτισμό του διαδρόμου, γεγονός που ισορροπεί την έμφαση του καμπύλου απέναντι τοίχου, δίνοντας μία αίσθηση ισορροπίας101. Στην συνέχεια σημαντικό ρόλο στο φωτισμό του εσωτερικού διαδραματίζουν δύο όρθια ανοίγματα στον τοίχο πίσω από το ιερό. Δημιουργείται η εντύπωση ενός εικονικού σταυρού, όχι σχεδιασμένο στον τοίχο αλλά απλώς προσφερόμενο από το φως102. Στο συγκεκριμένο σημείο το φως διέρχεται έμμεσα από κάποιο άνοιγμα στον τοίχο πίσω από τα δύο αυτά ανοίγματα, ενώ ταυτόχρονα επιτρέπει την εισχώρηση του φωτός στο παρεκκλήσι που βρίσκεται κάτω από το πάτωμα του βωμού. Το διάχυτο φως που εισέρχεται από τα δύο αυτά ανοίγματα είναι ανεπαρκές και δημιουργεί μία ατμόσφαιρα ασκητισμού103. Συμπληρωματικό ρόλο στο φωτισμό του εσωτερικού διαδραματίζουν δύο τζαμαρίες που βρίσκονται η μία απέναντι από την άλλη στις βάσεις των δύο πύργων της όψης. Τα δύο μεγάλα γυάλινα πλαίσια των δύο πύργων συμβολίζουν τη "διαφάνεια" της εκκλησίας104 και λειτουργούν ως πρόσθετος τρόπος εισόδου καθώς η κεντρική πόρτα ανοίγει σε ιδιαίτερες περιπτώσεις. Οι πύργοι βρίσκονται σε εσοχή προβάλλοντας σε εξοχή τον τοίχο με την τεράστια πόρτα, σε αντίθεση με την εξωτερική όψη. Ο ένας εκ των δύο διαθέτει ένα παράθυρο στο σημείο που δένει με την οροφή. Πρέπει να σημειωθεί ότι βασικό μέρος της εκκλησίας, αυτό δηλαδή που γίνεται η Θεία λειτουργία δεν παρουσιάζω κάποιο μόνιμο τεχνητό φως. Μόνο μερικά μετακινούμενα βοηθήματα που χρησιμοποιούνται το χειμώνα που το φως της μέρας εξασθενεί νωρίς.

Ε ι κ ό ν α 2 1 : Τρία ανοίγματα βορειοδυτικού καμπύλου τοίχου Fernandes, ‘AS IGREJAS DE ÁLVARO SIZA - Οι εκκλησίες του Alvaro Siza’. Σελ. 137 Jodidio, Alvaro Siza. Σελ.44 103 Paiva, ‘Light and Shadow. The importance of light in the Church of Sta. Maria and the Church of Light, of Siza and Ando’. 104 ‘AD Classics’. 101 102

Η εκτενώς μελετημένη διάταξη των διαφορετικού τύπου πηγών φωτισμού προωθεί ένα περιβάλλον σαφήνειας, ανεξάρτητα από την ώρα της ημέρας. Η χρήση του λευκού χρώματος βελτιστοποιεί την ποσότητα του φωτός διαχέοντας το σε όλο το κτήριο. Ο Siza λοιπόν, περιορίζει τις έντονες διακυμάνσεις του παιχνιδιού μεταξύ φωτός και σκοταδιού, και επιλέγει τη δημιουργία ενός ομοιόμορφου και αρμονικού φωτισμού, χωρίς έντονες αντιθέσεις που καθιστά τα πάντα ορατά. Με τον τρόπο αυτό καθώς και με τη βοήθεια της ροής των ημερών και των εποχών ο αρχιτέκτονας θέλησε να συμβολίσει την αιωνιότητα που υπερβαίνει το θεϊκό σύμβολο. Εξάλλου, όπως δήλωσε ο Siza, το φυσικό φως «πηγαίνει από τη χύτευση του ηλιακού φωτός στη σιωπή της διάχυσης». Σκοπό του ήταν να θέσει μερικού προβληματισμούς όσον αφορά τον εκκλησιαστικό χώρο του σήμερα. Συνεπώς, το φως είναι αναπόσπαστο κομμάτι της αρχιτεκτονικής του Siza και παρεμβαίνει σκόπιμα στην αισθητική και αισθητηριακή εμπειρία του επισκέπτη. Ε ι κ ό ν α 2 1 : Σκίτσο τρισδιάστατης τομής

Δημιουργεί ένα περιβάλλον για περισυλλογή, οικειότητα, άνετη, λιτότητα και προστασία που παρέχεται μέσα από την σιωπή και τη γαλήνη που χαρακτηρίζει το σπίτι του Θεού. Ως εκ τούτου, οι πιστοί είναι σε θέση να εισέλθουν στο χώρο γεμάτοι ευαίσθητες απόψεις και αισθητηριακές εμπειρίες και να λάβουν τη μυστικιστική και θρησκευτική ατμόσφαιρα. 105 _ Προσωπική εμπειρία

Ξεκινώντας την επί τόπου μελέτη του κτηρίου, έγινε αμέσως αντιληπτή η σημασία του για την πόλη καθώς η εκκλησία φαίνεται από μακριά. Καθότι το μόνο ορόσημο μιας μικρής πόλης η εκκλησία προσελκύει αρκετό κόσμο. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να χάνεται ο σκοπός για τον οποίο δημιουργήθηκε και να μετατρέπεται σε έναν ακόμα τουριστικό προορισμό της Πορτογαλίας. Αυτός είναι και ο βασικός λόγος που η ενορία αποφάσισε να περιορίσει τις ώρες λειτουργίας του ναού, είτε για θρησκευτικούς είτε τουριστικούς λόγους.

Ε ι κ ό ν α 2 2 : Σκίτσο εξωτερικής όψης Paiva, ‘Light and Shadow. The importance of light in the Church of Sta. Maria and the Church of Light, of Siza and Ando’. Σελ 117 105

Η εκκλησία εκ πρώτης όψεως δείχνει επιβλητική και αυστηρή. Παρότι ξεχωρίζει από τα άλλα κτήρια του συγκροτήματος γίνεται αμέσως κατανοητή η σύνδεσή τους μαζί της. Κάτω από το ελάχιστο φως της συννεφιασμένης μέρας που επιλέχτηκε για την επίσκεψη το κτήριο έμοιαζε περισσότερο «σοβαρό» από ότι θα περίμενε κανείς για μία εκκλησία. Αυτή η σχετική ψυχρότητα σε συνδυασμό με το μέγεθος της σε κάνει να αμφιβάλεις για τη λειτουργία του, παρομοιάζοντας το με κάποιο ιατρικής φύσεως κτίσμα. Ε ι κ ό ν α 2 3 : Σκίτσο δευτερεύουσας εισόδου Ε ι κ ό ν α 2 4 : Σκίτσο βαπτιστηρίου

Η προσέγγισή της εισόδου δεν είναι τόσο προφανής όσο θα περίμενε κανείς καθώς η τεράστια κεντρική είσοδος που δεσπόζει στην πρόσοψη ανοίγει σε εξαιρετικές περιπτώσεις. Η είσοδος μας στο κτήριο δεν έγινε μέσα από κάποια από τις προκαθορισμένες εισόδους – δηλαδή είτε την κεντρική είσοδο, είτε τις πλαϊνές τζαμαρίες στις βάσεις των δύο πύργων για τις οποίες έχει γίνει ήδη αναφορά. Αντιθέτως, μπήκαμε στο κτήριο από κάποια δευτερεύουσα είσοδο από τη βορειοανατολική πλευρά της εκκλησιάς, διασχίζοντας ένα μικρό χαμηλοτάβανο προθάλαμο. Παρά την σχετική απογοήτευση της εισόδου, το θέαμα στο εσωτερικό του ναού θα αποζημιώσει κάθε αυστηρό επισκέπτη. Ένας άσπρος τεράστιος χώρος που μοιάζει να είναι εντυπωσιακά πιο φωτεινός από τον ουρανό εκείνης της ημέρας.

Ο παρατηρητής μαγνητίζεται από την φωτεινότητα αυτού του ατελείωτου άσπρου χωρίς να είναι σίγουρος από που προέρχεται. Τα πρώτα συναισθήματα που γεννιούνται είναι αυτά της απεραντοσύνης και της γαλήνης. Άλλωστε, από φαινομενολογικής απόψεως, το υπερβολικό φως ήταν στενά συνδεδεμένο με το αίσθημα της απεραντοσύνης και του αχανούς106. Με μία δεύτερη και πιο προσεκτική ματιά, τόσο στα ανοίγματα όσο και στους τοίχους αντιλαμβάνεται κανείς ότι ο χώρος διαθέτει μόνο φυσικό φως, ενώ τα ανοίγματα που το προσφέρουν είναι ελάχιστα σε σχέση με το μέγεθος του χώρου. Στο σημείο αυτό το συναίσθημα του θαυμασμού πλημυρίζει το μυαλό μας καθώς συνειδητοποιούμε ότι τα ελάχιστα αυτά ανοίγματα σε συνδυασμό με το απέραντο άσπρο προσφέρει τόσο φως στο εσωτερικό της εκκλησίας. Στη συνέχεια της πολυαισθητηριακής εμπειρίας μας, ήρθαμε αντιμέτωποι με την ανακάλυψη του βαπτιστηρίου. Αυτή τη φορά με την αίσθηση της ακοής γίνεται αντιληπτό το τρεχούμενο νερό που εκ φύσεως δημιουργεί την αίσθηση της ηρεμίας. Τα ερεθίσματα των δύο αισθήσεων μαζί δίνουν την εντύπωση ενός ουτοπικού μέρους που θα μπορούσε να παρομοιαστεί με τον παράδεισο – ένα πολύ φωτεινό μέρος με ήχους τρεχούμενου νερού.

Ε ι κ ό ν α 2 5 : Έντονη αντίθεση μεταξύ των δύο ανοιγμάτων 106

Paiva.

Κάνοντας μία πιο εκτεταμένη έρευνα, ανακαλύπτει κανείς ότι οι δύο βασικές πηγές φωτός προκύπτουν από δύο ανοίγματα πολύ διαφορετικά μεταξύ τους. Δεξιά εμφανίζονται τα τρία ανοίγματα στο καμπύλο τοίχο που βρίσκονται στο ψηλότερο σημείο του, αφήνοντας περιθώριο στον παρατηρητή να νιώσει το συναίσθημα του υπερβατικού. Ο τρόπος με τον οποίο εισχωρεί το φως από αυτά τα τρία ανοίγματα είναι σαν να υποδηλώνει την παρουσία του θεού, ενώ παράλληλα η τοποθέτηση τους τόσο ψηλά δημιουργεί το αίσθημα του υπεράνθρωπου. Παρόμοιο άνοιγμα τοποθετείται στον ένα εκ των δύο πύργων, και συγκεκριμένα το βαπτιστήριο, προκαλώντας παρόμοια αποτελέσματα στον ψυχικό μας κόσμο. Από την άλλη πλευρά στο απέναντι τοίχο εμφανίζεται μία σχισμή φωτός με πολύ μεγάλο μήκος στο ύψος του ανθρώπινου ματιού, πλαισιώνοντας την πόλη. Το φως, εισχωρώντας μέσα από αυτό το άνοιγμα, παρουσιάζεται ως πιο προσιτό στον άνθρωπο, πιο οικείο, κάτι επίγειο. Καταλαμβάνει όλο το μήκος των ξύλινων θέσεων σαν να θέλει να δηλώσει ότι απευθύνεται σε όλους. Συνεπώς όταν στέκεται κανείς στο διάδρομο, στο μέσο του κτηρίου νιώθει στα δεξιά του την παρουσία του Θεού, ενώ στα αριστερά του την πραγματικότητα του κόσμου. Από τη μία άκρη του κτηρίου στην άλλη περνάς από το υπερφυσικό στο πραγματικό. Εικόνα Εικόνα Εικόνα Εικόνα

26: 27: 28: 29:

Το φως στον πύργο του Βαπτιστηρίου Το φως στα τρία ανοίγματα του καμπύλου τοίχου Το φως του μακρόστενου ανοίγματος που διεισδύει σε όλα το μήκος της εκκλησίας Η οπτική επαφή με την πόλη από το εσωτερικό της εκκλησίας

Τα δύο κάθετα ανοίγματα στο πίσω από το ιερό πλημυρίζουν το χώρο με διάχυτο φως που προέρχεται από κρυφό άνοιγμα. Δημιουργείται ξανά το αίσθημα του υπερβατικού καθώς το φως προέρχεται από ψηλό άνοιγμα. Όμως αυτή τη φορά γίνεται με έναν κεκαλυμμένο τρόπο: το φως περνάει σχεδόν απαρατήρητο καθώς δεν αποτελεί την πιο φωτεινή πηγή του ναού. Δημιουργεί ομοιόμορφο απαλό φως που αγγίζει απαλά το οπτικό νεύρο του παρατηρητή δημιουργώντας την εντύπωση του αγνού. Η σκέψη αυτή σε συνδυασμό με την τοποθέτηση των δύο αυτών ανοιγμάτων στο πίσω μέρος του βωμού, τονίζει την ιερότητα του χώρου και δίνει μεγαλύτερη αξία στην ερμηνεία του φωτός. Ε ι κ ό ν α 3 0 : Το φως που εισέρχεται πίσω από το βωμό διαχέεται σε όλη την εκκλησία

Η παρατήρηση του συγκεκριμένου σημείου της εκκλησίας αναδύει στη επιφάνεια κι άλλα στοιχεία που χρήζουν ερμηνείας. Τα δύο κάθετα ανοίγματα τοποθετούνται στο κέντρο ενός νοητού σταυρού σχηματιζόμενο από τον απότομο τελείωμα της μίας εκ των δύο καμπύλων και του κάθετου πίσω από το ιερό τοίχου. Ο τελευταίος αποτελεί κάθετη προέκταση του διαδρόμου ανάμεσα στα καθίσματα, δημιουργώντας από μακριά την ψευδαίσθηση του σταυρού. Η θεωρία αυτή δένει εντυπωσιακά με την προηγούμενη παρατήρηση περί ιερότητας, δίνοντας στα δύο αυτά κάθετα ανοίγματα ένα συμπληρωματικό ρόλο στο συμβολισμό του σταυρού.

Ε ι κ ό ν α 3 0 : Υπόδειξη του σταυρικού συμβόλου στο βωμό της εκκλησίας Ε ι κ ό ν α 3 1 : φωτογραφία από το εσωτερικό της εκκλησίας Ε ι κ ό ν α 3 2 : Το ίδιο

Παρά την ηρεμία και τη γαλήνη θα μπορούσε να είναι μία εκ των όψεων της εκκλησίας, η Santa Maria χαρακτηρίζεται από απλότητα στο εσωτερικό. Το χαρακτηριστικό αυτό εκπροσωπεί πλήρως και την αρχιτεκτονική του δημιουργό της, καθώς όπως ήδη έχει αναφερθεί ο Siza πάντα δημιουργεί με βάση την αρετή της λιτότητας. Το χαρακτηριστικό αυτό ίσως στο συγκεκριμένο χώρο δίνει μία νότα πνευματικής αξίας, σαν να μη δίνει σημασία στο υλικό κόσμο αλλά προσφέρει κάτι πιο βαθύ και ουσιαστικό. Αυτό είναι σίγουρα ένα από τα χαρακτηριστικά που πρεσβεύουν όλες τις θεότητες όλων των θρησκευμάτων. Συνεπώς, η διαδρομή στο εσωτερικό της εκκλησίας στο Marco de Canavezes αφήνει μία αίσθηση ηρεμίας και γαλήνης. Η υπερβατική διάσταση του χώρου γίνεται πολύ έντονα αισθητή ενώ παράλληλα διατηρεί την απόστασή της αφήνοντας τον επισκέπτη άφωνο. Ο άνθρωπος χωρίς να αισθάνεται φόβο ή αμφιβολία απέναντι στο υπερβατικό λαμβάνει την προστασία που αποζητά. Ο Siza στο έργο αυτό είναι σα να εξυψώνει την θεϊκή μορφή παρουσιάζοντας την μη προσεγγίσιμη και ανώτερη από οποιοδήποτε ανθρώπινο ον.

4.4

Capela de Santo Ovidio – Lousada

Ένα μικρό ιδιωτικό παρεκκλήσι αφιερωμένο στο Άγιο Ovidio, σε μία περιοχή κοντά στο Πόρτο της Πορτογαλίας. Βρίσκεται μέσα σε ένα κτήμα στην Quinta de Santo Ovidio της Lousada, το όνομα του οποίου πήρε και ο ναός. Μέσα στο κτήμα αυτό κάποτε γινόταν ο εορτασμός του Αγίου και το αντίστοιχο πανηγύρι του χωριού. Ξεκίνησε να χτίζεται από το 1989 αλλά τελείωσε το 2002. Το έργο δείχνει μελετημένο σχέδιο που ανταποκρίνεται στην αρχιτεκτονική φιλοσοφία του Siza, είναι γεμάτο συμβολισμούς και εναρμονίζεται εντυπωσιακά με το περιβάλλον του107. Εμφανίζεται μέσα στον κήπο δίπλα στα ψηλά δέντρα σαν να είναι κομμάτι της φύσης. Ε ι κ ό ν α 3 3 : Ο μικρός όγκος του Santo Ovidio

Ένας καθαρός όγκος ελαφρώς φωτισμένος που στέκεται στην άκρη του κήπου κοντά στην είσοδο του κτήματος. Ένα μονοπάτι οδηγεί στο παρεκκλήσι, το οποίο παρασύρει τον επισκέπτη σε μία διαδρομή μέσα στον καλοφτιαγμένο κήπο της έπαυλης. Πίσω από τα δέντρα ξεπροβάλει από μακριά ο πρισματικός λευκός όγκος μέσα στο καταπράσινο τοπίο. Το μονοπάτι πλησιάζει το κτήριο από την πίσω όψη του και περνά κάτω από έναν όγκο που ξεπροβάλει από το κτίριο, στον οποίο βρίσκεται το οστεοφυλάκιο. Στη διαδρομή ένας όγκος ξεπροβάλει πάνω από το κεφάλι του επισκέπτη. Το μονοπάτι οδηγεί σε μία σκάλα

Inês de Carvalho Figueiredo, ‘Do cemitério à memória. Imaterialização do espaço mortuário.’- "Από το νεκροταφείο στη μνήμη. Απομίμηση του χώρου του νεκροταφείου.", 4 Νοέμβριος 2013,. σελ. 79 107

που ανεβάζει σε ένα πλάτωμα σε ψηλότερο επίπεδο αναδεικνύοντας την είσοδο του παρεκκλησίου. Η είσοδος είναι αντίστροφα στραμμένη της διαδρομής του μονοπατιού ώστε να μην είναι εκτεθειμένη αλλά κρυμμένη και να εμφανίζεται σιγά σιγά στον παρατηρητή. Για τον ίδιο ακριβώς λόγο η σκάλα είναι τοποθετημένη παράλληλα του όγκου και δεν κατευθύνει απευθείας στην είσοδο108. Διασχίζοντας το πλάτωμα ο παρατηρητής πλέον έχει οπτική επαφή με την είσοδο του ναού. Εδώ ο αρχιτέκτονας τονίζει τη σημασίας της πρόσοψης αυτής καθώς τη διαφοροποιεί αισθητά από τις υπόλοιπες τρεις. Η πρόσοψη που καταλαμβάνει την είσοδο στην εκκλησία είναι καλυμμένη από πέτρα ενώ οι άλλες πλευρές παραμένουν στο λευκά βαμμένο σκυρόδεμα. Σε ίδιες αποχρώσεις πέτρας καλύπτεται τόσο το μονοπάτι όσο και το πλάτωμα, δίνοντας την αίσθηση ότι ο δρόμος προς τον οίκο του Θεού δεν σταματά. Η χρήση αυτού του υλικού αναφέρεται στο σχεδιασμό της ρωμαϊκής περιόδου. Δίπλα στην είσοδο τοποθετείται κάθετα στον τοίχο ένα γραμμικό παγκάκι από σκυρόδεμα109.

Ε ι κ ό ν α 3 4 : Είσοδος σε αντίθετη πορεία από το μονοπάτι Ε ι κ ό ν α 3 5 : Ο λευκός όγκος μέσα στο πράσινο τοπίο

108

Figueiredo. ‘St. Ovídio Chapel By Álvaro Siza Through The Lens Of Fernando Guerra’, ArchDaily, 22 Απρίλιος 2018, https://www.archdaily.com/892593/st-ovidio-chapel-by-alvaro-siza-through-the-lens-of-fernando-guerra. 109

Τα ανοίγματα στο εσωτερικό του ναού είναι απλής μορφής και λίγα σε αριθμό. Τα περισσότερα χαρακτηρίζονται ως σχισμές με σταυροειδή ή ημικυκλικά σχήματα, τα οποία τοποθετούνται στρατηγικά μέσα στο ιερό με σκοπό να φέρουν το χρήστη πιο κοντά στην ιδέα της αγιότητας. Στην πίσω όψη του κτηρίου η οποία είναι η πρώτη οπτική επαφή του επισκέπτη με την εκκλησία, εμφανίζεται ένα ημικυκλικό άνοιγμα που παραπέμπει στην αίσθηση του παλιού καθώς θυμίζει τις αψίδες που για χρόνια σχεδιάζονταν στους βωμούς των ναών110. Στην ξύλινη πόρτα υπάρχει ένα άνοιγμα που μοιάζει με αναφορά στα τριγωνικά αετώματα της ρωμαϊκής εποχής. Δίπλα στο βωμό υπάρχει ένα άνοιγμα στο σχήμα του σταυρού. Το συγκεκριμένο δημιουργεί ένα παιχνίδι με το φως, πρωτοεμφανιζόμενο στις μπαρόκ εκκλησίες του Πόρτο111. Το εσωτερικό των τοίχων καλύπτεται από μπετό ενώ ο βωμός είναι πέτρινος και τα έπιπλα ξύλινα, όλα σχεδιασμένα από τον ίδιο τον αρχιτέκτονα. Ο ναός συντίθεται από την αντιπαράθεση της σκληρότητας του σκυροδέματος και της πέτρας και τη μαλακότητα και τη ζεστασιά του ξύλου. Αποτελεί μείγμα εύθραυστου και φυσικού, μίας άκαμπτης και καθαρής δομής. Αυτή είναι η μαεστρία της χρήσης των υλικών, αυτό είναι το «φυσικό μέσο μέσω του οποίου εκφράζεται η αρχιτεκτονική»112. Μία εικόνα του Χριστού από ασήμι, σχεδιασμένη από τον ίδιο τον αρχιτέκτονα συμπληρώνει τη μαγική ατμόσφαιρα του εσωτερικού. «Είναι μία εντυπωσιακή μικρογραφία, μία από αυτές τις μαγικές συνθέσεις που ο Siza φαίνεται να παράγει αβίαστα, όπως ένα γρήγορο σκίτσο»113.

Figueiredo, ‘Do cemitério à memória. Imaterialização do espaço mortuário.’σελ. 79 Duarte Pinto Gonçalves, ‘Estudo às Casas Nobres Portuguesas para o entendimento da Casa de Alvelo’ (2013), http://recil.grupolusofona.pt/handle/10437/4997. 112 Figueiredo, ‘Do cemitério à memória. Imaterialização do espaço mortuário.’ 113 Duarte Pinto Gonçalves, ‘Estudo às Casas Nobres Portuguesas para o entendimento da Casa de Alvelo’, 2013,. σελ. 83 110 111

Ε ι κ ό ν α 3 6 : Κάτοψη παρεκκλησίου 1: βωμός 2: Είσοδος 3: Σκάλα ανάβασης 4: Πορεία μονοπατιού 5: Όγκος οστεοφυλακίου 6: Υπερυψωμένο πλάτωμα 7: Σταυρικό άνοιγμα 8: Ημικυκλικό άνοιγμα

Ε ι κ ό ν α 3 7 : Το εσωτερικό του παρεκκλησίου

Εικόνα 38: Ημικυκλικό άνοιγμα πίσω από το βωμό

100

_ Ανάλυση φωτός Το παρεκκλήσι διατηρεί ένα ταπεινό χαρακτήρα χωρίς να υπερβάλει σε τίποτα αφήνοντας το περιθώριο να χαρακτηριστεί ως ξωκλήσι. Οι έννοιες του κενού και της ακρίβειας παρουσιάζονται στο έργο μέσα από τα άκαμπτα τοιχώματα που φαίνονται ομαλά στην αφή και το κενό του χώρου γεμάτο μόνο με φως. Η έννοια του κενού μπορεί να έχει πολλές έννοιες. Στη συγκεκριμένη περίπτωση σχετίζεται με το γεγονός ότι ο χώρος αν και φυσικά απογυμνωμένος μπορεί να γεμίσει με τις δυναμικές αλλαγές του φωτός. Το φυσικό φως που εισέρχεται στο εσωτερικό του χώρου είναι περιορισμένο. Αυτό συμβαίνει όχι μόνο από τον περιορισμένο αριθμό ανοιγμάτων αλλά και από την μελετημένη τοποθέτησή τους ως προς τον προσανατολισμό. Τα δύο αψιδωτά ανοίγματα που βρίσκονται το ένα απέναντι από το άλλο με προσανατολισμό βορρά- νότου δεν γεμίζουν το χώρο με φως. Αντιθέτως το μεγάλο σταυροειδές άνοιγμα θα φώτιζε περισσότερο το χώρο αν δεν ήταν σκόπιμα τοποθετημένο στην ανατολική πλευρά του ναού που καλύπτεται ένα μεγάλο μέρος της από τα μεγάλα δέντρα του κήπου της έπαυλης. Συνεπώς, ο αρχιτέκτονας σκόπιμα θέλησε να κρατήσει το χώρο σκοτεινό ώστε να δώσει έμφαση σε αυτές τις μικρές σχισμές φωτός. «Οι αλλαγές που υφίστανται ο χώρος κατά τη διάρκεια της ημέρας αντικατοπτρίζουν, για άλλη μια φορά, τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση και της φύσης με την αρχιτεκτονική»114. Ε ι κ ό ν α 3 9 : Μικρά αντικριστά ανοίγματα που δεν φωτίζουν ιδιαίτερα το εσωτερικό Paiva, ‘Light and Shadow. The importance of light in the Church of Sta. Maria and the Church of Light, of Siza and Ando’. 114

101

Χαρακτηριστικό των ανοιγμάτων είναι η προσαρμογή τους στην ανθρώπινη κλίμακα τόσο ως προς στο μέγεθός τους όσο και ως προς την τοποθέτησή τους μέσα στο ναό. Στην πραγματικότητα ολόκληρος ο ναός προσαρμόζεται στην ανθρώπινη κλίμακα δίνοντας την αίσθηση του γήινου. Τέλος το σταυροειδές άνοιγμα δίπλα από το βωμό, είναι αρκετά χαμηλό ώστε να μπορεί να δει κανείς μέσα από αυτό τον έξω κόσμο. Η έλλειψη του φωτός στο εσωτερικό του παρεκκλησίου δημιουργεί την ανάγκη για τεχνητό φωτισμό. Παρά το γεγονός του περιορισμού – ή και της απουσίας όπου είναι εφικτό – του τεχνητού φωτισμού στη φιλοσοφία σχεδιασμού του Siza115, στο συγκεκριμένο παράδειγμα φάνηκε αναγκαίος. Τοποθετείται μία λάμπα στον τοίχο δίπλα στο βωμό η οποία είναι αναμμένη καθ’ όλη τη διάρκεια της νύχτας αλλά και της μέρας. Επιπλέον έξω από το παρεκκλήσι και συγκεκριμένα κάτω από τον όγκο του οστεοφυλακίου εμφανίζεται άλλη μία λάμπα με σκοπό την ανάδειξη του πλακόστρωτου μονοπατιού που οδηγεί στην είσοδο της εκκλησίας. Ο χώρος του οστεοφυλακίου, τέλος φωτίζεται και αυτός εσωτερικά καθώς δεν διαθέτει κανένα άνοιγμα για φυσικό φωτισμό, όπως άλλωστε αρμόζει σε τέτοιου είδους συναισθηματικής αξίας χώρους.

Ε ι κ ό ν α 4 0 : Σταυρικό άνοιγμα που φτάνει μέχρι το ύψος του ματιού

115

Alvaro Siza | Specifier Hub.

102

103

_ Προσωπική εμπειρία Το παράδειγμα του μικρού ναού του Santo Ovidio είναι από τα πλέον κατάλληλα για να μελετήσει κανείς τα συναισθήματα αφού είναι απογυμνωμένος από κάθε είδους περιττές λεπτομερείς και επικεντρώνεται στην ενίσχυση της φαντασίας του παρατηρητή. Πριν ακόμα από την είσοδο στο ναό, το καλοσχεδιασμένο μονοπάτι και η ξαφνική εμφάνιση της διακριτικά κρυμμένης εισόδου εξάπτουν την περιέργεια. Ο μοναδικός όγκος εξαιρετικής απλότητας που ξεπροβάλει, μιλάει μέσα από τις προεξοχές και τα μικρά ανοίγματα φωτός, δημιουργώντας μία υποβόσκουσα, σχεδόν κρυφή οικειότητα με τους ανθρώπους116. Η διακριτική αυτή σύνδεση με τον ανθρώπινο ψυχικό κόσμο συνδέεται άμεσα με επεξεργασία του φυσικού φωτισμού στο εσωτερικό του ναού. Η αντίθεση μεταξύ φωτός και σκιάς επιτυγχάνεται εντυπωσιακά στο συγκεκριμένο παράδειγμα. Το αμυδρό φως που εισέρχεται στον κατά βάση σκοτεινό χώρο της εκκλησίας ενισχύει την αντίθεση αυτή. Οι μικρές σχισμές φωτός γίνονται περισσότερο αντιληπτές μέσα στο σκοτάδι μαγνητίζοντας το βλέμμα του επισκέπτη και δίνοντας την αίσθηση της ελπίδας. Όπως λέει και ο Tadao Ando «το φως μέσα στο σκοτάδι είναι σαν κόσμημα που το κρατάς στα χέρια σου»117. Ε ι κ ό ν α 4 1 : Εσωτερικό της μικρής εκκλησίας – ανθρώπινη κλίμακα ROBERTOI ZANINI, ‘L’anti-archistar Alvaro Siza a Maxxi’, χ.χ., 16. Paiva, ‘Light and Shadow. The importance of light in the Church of Sta. Maria and the Church of Light, of Siza and Ando’. 116 117

104

Παρά τη διάχυτη μυστικότητα που προκαλείται από την απουσία της διαφάνειας λόγο της έλλειψης του φωτός ο χώρος δεν εμποδίζει τα θετικά συναισθήματα του επισκέπτη. Αντιθέτως δίνει την αίσθηση της παρουσίας του υπερβατικού ως κάτι οικείο, κάτι γήινο. Ο φόβος και η ανασφάλεια του να μην είναι ορατό κάθε σημείο του χώρου απουσιάζει. Έτσι, στο παράδειγμα αυτό γίνεται αντιληπτό ότι δεν χρειάζεται η απόλυτη φωτεινότητα για να νιώσει κανείς γαλήνη και ηρεμία. Ο χώρος παρουσιάζεται απολύτως θρησκευτικός με μία δόση μετάνοιας και ταπεινότητας. Στο εσωτερικό εντείνεται η ανάγκη για περισυλλογή, μία από τις διαδικασίες που φέρνουν τον πιστό πιο κοντά στο Θείο. Η αντίληψη αυτή είναι καθαρά προσωπική και απευθύνεται στο τρόπο με τον οποίο ο καθένας αντιλαμβάνεται και μεταφράζει τον όρο «θρησκεία». Ε ι κ ό ν α 4 2 : Η φύτευση ως φυσική σκιά

Ο τρόπος με τον οποίο ο αρχιτέκτονας έχει χειριστεί το φως επιβεβαιώνει την εντύπωση πως ήθελε να δημιουργήσει ένα σκοτεινό χώρο καθώς τα μικρά αντικριστά ημικυκλικά ανοίγματα εμποδίζουν μεγάλο μέρος του φωτός της ημέρας να εισχωρήσει στο εσωτερικό του ναού. Από την άλλη, το άνοιγμα σε σχήμα σταυρού ως μεγαλύτερο σε μέγεθος θα μπορούσε να συμβάλει εμφανώς στο φωτισμό του χώρου. Παρ’ όλα αυτά, τοποθετείται στο σημείο του ναού που καλύπτεται τη φύση, δημιουργώντας έτσι ένα

105

φυσικό εμπόδιο στο φως. Σε κάθε άλλη περίπτωση το μέγεθος του ανοίγματος θα ήταν αρκετό για να φωτίσει ολόκληρο το ναό, δεδομένο του μικρού του μεγέθους.

Ε ι κ ό ν α 4 3 : Σκίτσο κάθετης τομής σκιά Ε ι κ ό ν α 4 4 : Σκίτσο εγκάρσιας τομής Εικόνα 45: Αντίθεση φωτεινότητας στις δύο πλευρές τις εκκλησίας (σκίτσο δεξιά)

106

Στο σημείο αυτό είναι χρήσιμο να γίνουν κάποιες επισημάνσεις που αφορά την τοποθέτηση του σταυρικού ανοίγματος. Το σημείο δεν χαρακτηρίζεται μόνο από τη φυσική σκιά των δέντρων αλλά και από την τοποθέτηση του απέναντι από το οστεοφυλάκιο. Ένας χώρος πολύ μικρός και καθαρά σκοτεινός χωρίς ίχνος ακτίνας φυσικού φωτός να διαπερνά τους τοίχους του τοποθετείται απέναντι από το πιο φωτεινό σημείο του ναού. Εκτός λοιπόν από το συμβολισμό του ίδιου του ανοίγματος απέναντι από το οστεοφυλάκιο, δημιουργείται η έντονη αντίθεση του φωτός μεταξύ των δύο άκρων του ναού. Καθώς ο παρατηρητής στέκεται στη μέση αυτής της αντίθεσης έχοντας δεξιά του το σκοτάδι και αριστερά του το φως αισθάνεται να τον διαπερνά ένα ρίγος. Νιώθει πιο ευάλωτος αλλά και πιο αγνός ταυτόχρονα. Σαν να περνά από διαδικασία εξομολόγησης. Η αντίθεση αυτή θα μπορούσε να παρομοιαστεί με την αντίθεση της ζωής και του θανάτου αντίστοιχα. Το φως συμβολίζει τη ζωή και το σκοτάδι το θάνατο. Άλλωστε πολύ συχνά η θρησκεία συνδέεται τόσο με την αρχή της ζωής όσο και με το τέλος της, ενώ παράλληλα είναι φυσική η διαδικασία αναζήτησης τέτοιο συμβολισμών μέσα στους ναούς από τους παρατηρητές. Η σκέψη ότι μπαίνοντας σε αυτό το παρεκκλήσι βρίσκεται κανείς ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο εντείνει την ιερότητα του χώρου, αλλά εξάπτει και τη φαντασία του ατόμου δίνοντας του το περιθώριο να ερμηνεύσει ο ίδιος τη ζωή και το θάνατο. Ο τρόπος με τον οποίο η εκκλησία προσεγγίζει αυτά τα δυο ευαίσθητα για τους ανθρώπους θέματα – τη ζωή και το θάνατο – χρήζει σεβασμού. Τέλος εμφανίζεται ξανά, όπως και στη Santa Maria, άνοιγμα μέσα από το οποίο ο άνθρωπος έχει οπτική επαφή με τον εξωτερικό χώρο. Και στα δύο παραδείγματα ένα είναι το άνοιγμα που προσαρμόζεται στο ανθρώπινο ύψος ενώ τα υπόλοιπα τοποθετούνται ψηλότερα. Στην προκειμένη περίπτωση του Santo Ovidio το άνοιγμα αφήνει τον κάθετο άξονα ελεύθερο να δημιουργήσει το οπτικό ερέθισμα για τον άνθρωπο. Σκοπός είναι η όσο

107

το δυνατόν λιγότερη «γνώση» για τον έξω κόσμο. Το θέαμα, δηλαδή το δάσος, είναι μεθυστικό και μαγνητίζει το μυαλό του επισκέπτη κάνοντας τον να θέλει να βγει έξω. θα μπορούσε κανείς να πει ότι το ίδιο το παρεκκλήσι συμβολίζει τον κόσμο με ένα έντονο ρεαλισμό και το περιβάλλον γύρω συμβολίζει την ουτοπία, την οποία ο άνθρωπος είναι αναγκασμένος να την κρυφοκοιτά μέσα από μία «κλειδαρότρυπα». Η θεωρία αυτή τονίζει ακόμα περισσότερο το ρεαλιστικό χαρακτήρα του ναού δημιουργώντας αντιφατική συναισθήματα χαράς και λύπης – γαλήνης και απελπισίας. Η ουτοπία είναι δίπλα αλλά δεν είμαστε ικανοί να την αγγίξουμε.

Εικόνα 46: Αντίθεση της οπτικής επαφής των δύο ανοιγμάτων Ε ι κ ό ν α 4 7 : Σκίτσο τομής στον όγκο του οστεοφυλακίου Εικόνα 48: Προοπτικό σκίτσο της εκκλησίας (δεξιά σκίτσο)

108

Στη συγκεκριμένη περίπτωση (με εμένα ως αποδέκτη) η θρησκεία και κατ’ επέκταση ο θρησκευτικός χώρος δεν αποτελείται από το απόλυτο φως. Η εμπλοκή με το σκοτάδι δημιουργεί μία δόση ρεαλισμού. Παρά το γεγονός, ότι είναι δύσκολο να αντιληφθεί κανείς την θρησκεία με ρεαλισμό, το συγκεκριμένο παράδειγμα ενισχύει την άποψη ότι τίποτα δεν είναι απολύτως καθαρό και γαλήνιο. Κανένας δεν αξίζει την «φωτεινή γαλήνη» και την απόλυτη ηρεμία καθώς κανένας δεν θεωρείται αναμάρτητος. Έτσι λοιπόν, ο Siza ίσως απευθύνεται σε ένα Θεό ο οποίος δεν παρουσιάζεται ως απόλυτη δύναμη, ως υπεράνθρωπος, αλλά ως κάτι πιο απτό και οικείο που μπορεί ο καθένας να ταυτιστεί μαζί του.

109

_ Σύγκριση Παρά το γεγονός ότι οι δύο εκκλησίες σχεδιάστηκαν από τον ίδιο αρχιτέκτονα και κάτω από τις ίδιες σχεδιαστικές αρχές παρατηρούνται έντονες διαφορές τόσο ως προς το συνθετικό χειρισμό του φωτός όσο και της εννοιολογικής ερμηνείας του. Ο τρόπος που ο σχεδιασμένος φυσικός φωτισμός αγγίζει τον ψυχικό κόσμο του εκάστοτε επισκέπτη διαφέρει ανάμεσα στα δύο παραδείγματα, δίνοντας ποικίλα αποτελέσματα προς επεξεργασία. Τα συναισθήματα που προκύπτουν δεν αφορούν μόνο την γενική αίσθηση που μένει στον παρατηρητή για το κτήριο. Αντιθέτως, επεκτείνονται σε αυτό που αντιπροσωπεύει το οικοδόμημα, δημιουργώντας γόνιμο έδαφος για περισυλλογή και σκέψη για τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται την θεϊκή παρουσία, επηρεάζοντας πολλά κομμάτια της θρησκείας. Με την πρώτη ματιά η βασική διαφορά ανάμεσα στις δύο εκκλησίες όσον αφορά το φωτισμό, εμφανίζεται στο γενικό χαρακτηρισμό της μία ως φωτεινή και της άλλης ως σκοτεινή. Στην πραγματικότητα η πρώτη εντύπωση κάποιου με την είσοδό του στην Santa Maria είναι ότι πρόκειται για ένα φωτεινό κτήριο, ενώ αντίθετα το ξωκλήσι του Santo Ovidio χαρακτηρίζεται ως σκοτεινό. Το στοιχείο αυτό είναι αποτέλεσμα πολλών διαφορετικών εργαλείων του αρχιτέκτονα, ξεκινώντας από το σχεδιασμό των ανοιγμάτων, την τοποθέτηση και τον προσανατολισμό τους μέσα στο κτήριο, αλλά και την επιλογή του υλικού στο εσωτερικό της εκκλησίας. Στην περίπτωση της Santa Maria το άσπρο χρώμα στους τοίχους μαζί με την ιδιόρρυθμη διάταξη των ανοιγμάτων ενισχύουν το φως στο εσωτερικό της εκκλησίας. Αντίθετα το παρεκκλήσι του Santo Οvidio που απαρτίζεται από μικρές σχισμές ανοιγμάτων αλλά και από το σκούρο χρώμα του γυμνού σκυροδέματος, διαμορφώνει μία πιο σκοτεινή όψη προσελκύοντας τον επισκέπτη με διαφορετικά μέσα. Ως αποτέλεσμα η εκκλησία της Santa Maria καλύπτεται από αρκετό φως αποκαλύπτοντας κάθε σημείο του σχεδιασμένου χώρου, σε αντίθεση με το παρεκκλήσι που βρίσκει το ενδιαφέρον μέσα στο ημίφως που δημιουργείται μεταξύ του σκοτεινού χώρου και των ελάχιστων και μικρών ανοιγμάτων.

110

Ενδιαφέρουσα μπορεί να είναι η σύγκριση των εκκλησιών του Siza με αυτό που περιγράφει ο Tadao Ando, «όταν τα πάντα είναι επικαλυμμένα από ένα ομοιογενές φως, εφιστώ την προσοχή μου στα αποτελέσματα του φωτός και της αφάνειας. Στο σκοτάδι, το φως είναι σαν ένα κόσμημα που μπορείς να κρατήσεις στο χέρι σου... Φαντάστηκα ένα τέτοιο χώρο όταν έχτισα την Εκκλησία του Φωτός, ένα κλειστό κουτί με τσιμεντένιους τοίχους, "ένα κατασκεύασμα αβεβαιότητας". Σε αυτό, μια περικοπή στον τοίχο επιτρέπει τη διείσδυση του φωτός, υπό τον όρο ότι υπόκειται σε αυστηρούς περιορισμούς και μια δέσμη κόβει το σκοτάδι. Το φως τέμνει τους τοίχους, το πάτωμα και την οροφή, αποκαλύπτοντας την παρουσία τους, αναπηδώντας και αντανακλώντας το ένα από το άλλο, τις περίπλοκες σχέσεις μεταξύ τους, φέρνοντας έτσι τη ζωή στο χώρο. Με κάθε παραλλαγή της γωνίας της φωτεινής δέσμης ανανεώνεται η φύση των πραγμάτων και οι αμοιβαίες σχέσεις της, μετασχηματίζεται ο χώρος.118 " Όπως ήδη έχει αναφερθεί το φως στα χέρια του αρχιτέκτονα είναι εργαλείο που επιδρά τον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου. Η διατύπωση του Ando σε σχέση με την ουσία του φωτός μέσα στο σκοτάδι δημιουργεί τις βάσεις για την διατύπωση αυτών των συναισθημάτων. Όπως αναπτύχθηκε σε προηγούμενα κεφάλαια το απόλυτο φως σχετίζεται με τη διαφάνεια. Η Santa Maria αποτελεί κατάλληλο παράδειγμα της διαφάνειας καθώς το φωτεινό εσωτερικό της δεν αφήνει περιθώρια αναζήτησης. Η σιγουριά ότι τίποτα δεν είναι κρυμμένο και ότι όλα αποκαλύπτονται κάτω από το φως, δημιουργεί μια αίσθηση ηρεμίας και ασφάλειας. Με την ίδια λογική και με μαθηματικές πράξεις θα μπορούσε κανείς να πει ότι στο Santo Ovidio λόγο του σκοτεινού εσωτερικού επικρατεί το συναίσθημα της ανασφάλειας και του φόβου. Αντιθέτως, το παρεκκλήσι παρουσιάζει ομοιότητα με τη μεγάλη εκκλησία ενισχύοντας το συναίσθημα της ηρεμίας και της γαλήνης και προετοιμάζοντας τον επισκέπτη για τη συναναστροφή του με το Θεό. Συνεπώς δεν είναι παράλογο να ειπωθεί ότι γαλήνη μπορεί να νιώσει κανείς είτε μέσα στο φως είτε στο σκοτάδι.

118

Paiva.

111

Θα μπορούσε κανείς, λοιπόν, να θεωρήσει κανείς ότι οι δυο εκκλησίες έχουν το ίδιο αποτέλεσμα στο συναισθηματικό κόσμο του ανθρώπου παρά τη διαφορά του φωτός, και κατ’ επέκταση τον αρχικό ισχυρισμό άτοπο— ότι δηλαδή η διαφορετική διαχείριση του φωτός επιδρά στη ψυχοσύνθεση του ανθρώπου δημιουργώντας διαφορετικά συναισθήματα . Το συμπέρασμα αυτό όμως αποτελεί το πρώτο επίπεδο στη διερεύνηση της επίδρασης του φωτός στον συναισθηματικό κόσμο του ανθρώπου και η γαλήνη το πρωταρχικό και προφανές συναίσθημα που νιώθει κάποιος μπαίνοντας σε μία εκκλησία. Γι’ αυτό το λόγο η έρευνα συνεχίζει σε περισσότερο βάθος, αποκαλύπτοντας τις διαφορές που προκύπτουν από τη διαφορά του φωτισμού. Κατά την επίσκεψή μου στη Santa Maria καταγράφηκε μία πολύ εύστοχη παρατήρηση από κοινό παρατηρητή της εκκλησίας. Η παρατήρηση αφορούσε τις πηγές φωτός της εκκλησίας εστιάζοντας στο γεγονός ότι εμφανίζεται πολύ φως στο χώρο χωρίς να αντιλαμβάνεται κανείς με ευκολία από που προέρχεται. Λόγο της διάχυσης του φωτός δεν είναι ξεκάθαρη η προέλευση της φωτεινότητας του χώρου, είναι αυτή όμως που δημιουργεί τη γαλήνη. Αντιθέτως, στο παρεκκλήσι του Santo Ovidio το φως σε μαγνητίζει και ξεχωρίζει μέσα στο σκοτάδι ως ελπίδα. Είναι βέβαιο πως αυτές οι σχισμές φωτός είναι το οπτικό ερέθισμα που χρησιμοποιεί ο εγκέφαλος για να δημιουργήσει το συναίσθημα της ηρεμίας, της σιγουριάς. Δεν υπάρχει το θολό τοπίο που προκαλείται από την ομοιογενή φωτεινότητα όπως στην περίπτωσής της Santa Maria. To φως είναι μπροστά στα μάτια του επισκέπτη και φωτίζει κατευθείαν στην ψυχή του. Λαμβάνοντας υπόψιν ότι ο σχεδιασμός του φωτός στους αρχιτεκτονικού χώρους γίνεται πάντα με σκοπό την εξυπηρέτηση της εκάστοτε χρήσης για την οποία προορίζεται το κτήριο – στην δεδομένη περίπτωση σκοπός είναι η προσέγγιση του Θεού από τον επισκέπτη – τότε σε αυτό το σημείο παρουσιάζεται άλλη μία διαφορά των δύο εκκλησιών ως προς την επιρροή των συναισθημάτων του ανθρώπου. Αυτή τη φορά το φως επιδρά στην ψυχοσύνθεση του ανθρώπου ως προς το συναίσθημα του δέους και την εικόνα του Θεού αλλά συνολικά και της θρησκείας.

112

Το συναίσθημα του δέους είναι προδιαγεγραμμένο να το αισθανθεί ο άνθρωπος πριν ακόμα την είσοδό του στον ιερό χώρο καθώς όπως ήδη έχει αναφερθεί η εκκλησία έχει ένα ιδιαίτερο ρόλο στο μυαλό του ανθρώπου. Στα δύο παραδείγματα το θεϊκό στοιχείο αποδίδεται με διαφορετικό τρόπο στα μάτια του παρατηρητή. Το φως, τόσο ως προς το σύνολο όσο και ως μεμονωμένα ανοίγματα, στην εκκλησία της Santa Maria παρουσιάζει μία θεϊκή μορφή υπεράνθρωπη, απροσέγγιστη και εκτός πραγματικότητας. Εμφανίζεται μία εικόνα του θεού ως δασκάλου και καθοδηγητή που παραπέμπει περισσότερο στην αυθεντία περνώντας ξεκάθαρα το μήνυμα ότι είναι ανώτερος όλων. Αυτό οφείλεται τόσο στην επιβλητική φωτεινότητα αλλά και από το γεγονός ότι ο αρχιτέκτονας επιλέγει να τοποθετήσει τρία από τα ανοίγματα του χώρου στο ψηλότερο σημείο της εκκλησίας, δείχνοντας με αυτό τον τρόπο την επιβλητική διάθεση του φωτός το οποίο εισχωρεί από πάνω. Το συναίσθημα του υπερβατικού είναι αυτό που αναδύεται ανεξέλικτα με μία μορφή όμως υποταγής. Ο άνθρωπος νιώθει κατώτερος και υποχρεωμένος να καθοδηγηθεί και να υπακούσει το κήρυγμα του θεού, άβουλος σαν μαγεμένος χωρίς να καταλαβαίνει ακριβώς από που προέρχεται η καθοδήγηση φέρνοντας ξανά στο προσκήνιο το χαρακτηριστικό της ομοιογένειας. Δεν υπάρχει το συναίσθημα του φόβου απέναντι στο «παντοδύναμο ον», αντιθέτως το άτομο νιώθει ιδιαίτερα προστατευμένο. Από την αντίθετη μεριά η μικρή εκκλησία του Santo Ovidio ο θεός δεν παρουσιάζεται ανώτερος αλλά ίσος, αφήνοντας τον άνθρωπο να νιώσει οικεία, γνώριμα. Η έλλειψη του φόβου παρουσιάζεται και εδώ, μάλιστα ίσως τα συναισθήματα να ξεπερνούν τα ευπρεπή για τη θρησκεία όρια και ο παρατηρητής να νιώσει τη θεϊκή φιγούρα ακόμα και ως φίλο. Η αίσθηση της ανάγκης για προστασία σβήνει ενώ στη θέση της αναδύονται συναισθήματα σιγουριάς. Υπογραμμίζεται η συμβουλή παρά η καθοδήγηση. Η εκκλησία δίνει την δυνατότητα της περισυλλογής και της ταπεινότητας, σαν να παραβρίσκεσαι σε έναν ανοιχτό διάλογο με τον εαυτό σου. Δημιουργείται η εντύπωση ότι ο ιερός αυτός χώρος λειτουργεί ως καθρέφτης, που ο επισκέπτης ζητά συμβουλή και απαντά ο ίδιος. Ένας ακόμα τομέας σύγκρισης μεταξύ των δύο θα μπορούσε να είναι η οπτική επαφή με τον έξω κόσμο. Παρά το γεγονός ότι είναι δυσεύρετη αλλά και μερικώς κατακριτέα αυτή η

113

επαφή στους ιερούς χώρους, και οι δύο εκκλησίες παρουσιάζουν ένα άνοιγμα που επεκτείνεται στο ύψος του ματιού με σκοπό ο επισκέπτης να είναι ικανός να δει τον κόσμο μέσα από το χώρο. Παρά, όμως την κοινή λογική του αρχιτέκτονα, τα συναισθήματα που προκύπτουν στην κάθε περίπτωση είναι διαφορετικά. Η Santa Maria εμφανίζεται ως ουτοπία που παρασέρνει τον άνθρωπο. Με την μεγάλη αντίθεση στην τοποθέτηση των δύο αντιδιαμετρικών ανοιγμάτων εγκιβωτίζει τον άνθρωπο σε ένα χώρο δημιουργώντας του την αίσθηση ότι βρίσκεται στον παράδεισο – στα δεξιά του και στο ψηλότερο σημείο της εκκλησία βρίσκεται ο Θεός— και από μία μικρή σχισμή βλέπει τον κόσμο – μακρόστενο άνοιγμα που πλαισιώνει την πόλη. Με διαφορετικό τρόπο ερμηνεύεται το χαμηλό άνοιγμα του σταυρού στην εκκλησία του Santo Ovidio το οποίο φτάνει και αυτό στο ύψος του ανθρώπινου ματιού. Στη συγκεκριμένη περίπτωση το άνοιγμα πλαισιώνει ένα πολύ μικρό σημείο του δάσους καθώς η καθετότητα του ανοίγματος δεν επιτρέπει την ευρεία οπτική επαφή. Παρότι οι προϋποθέσεις ταιριάζουν με αυτές τις Santa Maria – άνοιγμα στο ύψος του ματιού στη μία πλευρά και ψηλότερο και πιο επιβλητικό άνοιγμα στην άλλη— το αποτέλεσμα δεν είναι το ίδιο και αυτό επειδή επικρατεί η γενική αίσθηση της ταπεινότητας. Το σκοτάδι με τη συμβολή του μικρού μεγέθους το κτηρίου και την οπτική επαφή με τη φύση αποδίδουν το συναίσθημα του ρεαλισμού και της πραγματικότητας. Ο επισκέπτης έχει πλήρη επίγνωση του χώρου και της κατάστασης και διατηρεί τον έλεγχο των σκέψεων και των πράξεων του. Δεν υπάρχει η απόλυτη γαλήνη στον κόσμο μας καθώς κυριαρχείται ισάξια τόσο από το καλό όσο και το κακό, τόσο από το φως όσο και από το σκοτάδι. Μέσα στο σκοτάδι του ρεαλισμού όμως λάμπουν ελπιδοφόρα οι μικρές στιγμές χαράς και ανθρωπιάς που όλοι μας ελπίζουμε να βιώσουμε μέσα στην σκληρή πραγματικότητα. Παρατηρείται λοιπόν, ότι ενώ τα δύο κτήρια αντιπροσωπεύουν την ουτοπία και τον ρεαλισμό αντίστοιχα, τοποθετείται στο καθένα από αυτά μία μικρή νότα από το αντίθετο. Με άλλα λόγια μέσω του μακρόστενου ανοίγματος στην Santa Maria ο άνθρωπος ο οποίος βρίσκεται εκείνη τη στιγμή στην ουτοπία έχει τη δυνατότητα οπτικής επαφής με την πραγματικότητα του έξω κόσμου. Αντίθετα, μέσα στον υπέρμετρο ρεαλισμό του μικρού

114

παρεκκλησίου του Santo Ovidio ο παρατηρητής κρυφοκοιτά μέσα από τη σταυρική σχισμή την ουτοπία της φύσης. Μέσα από αυτές τις αντιθέσεις γίνεται ακόμα μεγαλύτερη η εκάστοτε γενική αίσθηση που προβάλει το κτήριο στον άνθρωπο. Συνεπώς, η ουτοπία της Santa Maria γεμίζει τον παρατηρητή με συναισθήματα σιγουριάς και ασφάλειας αφήνοντας τον εαυτό του ελεύθερο υπό την προστασία του υπερβατικού. Αντιθέτως, ο ρεαλισμός του Santo Ovidio δημιουργεί την ανάγκη στον άνθρωπο να είναι αυτός ο κυρίαρχος του εαυτού του αναδεικνύοντας ξανά το αίσθημα της σιγουριάς – με διαφορετικό τρόπο όμως αυτή τη φορά – αλλά διατηρώντας και μία δόση αμφιβολίας. Έτσι το άτομο παρουσιάζεται προσγειωμένο δίνοντας προσοχή στις λεπτομέρειες γύρω του. Ταυτόχρονα αξίζει να σημειωθεί ότι ο ρεαλισμός είναι κάτι πολύ γνώριμο στον άνθρωπο και αναδύεται στο μυαλό του με εικόνες της καθημερινότητας. Σε αντίθεση με την ουτοπία που επιβάλει την ανάπτυξη της ανθρώπινης φαντασίας καθώς αποτελεί δημιούργημά της. Είναι δεδομένο λοιπόν, πως κατά τη διαδικασία που ο άνθρωπος δημιουργεί στο μυαλό του το «τέλειο» της ουτοπίας, πλημμυρίζει από συναισθήματα χαράς και ευεξίας. Αντίθετα, η επίδραση του ρεαλισμού στην ανθρώπινη ψυχολογία είναι περισσότερο περιορισμένη και ο άνθρωπος πιο επιφυλακτικός. Παρά το γεγονός ότι η ουτοπία και ο ρεαλισμός δεν είναι συναισθήματα, χρησιμοποιούνται σε αυτή την εργασία ως παρομοιώσεις καθώς αποτελούν δύο έννοιες πολύ γνώριμες στον άνθρωπο και κατ’ επέκταση διεγείρουν αυτόματα τα συναισθήματα του. Τέλος, τα δύο κτήρια εμφανίζουν πολύ μεγάλο ενδιαφέρον τόσο στην αρχιτεκτονική του φωτός όσο και στην αρχιτεκτονική του συναισθήματος. Παρά το γεγονός ότι δεν σχεδιάστηκαν υπό της βασικές αρχές της αρχιτεκτονικής της φαινομενολογίας είναι παραδείγματα χώρων που διεγείρουν τα συναισθήματα. Αποτελούν κομμάτι εκείνου του είδους κτηρίων που μένουν αξέχαστα στον μυαλό του παρατηρητή.

115

Δ’

Μ έ ρ ο ς

5.1 Συμπεράσματα Εξετάζοντας τα δεδομένα της εργασίας με μία συνολική ματιά παρατηρούμε ότι πράγματα που κατά βάση θεωρούνται δεδομένα – όπως το γεγονός ότι η αρχιτεκτονική επηρεάζει τα συναισθήματα του ανθρώπου – μπορούν να αμφισβητηθούν αλλά και να μελετηθούν ξανά σε νέα βάση. Η εργασία διερεύνησε το γεγονός ότι το συναίσθημα είναι φυσική αντίδραση του ανθρώπινου οργανισμού επηρεασμένη από πολλούς και διαφορετικούς παράγοντες. Η αρχιτεκτονική είναι ένας από αυτούς τους παράγοντες και μάλιστα καθόλου αμελητέος καθώς λαμβάνει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της καθημερινότητας του ανθρώπου. Αυτό είναι και το πρώτο και πιο γενικό συμπέρασμα της εργασίας. Πιο συγκεκριμένα, η αρχιτεκτονική βρίσκει πολλούς τρόπου μέσα από τους οποίους είναι ικανή να επιδράσει πάνω στο συναισθηματικό κόσμο του ατόμου. Η εργασία ασχολήθηκε μεθοδικά με έναν από αυτούς: το φως. Συνεπώς το φως ως μέρος της αρχιτεκτονικής είναι ικανό να επηρεάσει την ψυχολογία του ανθρώπου. Αυτό γίνεται με δύο τρόπους: ο πρώτος τρόπος είναι η πρακτική και αδιαμφησβήτητη δυνατότητα του φωτός να διαμορφώνει το οπτικό ερέθισμα ο οποίο με τη σειρά του δημιουργεί συναισθήματα. Η συνεργασία της παρουσίας και της απουσίας του φωτός όχι μόνο δίνει μορφή στα πράγματα – αρά κατ’ επέκταση δίνει και ζωή στην αρχιτεκτονική – αλλά δημιουργεί και ένταση, διαφοροποίηση. Πρόκειται δηλαδή για μία καθαρά οργανική πτυχή τόσο του ανθρώπου όσο και της αρχιτεκτονικής. Ο δεύτερος τρόπος βασίζεται στο ψυχολογικό υπόβαθρο και τις προσωπικές ερμηνείες που διατηρεί ο κάθε αποδέκτης για οποιοδήποτε ερέθισμα. Το άυλο φως έχει τη δυνατότητα να επιδρά στα συναισθήματα του ανθρώπου ανακαλώντας αναμνήσεις και εμπειρίες, διαφέροντας από αποδέκτη σε αποδέκτη. Η πτυχή αυτή του φωτός δεν διερευνήθηκε στα πλαίσια αυτής της εργασίας καθώς τα αποτελέσματα επηρεάζονται από την προσωπικότητα του καθενός και συνεπώς θα ήταν όσα και οι αποδέκτες. Παρ’ όλα αυτά,

116

Αρχιτεκτονική Του Συναισθήματος

είναι και αυτή άλλη μία απόδειξη που επιβεβαιώνει το αρχικό ερώτημα. Το φως επιδρά λοιπόν, στην ψυχοσύνθεση του ανθρώπινου οργανισμού. Παρά τη εξονυχιστική μελέτη το τελικό αποτέλεσμα παραμένει μία υπόθεση που χρήζει απόδειξης. Πράγματι το φως έχει όλες τις δυνατότητες να επηρεάζει τα ανθρώπινα συναισθήματα, αλλά για να επιβεβαιωθεί αυτή η θεωρία χρειάζεται να αποδειχθεί στην πράξη, δηλαδή με ένα παράδειγμα. Ξεκινώντας λοιπόν με την ανάλυση τόσο του φωτός όσο και των συναισθημάτων που προκύπτουν μέσα από την προσωπική μου εμπειρία στα δύο παραδείγματα – τις δύο εκκλησίες του Πορτογάλου αρχιτέκτονα Alvaro Siza, τη Santa Maria και το Santo Ovidio— προκύπτουν μια σειρά από συμπεράσματα. Τα δύο κτήρια έχουν τον ίδιο σκοπό: την ανάδειξη του υπερβατικού χαρακτήρα του χώρου. Ο διαφορετικός χειρισμός του φωτός όμως προκαλεί διαφορετικά συναισθήματα χωρίς όμως κανένα από τα δύο κτήρια να ξεφεύγει από τον αρχικό στόχο. Η διαφορά είναι ότι η επίτευξη του στόχου επιτυγχάνεται με διαφορετικό τρόπο σε κάθε περίπτωση. Με άλλα λόγια τα δύο κτήρια ξεκινούν από την ίδια αφετηρία και καταλήγουν σε δύο πτυχές του ίδιου πράγματος, ακολουθώντας απλώς διαφορετικό μονοπάτι. Δεν ήταν σκοπός του αρχιτέκτονα να αλλάξει το στόχο της χρήσης του κτηρίου αλλά θέλησε να δώσει δύο διαφορετικές όψεις του ίδιου χώρου. Πιο συγκεκριμένα, όπως ήδη έχει ήδη αναλυθεί, ο διαφορετικός τρόπος σχεδιασμού του φωτός στις δύο αυτές εκκλησίες, αναδύει διαφορετικά συναισθήματα προσφέροντας διαφορετικές ερμηνείες για την υπερβατική διάσταση του χώρου των εκκλησιών. Σκοπό της εργασίας δεν είναι να προκύψουν συμπεράσματα που θα καθορίζουν μια αντιστοίχιση μεταξύ διαβαθμίσεων του φωτός και συναισθημάτων. Άλλωστε, είναι πολύ δύσκολο και λανθασμένο να καταλήξουμε το συμπέρασμα ότι το φως δημιουργεί χαρά, ή

117

το σκοτάδι αντίστοιχα φόβο. Παρ΄ όλα αυτά θα συνοψίσω με πιο γενικές παρατηρήσεις τα συναισθήματα που προκύπτουν από την αλληλεπίδρασή με το φως χωρίς να ξεφεύγω από το πλαίσιο των δύο εκκλησιών. Συγκεκριμένα, η απόλυτη φωτεινότητα της Santa Maria προκαλεί συναισθήματα ευεξίας και γαλήνης, ενώ παράλληλα ο τρόπος που το φως εισέρχεται από ψηλά – από τα τρία ανοίγματα στο ψηλότερο σημείο του τοίχου – δημιουργεί την αίσθηση της υποταγής. Σε συνδυασμό με το τελευταίο, η μεγάλη κλίμακα του κτηρίου δημιουργεί την αίσθηση του υπερβατικού, του παντοδύναμου όντος, μπροστά στο οποίο ο άνθρωπος νιώθει μικρός. Η απόλυτη διαφάνεια του χώρου αναδύει την ασφάλεια και τη σιγουριά του ανθρώπου, δεν αφήνει περιθώρια αμφισβήτησης και αναπροσδιορισμού. Παρομοιάζοντας το χώρο με τον παράδεισο εμπλουτίζεται αυτό το συναίσθημα της ασφάλειας όπως επίσης και της χαράς αφού ο άνθρωπος νιώθει ότι βιώνει την «τελειότητα». Από την άλλη πλευρά, το σκοτάδι του Santo Ovidio, διαχειριζόμενο με μεγάλη επιδεξιότητα, ξεφεύγει από τα ονειρικά συναισθήματα και σκέψεις και προσγειώνει τον άνθρωπο σε μία πραγματικότητα πιο ρεαλιστική. Η μικρή του κλίμακα σε συνδυασμό με το ημίφως αναδύουν τα συναισθήματα της εσωτερικής αναζήτησης και ταπεινότητας. Ο άνθρωπος νιώθει οικεία και φιλικά μέσα στο χώρο αυτό. Παρουσιάζονται συναισθήματα γαλήνης που οφείλονται στην εσωτερική απογύμνωση. Δεν υπάρχει φόβος που να οφείλεται στο σκοτάδι αλλά μία αμοιβαία εμπιστοσύνη με το υπερβατικό ον. Το φως εισχωρεί τόσο επιβλητικά μέσα στο σκοτάδι από τις μικρές σχισμές που προκαλεί το συναίσθημα της ελπίδας και της ευεξίας. Η υπερβατική διάσταση του χώρου είναι τόσο έντονη που προκαλεί τον άνθρωπο να μπει στο χώρο και να ενστερνιστεί με κάθε σεβασμό την πίστη. Σκοπός της ανάλυσης δεν είναι να γίνει προσδιορισμός θετικών η αρνητικών συναισθημάτων στις δύο εκκλησίες, ούτε να προκύψει το συμπέρασμα ότι το φως δημιουργεί θετικά συναισθήματα ενώ το σκοτάδι αρνητικά. Στην πραγματικότητα, τα συναισθήματα που μπορεί να νιώσει ο άνθρωπος είναι αμέτρητα και σίγουρα δεν μπορούν

118

όλα να εμφανιστούν και να συγκριθούν μέσα από την αλληλεπίδραση του αποδέκτη με ένα χώρο. Γι’ αυτό το λόγο και όπως ήδη έχει ειπωθεί επιλέχθηκε η εκκλησία ως παράδειγμα και κατ’ επέκταση τα συναισθήματα που προκαλεί. Αυτά τα συναισθήματα είναι παράγωγα των τεσσάρων βασικών συναισθημάτων. Συνεπώς, μέσα από την αντιστρόφως ανάλογη σχέση τους και εφόσον το ένα είναι κομμάτι του άλλου τότε μπορεί κανείς να πει ότι τα συναισθήματα που τελικά επηρεάζονται από το φως είναι τα τέσσερα βασικά. Τελικά, η αρχιτεκτονική και πιο συγκεκριμένα το αρχιτεκτονικό φως επιδρά πάνω στον ψυχικό κόσμο του ατόμου και το διαμορφώνει ή τον τροποποιεί ανάλογα με τις ανάγκες του κτηρίου.

119

5.2 Ε π ί λ ο γ ο ς Ο άνθρωπος ζει μέσα από τα συναισθήματά του και είναι αυτά που το διαφοροποιούν από τις μηχανές. Αποτελούν βασικό συστατικό της ανθρώπινης οντότητας, τον ορισμό της ύπαρξης μας. Η γενική σκέψη ότι η αρχιτεκτονική επιδρά έντονα στο συναισθηματικό κόσμο του ανθρώπου εκτός του ότι παραμένει εντυπωσιακή ήταν και η κινητήριος δύναμη για την αρχή αυτής της εργασίας. Ανακεφαλαιώνοντας, λοιπόν, η παρούσα εργασία επιχειρεί να μελετήσει τον τρόπο με τον οποίο η αρχιτεκτονική μέσα από ένα κομμάτι της, το φως, επιδρά στα συναισθήματα του ανθρώπου. Μετά την διερεύνηση του αρχικού στόχου η εργασία έχει σκοπό να χρησιμοποιηθεί ως κίνητρο για περαιτέρω μελέτη και μεγαλύτερη επεξεργασία της αρχιτεκτονικής του συναισθήματος. Όπως άλλωστε αναφέρει και ο Juhani Pallasmaa «το καθήκον της αρχιτεκτονικής είναι να ανασυνθέτει την εμπειρία ενός αδιαφοροποίητου εσωτερικού κόσμου, στον οποίο δεν είμαστε απλοί θεατές, αλλά στον οποίο αδιαχώριστα ανήκουμε» 119. Η μελέτη αυτή δεν μπορεί από μόνη της να αποτελέσει στέρεο επιχείρημα για τη σύζευξη αρχιτεκτονικής και συναισθήματος. Στόχος της όμως, είναι η διερεύνηση της μεθοδικότερης και πιο στοχευμένης απόπειρας διέγερσης συναισθήματος μέσα από την αρχιτεκτονική. Άλλωστε, η αρχιτεκτονική «είναι η ανάγκη της κάθε εποχής μεταφρασμένη σε χώρους» -- Ludwig Mies van der Rohe 120. Επιπλέον μέσα από τις διαφορετικές πτυχές των συναισθημάτων που αναπτύχθηκαν στους δύο ιερούς χώρους κατακερματίζει το προκαθορισμένο και αυστηρό «πρέπει» όσον αφορά το σχεδιασμό του χώρου. Γίνεται αντιληπτό ότι η πιθανότητα να επιτευχθεί ο ίδιος στόχος μέσα από ένα διαφορετικό τρόπο σκέψης και αρχιτεκτονικής είναι εφικτός. Συγκεκριμένα, για τους ιερούς χώρους υπάρχει το στερεότυπο του σκοτεινού και αυστηρού περιβάλλοντος που όμως καταργεί εντυπωσιακά η Santa Maria : «όταν μπαίνω σε μία 119

Pallasmaa, Juhani. The Geometry of Feeling. As found in Theorizing a New Agenda for Architecture, Kate Nesbitt (ed.). New York: Princeton Architectural Press, 1996. P.16 120 Duarte, ‘Arquitectura do clássico ao caos’.

120

εκκλησία το σκοτεινό και ασφυκτικό περιβάλλον με καταβάλλει – δεν ξέρω αν υποφέρω από κλειστοφοβία – και άρχισα να σχεδιάζω μία εκκλησία είπα στον εαυτό μου: δεν χρειάζεται να είναι σκοτεινή!», λόγια του Alvaro Siza για την εκκλησία της Santa Maria121. Τέλος, είναι σαφές ότι ο άνθρωπος βρίσκεται σε άμεση σχέση με τον τόπο που βιώνει. Συνεπώς ο χώρος δεν περιορίζεται στην γεωμετρική και μορφολογική ερμηνεία του αλλά υπάρχει ως σχέση μεταξύ ανθρώπου και αρχιτεκτονικής. Ο τρόπος του χώρου να αποκαλύψει αυτή τη σχέση γίνεται μέσω των συναισθημάτων. Στόχος της εργασίας είναι υπογραμμίσει την σημασία του ανθρώπινου συναισθήματος για την αρχιτεκτονική καθώς και η ικανότητα του ανθρώπινου εγκεφάλου να συνθέτει τα ερεθίσματα που λαμβάνει δημιουργώντας κάθε φορά διαφορετικό αποτέλεσμα.

Paiva, ‘Light and Shadow. The importance of light in the Church of Sta. Maria and the Church of Light, of Siza and Ando’. 121

121

E’

Μ έ ρ ο ς

6.1 Β ι β λ ι ο γ ρ α φ ί α 1. 2.

3. 4.

7. 8.

9. 10. 11.

Α. Παπαντωνίου, ‘Εισαγωγη στην ψυχολογια με εμφαση στις γνωστικες λειτουργιες’, (2008). Διπλωματική εργασία, «Το φως ως άυλο υλικό και βασικό μέσο σχεδιασμού και κατασκευής στην ιδιωτική κατοικία», Καίτη Κοντανάσιου, Πανεπιστήμιο Αιγίου, Ιούλιος 2011, σελ. 11 ‘Έντμουντ Χούσερλ: διατύπωσε τις βασικές αρχές της Φαινομενολογίας’. Times News, 8 Απρίλιος 2017. Ερευνητική εργασία, βίωμα και χώρος σε σύγχρονες τάσεις της αρχιτεκτονικής, Παπακωσταντίνου Αλεξία, Επιβ. Καθ. Κυριακή Τσουκαλά, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θασσαλονίκης- Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2015, σελ. 32 Ερευνητική εργασία, «Αισθήσεις και Αρχιτεκτονική / Χαρτογραφώντας συν-αισθήματα στην πόλη», Σκορλέτου Γεωργία-Ασπασία, Τζεβελέκου Χριστίνα-Καλλιόπη , Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Οκτώβριος 2014, σελ. 137 Ερευνητική εργασία, Η εννοια της ατμόσφαιρας στο χώρο: αντίληψη και βιωματική εμπειρία, Αποστολάκη Αντωνια_ Χατζηβασιλείου Μαριαλένα, Επιβλ. Β. Αλέξανδρος, Πολυτεχνείο κρήτης, Σχολή αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Ιουνιος 2016, σελ.16 Ερευνιτική εργασία, «The natural light in the atmosphere of architectural space The cases of Tadao Ando and Peter Zumthor», Γιαννούδης Σωκράτης, University of Crete, 2015 Θεοφιλος, Ζαχος. ‘Το Αίσθημα Του Χώρου /// Le Sentiment d ’ Espace /// Τhe Feeling of Space’. Δημοκρίτειο Πανεπηστίμιο Θράκης - Τμήμα αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 2013. https://issuu.com/theophilusmodernist/docs/le_sentiment_d__espace. θεανώ Σ. Τερκενλή, Το πολιτιστικό τοπίο: γεωγραφικές προσεγγίσεις, εκδ. Παπαζήζη, Αθήνα 1996, σελ. 93 Κερανης, Μιχαηλ Καρολος. ‘Ο ρόλος του φωτός στην αρχιτεκτονική δημιουργια’. Πανεπηστήμιο Πατρών - Τμήμα αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 2010. Κουτσανδρέα, Κανελία. ‘σώμα και χωρικότητα’. ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ- ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ, 2011.

122

Αρχιτεκτονική Του Συναισθήματος

12. Κουτσανδρέα, ‘Ο ρόλος του σώματος και η έννοια της χωρικότητας κατά τον M.Merleau13. 14.

15. 16. 17.

18. 19. 20. 21. 22.

23.

Ponty’. Μ. Αγγελάκη Α. Κουρμουλάκη. ‘Η αρχιτεκτονική των φυλακών ως μέρος σωφρονιστικού συστήματος’. Πανεπηστήμιο Πατρών - Τμήμα αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 2005. Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία, « Σχεδίαση και αξιολόγηση διάδρασης και οπτικοποίησης της έκφρασης των συναισθημάτων από συναισθηματικών πράκτορες», Χρήστος Θαγγόπουλος, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ιούνιος 2009, σελ. 11 Πτυχιακή εργασία, Αρης Γιαννάκος, «Ανάλυση συμβολισμού Γεωμετρικών εννοιώνσχημάτων στην Αρχιτεκτονική», Τμήμα Πολικών Μηχανικών, Τ. Ε. Απρίλιος 2016, σελ. 75 Μark Wigley. ‘the architecture of atmosphere’ , constructing atospheres. Berlin, 1998. ‘AD Classics: Santa Maria Church de Canaveses / Álvaro Siza Vieira’. ArchDaily, 16 Φεβρουάριος 2011. http://www.archdaily.com/112535/ad-classics-santa-maria-church-decanaveses-alvaro-siza/. Admin. ‘Αισθήσεις, νους, και σκέψη’. Blackstate.gr. Ημερομηνία πρόσβασης 22 Αύγουστος 2018. https://www.blackstate.gr/egkefalos-nohmosynh/230-aisthiseis-nous-skepsi.html. ‘Álvaro Siza’. Ημερομηνία πρόσβασης 5 Ιούνιος 2018. http://www.cidadevirtual.pt/blau/siza.html#page_mark2. Alvaro Siza | Specifier Hub. Nterview published in Luminous Magazine, Απρίλιος 2009. http://www.lighting.philips.com/main/inspiration/specifier/interviews/alvaro-siza. ‘Alvaro Siza Facts’. Ημερομηνία πρόσβασης 5 Ιούνιος 2018. http://biography.yourdictionary.com/alvaro-siza. Amy Frearson. ‘Emotion is very important’ in architecture. Συνέντευξη Álvaro Siza. Dezeen, 19 Δεκέμβριος 2014. https://www.dezeen.com/2014/12/19/alvaro-siza-interview-portoserralves-museum/. Ando, Tadao. Licht, Jahrbuch fur Licht und Architectur. Berlin: Ernst & Sohn, 1993.

123

24. Beck, Julie. ‘New Research Says There Are Only Four Emotions’. The Atlantic, 4 Φεβρουάριος

25. 26.

27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36.

37. 38. 39.

2014. https://www.theatlantic.com/health/archive/2014/02/new-research-says-there-areonly-four-emotions/283560/. Bethencourt, Francisco. Cosmopolitanism in the Portuguese-Speaking World. BRILL, 2017. Bond, Michael. ‘The Hidden Ways That Architecture Affects How You Feel’. BBC Future (blog), 6 Ιούνιος 2017. http://www.bbc.com/future/story/20170605-the-psychology-behindyour-citys-design. Botton, Alain De. The Architecture of Happiness. Knopf Doubleday Publishing Group, 2008. Coch, Glòria Serra. ‘Religious Architecture and Light. Part I’. 3NTA, 2 Απρίλιος 2015. http://www.3nta.com/religious-architecture-and-light-part-i/. Corbusier, Le. Για μια αρχιτεκτονική. Ekdoseis Ekkremes, 2004. Drew, Philip, και Tadao Andō. Church on the Water, Church of the Light: Tadao Ando. Phaidon, 1996. Duarte, Alba Manuela Canento Doutor. ‘Arquitectura do clássico ao caos’. MasterThesis, Universidade da Beira Interior, 2009. https://ubibliorum.ubi.pt/handle/10400.6/1748. Fernandes, Eduardo Jorge Cabral dos Santos. ‘Critical Eclecticism : The Way(s) of the Porto School’. Do.Co.Mo.Mo International Journal, τχ. 49 (2014): 52–57. Fernandes, Sofia Garrocho. ‘AS IGREJAS DE ÁLVARO SIZA - Οι εκκλησίες του Alvaro Siza’. Departamento de Arquitetura, FCTUC - University de Coimbra, 2015. Figueiredo, Inês de Carvalho. ‘Do cemitério à memória. Imaterialização do espaço mortuário.’, 4 Νοέμβριος 2013. http://repositorio-aberto.up.pt/handle/10216/80413. Fredrickson, Barbara L. What Good Are Positive Emotions? 3ο έκδ. τ. 2, 1998. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3156001/. GANDER, KASHMIRA. ‘How Architecture Uses Space, Light and Material to Affect Your Mood’, 15 Απρίλιος 2016. http://www.independent.co.uk/life-style/design/howarchitecture-uses-space-light-and-material-to-affect-your-mood-american-institutearchitects-a6985986.html. Gonçalves, Duarte Pinto. ‘Estudo às Casas Nobres Portuguesas para o entendimento da Casa de Alvelo’, 2013. http://recil.grupolusofona.pt/handle/10437/4997. Holl, Steven, Juhani Pallasmaa, και Alberto Pérez Gómez. Questions of Perception: Phenomenology of Architecture. William Stout, 1994. Hsu, Hao-Long, Yu-Li Chang, και Hsiu-Hui Lin. ‘Emotional Architecture - A Study of Tadao Ando’s Genius Loci Design Philosophy and Design Syntax’ 3, τχ. 6 (2015): 8.

124

40. ‘Igreja de Santa Maria de Marco de Canaveses’. Ημερομηνία πρόσβασης 31 Ιούλιος 2018. 41. 42. 43. 44.

45. 46.

47. 48. 49. 50. 51. 52. 53.

54.

55.

https://www.visitportugal.com/en/node/135523. Igreja de Santa Maria, Marco de Canaveses: Alvaro Siza Vieira. Norprint, 1998. Jodidio, Philip. Alvaro Siza. Taschen, 1999. Jun’ichirō Tanizaki. Το εγκώμιο της Σκιάς. Μετάφραση Παναγιώτης Ευαγγελίδης. ΑΓΡΑ, 2010. Kim, Chang Sung, και Kyung Wook Seo. ‘The Architectural Expression of Space and Form Created by the Light in the Works of Alvaro Siza’. Journal of Building Construction and Planning Research 02, τχ. 02 (2014): 118–31. https://doi.org/10.4236/jbcpr.2014.22011. Kite, Stephen. Shadow-Makers: A Cultural History of Shadows in Architecture. Bloomsbury Publishing, 2017. Kreuz, Eva-Maria. ‘Light in Sacred Buildings’. Στο Sacred Buildings: A Design Manual, επιμέλεια Rudolf Stegers, 60–67. Design Manuals. Basel: Birkhäuser Basel, 2008. https://doi.org/10.1007/978-3-7643-8276-6_5. Lane, Andrew M. Mood and Human Performance: Conceptual, Measurement, and Applied Issues. Nova Publishers, 2007. Libeskind, Daniel. ‘The Emotional Impact of Architecture’. CNN Style, 30 Ιούνιος 2015. https://www.cnn.com/style/article/daniel-libeskind-architecture-emotions/index.html. Lynch, Patrick. ‘ALVARO SIZA AND SANTA MARIA AT MARCO DE CANAVEZES’, χ.χ., 16. Merleau-Ponty, Maurice. Η αμφιβολία του Σεζάν. Αθήνα: Νεφέλη, 1991. Merleu-Ponty, Maurice. The Visible and the Invisible. Northwestern University Press, 1968. Millet, Marietta. Light Revealing Architecture. Van Nostrand Reinhold, 1996. Monteiro, João Miguel Castanheira. ‘Arquitetura religiosa contemporânea em Portugal : três igrejas do início do séc. XXI’, Ιούλιος 2013. https://estudogeral.sib.uc.pt/handle/10316/24412. Mojtaba Parsaee, Mohammad Parva, και Bagher Karimi, ‘Space and place concepts analysis based on semiology approach in residential architecture: The case study of traditional city of Bushehr, Iran’, HBRC Journal 11, τχ. 3 (1 Δεκέμβριος 2015): 368–83, https://doi.org/10.1016/j.hbrcj.2014.07.001. Nes, Akkelies van. ‘The Heaven, the Earth and the Optic Array: Norberg Schulz’s Place Phenomenology and Its Degree of Operationability’. FOOTPRINT, 1 Ιούνιος 2008, 113–34. https://doi.org/10.7480/footprint.2.2.690.

125

56. Norberg-Schulz, Christian. Genius Loci: Towards a Phenomenology of Architecture. Academy 57. 58. 59.

60. 61. 62. 63. 64. 65.

66. 67.

68.

69. 70.

Editions, 1980. Norberg-Schulz, Christian. ‘Heidegger’s Thinking on Architecture’. Perspecta 20 (1983): 61. https://doi.org/10.2307/1567066. Ortony, Andrew, και Terence J Turner. ‘What’s basic about basic emotions?’, Ιούλιος 1990, 3 έκδοση. Paiva, Rita. ‘Light and Shadow. The importance of light in the Church of Sta. Maria and the Church of Light, of Siza and Ando’. Μετάφραση Ricardo Hans. FCSH, Universidade NOVA de Lisboa, 2015. Pallasmaa, Juhani. The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses. John Wiley & Sons, 2012. Pallasmaa, Juhani. The Geometry of Feeling. As found in Theorizing a New Agenda for Architecture, Kate Nesbitt (ed.). New York: Princeton Architectural Press, 1996. P.16 Peter, St John. ‘'The Feeling of Things: Towards an Architecture of Emotions'’. MN Associates and the University of Wolverhampton, 2000, 78–81. Rasmussen Steen Eiler. Experiencing Architecture. Cambright: MIT Pres, Massachusetts of technology, 1964. Ruoxi, Zhao. ‘Architectural Space and Psychological Feelings’. Atlantis Press, 2016. Schielke, Thomas. ‘Light Matters: Louis Kahn and the Power of Shadow’. ArchDaily (blog), 23 Απρίλιος 2013. http://www.archdaily.com/362554/light-matters-louis-kahn-and-the-powerof-shadow/. ———. ‘Light Matters: Sacred Spaces’. ArchDaily (blog), 28 Μάρτιος 2014. http://www.archdaily.com/490781/light-matters-sacred-spaces/. Senthilingam, Meera. ‘The Mysterious Neuroscience of Holy Buildings’. CNN Style (blog), 28 Αύγουστος 2015. https://www.cnn.com/style/article/daniel-libeskind-architectureneuroscience/index.html. ‘St. Ovídio Chapel By Álvaro Siza Through The Lens Of Fernando Guerra’. ArchDaily, 22 Απρίλιος 2018. https://www.archdaily.com/892593/st-ovidio-chapel-by-alvaro-siza-throughthe-lens-of-fernando-guerra. Stegers, Rudolf. Sacred Buildings: A Design Manual. Springer Science & Business Media, 2008. Thích, Thiên-Ân. Ζεν, φιλοσοφία και πράξη. Μετάφραση Ανδρέας Λυμπερόπουλος. Κέδρος, 2004.

126

71. Watson, Walter Crum. Portuguese Architecture (Classic Reprint). Fb&c Limited, 2018. 72. Winters, Nathan B. Architecture Is Elementary: Visual Thinking Through Architectural

Concepts. Gibbs Smith, 2005. 73. Younes, Samir. The Imperfect City: On Architectural Judgment. Routledge, 2016. 74. ZANINI, ROBERTOI. ‘L’anti-archistar Alvaro Siza a Maxxi’, χ.χ., 16.

127

6.2 Ε ρ ε υ τ ή ρ ι ο ε ι κ ό ν ω ν Ε ι κ ό ν α 1 : Public Places–Urban Spaces: The Dimensions of Urban Design The Art University of Tehran Publications, Tehran (2012) Ε ι ν ο ν α 2 : Gestalt - Structuralism - Ioannis Katsanos Ε ι ν ό ν α 3 : προσωπικό διάγραμμα Ε ι ν ό ν α 4 : προσωπικό διάγραμμα Ε ι κ ό ν α 5 : Προσωπική φωτογραφεία του μουσείου – Μαρτιος 2016 Ε ι κ ό ν α 6 : Church of the Light, Japan, 1999 – AD Classics Ε ι κ ό ν α 7 : Church of the Sea, Japan,1991– AD Classics Ε ι κ ό ν α 8 : Church of the Water, Japan, 1988– AD Classics Ε ι κ ό ν α 9 : Feeding the Other Senses: A Phenomenological Study in the Sight-focused Field of Architecture Ε ι κ ό ν α 1 0 : Koshino House, Tadao Ando search Ε ι κ ό ν α 1 1 : Παραδοσιακό δωμάτιο τσαγιού, Ιαπωνία, Μάρτιος 2017, φωτογραφία από Lorrie Matthews Ε ι κ ό ν α 1 2 : προσωπικό διάγραμμα Ε ι κ ό ν α 1 3 : archiweb – σχέδια Santa Maria Ε ι κ ό ν α 1 4 : archiweb – προσωπικά σκίτσα Alvaro Siza Ε ι κ ό ν α 1 5 : προσωπικό διάγραμμα Ε ι κ ό ν α 1 6 : προσωπικό διάγραμμα Ε ι κ ό ν α 1 7 : archiweb Ε ι κ ό ν α 1 8 : archiweb – σχέδια Santa Maria Ε ι κ ό ν α 1 9 : προσωπική φωτογραφία Ε ι κ ό ν α 2 0 : προσωπική φωτογραφία Ε ι κ ό ν α 2 1 : archiweb Ε ι κ ό ν α 2 2 : Προσωπικό σκίτσο Ε ι κ ό ν α 2 3 : Προσωπικό σκίτσο Ε ι κ ό ν α 2 4 : Προσωπικό σκίτσο Ε ι κ ό ν α 2 5 : Προσωπικό διάγραμμα Ε ι κ ό ν α 2 6 : Προσωπικό σκίτσο Ε ι κ ό ν α 2 7 : Προσωπικό σκίτσο Ε ι κ ό ν α 2 8 : Προσωπικό σκίτσο

128

Εικόνα Εικόνα Εικόνα Εικόνα Εικόνα Εικόνα Εικόνα Εικόνα Εικόνα Εικόνα Εικόνα Εικόνα Εικόνα Εικόνα Εικόνα Εικόνα Εικόνα Εικόνα Εικόνα

2 9 : Προσωπικό σκίτσο 3 0 : Προσωπικό σκίτσο 3 1 : Προσωπική φωτογραφία 3 2 : Προσωπική φωτογραφία 3 3 : Προσωπικό σκίτσο 3 4 : Προσωπικό σκίτσο 3 5 : afasiaarchzine.com 3 6 : Προσωπικό σκίτσο 3 7 : afasiaarchzine.com 3 8 : afasiaarchzine.com 3 9 : Προσωπικό σκίτσο 4 0 : afasiaarchzine.com 4 1 : Προσωπικό σκίτσο 4 3 : Προσωπικό σκίτσο 4 4 : Προσωπικό σκίτσο 4 5 : Προσωπικό σκίτσο 4 6 : Προσωπικό σκίτσο 4 7 : Προσωπικό σκίτσο 4 8 : Προσωπικό σκίτσο

129

130

Αρχιτεκτονική του συναισθήματος: Ο χειρισμός του φωτός σε δύο εκκλησίες του Alvaro Siza

Articles inside

Σκοπός της αρχιτεκτονικής είναι να μας συγκινεί_