Σε χρόνο αιωνίως ενεστώτα. Το Πανεπιστήμιο του σήμερα σε κτίρια του χθες. Της Μαριάννας Ξυγκά by Marianna Xygka

Σε χρόνο αιωνίως ενεστώτα. Το Πανεπιστήμιο του σήμερα σε κτίρια του χθες.

ΕΘΝΙΚΌ ΜΕΤΣΌΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΊΟ

σχολή αρχιτεκτόνων μηχανικών

ΔΙΆΛΕΞΗ Τομέας Οικοδομικής Υπεύθυνη Καθηγήτρια: Ειρήνη Εφεσίου

Αθήνα, Ιούλιος 2015

Μαριάννα Ξυγκά

Σε χρόνο αιωνίως ενεστώτα Το Πανεπιστήμιο του σήμερα σε κτίρια του χθες

Το έργο με τίτλο “Σε χρόνο αιωνίως ενεστώτα. Το Πανεπιστήμιο του σήμερα σε κτίρια του χθες” από την δημιουργό Μαριάννα Ξυγκά διατίθεται με την άδεια Creative Commons: Αναφορά Δημιουργού - Μη Εμπορική Χρήση - Όχι Παράγωγα Έργα 3.0 Μη εισαγόμενο.

ευχαριστώ

την καθηγήτριά Ε. Εφεσίου μου για την καθοδήγησή της, την οικογένεια και τους φίλους μου και όσους με εμπνέουν να πιστεύω στο μέλλον μου και στο μέλλον της αρχιτεκτονικής

περιεχόμενα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1.1. Πρόλογος

1.2. Προσέγγιση του θέματος

2.ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

2.1. Ορισμός

2.2. Διεθνής Εμπειρία

2.3. Ελληνική Εμπειρία

2.3.1. Αθήνα 2.3.2. Θεσσαλονίκη 2.3.3. Πανεπιστήμια στην περιφέρεια 2.4. Το σύγχρονο Πανεπιστήμιο

2.4.1. Σύγχρονες πανεπιστημιακές εγκαταστάσεις διεθνώς

2.4.2. Ελληνική πραγματικότητα

3. ΕΝΤΑΞΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΣΕ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΟ ΚΕΛΥΦΟΣ

3.1. Σύνδεση πανεπιστημίου με την πόλη

3.2. Διατήρηση μνήμης

περιεχόμενα

3.3. Αξιοποίηση και διατήρηση κτιρίων

3.4. Παράγοντες επανάχρησης

4.ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ

Ευρώπη 4.1. Univesita degli Studi di Milano (Statale)

4.2. Ecole Nationale Supérieure d’Architecture de ParisBelleville (ENSA)

Ελλάδα 4.3. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας - Αρχιτεκτονική Σχολή Βόλου

4.4. Πανεπιστήμιο Δυτικής Ελλαδας-Αγρίνιο

5.ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

6.ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

7.ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

100

εισαγωγή

01 εισαγωγή

1.1.Πρόλογος Το πανεπιστήμιο ως κτίριο εκπαιδευτικό και δημόσιας χρήσης, γεφυρώνει δύο παράλληλους κόσμους, τον υλικό δεδομένου ότι αποτελεί ένα σημαντικό κτίριο με ιδιαίτερες αρχιτεκτονικές απαιτήσεις και του άυλου κόσμου της γνώσης. Του παρελθόντος και του μέλλοντος. Κι ας μην ξεχνάμε ότι το πανεπιστήμιο ήταν, είναι και θα εξακολουθήσει να είναι σημαντικό και ζωτικό κομμάτι της κοινωνίας• κέντρο των κοινωνικοπολιτικών εξελίξεων και αντικείμενο έντονου ενδιαφέροντος των λαών και των κυβερνήσεων. Μία ατέρμονη διαδικασία που λαμβάνει χώρα στις πανεπιστημιακές εγκαταστάσεις με στόχο να υπερβεί τα φυσικά όρια, που στοχεύει στην εξέλιξη, στην διεύρυνση του νου και της επιστήμης• που πιστεύει και στοχεύει σε ένα καλύτερο μέλλον. Είναι όμως ένα προκλητικό φαινόμενο που οφείλουμε να παρατηρήσουμε. Ένα πανεπιστήμιο με τον χαρακτήρα που του αποδόθηκε προηγουμένως και με την άμεση αναφορά στο μέλλον να εγκαθίσταται σε ήδη υπάρχοντα κελύφη – σημεία αναφοράς του παρελθόντος. Από επιλογή. Ή όχι. Και εδώ γεννιέται ο προβληματισμός.

1.2.Προσέγγιση θέματος Αντικείμενο μελέτης της παρούσας εργασίας δεν είναι το πανεπιστήμιο αυτό καθεαυτό, ούτε τα εκάστοτε εκπαιδευτικά συστήματα. Το ενδιαφέρον εστιάζεται στην ένταξη της πανεπιστημιακής λειτουργίας σε υφιστάμενα κελύφη. Και για να γίνει αυτό πρέπει πρώτα να κατανοήσουμε τις αιτίες ύπαρξης και συνέχειας του πανεπιστημίου μέχρι σήμερα. Στο παγκόσμιο και ελληνικό σκηνικό. Να αναλύσουμε το περιεχόμενο της ιδέας του και τον τρόπο που συνταιριάζεται κάθε φορά με το υπάρχον κέλυφος, τους συμβολισμούς και τις αξίες που του αποδίδει η εκάστοτε κοινωνία, τις αλλαγές που έχει υποστεί και τον ρόλο που διαδραματίζει σήμερα. Ο συγκερασμός του χθες και του σήμερα, του ¨χθεσινού κελύφους¨ και του σημερινού πανεπιστημίου είναι ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον ζήτημα. Ένα σύνολο αξιών είναι ικανό να δώσει παράταση στην πεπερασμένη ζωή ενός κτιρίου και σε συνδυασμό με τις κατάλληλες συνθήκες να το εξακοντίσει στο μέλλον την ώρα που σύγχρονα κτίρια παρακμάζουν πριν ολοκληρώσουν καν την αποστολή τους. Μία σειρά ερωτημάτων και προβληματισμών που ανακύπτουν καθώς και η παράθεση και διερεύνηση χαρακτηριστικών παραδειγμάτων θα μας απασχολήσει κατά την διάρκεια της μελέτης.

ιστορική εξέλιξη

Εικ. 2.1. Το πανεπιστήμιο της Bologna 1350 του Laurentius de Voltolina.

02 ιστορική εξέλιξη

Εικ. 2.2. Διδασκαλία στο Παρίσι, στα τέλη του 14ου αιώνα

02 ιστορική εξέλιξη

2.1. Ορισμός Το πανεπιστήμιο είναι απόδοση του Αδαμάντιου Κοραή (1810) στα Ελληνικά του αντίστοιχου ξένου λατινικού όρου “universitas” στην προσπάθεια να δηλώσει την καθολικότητα της γνώσης, το σύνολο των επιστημών1. Ο λατινικός όρος δημιουργήθηκε στην μεσαιωνική Ευρώπη ως “universitas magistrorum et scholarium” για να χαρακτηρίσει τις αυτόνομες συσσωματώσεις διδασκόντων και διδασκομένων, με πρωτοβουλία των δεύτερων. Η πρώτη επίσημη δομή αυτής της μορφής τοποθετείται στην Bologna το 10882 και φαίνεται να είναι από τους πρώτους ακαδημαϊκούς σχηματισμούς, πρόδρομος των σύγχρονων πανεπιστημίων. Συνίσταται κέντρο γνώσης, σκέψης, συζητήσεων και γενικότερης πρωτοπορία της εποχής ενώ επεκτείνεται σταδιακά στις τότε σημαντικότερες ευρωπαϊκές πόλεις με πανεπιστήμια πουβρίσκονται σε λειτουργία μέχρι και σήμερα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα το Παρίσι του 12ο αιώνα3 με το ομώνυμο πανεπιστήμιο, το πανεπιστήμιο της Οξφόρδης στην Αγγλία λίγο αργότερα, το πανεπι1 Μπαμπινιώτης Γ. (2002), Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, Αθήνα: Κέντρο λεξικολογίας ε.π.ε., δεύτερη έκδοση 2 Γιακουμακάτος Α. (1990). “Πανεπιστημιακά κτίρια και αστικός ιστός ”. Αρχιτεκτονικά θέματα, τεύχος 36, σελ.57-108 3 Πολυδωρίδης Ν. & Γ., (1985) “ Σκέψεις πάνω στην οργάνωση και δομή των συγχρόνων πανεπιστημιουπόλεων”, Αρχιτεκτονικά θέματα, τεύχος 19, σελ. 146-158

Εικ. 2.3. Μεσαιωνικό χειρόγραφο, από τα μέσα του 16ου αιώνα, που δείχνει μια συνάντηση των γιατρών στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού.

Εικ. 2.5. Η Σχολή του Αριστοτέλη του Gustav Adolph Spangenberg 1888

02 ιστορική εξέλιξη

στήμιο της Salamanca στην Ισπανία, το πανεπιστήμιο της Coimbra στην Πορτογαλία. Το πανεπιστήμιο ως κτίριο δημόσιο και εκπαιδευτικό, γεφυρώνει αντίθετους κόσμους, τον υλικό δεδομένου ότι αποτελεί ένα αστικό μνημείο μεγαλοπρεπούς αρχιτεκτονικής και του άυλου κόσμου της γνώσης. Του παρελθόντος και του μέλλοντος. Ως εκπαιδευτικός χώρος μπορεί να παρομοιαστεί, σύμφωνα με την κοινωνιολόγο Β. Καρατζά, με το ρωμαϊκό θεό Ιανό που έχει διττή όψη, η μια βλέπει προς το μέλλον και η άλλη προς το παρελθόν.4 Κι ας μην ξεχνάμε ότι το πανεπιστήμιο ήταν, είναι και θα εξακολουθήσει να είναι σημαντικό και ζωτικό κομμάτι της κοινωνίας· κέντρο των κοινωνικοπολιτικών εξελίξεων και αντικείμενο έντονου ενδιαφέροντος των λαών και των κυβερνήσεων. 5 Προέκυψε από την ανθρώπινη ανάγκη για ανταλλαγή και μετάδοση της γνώσης και είναι ο χώρος όπου γίνονται ζυμώσεις γενεών με διαφορετικά χαρακτηρίστηκα όπως ο αυθορμητισμός, η ζωντάνια, η όρεξη, η δίψα για μάθηση, συνδιαλέγονται με την μεστή γνώση, την τεκμηριωμένη έρευνα , την αποκρυσταλλωμένη άποψη. Όλη η αίγλη, η σπουδαιότητα και η προβολή του θαύματος του ανθρώπινου νου και των επιτευγμάτων του μέσα στους αιώνες, θα μπορούσαμε να πούμε ότι συγκεντρώνεται στο πανεπιστήμιο.

Εικ. 2.4. Ο Θεός Ιανός

2.2. Διεθνής Εμπειρία Κι ενώ η διαδικασία παραγωγής και μετάδοσης της γνώσης δεν έχει πάψει να υφίσταται εδώ και δέκα αιώνες, στον δυτικό κόσμο με αφετηρία όπως είπαμε τον μεσαίωνα, δεν μπορούμε να παραλείψουμε τις σαφείς αναφορές στον αρχαίο κόσμο και τις Φιλοσοφικές Σχολές της Αθήνας. Οι φιλοσοφικές συζητήσεις του Σωκράτη, οι περίπατοι του Αριστοτέλη, οι ρητορείες του Ισοκράτη εμπνέουν και θέτουν τις βάσεις για την μέθοδο προσέγγισης της γνώσης. Γεγονός έμελλε να αναλυθεί πολλούς αιώνες αργότερα. Την ίδια περίοδο, στις αρχές του «νοῦς ὑγιής ἐν σώματι ὑγιεῖ», οι παλαίστρες ως χώροι εκπαίδευσης φαίνεται να προεικονίζουν μια απλουστευμένη κάτοψη των 4 Καντζάρα Β. (2011) “Ο σύγχρονος ρόλος της εκπαίδευσης στην κοινωνία”, στο Τάτσης Ν. (επιμ.), Πρακτικά Α΄ Πανελληνίου Συνεδρίου, Αθήνα: Ελληνική Κοινωνιολογική Εταιρεία, σελ. 44-63 5 Σαφάκας Ν. Αθανάσιος,(1983) Το πανεπιστήμιο σήμερα, Πάτρα: Πανεπιστήμιο Πατρών . Λόγος που εκφωνήθηκε κατά τον εορτασμό για την επέτειο της ίδρυσης και λειτουργίας του πανεπιστήμιου.

Εικ. 2.6. Η παλαίστρα της Ολυμπίας σε αναπαράσταση. Κάτοψη Mallwitz

02 ιστορική εξέλιξη

Εικ. 2.7. Ο Γαλλιλαίος διδάσκει τις αστρονομικές του θεωρίες στο πανεπιστήμιο της Padova

02 ιστορική εξέλιξη

μεσαιωνικών και μετέπειτα πανεπιστημίων. Μια μεγάλη υπαίθρια αυλή ορίζει την βασική οργάνωση και γύρω της, στοές με διαμερίσματα διαφόρων χρήσεων στο βάθος.6 Η δημιουργία των πρώτων πανεπιστημιακών χώρων, κατά τον μεσαίωνα, αποτελεί απόρροια, τόσο των κοινωνικών μεταβολών τις εποχής που συμβάλλουν στη σταδιακή ανάπτυξη της μεσαίας τάξης όσο και στη “δίψα για γνώση” σε μια περίοδο πνευματικής και καλλιτεχνικής άνθισης όπως αυτή του 12ου αιώνα.7 Στην μεσαιωνική κοινωνία γίνεται, εξαρχής, αισθητή η σπουδαιότητα της πανεπιστημιακής λειτουργίας και η μεγάλη εμβέλεια επιρροής της, οπότε κάθε είδους κηδεμονίας ήταν αναμενόμενη. Όπως και σε κάθε κοινωνία άλλωστε, μην ξεχνάμε ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται. Τελικά τίθεται υπό την υποτέλεια της Εκκλησίας, με άμεσο αντίκτυπο την εφαρμογή ορίων στην νόηση και την έρευνα. Αξίζει να σημειωθεί ότι, αυτή η κηδεμονία της εκκλησίας, η έλλειψη ελευθερίας στην σκέψη και την έρευνα, καθώς και η διάθεση απομόνωσής από τον κοινωνικό περίγυρο, εκφράζονται και στην αρχιτεκτονική μορφή των πανεπιστημίων της εποχής.8 Τα μεσαιωνικά πανεπιστήμια σχεδιάζονται ως μία υπαίθρια τετράπλευρη κεντρική αυλή, που συνενώνει περιμετρικά, σε μια αρχιτεκτονική σύνθεση, μια μεγάλη αίθουσα, ένα παρεκκλήσιο, μια βιβλιοθήκη, την κατοικία του πρύτανη και καταλύματα για τούς καθηγητές και τούς σπουδαστές. Είναι μια σχεδιασμένη συνεκτική οντότητα από κλειστές αυλές και φρουριακή οργάνωσή σύμφωνα με την Π. Θεοδωρά9 ακόμα και αν τοποθετείται στο κέντρο του αστικού ιστού. Η μεγάλη αλλαγή πού φέρνει η Αναγέννηση, με την ανάπτυξη των νέων κοινωνικών τάξεων, την παρακμή τού φεουδαρχισμού, τις οικονομικές μεταβολές και τα θρησκευτικά κινήματα, επιδρά και στα πανεπιστήμια. Η ελεύθερη καλλιέργεια γίνεται κτήμα ευρύτερου κοινωνικού κύκλου και η έφεση για γνώση χαρακτηριστικό μεγαλύτερου

Εικ. 2.8. Νέο Κολέγιο της Οξφόρδης χαρακτικό 1675 του Loggan David

μαγειρείο

παρεκκλήσιο

κεντρική αυλή

καμπαναριό

6 Μπούρας Χ.Θ. (1999) Μαθήματα ιστορίας της αρχιτεκτονικής, Αθήνα: Συμμετρία , Πρώτος Τόμος 7 Θεοδωρά Γ., (1998), “Τυπολογική χωρική προσέγγιση των περιφερειακών πανεπιστημίων στην πόλη”, Διπλωματική Εργασία στο ΜΔΕ, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Οικονομικής & Περιφερειακής Ανάπτυξης, Π.Μ.Σ., Αθήνα, Ιούνιος. σελ. 6 8 - 9 στο ίδιο σελ. 7 και 8 αντίστοιχα 10 Πολυδωρίδης Ν. & Γ. (1985), “ Σκέψεις πάνω στην οργάνωση και δομή των συγχρόνων πανεπι

κατοικία πρύτανη

Εικ. 2.9. Κάτοψη του Νέου Κολεγίου της Οξφόρδης, 1380 του Ο.

Ουίνφορντ

02 ιστορική εξέλιξη

Εικ. 2.10. Πάνω αριστερα Κάτοψη του El Escorial 1563-82 Εικ. 2.11. Δεξιά Βοριοδυτική αποψη του El Escorial Εικ.2.12. Κάτω αριστερά Άποψη του El Escorial 1672 - María Bendito Haro

02 ιστορική εξέλιξη

αριθμού νέων.10 Τα πανεπιστημιακά κτίρια αυξάνονται με δομή σύμφωνα με την προγενέστερη. Τα επιστημονικά πεδία διευρύνονται και απελευθερώνεται η σκέψη ενώ εισάγεται η έρευνα στα πλαίσια των αναγεννησιακών πλέον αρχών. Φημισμένοι επιστήμονες επιτυγχάνουν μια σειρά ανακαλύψεων και προσελκύουν νέους σπουδαστές στα πανεπιστήμια όπου διδάσκουν. Χαρακτηριστικά ο Γαλιλαίος διδάσκει τις αστρονομικές του θεωρίες στο πανεπιστήμιο της Πάντοβα και αργότερα της Πίζας, της Ιταλίας. Η ίσως σημαντικότερη αποκάλυψη της εποχής, δεν ήταν μια συγκεκριμένη ανακάλυψη, αλλά μάλλον μια διαδικασία για την πραγματοποίηση ανακαλύψεων: η επιστημονική μέθοδος. 11 Αυτός ο επαναστατικός νέος τρόπος μάθησης εστίαζε στις εμπειρικές παρατηρήσεις και τα μαθηματικά. Ανάμεσα στους προπάτορες της θεώρησης αυτής ήταν οι Κοπέρνικος, Γαλιλαίος και Φράνσις Μπέηκον (1561-1626). Η νέα επιστημονική μέθοδος συνέβαλε στην πραγματοποίηση μεγάλων ανακαλύψεων στα πεδία της αστρονομίας, της φυσικής, της βιολογίας και της ανατομίας. Αυτή η εποχή επηρεάστηκε επίσης από την άνοδο του έθνους-κράτους και καθώς τα πανεπιστήμια αυξάνονται τίθενται υπό τον έλεγχο αλλά και την αιγίδα του κράτους (βασιλείου).12 Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του El Escorial στην Ισπανία όπου συναντούμε βασιλικά ανάκτορα-πανεπιστήμιο και μοναστήρι σε μια ενιαία δομή. Το μέγεθος του πανεπιστημιακού κτιρίου αυξάνεται με διαδοχικές προσθήκες και επεκτάσεις σε καινούργιες τετράγωνες αυλές πού ορίζονται από στενόμακρους θαλάμους οι οποίοι σχηματίζουν σταυρούς και μια κεντρική ορθογώνια αυλή με μία περίκεντρη εκκλησία στην μία της πλευρά. Αυτό το είδος κάτοψης με αυλές έμελλε να βρει απήχηση σε δημόσια κτίρια κάθε είδους. Στο στάδιο αυτό, το πανεπιστήμιο αρχίζει να γίνεται ολοένα και περισσότερο μέρος της κοινωνικής διαδικασίας, φορέας παραγωγής και μετάδοσης της επιστημονικής γνώσης ανεξάρτητα κτιριολογικής μορφής.

στημιουπόλεων”, Αρχιτεκτονικά θέματα, τεύχος 19, σελ. 146-158 11 Brotton, J. (2006), “Science and Philosophy”, The Renaissance: A Very Short Introduction, Oxford University Press, 12 Scott, J. C. (2006), “The mission of the university: Medieval to Postmodern transformations. “ Journal of Higher Education, τεύχος 77, σελ. 10-13.

02 ιστορική εξέλιξη

Εικ. 2.13. Αριστερά: Σχολή χειρουργικής στο Παρίσι 1739 χαρακτικό Εικ. 2.14. Πάνω: σχέδια του Μαρί Ζοζέφ Πέρ από το Euvres d’architecture

02 ιστορική εξέλιξη

Το 18ο αιώνα τη στροφή των πανεπιστημίων στο πνεύμα της κλασσικής παιδείας ακολουθεί και το κτίριο. Είναι η εποχή που ο Πιρανέζι, στην Ιταλία του 1750, δημοσιεύει στο βιβλίο του “Opere varie” (Διάφορα έργα) ανάμεσα στα έργα του και μία πολύπλοκη κάτοψη ενός πανεπιστημίου που οραματίζεται, με αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο εμπνευσμένο από τις κλασσικές περιόδους στον απόηχο των αρχαίων ρωμαϊκών θερμών. Την ίδια στιγμή που στο Παρίσι, στην σχολή χειρουργικής, η μεγάλη αίθουσα του αμφιθέατρου κατασκευάζεται στα πρότυπα με του Πάνθεου της Ρώμης.13 Ταυτόχρονα σχεδόν, ο αρχιτέκτονας Μαρί Ζοζέφ Πέρ (1730-1785)14 προσπαθεί να προωθήσει μια νέα μνημειώδη αρχιτεκτονική εμπνευσμένη από τα αρχαία πρότυπα με το σύγγραμμα του “Oeuvres d’architecture” που περιλάμβανε σχέδια για ακαδημίες, μέγαρα και καθεδρικούς ναούς με μεγάλες συμμετρικές κιονοστοιχίες, θόλους και στοές. Η Νεοκλασική αρχιτεκτονική αναζητεί ένα αληθινό στιλ προσπαθώντας να επανεκτιμήσει την αρχαιότητα και να ακολουθήσει, τις αρχές που χαρακτήριζαν τα έργα της. Τον 19ο και 20ο αιώνα η πανεπιστημιακή εκπαίδευση έγινε όλο και πιο προσιτή με την επίσημη είσοδο και την γυναίκας πλέον στο πανεπιστήμιο. Η βιομηχανική επανάσταση έγινε αιτία για την δημιουργία ενός πανεπιστημίου με έμφαση στις επιστήμες που βελτίωναν την τεχνολογία (μηχανική, μαθηματικά, φυσική). 13 Watkin D. (2007), Ιστορία της δυτικής αρχιτεκτονικής, μεταφρ. Κουρεμένος Κ., Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, σελ 398 14 στο ίδιο σελ 397

Από αριστερά προς τα δεξιά Εικ. 2.15. Κάτοψη ρωμαϊκών θερμών Καρακάλλα (212-216 μ.Χ.) Εικ. 2.16. Κάτοψη πανεπιστημίου Πιρανέζι Εικ. 2.17. Σχολή χειρουργικής στο Παρίσι 1739 κάτοψη

02 ιστορική εξέλιξη

Αρχές του 19ου αιώνα και με την σταδιακή εμφάνιση του διαχωρισμού των λειτουργιών της πόλης, δημιουργούνται για πρώτη φορά συμπλέγματα πανεπιστημιακών υποδομών, οι λεγόμενες πανεπιστημιουπόλεις ή campus, ικανές να στεγάζουν την διαρκώς αυξανόμενη ζήτηση σε σαφή απόσταση από την γειτνιάζουσα πόλη και με αυτονομία ως προς την λειτουργία τους. Τα χαρακτηριστικά αυτών των πανεπιστημιουπόλεων είναι η ελευθερία κινήσεων και οι μεγάλες εκτάσεις πρασίνου. Η Αμερική πρωτοστατεί σε αυτό το τύπο οργάνωσης των πανεπιστημιακών εγκαταστάσεων με πρώτο το Πανεπιστήμιο της Virginia, σχεδιασμένο από τον Thomas Jefferson το 1817-26. Εικ. 2.18. University of Virginia, Thomas Jefferson,1817-26, κάτοψη Campus

Εικ. 2.19. City & Guilds Central Technical College στο South Kensington του Λονδίνου 1881

Στα χρόνια που ακλουθούν, τα πανεπιστήμια στην Ευρώπη χάνουν σταδιακά τόσο τη χωρική τους συνοχή όσο και τη διακριτότητά τους σε σχέση με την αρχιτεκτονική τους.15 Οι πολιτικές συνθήκες και οι κοινωνικές αντιλήψεις οδήγησαν στην εγκατάλειψη του μεμονωμένου και αντιπροσωπευτικού κελύφους του πανεπιστημίου και της λειτουργικής αντίληψης του σχεδιασμού του.16 Επηρεασμένα από την διάδοση των αρχιτεκτονικών ρευμάτων αφομοιώνονται από τον αστικό ιστό συμμετέχοντας στην ευρύτερη ομοιογένεια. Ένα συγκεκριμένο αρχιτεκτονικό ύφος που έβρισκε απήχηση μέχρι τότε μόνο σε πανεπιστημιακές μονάδες διαμορφώνοντας ένα μνημειακό κτίριο, σύμβολο της γνώσης, τώρα αναπαράγεται και σε κτίρια άλλων λειτουργιών όπως δημαρχείων, καθεδρικών ναών, ακόμη και σιδηροδρομικών σταθμών. Για παράδειγμα ο γοτθικός ρυθμός των City & Guilds Central Technical College στο South Kensington του Λονδίνου και του Imperial College, που χτίστηκαν στο τέλος του 19ου αιώνα, αναπαράχθηκε σε κτίρια δημαρχείων, καθεδρικών ναών, ακόμη και σιδηροδρομικών σταθμών όπως αυτός του St. Pancras στο Λονδίνο, ενώ αργότερα, ο μοντερνισμός επιτάχυνε την τάση για στιλιστική ομοιομορφία στο αστικό περιβάλλον, περιλαμβάνοντας, βεβαίως, και τα πανεπιστημιακά κτίρια της νεώτερης γενιάς.17 Το μοντέρνο κίνημα καινοτομεί, συνθετικά, μορφολογικά και τεχνικά. Κρατάει μία στάση απόρριψης της ιστορικής κληρονομιάς παράγοντας μνημεία ρήξης με τη μνημειακότητα του παρελθόντος. Μνημεία 15 Γιακουμακάτος Α. (1990), “Πανεπιστημιακά κτίρια και αστικός ιστός. ”. Αρχιτεκτονικά θέματα, τεύχος 36, σελ.57-108

Εικ. 2.20. Σιδηροδρομικός σταθμός St. Pancras στο Λονδίνο 1865

16 στο ίδιο 17 Λαλένης Κ. , Θεοδωρίδου Λ. (2012), “Πανεπιστημιακές εγκαταστάσεις και Πόλη.” Αειχώρος, τεύχος 17, σελ. 136-163

02 ιστορική εξέλιξη

που μνημειοποιούνται ακριβώς γι’ αυτό το λόγο.18 Το πανεπιστημιακό κτίριο, ως άλλο εργοστάσιο, υποτάσσεται στο “form follow function” βρίσκοντας πλήρη εφαρμογή στο Bauhaus της Γερμανίας. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο τόσο στην Αμερική, όσο και στην Ευρώπη, η επί αιώνες πρακτική της στέγασης των πανεπιστημιακών εγκαταστάσεων στον πυρήνα της πόλης, αρχίζει να τροποποιείται δεδομένης της έλλειψης χώρων και της αύξησης των αναγκών στέγασης αφενός μεγαλυτέρου αριθμού φοιτητών αφετέρου νέων λειτουργικών απαιτήσεων. Την εποχή αυτή σχεδιάστηκαν campus είτε εντός, είτε εκτός του αστικού ιστού (πολλές φορές για την μετεγκατάσταση υπαρχόντων) και άρχισαν να εξετάζονται ζητήματα ένταξης και γενικότερης σχέσης του πανεπιστημίου με την πόλη: είτε με τη μορφή της (επανά)χρησης της υπάρχουσας κτιριακής υποδομής στη βάση ενός οργανικού σχεδιασμού, όπως το βομβαρδισμένο κτίριο νοσοκομείου του Filarete, στο Μιλάνο, ανακατασκευάζεται και φιλοξενεί το Πανεπιστήμιο Statale (Università degli Studi di Milano) το 1958. Είτε με επεμβάσεις που προέβλεπαν την ενσωμάτωση αστικών λειτουργιών στο εσωτερικό των πανεπιστημιουπόλεων, ώστε να ενισχύονται οι δεσμοί με την πόλη και να διαμορφώνεται ένα «κατ’ αναλογία» αστικό περιβάλλον στο εσωτερικό των πανεπιστημιακών εγκαταστάσεων. Όπως στο σχεδιασμό του campus του Illinois Institute of Technology (Σικάγο, 1942-1956), στοιχημένο στις αρχές του Bauhaus στο οποίο συμμετείχαν μερικοί από τους πιο επιφανείς αρχιτέκτονες, όπως ο Mies van de Rohe. 19 Τον 20ο πλέον αιώνα, την περίοδο του Μεταμοντέρνου έρχεται η κρίση των αξιών της προηγούμενης περιόδου, ενώ ταυτόχρονα πληθαίνουν οι θεωρητικές αναζητήσεις που αφορούν στην κοινωνική και πολιτιστική διάσταση των μνημείων ως τεκμήρια και πνευματικά έργα ενώ εμφανίζεται για πρώτη φορά η έννοια του ιστορικού συνόλου. 20 18 Δήμας Π. (2014), “Ερμηνευτικές προσεγγίσεις της «διατήρησης» και «αποκατάστασης» των κτηρίων του μοντέρνου κινήματος. ”, εισήγηση στο 1ο Συνέδριο ιστορίας της αρχιτεκτονικής, Αθήνα 22-24/5/2014 www.aht.asfa.gr Τελευταία επίσκεψη: 16/3/2015 19 Λαλένης Κ., Θεοδωρίδου Λ. (2012), “Πανεπιστημιακές εγκαταστάσεις και Πόλη” Αειχώρος, τεύχος 17, σελ.136-163 20 Δήμας Π. (2014), “Ερμηνευτικές προσεγγίσεις της «διατήρησης» και «αποκατάστασης» των κτηρίων του μοντέρνου κινήματος. ”, εισήγηση στο 1ο Συνέδριο ιστορίας της αρχιτεκτονικής, Αθήνα 22-24/5/2014 www.aht.asfa.gr Τελευταία επίσκεψη: 16/3/2015

Εικ.2.21. Στο φόντο Illinois Institute of Technology, μακέτα του master plan, Mies van der Rohe, Chicago, 1942

Εικ. 2. 22. Φωτογραφία από τις διαδηλώσεις των φοιτητών τον Μάη του ’68 στο Παρίσι Εικ. 2. 23. Αφίσα από τις διαδηλώσεις των φοιτητών

02 ιστορική εξέλιξη

Ως αποτέλεσμα συντάσσονται μια σειρά διεθνών χαρτών από την δεκαετία του 50’ και έπειτα, οι οποίες αναγνωρίζουν την αξία της ιστορικής κληρονομιάς και προσπαθούν να την διαφυλάξουν. 21 Ο ρόλος των πανεπιστημίων στις πολιτικές εξελίξεις με τα γεγονότα των εξεγέρσεων στο Βερολίνο και στο Παρίσι τον Μάη του ’68 ήταν καταλυτικός. Τα γεγονότα της εποχής αυτής προσέδωσαν στο πανεπιστήμιο έναν ακόμη συμβολισμό αυτό της επανάστασης και της διεκδίκησης θεμελιωδών αρχών για τον ίδιο τον θεσμό αλλά και την κοινωνία. Η αφύπνιση των φοιτητών σε θέματα κοινωνικών αξιών όπως ισότητα και ανθρώπινα δικαιώματα ήταν η αφορμή για μία αναταραχή που οδήγησε σε αλλαγή του ισχύοντος καθεστώτος και διασφάλιση των δικαιωμάτων αυτών. Κάτι το οποίο συνέβη και στο ελληνικό πανεπιστήμιο την 17η Νοεμβρίου του 1973, σε παρόμοιες συνθήκες. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1988, στην 900στή επέτειο ίδρυσης του πρώτου πανεπιστημίου υπογράφηκε στην γενέτειρα πόλη της Μπολόνιας από 388 Πρυτάνεις Ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων η Magna Charta Universitatum. Η επίσημη διακήρυξη θεμελιωδών αρχών οι οποίες πρέπει, τώρα και πάντοτε, να διέπουν το λειτούργημα των πανεπιστημίων. Μεταξύ αυτών η ανάγκη αυτονομίας του πανεπιστημιακού ιδρύματος, η ελευθερία της διδασκαλίας και της έρευνας και η αμοιβαία συνύπαρξη τους , καθώς η ζωτική ανάγκη αλληλογνωριμίας και αλληλεπίδρασης των ευρωπαϊκών πανεπιστημίων και κατ’ επέκταση διαφορετικών πολιτισμών. 21 Αλυγίζος Α. (2012), “Νέες επεμβάσεις σε μνημεία ή ιστορικά σύνολα”, Αθήνα, Διάλεξη ΕΜΠ, τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών http://issuu.com/andreas.alig/docs/nees_epembaseis τελευταία επίσκεψη: 16/3/2015 Χάρτα των Αθηνών για την αποκατάσταση των ιστορικών μνημείων (First International Congress of Architects and Technicians of Historic Monuments, Αθήνα, 1931), Χάρτα της Βενετίας για τα Μνημεία (ICOMOS, Βενετία, 1964), Σύμβαση για την Παγκόσμια Πολιτιστική Κληρονομιά (UNESCO, Παρίσι, 1972), Διακήρυξη του Άμστερνταμ (Συμβούλιο για την Ευρωπαϊκή Αρχιτεκτονική Κληρονομιά, Άμστερνταμ, 1975), Νόμος 1126 & 1127/1981 για την Παγκόσμια Πολιτιστική Κληρονομιά (Ενσωμάτωση των διεθνών συμβάσεων στην Ελληνική νομοθεσία, 1981), Χάρτα της Ουάσινγκτον για τις Ιστορικές Πόλεις (Ουάσινγκτον, 1987), Ντοκουμέντο για την Αυθεντικότητα (UNESCO, ICCROM and ICOMOS, Νάρα, 1994), Σύμβαση της Φλωρεντίας για το Τοπίο (Συμβούλιο της Ευρώπης, Φλωρεντία, 2000), Χάρτα του Νίζνυ Ταγκίλ για τη Βιομηχανική Κληρονομιά (TICCIH, Νίζνυ Ταγκίλ, 2003), Χάρτα για τους Τόπους της Πολιτιστικής Κληρονομιάς (ICOMOS, 2007), Κατάλογος της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς (UNESCO, 2009), Αρχές της Βαλλέττας για τις Ιστορικές Πόλεις (CIVVIH, Βαλλέττα, 2010), Αρχές του Δουβλίνου για τη διατήρηση της βιομηχανικής κληρονομιάς (ICOMOS – TICCIH, Δουβλίνο 2011)

Εικ. 2.24. Η πύλη του Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο στις διαδηλώσεις του 1973

02 ιστορική εξέλιξη

2.3.Ελληνική Εμπειρία Η ιστορία του ελληνικού πανεπιστημίου ξεκινά τον 19ο αιώνα, καθυστερημένα σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη. Η διάδοση του πανεπιστημίου στις ευρωπαϊκές χώρες προπορεύονταν αρκετούς αιώνες πριν η ελληνική κοινωνία σταθεί έτοιμη για το δικό της πανεπιστήμιο. Το ελληνικό νεοσύστατο κράτος αγωνίζεται να ορθοποδήσει οικονομικά, πολιτικά και κοινωνικά οπότε και η δημιουργία ενός πανεπιστημίου φαντάζει δύσκολο εγχείρημα. Οι ανύπαρκτες υποδομές, το ελάχιστο, κατάλληλα καταρτισμένο, διδακτικό προσωπικό καθώς και η έλλειψη χρηματοδότησης και κονδυλίων αποτελούν μερικούς επιπλέον παράγοντες που η ανάπτυξη του ελληνικού πανεπιστημίου δεν είναι ανάλογη με αυτή των ευρωπαϊκών χωρών.

Εικ. 2.25. Πρώην στρατώνας Grimani, Ιόνιος Ακαδημία πριν τους βομβαρδισμούς, 1930

Στην αγγλοκρατούμενη Κέρκυρα του1824 ευνοήθηκε η ενσάρκωση των ελληνικών ονείρων για ανώτερη εκπαίδευση. Η γεωγραφική θέση του νησιού και οι διαφορετικές πολιτικές συνθήκες που επικρατούν σε σχέση με την υπόλοιπη Ελλάδα συμβάλουν στην ίδρυση της Ιόνιας Ακαδημίας με διάρκεια ζωής σχεδόν σαράντα χρόνια. Πανεπιστημιακό κτίριο δεν υπάρχει οπότε φιλοξενείται σε ένα από τα λίγα Βενετσιάνικα στρατιωτικά κτίρια, στο στρατώνα Grimani κτισμένο από το 1600 έως το 1747 στην καρδιά της πόλης με την κατάλληλη αναδιαρρύθμιση.22

2.3.1. Αθήνα

Εικ. 2.26. Η οικία Κλεάνθη-Schaubert (έδρα του Πανεπιστημίου Αθηνών, το 1837-1841), στην οδό Θόλου 5, στην Πλάκα

Στο εύπορο έδαφος που προετοίμασε η κερκυραϊκή κοινωνία βρήκε αντέρεισμα η ακαδημαϊκή κοινότητα της Αθήνας μετά την απελευθέρωση. Δημιουργούνται έτσι το Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1837 και η πρώιμη μορφή του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου to 1836 ως «Σχολή των Τεχνών». Κατάλληλες κτιριακές υποδομές δεν υπάρχουν οπότε η εγκατάσταση του Πανεπιστήμιου Αθηνών γίνεται αρχικά στην οικία Κλεάνθη στην Πλάκα. Το κύρος του πρώτου Πανεπιστημίου του νεοσύστατου ελληνικού κράτους έπρεπε να συμβαδίζει με ένα κτίριο-σύμβολο της ελληνικής ιστορίας και παιδείας αντιπρόσωπο του υψηλού πνεύματος, ικανό να προάγει την γνώση και να εκπληρώσει τα οράματα του Ελληνισμού της εποχής. Τα σχεδία ανατέθηκαν στον φημισμένο, Δανό αρχιτέκτονα Κριστιάν Χανσεν και δεν θα μπορούσαν παρά να είναι νεοκλασικού ύφους και μνημειακής κλίμακας συμβαδίζοντας με τα ευρωπαϊκά πρότυπα του προηγούμενου αιώνα. Έτσι το 1887 πραγματοποιείται η μεταστέγασή του 22 Φλώρος Χ., Μπουμπιώτης Σ. (2013) “Ιόνιος Ακαδημία”, www.greekarchitects.gr

02 ιστορική εξέλιξη

Πανεπιστημίου στο νέο κεντρικό κτίριο της τριλογίας της Ακαδημίας Αθηνών. Την εποχή αυτή η αυστηρή ακαδημαϊκή δομή του ελληνικού πανεπιστημίου εναρμονίζεται με το κτίριο-μνημείο. Το πανεπιστημιακό μοντέλο περασμένων δεκαετιών της Ευρώπης αναπαράγεται για να δώσει την αίσθηση εξευρωπαϊσμού στην Αθήνα. Η διαμόρφωση του τεχνικού και τεχνολογικού μέλλοντος της χώρας ξεκίνησε με την ίδρυση του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου που, ακολουθώντας παράλληλη πορεία με το Πανεπιστήμιο Αθηνών, μετά την αρχική του στέγαση στην οικία Βλαχούτση το 1836, μεταστεγάζεται το 1840 στο κτίριο της οδού Πειραιώς και εν συνεχεία το 1873 στο νεοκλασικό κτίριο της οδού Πατησίων. Το συγκρότημα Αβέρωφ στην Πατησίων σχεδιασμένο ώστε να αποπνέει το κύρος του πρώτου τεχνικού πανεπιστημίου της χώρας, τοποθετείται στις παρυφές της τότε πόλης. Το συγκρότημα σε συνδυασμό με το γειτονικό αρχαιολογικό μουσείο επηρέασαν την εξάπλωση του κέντρου της Αθήνας και η θέση τους απέκτησε την ιδιαίτερη σημασία της με τα χρόνια, διαμορφώνοντας την εικόνα της ευρύτερης περιοχής. Σήμερα το σύνολο των σχολών του Πολυτεχνείου βρίσκονται στην Πολυτεχνειούπολη Ζωγράφου με εξαίρεση την Αρχιτεκτονική σχολή που παραμένει στο ιστορικό , πλέον , συγκρότημα.

Από αριστερά προς τα δεξιά Εικ. 2.27. Το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

2.3.2. Θεσσαλονίκη Τα δύο Πανεπιστήμια της Αθήνας, επί σχεδόν έναν αιώνα, ήταν οι μοναδικοί πόλοι πανεπιστημιακής εκπαίδευσης στην Ελλάδα με παραγωγή πολυάριθμων επιστημόνων και με εξέλιξη να συμβαδίζει με την εξέλιξη της ελληνικής κοινωνίας. Η Θεσσαλονίκη ως συμπρωτεύουσα αποκτά το δικό της πανεπιστήμιο, το Αριστοτέλειο, το 1925 και πρώτο λειτουργεί το τμήμα της Φιλοσοφικής Σχολής αρχικά στο κτίριο «Αλλατίνη» και εν συνεχεία στο πρώην Β Στρατιωτικό Νοσοκομείο όπου και τμήμα της ίδιας Σχολής στεγάζεται ως σήμερα. Σταδιακά αναπτύσσεται η πανεπιστημιούπολη Θεσσαλονίκης γύρω από αυτό το πρώτο κτίριο. Ενώ αργότερα εκπονείται και υλοποιείται νέο ρυθμιστικό σχέδιο με προσθήκες στα υπάρχοντα κτίρια καλύπτοντας τις συνεχώς αυξανόμενες ανάγκες με οργανωμένο τρόπο δράσης.

2.3.3. Πανεπιστήμια στην περιφέρεια Με τις με τις κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές στο τέλος του 19ου αιώνα- αρχές 20ου, καθώς και με την τεχνολογική και βιομηχανική ανάπτυξη, δημιουργήθηκε η

Εικ. 2.28. Η Φιλοσοφική Σχολή και στο βάθος το νέο κτίριο της Σχολής Επιστημών Υγείας το 1960

02 ιστορική εξέλιξη

ανάγκη της ίδρυσης νέων πανεπιστημίων. Αυτήν την φορά στην περιφέρεια μετά από απαίτηση των τοπικών κοινωνιών και λειτουργώντας ως αντιστάθμισμα των πανεπιστημίων Αθήνας και Θεσσαλονίκης και της μέχρι τότε συσσώρευσης φοιτητών σε αυτές τις δύο πόλεις. Στα πλαίσια λοιπόν της αποσυμφόρησης των κεντρικών πανεπιστημίων, αν και μικρότερα σε μέγεθος, τα περιφερειακά πανεπιστήμια σχεδιάζονται υπό μια νέα οπτική, αυτή της πανεπιστημιούπολης. Τάση σαφώς επηρεασμένη από τα ευρωπαϊκά και παγκόσμια τεκταινόμενα. Αρχιτέκτονες, πολεοδόμοι, και άλλοι συναφείς επιστήμονες συντάσσουν φιλόδοξα ρυθμιστικά σχέδια πανεπιστημιουπόλεων. Έτσι μέσα στα επόμενα 11 χρόνια δημιουργούνται πέντε πανεπιστήμια σε επτά ελληνικές πόλεις. Το 1964 ιδρύεται το Πανεπιστήμιο της Πάτρας και ενώ ακολουθεί η πανεπιστημιούπολη των Ιωάννινων το 1970, το Πανεπιστήμιο Θράκης το 1973 με σχολές και στις τρείς πόλεις της Θράκης (Κομοτηνή, Αλεξανδρούπολη, Ξάνθη), το Πανεπιστήμιο Κρήτης στο Ηράκλειο και το Ρέθυμνο την ίδια χρονιά και το 1975 το Πολυτεχνείο Κρήτης στα Χανιά. Και όπως στις περισσότερες περιπτώσεις επανεξέτασης ενός θεσμού είναι απαραίτητη η αναζήτηση της γένεσης του έτσι και με το ελληνικό πανεπιστήμιο. Όπως έχει αναφερθεί το πανεπιστήμιο προέκυψε από ανάγκη και απαίτηση της κοινωνίας και σε αυτήν πρέπει να απευθύνεται.23 Όταν, λοιπόν, ήταν παραπάνω από αναγκαία η αναδιοργάνωση της ακαδημαϊκής δομής, ο επαναπροσδιορισμός του πανεπιστημίου, στον χώρο και στην πόλη, ξεπροβάλει επιτακτικός. Επιπλέον αναπτύσσεται μία άλλου τύπου διερεύνηση του ζητήματος καθώς οι συζητήσεις για νέα πανεπιστημιακά ιδρύματα φουντώνουν. Η τάση υιοθέτησης μοντέλων από άλλες χώρες ή πολεοδομικά εργαστήρια αντικαθίσταται με την έρευνα και ανάλυση των πόλεων της αστικής Ελλάδας. Οι ανάγκες που προκύπτουν επιτάσσουν την προσαρμογή των μοντέλων των πανεπιστημίων στην ελληνική πραγματικότητα. Παρατηρείται λοιπόν μία προσεγμένη προσέγγιση του πανεπιστημίου ως κομμάτι του αστικού ιστού, δουλεμένη σε διαφορετική κλίμακα. Το περιεχόμενο της ιδέας του πανεπιστημίου βρίσκει καταφύγιο στα ανενεργά κτίρια των πόλεων που κουβαλούν τις μνήμες της πόλης και των κατοίκων της, άλλοτε με επιτυχία εγκατάστασης και άλλοτε όχι. Η πρόθεση όμως είναι ξεκάθαρη

Εικ. 2.29. Ρυθμιστικό σχέδιο του Κ. Δοξιάδη για το Πανεπιστήμιο Πατρών, 1972

23 Τσαούσης Γ. Δ., (1994). “Πανεπιστήμιο και οικονομία στις αναπτυσσόμενες και στις αναπτυγμένες χώρες. Προβλήματα και Προοπτικές”, Αθήνα: Gutenberg, Bιβλιοθήκη κοινωνικής επιστήμης και κοινωνικής πολίτικης.

Εικ. 2.30. Απέναντι Συγκεντρωτικός πίνακας ελληνικών πανεπιστημίων και εγκαταστάσεων.

02 ιστορική εξέλιξη

Εικ. 2.31. Συγκεντρωτικός χάρτης ελληνικών πανεπιστημίων. Με μεγαλύτερο κ΄θκλο δηλώνεται η έδρα του εκάστοτε πανεπιστημίου

02 ιστορική εξέλιξη

και θέτει το πανεπιστήμιο σε άλλη βάση. Αξίζει λοιπόν να αναφέρουμε την ίδρυση των τριών πανεπιστημίων της Θεσσαλίας του Ιόνιου και του Αιγαίου την δεκαετία του ’90 που ακολούθησαν τις αρχές αυτές. Κύριοι άξονες της εγκατάστασης των πανεπιστημίων στις πόλεις υπήρξε η επανεκτίμηση τόσο της αρχιτεκτονικής όσο και της βιομηχανικής κληρονομιάς των πόλεων σε συνδυασμό με την προσπάθεια εξοικονόμησης πόρων. Έτσι το 1984 μετά την ίδρυσής του Πανεπιστήμιου Θεσσαλίας ακλουθούν μελέτες εγκατάστασης σε παλαιά εγκαταλελειμμένα κτίρια στο κέντρο της πόλης του Βόλου. Την ίδια χρονιά ιδρύεται το Πανεπιστήμιο Αιγαίου στα νησιά Λέσβο, Χίο, Σάμο και Ρόδο και ακολουθώντας παρόμοια πρακτική το πανεπιστήμιο εκμεταλλεύεται, τα υφιστάμενα κτίρια που του παραχωρούνται, εντός του αστικού ιστού. Ταυτόχρονα και το Ιόνιο Πανεπιστήμιο στην Κέρκυρα ακολουθεί τον ίδιο προσανατολισμό εγκατάστασης σε διάσπαρτα κτίρια στην πόλη, στο παλαιό και νέο φρούριο, σε πρώην στρατώνες αλλά και σε σύγχρονα κτίρια με ή χωρίς αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον ή ακόμα και αίθουσες διάσπαρτες στον αστικό ιστό. Η έκρηξη των περιφερειακών πανεπιστημίων συνεχίστηκε και τον 21ο αιώνα με την δημιουργία του πανεπιστημίου Πελοποννήσου το 2002 με τμήματα σε κάθε πρωτεύουσα νομού του γεωγραφικού διαμερίσματος. Το 2003 το Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας σε Φλώρινα και Κοζάνη και τέλος το πιο πρόσφατο πανεπιστήμιο, αυτό της Στερεάς Ελλάδας στο Αγρίνιο το 2009 με διάρκεια ζωής μόλις πέντε χρόνια. Το φαινόμενο κάθε ελληνική επαρχιακή πόλη να διαθέτει πανεπιστήμιο οδήγησε το 2013 σε αδιέξοδο και εφαρμογή του σχεδίου Αθηνά με διοικητική αναδιάρθρωση των πανεπιστημίων. Η ελληνική πραγματικότητα χαρακτηρίζεται από έλλειψη προετοιμασίας και οργάνωσης. Η εξάπλωση των πανεπιστημίων δεν ήταν μέρος ενός οργανωμένου σχεδίου αλλά μεταξύ άλλων ουσιαστικών παραγόντων και απόρροια συμφερόντων των εκάστοτε κοινωνιών. Η ίδρυσή ενός πανεπιστημίου χρησιμοποιήθηκε, ανεπιτυχώς πολλές φορές, σαν παράγοντα ανάπτυξης της τοπικής κοινωνίας και χρειάστηκε να περάσουν δεκαετίες μέχρι να γίνει συνείδηση ότι η δημιουργία ενός πανεπιστημίου από μόνη της δεν αποτελεί αναπτυξιακό παράγοντα . Ίσως ακόμα και τώρα, διανύοντας το 2015, κάποιοι αρνούνται να δεχθούν ότι η ίδρυση ενός πανεπιστημίου προϋποθέτει μια σειρά ενεργειών, έρευνας και αξιολόγησης.

Εικ. 2.32. Καπναποθήκες Παπαστράτου στο Βόλο πριν μετατραπούν σε Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.

Εικ. 2.33. Πρώην στρατώνας Grimani, τώρα φιλοξενεί το Ιόνιο Πανεπιστήμιο στην Κέρκυρα.

Εικ. 2.34. Το νεοκλασσικό κτίριο της Εμπορικής σχολής, σήμερα Μαθηματικό τμήμα Πανεπιστημίου Αιγαίου στο Καρλοβασι της Σάμου.

02 ιστορική εξέλιξη

2.4.Το πανεπιστήμιο σήμερα Το σύγχρονο πανεπιστήμιο χαρακτηρίζεται από μεγάλες αλλαγές τόσο στη δομή και τη λειτουργία του όσο και στην κτιριακή μορφή του σε σχέση με τα όσα μέχρι τώρα είδαμε. Η νέα τεχνολογία σε συνδυασμό με τις νέες ειδικότητες, τις νέες μεθόδους διδασκαλίας, την έμφαση στην πρακτική εφαρμογή και την βιωματική μάθηση, καθώς και την πανεπιστημιακή έρευνα ορίζουν την νέα εποχή για τα πανεπιστημιακά ιδρύματα. Σημαντικός στόχος τους ο διαρκής εκσυγχρονισμός των εγκαταστάσεων όπως επίσης και η δημιουργία νέων αφού το μέγεθος και ο αριθμός τμημάτων αυξάνεται ραγδαία τα τις τελευταίες δεκαετίες σε παγκόσμιο επίπεδο. Το φαινόμενο αυτό δικαιολογείται αν αναλογισθεί κανείς ότι το σύγχρονο πανεπιστήμιο εντάσσεται ως κύριος οδηγός στη γενικότερη πορεία προς την πρόοδο μιας χώρας.24 Είναι οι σύγχρονοι “ναοί της γνώσης” που διευρύνοντας τα φυσικά τους όρια με την υποστήριξη της τεχνολογίας καθιστούν την πανεπιστημιακή εκπαίδευση μια όλο και ευκολότερα προσβάσιμη διαδικασία. Οι ανταλλαγές φοιτητών μεταξύ πανεπιστημίων, μια σύγχρονη πρακτική, ενισχύει τους δεσμούς της πανεπιστημιακής κοινότητας βοηθώντας την γόνιμη συνδιαλλαγή της γνώσης. Άλλη μία νεωτερικότητα, η διδασκαλία από απόσταση (e-learning ), κερδίζει συνεχώς έδαφος τόσο μεταξύ πανεπιστημίων σε μία αχωρική συν-διδασκαλία όσο και μεταξύ κάθε ενδιαφερόμενου ξεχωριστά και πανεπιστημίου με το Ανοικτό Πανεπιστήμιο. Η πανεπιστημιακή λειτουργία, στην κορύφωσή της, εξαϋλώνεται και παγκοσμιοποιείται προδιαγράφοντας ένα νέο κόσμο γνώσης και υπόστασης. Θέτοντας τα θεμέλια ενός νέου τύπου πανεπιστημίου, του εικονικού. 25 Τα νέα αυτά χαρακτηριστικά επιβάλλουν και τον σχεδιασμό νέων πανεπιστημιακών χώρων που να καλύπτουν τις ανάγκες που συνεχώς ανακύπτουν. Θεωρείται σημαντικό οι υποδομές ενός σύγχρονου πανεπιστημίου να περιλαμβάνουν όλα εκείνα τα στοιχεία για την καλύτερη εξυπηρέτηση της πανεπιστημιακής λειτουργίας. Ενδεικτικά λοιπόν να αναφέρουμε τις αίθουσες διδασκαλίας, τα αμφιθέατρα, τα εργαστήρια για 24 Σταθουλόπουλος Τρ. (2013) “Η Συμβολή του Πανεπιστημίου Στερεάς Ελλάδας στη Βιώσιμη Ανάπτυξη της Λιβαδειάς και της Ευρύτερης Περιοχής”, Διπλωματική εργασία, Αθήνα, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο http://viotikoskosmos.wikidot.com/panepistimio-stereas-elladas τελευταία επίσκεψη 16/3/2015 25 ΠαπαϊωάνουΤ. (2014), “Πραγματικό ή εικονικό πανεπιστήμιο;”, www.greekarchitects.gr

02 ιστορική εξέλιξη

έρευνα και εξειδίκευση, τις βιβλιοθήκες, τις αίθουσες που καλύπτουν τις συλλογικές εκδηλώσεις, χώρους για την εστίαση, αθλητικούς χώρους, επιπρόσθετους χώρους για τις παράλληλες δράσεις του πανεπιστήμιου (θέατρο, μουσική, χορός), χώρους φιλοξενίας φοιτητών, καθηγητών και επισκεπτών, καθώς και οποιονδήποτε χώρο προάγει τους σκοπούς του πανεπιστημίου. Το σύγχρονο πανεπιστήμιο αναφέρεται σε ετερόκλητες ομάδες ανθρώπων. Την πανεπιστημιακή κοινότητα αποτελούν διάφορες κοινωνικές ομάδες, οι κυριότερες των οποίων είναι οι φοιτητές, το διδακτικό προσωπικό, το διοικητικό προσωπικό, το τεχνικό και ερευνητικό προσωπικό. Τις τελευταίες δεκαετίες οι ομάδες αυτές έχουν υποστεί μεγάλες αλλαγές. Ο αριθμός των φοιτητών έχει πολλαπλασιαστεί με το γνωστικό τους επίπεδο συνεχώς να βελτιώνεται. Κατ’ επέκταση και ο αριθμός των υπόλοιπων ομάδων διαμορφώνεται αντίστοιχα. Στις ραγδαίες όμως αλλαγές των τελευταίων χρόνων τίθεται σε δοκιμασία η ιδέα του πανεπιστημίου και κατ’ επέκταση του πανεπιστημιακού κτιρίου. Ο προσανατολισμός , ο χαρακτήρας, οι επιδιώξεις και οι στόχοι κάθε πανεπιστημίου ακτινοβολούν στο ίδιο τους το κτίριο. Ένα κτίριο που λειτουργεί ως σύμβολο άλλοτε πρωτοπορίας και εκσυγχρονισμού, άλλοτε ως ναού της γνώσης και της ιστορικής παράδοσης, άλλοτε ως γέφυρα των προηγούμενων. Στην εποχή μας όμως οι πανεπιστημιακές εγκαταστάσεις δεν μπορούν να συνιστούν απλώς λειτουργικά οικοδομήματα αλλά παράλληλα επιβάλλεται η επιφόρτιση τους με τα ιδεώδη της ανώτατης εκπαίδευσης. Σε μια ποικιλία σύγχρονων πανεπιστημιακών κτιρίων, ανάμεσα σε διαφορετικές απόψεις και αντιμετωπίσεις μπορεί κανείς να βρει την λογική που συνάδει καλύτερα με το ερώτημα.

02 ιστορική εξέλιξη

2.4.1. Σύγχρονες πανεπιστημιακές εγκαταστάσεις διεθνώς

Από αριστερά προς τα δεξιά Εικ. 2.36. Αρχιτεκτονική Σχολή στο Πόρτο την Πορτογαλίας, του Alvaro Siza 1995 Εικ. 2.37. Σχολή Πολιτικών Επιστημών και Νομικής, Πανεπιστήμιο Τορίνο, των Foster and Partners, 2013 Εικ. 2.38. Jockey Club Innovation Tower (JCIT) 2014 φιλοξενεί το Πολυτεχνείο του Χονγκ Κονγκ (PolyU) και το την σχολή Design, καθώς και το Ινστιτούτο Κοινωνικής Καινοτομίας και Σχεδιασμού.

Το 1995 ο Alvaro Siza σχεδιάζει την αρχιτεκτονική σχολή στο Πόρτο την Πορτογαλίας σε μία προσπάθεια ένταξης των κτιρίων σεβόμενα το φυσικό περιβάλλον. Με ανθρώπινη κλίμακα και χρήση της κεντρικής αυλής να οργανώνει γύρω της τις υποδομές. Η χρήση κεντρικής αυλής ως οργανωτικό στοιχείο παρουσιάζεται και στο νέο κτίριο της Σχολής Πολιτικών Επιστημών και Νομικής, του Πανεπιστημίου του Τορίνο σχεδιασμένο από τους Foster and Partners σε μία σαφώς μεγαλύτερη κλίμακα ολόκληρου οικοδομικού τετράγωνου, εμπνευσμένο από τα πρότυπα οικοδομικών τετραγώνων κατοικίας της Ιταλίας και άκρως εκσυγχρονισμένο με τις πλέον σύγχρονες τεχνολογίες εξοικονόμησης ενεργείας, όπως οφείλει εφόσον ολοκληρώθηκε μόλις το 2013. Ο Tadao Ando απαντά με την προσωπική του έμμονη σε ένα κτίριο συμπαγούς σκυροδέματος που εξυπηρετεί άριστα τις πανεπιστημιακές ανάγκες του Πανεπιστημίου του Monterrey στο Μεξικό το 2012. Ενώ ο Frank Gehry στο σχεδιασμό της Peter B. Lewis Library, της βιβλιοθήκης στο πανεπιστήμιο του Princeton το 2008, προσπαθεί να μετασχηματίσει τα όρια του κτιρίου και κατ’ επέκτασης της γνώσης.

02 ιστορική εξέλιξη

H Zaha Hadid το 2014 σχεδιάζει ένα πανεπιστημιακό κτίριο για το πολυτεχνείο του Χονγκ Κονγκ που ξεπερνάει την στατικότατα και εκφράζοντας με τον καλύτερο τρόπο την ορμή με την οποία κινείται το εν λόγω πανεπιστήμιο προς την κατάκτηση του μέλλοντος. Από τα πιο ενδιαφέροντα παραδείγματα σύγχρονων πανεπιστημίων είναι αυτά της νέας Ακαδημίας Τέχνης στην πόλη Hangzhou της Κίνας, του αρχιτέκτονα Wang Shu που ενσωματώνοντας στοιχεία της κινέζικης παράδοσης δημιουργεί ένα σύγχρονο πανεπιστήμιο. Ενώ ο Rem Koolhas στο College of Architecture, Art and Planning (AAP), του Πανεπιστημίου του Cornell, σχεδιάζει το 2011 μία επέκταση των πανεπιστημιακών υποδομών σεβόμενος το ιστορικό περιβάλλον και ταυτόχρονα εκσυγχρονίζοντάς το προσθέτοντας τα στοιχεία εκείνα που καθιστούν το πανεπιστήμιο βιώσιμο στο άμεσο μέλλον.

Από δεξιά προς τα αριστερά Εικ. 2.39. Πανεπιστήμιο του Monterrey στο Μεξικό, Tadao Ando 2012 Εικ. 2.40. Peter B. Lewis Library, βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου του Princeton, Frank Gehry ,2008 Εικ. 2.41. Προσθήκη στο College of Architecture, Art and Planning (AAP), Πανεπιστήμιο του Cornell, από τον Rem Koolhas, 2011

02 ιστορική εξέλιξη

2.4.2. Ελληνική πραγματικότητα Η ελληνική πραγματικότητα χαρακτηρίζεται από έντονες διαφοροποιήσεις. Έγινε κοινή συνείδηση στην ελληνική κοινωνία ότι η απόκτηση ενός πανεπιστημιακού τίτλου σπουδών θα ισοδυναμεί με την λαμπρή επαγγελματική αποκατάσταση. 26 Έτσι η ραγδαία εισαγωγή φοιτητών σε πανεπιστημιακά ιδρύματα τα τελευταία χρόνια αφενός αύξησε τον αριθμό και το μέγεθος των πανεπιστήμιων, αφετέρου η αντιστρόφως ανάλογη αύξηση των υποδομών και του διδακτικού προσωπικού δημιούργησε ελλείψεις. Επιπλέον τα ελληνικά πανεπιστήμια αντιμετωπίζουν έλλειψη πόρων όποτε κατά συνέπεια υποδομών , τόσο κτιρίων όσο και εξοπλισμού27, καθώς και έλλειψη διδακτικού και τεχνικού προσωπικού. Η πρόχειρη στέγαση πανεπιστημιακών λειτουργιών σε υφιστάμενα άδεια κτίρια ή και αίθουσες διάσπαρτες στον αστικό ιστό είναι σύνηθες φαινόμενο28 και διαφέρει από την διεθνή εμπειρία. Αξίζει να αναφέρουμε ότι το τελευταίο πανεπιστήμιο που ιδρύθηκε, αυτό της Δυτικής Στερεάς Ελλάδας το 2009 στεγάζεται σε σχολικό κτίριο που του παραχωρήθηκε. Η αδυναμία για νέα πανεπιστημιακά κτίρια και η ταυτόχρονη ανάγκη και απαίτηση της κοινωνίας για περισσότερα πανεπιστημιακά ιδρύματα σε συνδυασμό τμ την διαδεδομένη πρακτική της επανάχρησης ως μέσω διαφύλαξης της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, οδήγησε το πανεπιστήμιο να αναζητήσει στέγαση των λειτουργιών του σε προϋπάρχοντα κελύφη.

26 Κοτρίδου Χ. (2010), “Η συζήτηση για τριτοβάθμια εκπαίδευση”, Διπλωματική εργασία, Αθήνα, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο http://estia.hua.gr:8080/dspace/bitstream/123456789/1082/1/ kotridou_xarikleia.pdf

27 Αντωνιάδη Κ. (2010), Το κρύο ντους των πρωτοετών, Ελευθεροτυπία, http://www. enet.gr/?i=news.el.article&id=214677 28 Θεοδωρά Γ., (1998), “Τυπολογική χωρική προσέγγιση των περιφερειακών πανεπιστημίων στην πόλη”, Διπλωματική Εργασία στο ΜΔΕ, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Οικονομικής & Περιφερειακής Ανάπτυξης, Π.Μ.Σ., Αθήνα, Ιούνιος

ένταξη

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΣΕ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΟ ΚΕΛΥΦΟΣ

03 ένταξη

Εικ. 3.1. Πίσω Αιθουσα εκδηλώσεων νεοκλασσικού κτιρίου Αβέρωφ εν ώρα εκδήλωσης της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Ε.Μ.Π.

Προκαλεί έκπληξη, αν το παρατηρήσει κανείς, πόσο εύκολα εξαφανίζεται η ιστορία. Οι νεκροί είναι πραγματικά σβησμένοι, τα μνημεία τους λειτουργούν σαν νησίδες για την κυκλοφορία, τα βιβλία τους είναι χορταριασμένοι τάφοι της υπαίθρου. Κάθε φορά όποιος ζει είναι ο βάρβαρος αυτού που μόλις έζησε. Από το βιβλίο «Η καταστροφή του Kas» του Ρομπέρτο Καλάσο

03 ένταξη

Η επιλογή ένταξης της πανεπιστημιακής λειτουργίας σε υφιστάμενα κελύφη είναι αποτέλεσμα πολλών παραγόντων και κριτηρίων.

3.1. Σύνδεση πανεπιστημίου με την πόλη Η πανεπιστημιακή λειτουργία και η μετάδοση της γνώσης δεν περιορίζονται από τα στενά όρια μιας αίθουσας και κατά συνέπεια από τα όρια ενός πανεπιστημιακού χώρου. Κάθε μέλος της πανεπιστημιακής κοινότητας έχει την ταυτόχρονη ιδιότητα του πολίτη, του ενεργού μέλους της τοπικής, και όχι μόνο, κοινωνίας. Η γόνιμη ανάμειξη της πανεπιστημιακής κοινότητας στην πόλη και το αντίστροφο είναι ένα αναπόφευκτο αλλά και απόλυτα επιθυμητό γεγονός. Ίσως αυτή η συνειδητοποίηση κατεύθυνε τα πανεπιστήμια να αναζητήσουν στέγη μέσα σε “ανενεργά κύτταρα” των πόλεων, σε κτιριακές δομές επιφορτισμένες με την μνήμη της πόλης.

3.2. Διατήρηση μνήμης Και δεν είναι τυχαίο που κύτταρα τέτοιου είδους η Χάρτα της Βενετίας τα ορίζει ως τα ονομάζει μνημεία. 29 Ενώ ο καθηγητής Δ Ζήβας διευκρινίζει ακόμα ότι μνημείο μπορεί να είναι και ένα σύνολο μικρής σημασίας κτιρίων, που όμως απαρτίζουν ένα ση29 Ο Δ. Ζήβας ορίζει το μνημείο ως: “.. καθετί που μπορεί να μεταδώσει μια πληροφορία για το παρελθόν μας” στο Ζήβας Δ. (1997), “Τα μνημεία και η πόλη”, επιμέλ. Καρδαμίτση-Αδάμη Μ., Αθήνα: LIBRO, δεύτερη έκδοση, σελ. 35

03 ένταξη

Εικ. 3.2. Αυτοπροσωπογραφία σε καρικατούρα του Δανού αρχιτέκτονα Vilhelm Dahlerup 1866

''Ο αρχιτέκτονας σχεδιάζει το έργο του στο χρόνο που ζει αλλά η στάση που κρατά, στη διαδικασία του σχεδιασμού, κρύβει πίσω της μια θέση απέναντι στο παρελθόν και μια άλλη απέναντι στο μέλλον.'' Π. Τουρνικιώτης στο βιβλίο του: Η αρχιτεκτονική στην σύγχρονη εποχή

03 ένταξη

μαντικό σύνολο.30 Χαρακτηριστικά όπως η μορφή, η σύνθεση των όγκων, η διάταξη των χώρων ενός κτιρίου, η τεχνοτροπία του, τα υλικά κατασκευής του, τα δομικά του στοιχεία, το χρώμα του, οι αλλοιώσεις και οι τυχόν προσθήκες που υπέστη από τους εκάστοτε χρήστες του, η φθορά λόγω της χρήσης, της γήρανσης των υλικών και των καιρικών συνθηκών μας περιγράφουν την ιστορία της παρουσίας του. 31 Το πανεπιστήμιο σε ιστορικό περιβάλλον αποκτά άλλη αίγλη και κύρος καθώς συνδέεται άμεσα με την ιστορία του τόπου. Η πόλη φέρει μνήμη, τη μνήμη της ιστορίας της. Την ορίζουν το σύνολο των δρόμων, των πλατειών, των ναών, των ερειπίων, των δημόσιων χώρων και των μνημείων. Ορισμένα δημόσια κτίρια και ορισμένοι τύποι κτιρίων στην κλίμακα της πόλης αποτελούν αναφορές ριζωμένες στο χρόνο που παραδίδονται από εποχή σε εποχή επιτρέποντας στην πόλη συνολικά να αποκτήσει ρίζες στην ιστορία. Έτσι, αποτελούν στην ουσία χώρους μνήμης όπου αποτυπώνονται οι τρόποι ζωής των κοινωνικών ομάδων, που την έχουν κατοικήσει και την κατοικούν, οι λειτουργίες της πόλης, η οικονομική και κοινωνική της ζωή και οι δραστηριότητες των κατοίκων της. Η εγκατάσταση ενός πανεπιστήμιου, με την ζωντάνια των νέων ανθρώπων, στα κελύφη αυτά μπορεί να τα οδηγήσει στην αναβίωση και στην ενεργοποίηση τους μέσα από την αμοιβαία αλληλοτροφοδότηση των δύο αυτών στοιχείων. Η ένταξη πανεπιστημιακής λειτουργίας λοιπόν στα μνημεία των πόλεων καθιστά πράξη διατήρησης τους και παράτασης ζωής.

3.3. Αξιοποίηση και διατήρηση κτιρίων Γιατί ας μην ξεχνάμε ότι κάθε κτίριο, ανάλογα με τις προδιαγραφές των υλικών κατασκευής του, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι έχει ένα προσδόκιμο χρόνο ζωής, μία συγκεκριμένη λειτουργία και αναφέρεται σε συγκεκριμένους χρήστες.32 Τι συμβαίνει όμως μετά την ”ημερομηνία λήξης” του; Τα κτίρια είτε επιστρέφουν από εκεί που ξεκίνησαν –στον αφανισμό- , είτε ανακυ30 στο ίδιο, σελ. 45 31 Τσολάκου Ε., “Η χρήση των ιστορικών κτιρίων - μνημείων σε μια σύγχρονη πόλη”, http://lib. teekerk.gr:8080/jspui/bitstream/lib.teekerk.gr/143/l/Tsolakou_lstorikaMnimeia.pdf 32 Δήμας Π. (2014), “Ερμηνευτικές προσεγγίσεις της «διατήρησης» και «αποκατάστασης» των κτηρίων του μοντέρνου κινήματος. ”, εισήγηση στο 1ο Συνέδριο ιστορίας της αρχιτεκτονικής, Αθήνα 22-24/5/2014 www.aht.asfa.gr Τελευταία επίσκεψη: 16/3/2015

Εικ. 3.1. Αριστερά Από την ταινία Inception η οποία πραγματεύεται την φανταστική κατασκευή αστικού περιβάλλοντος με βάση της μνήμες της πόλης του πρωταγωνιστή.

03 ένταξη

κλώνονται συνιστώντας μία σωστή περιβαλλοντικά επιλογή. Ανάλογα τις συνθήκες. Δεν υπάρχει κανόνας σε αυτό το γεγονός καθώς αποτελείται από έναν εξαιρετικά μεγάλο αριθμό παραγόντων. Όμως ακόμα και στην περίπτωση της επανάχρησης ενός κελύφους που έχει υπερκεράσει το προσδόκιμο ζωής του, η διαχείριση του είναι ένα ζήτημα που η σύγχρονη θεωρία αποκατάστασης δεν έχει αντιμετωπίσει στη βάση ενός καταστατικού σχεδίου, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο αρχιτέκτονας Π. Δήμας.33 Η επιλογή ενός κτιρίου για στέγαση μιας πανεπιστημιακής λειτουργία φαίνεται ότι δεν ξεφεύγει από τον κανόνα αυτό. Η τάση που δημιουργήθηκε στην Ευρώπη τον 20ο αιώνα μοιάζει να είναι περισσότερο μεμονωμένες ενέργειες παρά οργανωμένες. Οι Ευρωπαϊκές χώρες έχουν ένα σημαντικό απόθεμα ανενεργών κτιρίων, υπολείμματα ενός παρελθόντος πολέμων, κοινωνικών ανακατατάξεων και πλούσιας ανοικοδόμησης. Είναι λοιπόν λογικό και εφόσον η πρακτική της επανάχρησης αποτελεί πανάρχαια τακτική τα πανεπιστήμια να φιλοξενούνται σε έτερα κελύφη.34

3.4. Παράγοντες επανάχρησης Τα κτίρια που χρησιμοποιεί σήμερα η πανεπιστημιακή λειτουργία καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα από τα διατηρητέα ιστορικά κτίρια, τα μνημεία, νεώτερα και μη, βιομηχανικά κελύφη μέχρι και τα πιο απλά κελύφη μεμονωμένων κτιρίων ή συγκροτημάτων των πόλεων. Βέβαια, οτιδήποτε ανήκει στο παρελθόν δε δικαιούται εξ ορισμού να παραμείνει αιώνιο35. Επιβάλλεται αποσαφήνιση της αξίας, και το αν αυτή υπάρχει, γιατί κάθε κτίριο πέραν από το ότι αποτελεί σημαντική πηγή πληροφοριών του παρελθόντος, μαρτυρώντας μας την εποχή και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες δημιουργήθηκε έχει μια ιδιαίτερη αξία. Μια αξία ο χαρακτήρας της οποίας μπορεί να ποικίλει ανάλογα με την περίπτωση. Αξία ιστορική, καλλιτεχνική, αισθητική ή ακόμα αξία μνήμης, αυθεντικότητας ή τοποσήμου. 33 Δήμας Π. (2014), “Ερμηνευτικές προσεγγίσεις της «διατήρησης» και «αποκατάστασης» των κτηρίων του μοντέρνου κινήματος. ”, εισήγηση στο 1ο Συνέδριο ιστορίας της αρχιτεκτονικής, Αθήνα 22-24/5/2014 www.aht.asfa.gr Τελευταία επίσκεψη: 16/3/2015 34 Λαϊνά Ε. “ Ή αλλιώς... Η Επαναχρησιμοποίηση της Αρχιτεκτονικής”, http://www.sadas-pea.gr/ re-use-architecture 35 Le Corbusier (1987), H Χάρτα των Αθηνών , μεταφρ. Κουρεμένος Σ., Αθήνα: Ύψιλον, σελ. 91-94

03 ένταξη

Το εγχείρημα λοιπόν της ένταξης μιας πανεπιστημιακής λειτουργίας σε κέλυφος υφιστάμενου κτιρίου εγείρει μία σειρά προβληματισμών όπως: • η ασφάλεια και η λειτουργικότητα σύμφωνα με την τρέχουσα νομοθεσία και τους κανονισμούς ασφαλείας • η σχέση της νέας λειτουργίας με την αρχική και οι συνέπειες της πιθανής ομοιότητας ή της αντίθεσης τους στο επαναχρησιμοποιούμενο κτίριο· • ο βαθμός αλλοίωσης που θα υποχρεωθεί το κτίριο να υποστεί για χάρη της νέας χρήσης, ακόμα κι αν είναι παρόμοια με την αρχική και η δικαίωση του τελικού αποτελέσματος· • οι παραχωρήσεις που η νέα χρήση θα αναγκαστεί να κάνει για να προσαρμοστεί σ’ ένα προσχεδιασμένο κέλυφος· • η διατήρηση των στοιχείων εκείνων του κτιρίου που το καθιστούν άξιο να επιζήσει (όπως η τυπολογία, η λειτουργική και η στατική του δομή, τα ρυθμολογικά του στοιχεία) στην αληθή αρχική τους μορφή • ή/και ο βαθμός της ελευθερίας που θα παραχωρηθεί κατά την διαδικασία της επαναχρησιμοποίησης στην προσπάθεια ανασύνθεσης, του υπάρχοντος, με τα στοιχεία που θα προστεθούν, ώστε να προκύψει ένα νέο κτίριο που δημιουργικά θα ενσωματώσει το διατηρούμενο. 36 Επιλέχθηκαν λοιπόν ενδεικτικά παραδείγματα της διεθνούς και ελληνικής πρακτικής, σε μια προσπάθεια να διερευνηθούν οι προβληματισμοί αυτοί. Η επιλογή των παραδειγμάτων έγινε με βάση τον βαθμό επέμβασης σε αντιπροσωπευτικά είδη κελυφών με διαφορετικά ιστορικά, λειτουργικά και μορφολογικά υπόβαθρα. Έτσι εξετάζεται η περίπτωση ενός μεσαιωνικού νοσοκομειακού κτιρίου με έντονη ιστορία, της πρώτης επαγγελματικής σχολής ειδίκευσης εργατών στην πόλη του Παρισιού, της αποθήκης έτοιμου προϊόντος μιας μεταλλουργικής βιομηχανίας στον Βόλο καθώς και τα διάφορα κελύφη που φιλοξενούν πανεπιστημιακές εγκαταστάσεις στο Αγρίνιο.

36 Le Corbusier (1987), H Χάρτα των Αθηνών , μεταφρ. Κουρεμένος Σ., Αθήνα: Ύψιλον, σελ. 91-94

περιπτώσεις

Univesita degli Studi di Milano

Εικ. 4.1. Πίσω Univesita degli Studi di Milano, η μεσαιωνική στέγη Εικ. 4.2. Κάτω αριστερά Σχέδια του Filarete 1456. Κύρια όψη και κάτοψη. 1456 Εικ. 4.3. Κάτω Κάτοψη από το El Escorial στην Ισπανία 1562

04 περιπτώσεις

4.1. Univesita degli Studi di Milano (Statale) Η πρώτη επέμβαση αναφέρεται σε ένα διατηρητέο, ιστορικό κτίριο με την ιδιαιτερότητα ότι η κατασκευή του ολοκληρώθηκε σε 3 φάσεις ξεκινώντας από τον μεσαίωνα του 15ου αιώνα. Το πρώην νοσοκομείο L’Ospedale Maggiore η αλλιώς Ca’ Granda (Μεγάλο σπίτι), έργο του αρχιτέκτονα Filarete βρίσκεται στο ιστορικό κέντρο του Μιλάνο και είναι από τα πρώτα αναγενησσιακά κτίρια της πόλης. Η αρχική ανοικοδόμηση ξεκίνησε από χορηγία του ηγεμόνα του Μιλάνου Francesco Sforza και της συζύγου του, Bianca Maria, το 1456 ως ένα σύγχρονο καταφύγιο και νοσοκομείο για τους φτωχούς της εποχής.37 Το έργο ανατέθηκε στον Filarete από τη Φλωρεντία και πραγματοποιήθηκε με κληροδοτήματα και δωρεές, που προερχόταν κατά πλειοψηφία από μία θρησκευτική γιορτή, η οποία συστάθηκε για το σκοπό αυτό, και εορταζόταν κάθε μονό έτος. Οι κάτοικοι του Μιλάνου άρχισαν να αποκαλούν αυτή την γιορτή Festa del Perdono (Γιορτή της Συγχώρεσης) και αυτό εξακολουθεί να είναι το όνομα του δρόμου της κεντρικής πρόσοψης του σημερινού Πανεπιστημίου. 38 Απέκτησε σύντομα λοιπόν το νοσοκομείο εξέχουσα θέση στην κοινωνική συνείδηση προσδίδοντάς του αξία μνήμης, που κατά την διάρκεια των αιώνων που ακολούθησαν εδραιώθηκε και ενδυναμώθηκε.

Εικ. 4.4. Γενική άποψη του L’Ospedale Maggiore που στεγάζει σήμερα το Univesita degli Studi στο Μιλάνο.

Ο Filarete σχεδίασε ένα συγκρότημα με σταυροειδή εγγεγραμμένη κάτοψη –από τις πρώτες που εμφανίστηκαν-, προερχόμενη πιθανόν από μοναστηριακά πρότυπα. Η οργάνωση αυτή, της κάτοψης, έμελε να βρει απήχηση σε πλήθος δημόσιων κτιρίων αργότερα, όπως το El Escorial στην Ισπανία 1562 (όπως είδαμε και στην ιστορική ανάλυση).39 Ένα ορθογώνιο κτίριο αποτελούμενο από δύο μονάδες σε αυστηρή γεωμετρία και συμμετρικά τοποθετημένες (μία για τους άνδρες και μία για τις γυναίκες), με την καθεμία να υποδιαιρείται σε τέσσερις εσωτερικές αυλές-πλατείες. Ενδιάμεσα, παρεμβάλλονται δύο επιπλέον αυλές που ενώνονται από μια εκκλησία. Η αυθεντικότητα της 37 www.pierocastiglioni.com τελευταία επίσκεψη 16/3/2015 38 www.architetturadelmoderno.it τελευταία επίσκεψη 16/3/2015 39 Watkin D. (2007), Ιστορία της δυτικής αρχιτεκτονικής, μεταφρ. Κουρεμένος Κ., Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, σελ. 224 & 266

Εικ. 4.5. Το τμήμα που ολοκληρώθηκε στην πρώτη φάση κατασκευής. Χαρακτικό από τον F.B. Werner. 1740

04 περιπτώσεις

Εντελώς κατεστραμμένα Σοβαρές βλάβες Ελαφρές βλάβες Ανέπαφα

Εικ. 4.6. -7. Πάνω αριστερά Φωτογραφίες από το Νοσοκομείο μετά τους βομβαρδισμούς. του Β’ Παγκοσμίου πολέμου. 1943 Εικ.4.8.-9. Κάτω αριστερά Φωτογραφίες κατά τις εργασίες αποκατάστασης. 1944-85 Εικ. 4.10. Πάνω Οι καταστροφές των βομβαρδισμών αποτυπωμένες στην κάτοψη από την Liliana Grassi. Εικ. 4.11. Τομή μεσαιωνικής πτέρυγας..Lilianna Grassi 1972.

04 περιπτώσεις

κάτοψης δίνει στο κτίριο μια ξεχωριστή αξία. Στην πρώτη φάση όμως ολοκληρώθηκε μόνο η δεξιά πτέρυγα. Δύο αιώνες μετά, τον 17ο αιώνα, το έργο συνεχίστηκε με χορηγίες και υπό την εποπτεία του αρχιτέκτονα Francesco Maria Richini, ο οποίος πραγματοποίησε εργασίες στο κεντικό τμήμα κυρίως: στην πρόσοψη, στην πύλη εισόδου και στη μεγάλη εσωτερική αυλή. 40 Η αριστερή πτέρυγα και πιο πρόσφατη χτίστηκε στα τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα. Ο μηχανικός Pietro Castelli το 1797 προχώρησε στην ολοκλήρωση του κτιρίου σε νεοκλασικό στυλ, με ουσιαστική τυπολογική και υφολογική αποστασιοποίηση από το υπόλοιπο κτίριο. Το έργο ολοκληρώθηκε το 1805.41 Το 1939, και μετά από σχεδόν πέντε αιώνες συνεχούς λειτουργίας, το νοσοκομείο μεταφέρθηκε σε νέο κτίριο και το συγκρότημα Ca` Granda δόθηκε στο μόλις δέκα χρόνων Πανεπιστήμιο του Μιλάνου, το οποίο αμέσως ξεκίνησε εργασίες αποκατάστασης.42 Οι βομβαρδισμοί όμως του 1943, κατά τη διάρκεια του Β ‘Παγκοσμίου Πολέμου, προκάλεσαν σοβαρές ζημιές ακόμη και κατάρρευση ολόκληρων τμημάτων. Την αποκατάστα40 http://www.academia.edu/10668820/Liliana_Grassi τελευταια επίσκεψη 16/3/2015 41 στο ίδιο

αυλή Οspedale

αυλή Pesci

αυλή του 18ου αιώνα

αυλή D’ Onore του 17ου αιώνα

αμφιθέατρο

αυλή Ghiacciaia

αυλή Farmacia

Via Festa del Perdono

αυλή Legnaia

αυλή Bagni

Via San Nazaro

Via del Laghetto

42 http://www.raco.cat/index.php/ButlletiRACBASJ/article/view/219264/329826 τελευταια επίσκεψη 16/3/2015 Via Francesco Sforza

Εικ. 4.12. Γενική κάτοψη του L’Ospedale Maggiore με τις φάσεις κατασκευής Το μεσαιωνικό τμήμα του 15ου αιώνα κτισμένο σε αναγεννησιακό στυλ συμφωνα με το σχέδιο του Filarete. Η κεντρική αυλή ή αυλή Richini και το παρεκλήσσιο σε ρυθμό μπαρόκ ανήκουν στον 17ο αιώνα. Το αριστερό τμήμα κτισμένο τον 18ο και 19ο αιώνα από τον Pietro Castelli

04 περιπτώσεις

Εικ.4.13-14 Αριστερά Το κτίριο μετά την αποκατάσταση της Grassi. Η μεσαιωνική όψη στην οδό Via Francesco Sforza . Διακρίνονται καθαρά τα νέα τμήματα.

1456

1985

1456

1625

04 περιπτώσεις

ση, ανοικοδόμηση και ένταξη της πανεπιστημιακής λειτουργίας ανέλαβε η αρχιτέκτονας Liliana Grassi. Η αρχιτέκτονας ξεκίνησε με την ιστορική και αρχιτεκτονική μελέτη και ανάλυση του κτιρίου όπου χαρακτηριστικά αναφέρει ότι η σχεδίαση του Filarete φαίνεται να ανάγεται σε πραγματείες του δέκατου πέμπτου αιώνα σύμφωνα με τις οποίες η αναλογία μεταξύ του ανθρώπου και κατασκευής πρέπει να αποδίδεται με έναν κύκλο εγγεγραμμένο σε τετράγωνο.43 Πραγματείες όπως αυτές του Leonardo Da Vinci που λίγο αργότερα από την θεμέλια λίθο του νοσοκομείου, τέθηκε και αυτός υπό τις υπηρεσίες του Francesco Sforza. Η Liliana Grassi διατύπωσε σχετικά με την αποκατάσταση: “Η αντιμετώπιση που οφείλουμε να έχουμε σήμερα σχετικά με την αποκατάσταση είναι ότι, σε γενικές γραμμές, δεν επιθυμούμε την ανοικοδόμηση, αν και πιστή, από ό,τι χάθηκε, αλλά να επιβεβαιώσουμε και να εδραιώσουμε ό, τι έχει απομείνει με τον πιο σχολαστικό τρόπο και να ενσωματώσουμε όλα τα τμήματα που λείπουν με σεβασμό αλλά και με φρεσκάδα της σημερινής αρχιτεκτονικής γλώσσας, χωρίς να χαθεί η αρμονία του συνόλου και να αποκατασταθούν οι αισθητικές απαιτήσεις του μνημείου”44 Εικ. 4.15. Κάτω Ανάπτυγμα όψεων του νοσοκομίου επί της οδού Via Francesco Sforza. Οι διαδοχικές φάσεις ανοικοδόμησης και αποκατάστασης, αφηγούμενες η κάθε μία την ιστορία της εποχής της.

Βασικός προσανατολισμός της επέμβασης του διατηρητέου αυτού συγκροτήματος ήταν η επαναφορά και διάσωση όσο τον δυνατόν περισσότερου αυθεντικού τμήματος και η ανακατασκευή των νέων τμημάτων με σαφή διαφοροποίηση έτσι ώστε η αρχι43 http://www.raco.cat/index.php/ButlletiRACBASJ/article/view/219264/329826 τελευταια επίσκεψη 16/3/2015 44 στο ίδιο

1650

1797

04 περιπτώσεις

Εικ. 4.16. Αριστερά Γενική κάτοψη αποκατάστασης του Νοσοκομείου και ανασχεδιασμός του για το Πανεπιστήμιο του Μιλάνου. Εικ. 4.17. Κάτω αριστερά Το νοσοκομείο σε λειτουργία 1880, η αίθουσα νοσηλείας. Εικ. 4.18.Κάτω δεξιά Το νοσοκομείο μετά την επανάχρηση, η βιβλιοθήκη.

04 περιπτώσεις

τεκτονική γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε ανταποκρίνεται στις προϋπάρχοντες μορφές αλλά συνάμα να εξυπηρετεί με τον καλύτερο τρόπο την νέα λειτουργία, του πανεπιστημίου. Δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στην διατήρηση όλων των ιστορικών φάσεων του κτιρίου από το 1456, τον 16ο, 17ο ,18ο και 19ο αιώνα ενώ διατηρήθηκαν και γκρεμισμένα τμήματα ως μνήμη των βομβαρδισμών και των ζημιών που υπέστη. Χαρακτηριστικά το παρεκκλήσιο του συγκροτήματος, φέρει τα σημάδια από τις περιόδους: της ύστερης αναγέννησης- γοτθικής και μπαρόκ- καθώς και νεοκλασική. Ένα νοσοκομειακό κτίριο ανυπέρβλητης ιστορικής αξίας, φανερής απόδειξης της μιλανέζικης ιστορίας και κατ’ επέκταση της ευρωπαϊκής, απομεινάρι των δυσκολιών του μεσαίωνα (πανούκλα , λοιμός) και της νεώτερης ιστορίας (πόλεμοι), παραχωρείται στις αρχές του 20ου αιώνα σε ένα νέο πανεπιστήμιο που έπρεπε να συναγωνιστεί τα ιστορικά πανεπιστήμια της Ιταλίας όπως αυτό της Μπολόνιας που μετρούσε ήδη 8 αιώνες ζωής. Η παλαιά λειτουργία του μεσαιωνικού νοσοκομείου είχε εξυπηρετηθεί από χώρους στενούς και επιμήκεις, με μικρότερα ανοίγματα και αυξημένο ύψος, χαρακτηριστικά του μεσαίωνα αλλά και στοές περιμετρικά των εσωτερικών αυλών. Δεν ήταν λοιπόν σε πλήρη αρμονία με την νέα λειτουργία του πανεπιστημίου. Επίσης το κτίριο ως διατηρητέο επέβαλε ως βέλτιστο τον ελάχιστο βαθμό αλλοίωσής του με αποτέλεσμα οι επεμβάσεις να είναι εξαιρετικής λεπτότητας. Η εσωτερική επέμβαση στους δύο βραχίονες της αριστερής σταυροειδής κάτοψης -μεσαιωνικό τμήμα- αποτελείται από μία κατασκευή από μέταλλο και γυαλί, αναστρέψιμη και στατικά ανεξάρτητη από τους τοίχους του 15ου αιώνα. Δημιουργεί δύο επίπεδα εκμεταλλευόμενη το ύψος και ενισχύει το μειωμένο φυσικό φώς με αντίστοιχο τεχνητό φωτισμό. Εδώ η πανεπιστημιακή λειτουργία καλείται να κάνει υποχωρήσεις για την προσαρμογή της στο προσχεδιασμένο κέλυφος. Η μεταλλική κατασκευή καλύπτει ανάγκες στέγασης γραφείων του πανεπιστημιακού συμβουλίου και χώρων μαθημάτων. Οι άλλοι δύο βραχίονες αφέθηκαν αρχικά ελεύθεροι για πιθανές εκθέσεις και συνέδρια. Σήμερα φιλοξενούν τη βιβλιοθήκη με κινητό εξοπλισμό με υποτυπώδη οργάνωση, με πλούσιο ελεγχόμενο τεχνητό φωτισμό όπως προτιμά ένας χώρος βιβλιοθήκης. Η καλή προσαρμογή της βιβλιοθήκης στο μεσαιωνικό μνημείο οδήγησε στην επιπλέον στέγαση και άλλων εξειδικευμένων βιβλιοθηκών του πανεπιστημίου

Εικ. 4.19. Το κέντο της σταυροειδής κάτοψης στο μεσαιωνικό τμήμα. Διακρίνεται στο βάθος η μεταλλική κατασκευή και δεξιά και αριστερά η βιβλιοθήκη.

Εικ. 4.20. Η αίθουσα συνεδριάσεων των καθηγητών του Πανεπιστημίου στην -μία εκ των τεσσάρων- εγκάρσια πτέρυγα.

04 περιπτώσεις

Εικ. 4.21. Γενική άποψη της αυλής Legnaia. Διακρίνονται καθαρά τα ανοίγματα του υπόγειου χώρου. Εικ. 4.22. Αριστερα Κάτοψη του υπόγειου χώρου από την αποκατάσταση. Της Liliana Grassi

04 περιπτώσεις

στα υπόλοιπα τμήματα του κτιρίου. Η επέμβαση, ήπιας μορφής στοχεύει στην προβολή του χώρου ως αξία που πρέπει να διατηρηθεί και να μεταδοθεί μέσα από την χρήση που της δίνεται στο μέλλον. Επιπλέον εργασίες στις μεσαιωνικές αυλές “Legnaia” και “Ghiacciaia” με εκσκαφή και ενίσχυση του εδάφους και της τοιχοποιίας προσέφερε ειδικά στην πρώτη αυλή έναν επιπλέον υπόσκαφο χώρο με εξαιρετική ποιότητα και φωτισμό από τις καμάρες με τα πτυσσόμενα γυάλινα πετάματα. Στην αριστερή μονάδα, που ολοκληρώθηκε κατά τον 17ο μέχρι και τον 20ο αιώνα, οι επεμβάσεις διακρίνονται ως περισσότερο τολμηρές. Η μία αυλή έχει μετατραπεί σε μεγάλο αμφιθέατρο αφού κανένας υπάρχον χώρος δεν παρείχε τις προδιαγραφές αλλοιώνοντας

Εικ. 4.23. Τομή της αυλής Legnaia από την αποκατάσταση της Liliana Grassi. Εικ. 4.24. Κάτω Άποψη των εσωτερικών υπόγειων χωρων

04 περιπτώσεις

Εικ. 4.25. Εγκάρσια τομή της αυλής Ghiacciaia. Διακρίνονται οι λεπτομέριες διατήρησης της καταστροφής από τους βομβαρδισμούς Εικ. 4.26-27. Κάτω Η μεσαιωνική αυλή το 1866 και σήμερα. Αριστερά: Εντυπωσιακή η διατήρηση των κατεστραμένων τμημάτων στους τοίχους αριστερά. Ενώ η σύγχρονη εκδοχή της γυάλινης στέγης αναδεικνύει το παρελθόν. Εικ. 4.28. Απέναντι Αριστερά Η ένωση του παλαιού τμήματος με το νέο της αποκατάστασης.

04 περιπτώσεις

Από πάνω προς τα κάτω Εικ. 4.29. Ημιυπαίθριος χώρος εργασίας γιατους φοιτητές στην στοά του 7ου αιώνα Εικ. 4.30. Αμφιθέατρο όπως διαμορφώθηκε στο ένα εκ των δύο πτερυγίων της σταυροειδούς κάτοψης του 9ου αιώνα Εικ. 4.31. Εσωτερική άποψη του φουαγιέ του μεγάλου αμφιθεάτρου που κατασκευάστηκε σε μία εκ των τεσσάρων αυλών του αριστερού τμήματος.

04 περιπτώσεις

αυτήν την φορά, εν μέρει, το κτίριο προς όφελος της λειτουργίας του πανεπιστημίου. Οι πτέρυγες της σταυροειδούς κάτοψης φιλοξενούν μικρότερα αμφιθέατρα, γραφεία και βοηθητικούς χώρους με εξαίρεση την πτέρυγα μπροστά απ το μεγάλο αμφιθέατρο που χρησιμεύει ως φουαγιέ. Ξανά οι επεμβάσεις γίνονται με μεγαλύτερη ελευθερία και με παραχωρήσεις της κατασκευής πάντα όμως αναστρέψιμες. Σημαντικό να αναφέρουμε ότι έγινε μία συνειδητή προσπάθεια συμμετοχής του κτιρίου του πρώην νοσοκομείου ως εκθεσιακό κέντρο στις αναρίθμητες και φημισμένες εκδηλώσεις της πόλης του Μιλάνου. Η επέμβαση ανάλογη των ιστορικών φάσεων κατάφερε να διατηρήσει αναλλοίωτες τις ιστορικές πληροφορίες που είναι αποτυπωμένες πάνω στο κτίριο δημιουργώντας την δική του αφήγηση στην ιστορία της πόλης. Η νέα αρχιτεκτονική δημιουργία αν και στερείται έμπνευσης λειτουργεί ως ένα ουδέτερο υπόβαθρο των τμημάτων που επέζησαν συνδέοντας τα αρμονικά. Σε ένα κτίριο που η οργάνωση εκφράστηκε με την απόλυτη συμμετρία η νέα λειτουργία επιτρέπει τις ελεύθερες κινήσεις των φοιτητών στους χώρους. Η συμμετρικότητα του κτιρίου υπογραμμίζεται μέσα από την αντίθεση που δημιουργεί το αμφιθέατρο. Η ένταξη της πανεπιστημιακής λειτουργίας έγινε με τέτοιο τρόπο ώστε αφενός να αξιοποιεί τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του κτιρίου αφετέρου να εξυπηρετήσει με τον καλύτερο τρόπο την ίδια την λειτουργία δημιουργώντας ένα περιβάλλον ικανό να εμπνεύσει τις νέες γενιές που χρησιμοποιούν το κτίριο. Κάτι που έχει επιτύχει καθώς λαμβάνει κυρίως θετικά σχόλια τόσο από τους φοιτητές όσο και από τους επισκέπτες των εκθέσεων που πραγματοποιούνται κατά καιρούς.

Εικ. 4.32. Γενική άποψη της κεντρικής αυλής το Μάιο του 2014 κατά την έκθεση Salone de Mobile

04 περιπτώσεις

Ecole Nationale SupĂŠrieure dâ&#x20AC;&#x2122;Architecture de Paris-Belleville

Εικ. 4.33. Πίσω Ecole Nationale Supérieure d’Architecture de Paris-Belleville (ENSA), όψη της βιβλιοθηκης και πίσω η καμιναδα. Εικ. 4.34. Δεξιά Αξονομετρικό σχέδιο του πανεπιστημίου μετά την επανάχρηση Εικ. 4.35.-36. Κάτω αριστερά Η αυλή στη λεωφόρο de la Villette και τα κτίρια του αρχιτέκτονα Antonin Durand το 1969 και σήμερα (2015)

04 περιπτώσεις

4.2. Ανώτερη Εθνική Σχολή Αρχιτεκτονικής, Παρίσι-Belleville Η δεύτερη επέμβαση αφορά σε ένα συγκρότημα κτιρίων αμιγώς βιομηχανικά και εκπαιδευτικά στην πρωτεύουσα της Γαλλίας: το πρώην Τεχνολογικό Λύκειο Diderot στο προάστιο της Belleville. Το συγκρότημα της πρώην τεχνολογικής σχολής Diderot στο προάστιο της Belleville του Παρισιού στεγάζει από το 2009 την Ανώτερη Εθνική Σχολή Αρχιτεκτονικής. Το τεχνικό αυτό λύκειο, το πρώτο του είδους που δημιουργήθηκε, παρείχε εξειδίκευση σε εργαζόμενους των οποίων η εργασία είχε σχέση με το ξύλο, την ηλεκτρική ενέργεια και, αργότερα, την ηλεκτρολογία. Η πρωτοποριακή λειτουργία του συμπεριλάμβανε προπαρασκευάστηκα μαθήματα το πρωί και συμπληρωματικά εργαστήρια το απόγευμα για την εισαγωγή στις Εθνικές Σχολές Τέχνης και Σχεδιασμού της εποχής. Ήταν εξοπλισμένο με 8 εργαστήρια επεξεργασίας μετάλλου, 4 σιδηρουργεία, ένα εργαστήριο ξύλου καθώς και ένα εργαστήριο γλυπτικής. Διαδραμάτισε ένας σπουδαίο ρόλο στην κοινωνία του Παρισιού πάνω στο γύρισμα του αιώνα αποτελώντας τοπόσημο της ευρύτερης περιοχής.

Eik. 4.37. Σχεδιάγραμμα του Παρισιού και η θέση του πανεπιστημίου

Το τεχνικό λύκειο Diderot ως μέρος της πόλης σε σχηματισμό κάτοψης με μορφή Γ και εισόδους, μία στη λεωφόρο de la Villette και μία στον μικρό δρόμο Rue Burnouf περιλάμβανει επτά κτίρια, που χρονολογούνται από το 1873 μέχρι και το 1933 και είναι διατεταγμένα γύρω από τρεις αυλές. Τα κτίρια αυτά είναι εξέχοντα παραδείγματα της γαλλικής ρασιοναλιστικής αρχιτεκτονικής στα τέλη του 19ου αιώνα και της φονξιοναλιστικής αρχιτεκτονικής του πρώτου μισού του 20ου αιώνα. Το 1995 το λύκειο μετακόμισε στην οδό David d’Angers και το συγκρότημα εγκαταλείφτηκε. Το 2001, το δημοτικό συμβούλιο του Παρισιού αποφάσισε να αναθέσει τις εγκαταστάσεις στο Υπουργείο Πολιτισμού, με την προϋπόθεση ότι θα πρέπει να παραχωρηθεί σε μία Σχολή Αρχιτεκτονικής τουλάχιστον για τα επόμενα πενήντα χρόνια. Κάτι και το οποίο έγινε. Το ίδιο το υπουργείο χρηματοδότησε τις διαδικασίες. Με αρχιτεκτονικό διαγωνισμό ένα χρόνο μετά το έργο ανατέθηκε στον γάλλο αρχιτέκτονα Jean-Paul Philippon. Η αρχιτεκτονική μελέτη συντάθηκε σε συμμετοχική βάση. Τα πρώτα λεπτο-

Eik. 4.38. - 39. Σχεδιάγραμμα του Παρισιού και η θέση του πανεπιστημίου

04 περιπτώσεις

Εικ. 4.40. Εσωτερική άποψη της βιβλιοθήκης. Εικ. 4.41. Το κύριο αμφιθέατρο της Σχολής στο νέο κτίριο. Εικ. 4.42. Όψη των κτιρίων στην οδό Burnouf.

04 περιπτώσεις

μερή σχέδια πραγματοποιήθηκαν από μια ομάδα προπτυχιακών φοιτητών υπό την εποπτεία δύο καθηγητών, και παρουσιάστηκαν στην κοινότητα της γειτονιάς. Ο αρχιτέκτονας σκόπιμα περιόρισε τις κατεδαφίσεις (4.000 τ.μ.) υπέρ της αποκατάστασης (7.000 τ.μ.) και της νέας κατασκευής (7.600 τ.μ.), με στόχο να αξιοποιηθούν στο έπακρο τα κτίρια ως δημιουργικό δυναμικό της περιοχής και να ενσωματώσουν το έργο στην πόλη με την εναρμόνιση της ιστορίας και της κληρονομιάς με τον νεωτερισμό. Η συνολική έκταση 14.600 τ.μ. περιλαμβάνει χώρους κίνησης, βοηθητικούς χώρους, 1.000 τ.μ. βιβλιοθήκη, 5,500τ.μ. χώροι διδασκαλίας, συμπεριλαμβανομένων 3 αμφιθέατρα, 15 αίθουσες διδασκαλίας, 13 αρχιτεκτονικά στούντιο και 6 εργαστήρια για τις εικαστικές τέχνες. 1.000 τ.μ. για χώρο υποδοχής, εκθεσιακό χώρο, φοιτητικούς συλλόγους και καφετέρια. 800 τ.μ. ερευνητικό εργαστήριο και 700 τ.μ. γραφειακών χώρων. Η επέμβαση προσπάθησε να επανερμηνεύσει τα υπάρχοντα κτίρια δημιουργώντας μία αρμονική σύνδεση μεταξύ τους και με τις νέες κατασκευές. Η χρήση υλικών όπως χάλυβα, σίδηρο, λαμαρίνα και γυαλί διαφοροποιεί με ευδιάκριτο τρόπο τη νέα αρχιτεκτονική. Στην αυλή στη λεωφόρο de la Villette το μεγαλύτερο κτίριο χτίστηκε το 1913 από τον αρχιτέκτονα Antonin Durand. Στην είσοδο του κτιρίου αυτού προστέθηκε μία διακριτική είσοδος-προθάλαμος που ενισχύει την συγκέντρωση και διοχετεύει τις κινήσεις στο υπόλοιπο συγκρότημα. Με αυτόν τον τρόπο διατηρούνται σχεδόν αναλλοίωτες οι όψεις της πρώτης εποχής του συγκροτήματος διατηρώντας την αστική μνήμη επί της λεωφόρου. Εσωτερικά τα κτίρια υπόκεινται ελαφρών τροποποιήσεων για την στέγαση του πανεπιστημίου με διατήρηση της οργάνωσης των κινησεων. Στην αυλή στην οδό Rue Burnouf δεσπόζει η καμινάδα ως σημείο αναφοράς και ως σύμβολο της σύνδεσης, της σημερινής, πνευματικής και, της άλλοτε, χειρονακτικής εργασίας. Ένας διάδρομος κινείται περιστροφικά γύρω από την καμινάδα ανεβάζοντας στο δεύτερο επίπεδο των πίσω κτιρίων Τα κτίρια που περιβάλλουν την αυλή αυτή, είναι του αρχιτέκτονα Georges Bernier χτισμένα μεταξύ του 1926-1933. Με το χαρακτηριστικό κόκκινο βιομηχανικό τούβλο, τα κτίρια διατηρούν τον χαρακτήρα της οδού

04 περιπτώσεις

Β Γ A

Δ A Β

Ε ΣΤ

Εικ. 4.43. Γενική κάτοψη πανεπιστημίου. Διακρίνονται τα διατηρημένα κτίρια και οι νέες προσθήκες κτιρίων.

Νέα κτίρια Παλαιά κτίρια

04 περιπτώσεις

Εικ. 4.44. (Α) Εσωτερική αυλή. Στα αριστερά φαίνεται καθαρά στην όψη το παλαιό κτίριο και καθώς και η νέα προσθήκη ενσωματωμένη αλλα σαφώς διαφοροποιημένη. Εικ. 4. 45. (Β) Οπτική από την αυλή στην οδό Burnouf. Η καμινάδα διατηρείται ως συμβολο και μνήμη του παρελθόντος. Εικ. 4.46. (Γ) Η ξύλινη εξωτερική σκάλα που περιστρέφεται γύρω από την καμινάδα τονίζοντας την και οδηγεί στην ξύλινη βεράντα της βιβλιοθήκης. Εικ. 4.47. (Δ) Εσωτερικά ο διάδρομος και το κλιμακοστάσιο δίπλα στο μεγάλο αμφιθέατρο. Εικ. 4.48. (Ε) Εσωτερικά το σημείο συνδεσης του παλαιού με το νέο κτίριο. Εικ. 4.49. (ΣΤ) Η προσθήκη της εισόδου στη λεωφόρο de la Villette

ΣΤ

04 περιπτώσεις

Burnouf. Στα δύο κτίρια με μέτωπο στην οδό προστέθηκε μία γέφυρα ημιδιαφανής ώστε να επιτευχθεί σύνδεση και ενοποίηση.

Εικ. 4.50. Κατα τις εργασίες κατεδαφισης του ανατολικού τμήματος των κτιρίων. Εικ. 4.51.Πίσω όψη της βιβλιοθήκης με την καμινάδα σο βάθος.

Στο βάθος του οικοπέδου η κατεδάφιση άφησε χώρο για την δημιουργία νέων κτιρίων. Η δημιουργία ενός νέου κτιρίου, σχεδόν τετράγωνο, στο κέντρο του συγκροτήματος, δημιούργησε έναν πυρήνα που φιλοξένει ,όχι τυχαία, την βιβλιοθήκη στον τελευταίο όροφο και στο ισόγειο το εντευκτήριο της σχολής που ανοίγεται και εκτονώνεται προς την εσωτερική αυλή. Το ορθογώνιο κτίριο στο βάθος του οικοπέδου στεγάζει την αίθουσες συνεδριάσεων, μαθημάτων, εργαστηριών . Διαφανή και διαπερατό στο κάτω μέρος του προωθεί έναν άμεσό διάλογο μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού επιτρέποντας το φυσικό φως να διεισδύσει στον χώρο. Ο εσωτερικός χώρος διαμορφώνεται σε χαμηλότερη στάθμη από τον εξωτερικό για την στέγαση των κλιμακωτών αμφιθεάτρων. Ένας διάδρομος διπλού ύψους με σκάλες ανά διαστήματα κατανέμει τις ροές στα αμφιθέατρα ενώ οδηγεί από την μία κατεύθυνση στα εργαστήρια και από την άλλη στο το εντευκτήριο της σχολής. Τα νέα κτίρια , είτε αυτοτελή είτε ως προσθήκες στα υπάρχοντα, εμπνέονται από αυτά και δημιουργούν ένα ενιαίο αρμονικό σύνολο συνθέτοντας αρχιτεκτονικές πολλών περιόδων. Η κατανομή της λειτουργίας έγινε με τέτοιο τρόπο ώστε στα υπάρχοντα κελύφη να τοποθετηθούν αντίστοιχες των ιδιαιτεροτήτων, λειτουργίες. Όπως μικρά εργαστήρια, στούντιο, εκθεσιακοί και άλλοι χώροι ενώ για τις μη συμβατές λειτουργίες όπως αυτές των αμφιθεάτρων και της βιβλιοθήκης η νέα κατασκευή κάλυψε πλήρως τις ανάγκες τους. Να τονίσουμε ότι η παλαιά λειτουργία που χαρακτηριζόταν ως αμιγώς βιομηχανική και εκπαιδευτική παρείχε αρκετά ελευθέρους και ευμετάβλητους χώρους που

04 περιπτώσεις

διευκόλυναν την εγκατάσταση της νέας λειτουργίας. Η επέμβαση προσπάθησε να επανερμηνεύσει τα υπάρχοντα κτίρια δημιουργώντας μία αρμονική σύνδεση τόσο μεταξύ τους όσο και με τις νέες κατασκευές. Το συγκρότημα αν και έχασε το περίπου το 35% των κτιρίων του κέρδισε ως προς τον εκσυγχρονισμό του και την δημιουργία κατάλληλων συνθηκών για τη νέα λειτουργία. Η αλλοίωσή του προέκυψε ύστερα από αξιολόγηση των κτιρίων του και εξασφαλίστηκε η διατήρηση όλων εκείνων των στοιχείων που το καθιστούν άξιο να επιζήσει, όπως η τυπολογική του δομή, η λειτουργική οργάνωση των χώρων, τα ρυθμολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά όπως τα ανοίγματα, τα υλικά. Τα νέα κτίρια , είτε αυτοτελή είτε ως προσθήκες στα υπάρχοντα, εμπνέονται από αυτά και δημιουργούν ένα ενιαίο αρμονικό σύνολο με ξεχωριστό αρχιτεκτονικό χαρακτήρα συνθέτοντας αρχιτεκτονικές πολλών περιόδων. Ταυτόχρονα διαφοροποιούνται ευδιάκριτα από τα παλαιά με την χρήση υλικών όπως ο χάλυβας, ο σίδηρος, η λαμαρίνα και το γυαλί σε μία σύγχρονη αρχιτεκτονική έκφραση, παραπέμποντας όμως στον βιομηχανικό χαρακτήρα του αρχικού συγκροτήματος. Η παρουσία της ιστορίας του τόπου εμπλουτίζει τους νέους χώρους με ιδιαίτερη ποιότητα μεταφέροντας στην πανεπιστημιακή κοινότητα την ατμόσφαιρα της προηγούμενης εποχής. Τα σχόλια των χρηστών του συγκροτήματος είναι ιδιαίτερα θετικά και σε αυτό έχει συμβάλλει καθοριστικά η συμμετοχή ομάδας φοιτητών της ίδιας της αρχιτεκτονικής σχολής στον σχεδιασμό.

Εικ. 4.52. Σκίτσο του αρχιτέκτονα Jean-Paul Philippon για τα νέα κτίρια και προσθήκες του συκροτήματος.

Μεταβατικό κτίριο του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

04 περιπτώσεις

Εικ. 4.53. Πίσω Αρχιτεκτονική Σχολή Πανεπιστημίου Θεσσαλίας στον Βόλο. Στην φωτογραφία φαένεται και μία εκ των αρχιτεκτόνων , η Δήμητρα Νικολάου. Εικ. 4.54. Κάτω αριστερά Γενικό ρυθμίστικό σχέδιο Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Εικ. 4.55 Πάνω αριστερά Πρόπλασμα προτασης επανάχρησης παλαιών καπναποθηκών στο λιμάνι του Βόλου

Εικ. 4.56.-57. Πρόπλασμα της προτασης επανάχρησης της παλαιάς αποθήκης στο συγκρότημα εργοστασίου Παπαρήγα ως μεταβατικό κτίριο του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

04 περιπτώσεις

4.3. Μεταβατικό κτίριο του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Η επόμενη επέμβαση εξετάζει τις συνθήκες ένταξης ενός πανεπιστημίου σε βιομηχανικό κέλυφος στην πόλη του Βόλου. Ο Βόλος εξελίχτηκε από τα τέλη του 19ου αιώνα σε ένα από τα δυναμικότερα βιομηχανικά κέντρα της ελληνικής περιφέρειας. Όμως το τέλος του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου σήμανε και το τέλος της βιομηχανικής ανάπτυξης της πόλης. Ως τη δεκαετία του 1950 οι άλλοτε ακμάζουσες επιχειρήσεις κατέρρευσαν, μη μπορώντας να προσαρμοστούν επαρκώς στις νέες οικονομικές συνθήκες της μεταπολεμικής περιόδου. Αποτέλεσμα ήταν πολυάριθμα κτίρια να εγκαταλειφθούν τόσο μέσα όσο και έξω από τον αστικό ιστό. Το συγκρότημα της μεταλλουργικής βιομηχανίας Παπαρήγα στις δυτικές παρυφές της τότε πόλης ήταν ανάμεσα σε αυτά. Η άλλοτε πολύβουη βιομηχανία με την αλματώδη παραγωγή βρέθηκε σε σημείο απόλυτης παρακμής και απαξίωσης μέχρι την απόκτησή της από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας εγκαταστάθηκε στην πόλη του Βόλου μετά από εκπόνηση ρυθμιστικού σχεδίου που μελετούσε και αξιοποιούσε άδεια κτίρια μέσα στον αστικό ιστό. Το αστικό πανεπιστημιακό πλέγμα του Βόλου αποτελείται από σειρά μονάδων μεγάλου και μεσαίου μεγέθους, που εντάσσονται στο κύριο σύστημα των οδικών αξόνων του κέντρου της πόλης. Οι κύριοι λόγοι για την επιλογή αυτή ήταν η διευκόλυνση της κοινωνικής και πολιτισμικής ανταλλαγής πανεπιστημίου-πόλης, η εκμετάλλευση της υλικής υποδομής που παρέχει η πόλη (και που, συνήθως, λείπει στις αυτόνομες πανεπιστημιουπόλεις), η ταχύτητα και το λογικό κόστος δημιουργίας ενός συνολικού πανεπιστημιακού οργανισμού, η συμβολή του πανεπιστημίου στη διάσωση της κτιριακής ιστορίας της πόλης και, τέλος, η συμβολή των πανεπιστημιακών κτιρίων στη βελτίωση του αισθητικού ήθους της πόλης και των κατοίκων της. Αξιοσημείωτο είναι ότι σήμερα, οι λειτουργικές εγκαταστάσεις του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας στον Βόλο είναι συγκεντρωμένες κυρίως σε τρεις θέσεις: στην προκυμαία

04 περιπτώσεις

Εικ. 4.58. Το κτίριο της παλιάς αποθήκης έτοιμου προϊόντος, γνωστό ως «γυάλινο» , όπως είναι σήμερα (2015). Ακόμα και σε ώρες μη λειτουργίας του πανεπιστημίου ο υπαίθριος χώρος αποτελεί πόλο έλξης για διάφορες δραστηριότητες.

04 περιπτώσεις

Αργοναυτών, στο Πεδίο του Άρεως και στο Φυτόκο της Νέας Ιωνίας. Άλλες δύο σημαντικές εγκαταστάσεις βρίσκονται υπό διαμόρφωση σε κεντρικά σημεία. Διάσπαρτες μονάδες καλύπτουν συμπληρωματικές λειτουργίες, διοικητικές και άλλες. Το συγκρότημα του Πεδίου του Άρεως οριοθετεί το δυτικό άκρο του πανεπιστημιακού πλέγματος στα όρια ακριβώς της πόλης. Το συγκρότημα που φιλοξενεί σήμερα τις εγκαταστάσεις της Πολυτεχνικής Σχολής, είναι έκτασης 58 στρεμμάτων και βρίσκεται στη συμβολή των οδών Αθηνών και Σέκερη, παραπλεύρως του χειμάρρου Καυσίδωνα και σε επαφή με τη ζώνη του λιμανιού. Περιλαμβάνει τα αρχικά κτίρια της πρώην μεταλλουργικής βιομηχανίας Παπαρήγα που χρονολογούνται από το 1938 και χερσαία έκταση που παραχωρήθηκε από το Λιμενικό Ταμείο Μαγνησίας. Σήμερα, εκτός από τα παλιά βιομηχανικά κελύφη που ανακαινίστηκαν για να υποδεχθούν τις νέες χρήσεις, έχουν ανεγερθεί το νέο κτίριο του Τμήματος Χωροταξίας και δύο προκατασκευασμένα κτίρια, συνολικής επιφάνειας 2.000 τ.μ. Το παλαιό συγκρότημα αυτό αποτελείται από τρία κτίρια: το κυρίως μηχανουργείο, το χυτήριο και την αποθήκη, στην όποια έγινε και η επέμβαση με παράλληλη αναβάθμιση της εξωτερικής επιφάνειας και των άλλων δύο κτιρίων. Το κτίριο της παλιάς αποθήκης έτοιμου προϊόντος (γνωστό ως «γυάλινο»), με επιφάνεια 4.400 τ.μ., ήταν το πρώτο που ανακαινίστηκε το 1988, με υποδειγματική ταχύτητα. Διατέθηκε αρχικά στο Τμήμα Γεωπόνων Φυτικής και Ζωικής Παραγωγής και από το 2001 στεγάζει το νέο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών. Η αρχιτεκτονική μελέτη εκπονήθηκε από τους αρχιτέκτονες Κώστα Αδαμάκη, Ελένη Γαλλή, Δήμητρα Νικολάου και Δημήτρη Φιλιππιτζή. Η πρώην αποθήκη ήταν ένα υπόστεγο με μεταλλική στέγη ανοίγματος 40 μ., με ενδιάμεση ζώνη στήριξης, με μήκος 80 μ. και με ελεύθερο ύψος της τάξης των 6 μ. Το κτίριο αυτό μετασχηματίστηκε σε πανεπιστημιακό κτίριο με τη διατήρηση του υπάρχοντος μεταλλικού σκελετού και την κατασκευή των νέων εγκαταστάσεων στο εσωτερικό του, έτσι ώστε να δημιουργηθεί ένα σύνολο με χρήσιμη επιφάνεια της τάξης των 4000 τ.μ. Η μονάδα στεγάζει αίθουσες διδασκαλίας, αμφιθέατρο, γραφεία προσωπικού, εργαστήρια διδασκαλίας και έρευνας, καθώς και κοινόχρηστους χώρους. Η κεντρική ιδέα της επέμβασης ήταν η δημιουργία ενός “κτιρίου μέσα σε κτίριο” δι-

Εικ. 4.59. Τα κτίρια των καπναποθηκών Παπαστράτου λίγο μετά την εγκατάλειψη. Το 1926 κατασκευάστηκε το αρχικό, διώροφο, κτήριο, ενώ το 1935 προστέθηκε το τετραώροφο κτήριο με τους θόλους, το οποίο επικοινωνούσε με το παλιό με γερανόσκαλα. Εικ. 4.60. Τα κτίρια όπως είναι σήμερα (2015) μετά την επανάχρηση στεγάζουν διοικητικές και εκπαιδευτικές λειτουργίες του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.

04 περιπτώσεις

Εικ. 4.61. Αριστερά Κατόψεις ισογείου και ορόφου του μεταβατικού κτιρίου του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, (τώρα Αρχιτεκτονική Σχολή). Το κτίριο της πρώην αποθήκης έτοιμου προϊόντος, ανήκε στο εργοστάσιο Παπαρήγα, στο Πεδίο του Άρεως. Εικ. 4.62. Πάνω Τοπογραφικό σχέδιο του παλαιού συγκροτήματος. Αποτελείται από τρία κτίρια: το κυρίως μηχανουργείο, το χυτήριο και την αποθήκη, στην όποια έγινε και η επέμβαση με παράλληλη αναβάθμιση της εξωτερικής επιφάνειας και των άλλων δύο κτιρίων.

04 περιπτώσεις

ατηρώντας το ύφος της εργοστασιακής κατασκευής, τόσο στην οργάνωση του χώρου όσο και στην επιλογή των υλικών και των χρωμάτων. Έτσι το κτίριο είναι απλό στη γεωμετρία του και στη διάταξη των χώρων και χαρακτηρίζεται από τοπικές μόνο υπερβάσεις του κανόνα της απλότητας, ιδιαίτερα στα σημεία όπου υπήρχε η ανάγκη σηματοδότησης ορισμένων χρήσεων όπως στους μεγάλους κοινόχρηστους χώρους των εισόδων, στο αμφιθέατρο και στις εισόδους των αιθουσών διδασκαλίας. Πρέπει να σημειωθεί ότι η απλότητα της οργάνωσης των χώρων και η διατήρηση του εργοστασιακού ύφους του κτιρίου βοηθήθηκε και από το γεγονός ότι αρχικά σχεδιάστηκε ως μεταβατικό κτίριο, ένα κτίριο δηλαδή που στεγάζει ένα δείγμα από όλες τις βασικές πανεπιστημιακές χρήσεις χωρίς αυστηρές προδιαγραφές σχετικά με την επιφάνεια που απαιτεί κάθε χρήση. Η διατήρηση του εργοστασιακού χαρακτήρα του κτιρίου επιτρέπει, κατά τη γνώμη των μελετητών, τη δημιουργία ενός αρχιτεκτονικού ύφους κατάλληλου για μια περιφερειακή μονάδα ενός αστικού πλέγματος. Ενός ύφους δηλαδή που προκαλεί την προσοχή του κατοίκου της πόλης, σε αντίθεση με τις αρχιτεκτονικές προτάσεις που έχουν εφαρμοστεί για τις κεντρικές μονάδες του υπόλοιπου πανεπιστημιακού πλέγματος και που χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερη ιδρυματικότητα και ένταξη στον αστικό ιστό. Η πολλαπλότητα αυτή του αρχιτεκτονικού ύφους στο σύνολο του πλέγματος είχε πρόθεση να λειτουργήσει θετικά, ενισχύοντας την αίσθηση της επαφής του Πανεπιστημίου με την πόλη και προβάλλοντας στον πολίτη ένα ευρύ φάσμα αισθητικών επιλογών - όπως η πιστή συντήρηση του κελύφους (κτίριο πρώην Καβούρα), η διατήρηση και ερμηνεία των βαθύτερων συντακτικών χαρακτηριστικών του (συγκρότημα πρώην Παπαστράτου), άλλα και η πειστική προβολή ενός αρχιτεκτονικού ύφους που, στη συνείδηση του καθημερινού ανθρώπου, δεν είχε ακόμη συνδεθεί με πανεπιστημιακά κτίρια (όπως η περίπτωση του εργοστασίου). Ενώ όμως ο βαθμός και ο τρόπος παρέμβασης στα κτιριακά κελύφη ποικίλλει, μέσω της εφαρμογής ένας διευρυμένου μεθοδολογικού πλαισίου σχετικού με την αποκατάσταση ιστορικών κτιρίων ή παραδειγμάτων βιομηχανικής αρχαιολογίας, στην περίπτωση του συγκροτήματος της Μεταλλουργικής (Παπαρρήγα) στο Πεδίο του Άρεως η παρέμβαση είναι πιο ριζική. Στο κτίριο της αποθήκης διατηρείται μόνο το υπάρχον εξωτερικό περίβλημα. Το κτίριο χωρίζεται σε τέσσερις ευδιάκριτες και περίπου ισοδύναμες ενότητες, που πε-

Από πάνω προς τα κάτω Εικ. 4.63. Η αρχική κατάσταση της αποθήκης Εικ. 4.64. Κατα τις εργασίες αποκατάστασης Εικ. 4.65. Η τελική μορφή του κτιρίου

04 περιπτώσεις

ριέχουν στο ισόγειο χώρους διδασκαλίας, γραμματείες και εργαστήρια, και στον όροφο γραφεία προσωπικού και βιβλιοθήκη. Ο υπόλοιπος χώρος αφήνεται ελεύθερος, ώστε να επιτρέπει την εύκολη κίνηση και την πολλαπλή πρόσβαση σε κάθε χώρο. Ο ελεύθερος αυτός χώρος οργανώνεται έτσι ώστε να δημιουργεί δύο μεγάλες ενότητες στις δύο εισόδους του κτιρίου, στη μία από τις όποιες τοποθετήθηκε το αμφιθέατρο με 180 θέσεις. Οι ενότητες αυτές συνδέονται μεταξύ τους με έναν κεντρικό και δύο πλάγιους «δρόμους». Ο κεντρικός δρόμος αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα καθώς περιέχει την κεντρική σειρά υποστυλωμάτων του μεταλλικού υπόστεγου, έχει μεγάλο πλάτος και φωτίζεται άμεσα από την οροφή. Η αρχιτεκτονική γλώσσα της νέας αρχιτεκτονικής είναι σαφώς διαφοροποιημένη από εκείνη της παλαιάς πού τη φιλοξενεί. Χρησιμοποιήθηκαν μεταλλική κατασκευή, εμφανή τσιμεντότουβλα και κεραμικά τούβλα, ελαφρά διαχωριστικά από γυψοσανίδα, πλαστικά δάπεδα, οροφές από μονωμένη λαμαρίνα εξωτερικά και γυψοσανίδα εσωτερικά, καθώς και κουφώματα αλουμινίου. Το εσωτερικό κτίριο κλιματίζεται σε όλους τούς κλειστούς χώρους, ενώ υπάρχει σύστημα εξαερισμού για το σύνολο του κελύφους. Στο κτίριο υπάρχει ένα σύνθετο σύστημα γενικού φωτισμού που αξιοποιεί την κυψελώδη ήχοαπορροφητική εσωτερική επένδυση της οροφής. Όλες οι εγκαταστάσεις είναι εμφανείς και διακρίνονται από τον χρωματισμό τους. Ο υπαίθριος χώρος οργανώθηκε με πλακόστρωτο σε διάφορα χρώματα που διαφοροποιούν τις κινήσεις με την κατασκευή ενός υπαίθριου αμφιθεάτρου 400 θέσεων χαμηλού ύψους και με την κατασκευή ενός ευδιάκριτου πρόπυλου που σηματοδοτεί την πανεπιστημιακή χρήση του πρώην εργοστασιακού συγκροτήματος.

Εικ. 4.66.-68. Οι διώροφες μονάδες εσωτερικά του κτιρίου.

Η ανάλυση και διατήρηση του αρχιτεκτονικού συντακτικού της αποθήκης χωρίς την τυφλή αναπαραγωγή των βιομηχανικών στοιχείων μας επιτρέπει να έχουμε σήμερα μία κριτική αφήγηση της ιστορία του τόπου. Η διατήρηση του εργοστασιακού χαρακτήρα του κτιρίου προκαλεί την προσοχή του κατοίκου της πόλης, καθώς δεν έχει ακόμη συνδεθεί με πανεπιστημιακά κτίρια. Επιπλέον ο μεγάλος βαθμός ευελιξίας στην λειτουργική οργάνωση του χώρου παρήγαγε μία αρχιτεκτονική σύνθεση εξίσου ευέλικτη και ευπροσάρμοστη στις εκάστοτε συνθήκες. “Η παιγνιώδης ελευθεριότητα αυτής της σχεδιαστικής άσκησης τού 1988, ή αντιστικτική σχέση μεταξύ παλαιού και νέου - ένα είδος στεγασμένης «έκθεσης» της αρχιτεκτονικής - ή χρωματική ποικιλία εναλλακτι-

04 περιπτώσεις

κών υλικών κατασκευής (πού οδηγεί ενδεχομένως στα όρια μεταξύ αρχιτεκτονικής και σκηνογραφικής επεξεργασίας) εξασφαλίζει έναν μη συμβατικό και εξωστρεφή «ακαδημαϊκό» οργανισμό για το σύνολο των χρηστών και της πόλης τού Βόλου.” Αναφέρει χαρακτηριστικά ο Α. Γιακουμακάτος.45 Οι σημερινοί χρήστες του κτιρίου, οι φοιτητές της αρχιτεκτονικής σχολής, έχουν οικειοποιηθεί πλήρως τον χώρο του κτιρίου καθώς καλύπτει σε μεγάλο βαθμό τις ιδιαιτερότητες και της ανάγκες του κλάδου των σπουδών του. Ιδιαίτερα σημαντικό να αναφερθεί ότι ο υπαίθριος χώρος χρησιμοποιείται ιδιαίτερα, για διάφορες εκδηλώσεις μετά το πέρας των μαθημάτων τόσο από τους ίδιους του φοιτητές όσο και από τους κατοίκους. 45 Γιακουμακάτος Α. (1990), “Πανεπιστημιακά κτίρια και αστικός ιστός. ”. Αρχιτεκτονικά θέματα, τεύχος 36, σελ.61 Εικ. 4.69. Όψη και τομή της πρώην αποθήκης μετά την επανάχρηση Εικ. 4.70. Εσωτερικός πλαϊνός διάδρομος

Πανεπιστημιακό τμήμα Αγρινίου Πρώην Πανεπιστήμιο Δυτικής Ελλάδας

04 περιπτώσεις

Εικ. 4.71. Πίσω Το νεώτερο κτίριο Πανεπιστημίου Αγρινίου Εικ. 4.72. Στα νοτιοανατολικά της πόλης και κοντά στην παλαιά εθνική οδό υπάρχει το πρώην σχολικό διόροφο κτίριο που χρησιμοποιείται ως πανεπιστήμιο. Στεγάζει την βιβλιοθήκη και των τριών τμημάτων, γραμματεία, γραφεία, το κυλικείο,αίθουσες διδασκαλείας και εργαστήρια. Εικ. 4.73. Το κτίριο νεότερης κατασκευής, τριόροφο βρίσκεται δίπλα στο παλιό. Στεγάζει γραφεία, αίθουσες διδασκαλείας και εργαστήρια. Εικ. 4.74.-75. Το κτίριο του πρώην μουσικού γυμνασίου παραχωρήθηκε από τον δήμο αγρινίου το 2010 στο τμήμα Τμήμα Διαχείρισης Πολιτισμικού Περιβάλλοντος και Νέων Τεχνολογιών. Στεγάζει αυτοτελώς το τμήμα με γραμματεία,γραφεία, κυλικείο, αίθουσες διδασκαλείας και εργαστήρια. Εικ. 4.76. Το τελευταίο κτίριο του πανεπιστημίου βρίσκεται κοντά στα δύο πρώτα και ενοικιάζεται από το πανεπιστήμιο για στέγαση αιθουσών διδασκαλείας.

04 περιπτώσεις

4.4. Πανεπιστημιο Πάτρας, Παράρτημα Αγρινίου - Πρώην Πανεπιστήμιο Δυτικής Ελλάδας Οι ενέργειες των φορέων του Αγρινίου για τη δημιουργία πανεπιστημιακού ιδρύματος ξεκίνησαν κατά τη δεκαετία του ‘70, γεγονός που οδήγησε σε πρώτη φάση στη δημιουργία της Οικονομικής Σχολής στην πόλη το 1985. Η σχολή αυτή υπάγονταν διοικητικά στο Πανεπιστήμιο Πατρών και λειτούργησε με αυτόν τον τρόπο έως το 1996 όταν και μεταφέρθηκε πλήρως στην Πάτρα. Στη θέση αυτής της σχολής δημιουργήθηκαν το 1998 δύο νέα τμήματα, συνδεδεμένα αυτή τη φορά με το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Ακολούθησε η ίδρυση ενός επιπλέον τμήματος, μέχρι την απόφαση το 2009 για την δημιουργία του ανεξάρτητου πανεπιστημίου Δυτικής Ελλάδας στην πόλη, όπως προβλεπόταν ήδη από το προεδρικό διάταγμα του 1998. Το 2013 όμως με το σχέδιο Αθηνά 2013 το αυτόνομο πανεπιστήμιο καταργήθηκε και τα τμήματα υπάχθηκαν στο Πανεπιστήμιο Πατρών. Στο νέο ΓΠΣ Αγρινίου έχει παραχωρηθεί μέρος της έκτασης του παλιού πολιτικού αεροδρομίου στο πανεπιστήμιο για τη δημιουργία πανεπιστημιούπολης χωρίς όμως καμία ενέργεια μέχρι και σήμερα για δημιουργία νέων πανεπιστημιακών κτιρίων. Να αναφέρουμε ότι στα νοτιοανατολικά της πόλης και κοντά στην παλαιά εθνική οδό υπάρχει το πρώτο κτίριο, πρώην σχολικό, διώροφο που χρησιμοποιείται ως πανεπιστήμιο. Στεγάζει την βιβλιοθήκη και των τριών τμημάτων, γραμματεία, γραφεία, το κυλικείο, αίθουσες διδασκαλίας και εργαστήρια. Δίπλα του χτίστηκε νέο τριώροφο κτίριο με προορισμό να είναι πανεπιστημιακό αλλά με μειωμένη χωρητικότητα οπότε οι πανεπιστημιακές λειτουργίες διαχέονται στον αστικό ιστό σε μισθωμένα κτίρια που φιλοξενούν αίθουσες μαθημάτων, το φοιτητικό εστιατόριο και σε κτίριο πρώην γυμνασίου φιλοξενείται το τρίτο πανεπιστημιακό τμήμα. Είναι φανερό ότι οι ελλείψεις πόρων και η αδυναμία οργανωμένης δράσης οδήγησαν σε ένα εντελώς διασπασμένο πανεπιστήμιο που λειτουργεί, εκτός εξαιρέσεων, σε κελύφη χωρίς πρόβλεψη για την λειτουργία αυτή και χωρίς σύνδεση μεταξύ τους και με την πόλη. Η πανεπιστημιακή κοινότητα είναι ο δέκτης της κατάστασης αυτής και κάθε άλλο παρά ευχαριστημένη είναι.

συμπεράσματα

05 συμπεράσματα

5.Συμπεράσματα Το πανεπιστημιακό κτίριο, όπως επισημάνθηκε σε όλη την έρευνα, είναι ένα δημόσιο κτίριο ιδιαίτερης σημασίας τόσο για την κοινωνία όσο και για τους χρήστες του. Αν και αρχικά ξεκίνησε με ιδιαίτερη αρχιτεκτονική, στη συνέχεια επηρεάστηκε από τις γενικότερες αρχιτεκτονικές τάσεις. Πρωτοστάτησε από τα τεχνολογικά ως τα πολιτικά δρώμενα των τελευταίων ετών και το κτίριο του έγινε σύμβολο γνώσης, επιστήμης και επανάστασης. Ο ρόλος όμως της πανεπιστημιακής λειτουργίας παρέμεινε πάντα καταλυτικός ως προς την κοινωνία και την πρόοδό της. Στην εποχή όμως της κρίσης δεν θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστο το πανεπιστήμιο ως θεσμός αλλά και ως κτίριο. Τα νέα πανεπιστημιακά κτίρια έχουν στόχο να καλύψουν αφενός τις λειτουργικές ανάγκες αφετέρου να επαναπροσδιορίσουν την ταυτότητα του ίδιου του πανεπιστημίου. Προς την κατεύθυνση αυτή επιλέγεται είτε η εκ νέου κατασκευή τους είτε η τοποθέτηση τους σε υφιστάμενα κελύφη. Ο αρχιτέκτονας καλείται να πάρει θέση στον προβληματισμό αυτό. Άλλωστε, ο ίδιος σχεδιάζει στο χρόνο που ζει και η διαδικασία του σχεδιασμού αυτού, κρύβει πίσω της μια θέση απέναντι στο παρελθόν και μια άλλη απέναντι στο μέλλον. Και ίσως εδώ βρίσκεται τελικά η απάντηση για το σύγχρονο πανεπιστήμιο. Η επανερμηνεία, κατανόηση, αξιολόγηση και τελικά επανάχρηση της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς μπορεί να αποδώσει στα πανεπιστημιακά κτίρια τις χαμένες αξίες, μνήμες και την επιθυμητή νοηματοδότηση. Και μέσα από τέτοια πανεπιστημιακά κτίρια, οι πόλεις επαναπροσδιορίζονται με την σειρά τους.

05 συμπεράσματα

Με την παράθεση των παραδειγμάτων από τον ευρωπαϊκό χώρο (Universita Statale di Milano και Ecole Nationale Supérieure d’Architecture de Paris), γίνεται αντιληπτό πως η αναπροσαρμογή των κτιρίων στις σύγχρονες απαιτήσεις είναι ζωτικής σημασίας. Τα κτίρια αποκαθίστανται, γίνονται λειτουργικά και μετατρέπονται σε σύμβολα για τις πόλεις, ενώ ταυτόχρονα προσπαθούν να διατηρήσουν την σύνδεση με το περιβάλλον και την ιστορική τους μνήμη. Και ως μνήμη θεωρείται και κάθε βιωματική εμπειρία είτε αναφέρεται σε χρήστες, σε κάτοικους ή στην κοινωνία μιας δεδομένης εποχής . Τα κτίρια αυτά γίνονται πόλοι εκπαιδευτικών και πολιτιστικών δραστηριοτήτων, αναβαθμίζοντας τον αστικό ιστό με ταυτόχρονο όφελος και την δική τους εύρυθμη λειτουργία. Το μεγαλύτερο στοίχημα για τη διατήρηση των ισορροπιών σε αυτές τις επαναχρήσεις, είναι η εξασφάλιση της διατήρησης της ιστορίκής συνέχειας παράλληλα με τον εκσυγχρονισμό, και τις λειτουργική ακεραιότητά τους. Δίνεται έτσι παράταση στην πεπερασμένη ζωή του κελύφους και των αξιών που αυτό εκπέμπει και εμπλουτίζεται η πανεπιστημιακή λειτουργία με συμβολισμούς και μηνύματα ριζωμένα στην ιστορία του τόπου. Ένας συνδυασμός κριτηρίων όπως η ιστορικότητα , η αρχιτεκτονική ποιότητα, το αποτύπωμα στην αστική μνήμη μαζί με τη στατική και κατασκευαστική αρτιότητα φαίνεται να ορίζουν τελικά και τον βαθμό επέμβασης στο κτίριο. Ο τρόπος που το εκάστοτε πανεπιστήμιο εγκαθίσταται στο προϋπάρχον κτίριο όμως αντικατοπτρίζει τον προσανατολισμό του ίδιου του πανεπιστημίου καθώς και τις κοινωνικές αξίες που πρεσβεύει. Στην ιταλική επέμβαση η επανάχρηση χρησιμοποιείται ως ύμνος του σήμερα στο δέος του παρελθόντος. Ενώ στην γαλλική περίπτωση επιχειρείται μία έντονη έως συγκρουσιακή σχέση του παλιού με το νέο για να αναδειχθεί το παρελθόν σε μια ενότητα με το σύγχρονο. Στην Ελλάδα το σύγχρονο πανεπιστήμιο βάλλεται από οικονομικούς, κοινωνικούς και πολιτικούς παράγοντες και αντιμετωπίζει ελλείψεις κατάλληλων πανεπιστημιακών κτιρίων. Το παράδειγμα που αναλύσαμε στον Βόλο θα μπορούσαμε να το εντάξουμε στις πρώτες οργανωμένες επαναχρήσεις κτιρίων με σκοπό να στεγάσουν την πανεπιστημιακή λειτουργία, εντός του ελληνικού χώρου, ως απάντηση στην έλλειψη πόρων και υποδομών. Εκτός από τον δημιουργικό χαρακτήρα της, η επέμβαση, μας επιτρέπει να αναλογιστούμε τον δεσμό του ελληνικού πανεπιστημίου με την πόλη. Ενώ σε

05 συμπεράσματα

αντιπαράθεση, ένα σύνηθες φαινόμενο για τον ελληνικό χώρο: η διάσπαση των πανεπιστημιακών δομών που ενώ βρίσκονται σε κελύφη του αστικού ιστού δεν παρουσιάζουν σημάδια σύνδεσης με αυτόν ή και μεταξύ τους. Και αυτό προκύπτει από την τυχαία και απρογραμμάτιστη ή και συμφεροντολογική επιλογή των κτιρίων χωρίς τον κατάλληλο σχεδιασμό. Επιπλέον ένα μεγάλο τμήμα της αρχιτεκτονικής κληρονομίας των ελληνικών πόλεων καταστράφηκε την εποχή της ανοικοδόμησης και η πλειοψηφία των κτιρίων που κατάφεραν να επιβιώσουν υπόκεινται σε αυστηρή νομοθεσία που εμποδίζει την ευελιξία της επέμβασης. Είναι σαφές όμως πως η αξιοποίηση της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς οφείλει να ενισχυθεί προς την κατεύθυνση των πανεπιστημιακών υποδομών. Και αυτό είναι ένα ζητούμενο για την Ελλάδα της κρίσης που ένα τέτοιο εγχείρημα δεν είναι εύκολα υλοποιήσιμο. Ωστόσο, τα οφέλη που θα μπορούσε να καρπωθεί το ελληνικό πανεπιστήμιο και κατά συνέπεια η ελληνική κοινωνία ίσως να αποτελούσαν ένα δυνατό κίνητρο.

βιβλιογραφία

06 βιβλιογραφία

6. Βιβλιογραφία 1. Aραβαντινός Δ. (2005), Πολυτεχνική Σχολή Α.Π.Θ.: 50 χρόνια ζωντανής παρουσίας. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. 2. Ζήβας Δ. (1997), “Τα μνημεία και η πόλη”, επιμέλ. Καρδαμίτση-Αδάμη Μ., Αθήνα: LIBRO, δεύτερη έκδοση. 3. Κυριαζόπουλος Βασίλειος, (1976). Πενήντα χρόνια του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, 4. Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Α.Π.Θ. 5. Λαμπριανίδης Λόης, (1993), Περιφερειακά πανεπιστήμια στην Ελλάδα. Από το αίτημα για στρατόπεδα νεοσυλλέκτων στο αίτημα για περιφερειακά πανεπιστήμια. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής. 6. Μπαμπινιώτης Γ. (2002), Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, Αθήνα, Κέντρο λεξικολογίας ε.π.ε., δεύτερη έκδοση. 7. Μπούρας Χ.Θ. (1999), Μαθήματα ιστορίας της αρχιτεκτονικής, Αθήνα: Συμμετρία , Πρώτος Τόμος 8. Ξανθόπουλος Σ. Θεμιστοκλής, (2005). Ελληνική παιδεία. Δοκίμιο εξορθολογισμού και ανασυγκρότησης. Αθήνα, Gutenberg ΤΕΕ. 9. Παυλίδης Π. (2007),“Η «ιδέα του πανεπιστήμιου» στη σύγχρονη κοινωνία της αγοράς ”, Νέα Παιδεία, τεύχος 122, σελ.17-39. 10. Πυργιωτάκης Ι. (2004), “Το Πανεπιστήμιο των αξιών: η πρόταση και η κληρονομιά του Wilhelm von Humboldt και η θέση της στο σύγχρονο κόσμο”, Επιστήμη και κοινωνία, τεύχος 13. 11. Σαφάκας Ν. Αθανάσιος,(1983). Το πανεπιστήμιο σήμερα, Πάτρα, Πανεπιστήμιο Πατρών. Λόγος που εκφωνήθηκε κατά τον εορτασμό για την επέτειο της ίδρυσης και λειτουργίας του πανεπιστήμιου. 12. Τσαούσης Γ. Δ., (1994), Πανεπιστήμιο και οικονομία στις αναπτυσσόμενες και στις αναπτυγμένες χώρες. Προβλήματα και Προοπτικές. Αθήνα, Gutenberg, Bιβλιοθήκη κοινωνικής επιστήμης και κοινωνικής πολίτικης. 13. Φιλιππίδης Δ., Η ζωή και το έργο του Αρχιτέκτονα Λύσανδρου Καυταντζόγλου (1811-1885), εκδ. Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, Αθήνα 1995. 14. Χαστάογλου Βίλμα (2007), Βόλος το πορτραίτο της πόλης : από το 19ο αιώνα έως σήμερα ρίας και Τεκμηρίωσης Βόλου.

. Βόλος, Δημοτικό Κέντρο Ιστο-

15. Χουβαρδάς Γεώργιος (1977), Η Ελευθερία της διδασκαλίας της τέχνης και της επιστήμης και η συμμετοχή των φοιτητών εις την διοίκησαν του Πανεπιστημίου. Αθήνα. 16. Brotton, J. (2006), “Science and Philosophy”, The Renaissance: A Very Short Introduction, Oxford University Press, ISBN 0-19280163-5. 17. Watkin D. (2007), Ιστορία της δυτικής αρχιτεκτονικής, μεταφρ. Κουρεμένος Κ., Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.

06 βιβλιογραφία

Άρθρα 1. Αβδελίδη Καλλισθένη, (2010). Η χωρική εξέλιξη 4 μεγάλων ελληνικών πόλεων. Αθήνα, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών Ινστιτούτο αστικής και αγροτικής κοινωνιολογίας ISSN 1108-1732 2. Αρχιτέκτονες Μ. Βασιλοπούλου, Ε. Γιαννουρή, Ν. Δικέφαλος, Γ. Καντερέ, Μ. Μανωλά, Δ. Νικολάου, X. Πανταζίδης, Ξ. Πενταφρονίμου, Μ. Τζάρας και Α. Τοίγκα, (1982) Πανεπιστημιακό πλέγμα στον Βόλο, Aρχιτεκτονικά θέματα 16, σελ. 50-52. 3. Γιακουμακάτος Α. (1990). Πανεπιστημιακά κτίρια και αστικός ιστός. Το έργο του Α.Μ. Κωτσιόπουλου. Αρχιτεκτονικά θέματα 24, σελ. 57-108 4. Θεοδωρά Κ. Γιώτα, (2010) Προσέγγιση των Επιδράσεων των Περιφερειακών Πανεπιστημίων στην Ανάπτυξη των Περιφερειών της Ελλάδας, Τεχνικά Χρονικά Επιστημονική Έκδοση ΤΕΕ, τεύχος 1 5. Κόνσολας Ν., & Παπαδασκαλόπουλος Α.,& Χριστοφάκης Μ. Πανεπιστήμιο και Τοπική Ανάπτυξη: Αμφίδρομες Σχέσεις, Αθήνα, Ινστιτούτο Περιφερειακής Ανάπτυξης Παντείου Πανεπιστήμιου 6. Κώστας Λαλένης, & Λίλα Θεοδωρίδου (2012). Πανεπιστημιακές εγκαταστάσεις και Πόλη. Xωροθέτηση, σχεδιασμός και πολεοδομική ένταξη: Οι περιπτώσεις του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας στο Βόλο και του ΤΕΙ Καβάλας, Αειχώρος, 17,136-163 7. Λαϊνά Ε. “ Ή αλλιώς... Η Επαναχρησιμοποίηση της Αρχιτεκτονικής”, http://www.sadas-pea.gr/re-use-architecture Τελευταία επίσκεψη: 16/3/2015 8. Ξανθόπουλος Σ. Θεμιστοκλής, (2011). Η μεταρρύθμιση στα Ελληνικά Πανεπιστήμια 9. ΠαπαϊωάνουΤ. (2014), «Πραγματικό ή εικονικό πανεπιστήμιο; «, e-περιοδικό www.greekarchitects.gr http://www. greekarchitects.gr/gr/%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B9%CF%84%CE%B5%CE%BA%CF%84%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%B A%CE%B5%CF%82-%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B9%CE%B5%CF%82/%CF%80%CF%81%CE%B1%CE%B3%CE%BC%CE%B1 %CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CE%AE-%CE%B5%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CF%80 %CE%B1%CE%BD%CE%B5%CF%80%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%AE%CE%BC%CE%B9%CE%BF-id9556 Τελευταία επίσκεψη: 16/3/2015 10. Παππάς Β. (2011), «Το Ρυθμιστικό Σχέδιο της Πανεπιστημιούπολης του Πανεπιστημίου Πατρών» Χωρογραφίες, Τόμος 2 – Αρ 1 ISSN: 1792-3913 11. Πολυδωρίδη Ν. & Γ., (1985). Σκέψεις πάνω στην οργάνωση και δομή των συγχρόνων πανεπιστημιουπόλεων, Αρχιτεκτονικά θέματα 19, 146-158 12. Τσολάκου Ε., “Η χρήση των ιστορικών κτιρίων - μνημείων σε μια σύγχρονη πόλη”, http://lib.teekerk.gr:8080/jspui/bitstream/ lib.teekerk.gr/143/l/Tsolakou_lstorikaMnimeia.pdf Τελευταία επίσκεψη: 16/3/2015 13. Φλώρος Χ., Μπουμπιώτης Σ. (2013) “Ιόνιος Ακαδημία”, e-περιοδικό www.greekarchitects.gr http://www.greekarchitects.

100

06 βιβλιογραφία

gr/gr/%CE%B5%CE%BA%CE%B4%CE%B7%CE%BB%CF%89%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82/%CE%B9%CF%8C%CE%BD%C E%B9%CE%BF%CF%82-%CE%B1%CE%BA%CE%B1%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%AF%CE%B1-id7840 Τελευταία επίσκεψη: 16/3/2015 14. Le Corbusier (1987), H Χάρτα των Αθηνών , μεταφρ. Κουρεμένος Σ., Αθήνα: Ύψιλον 15. Scott, J. C. (2006), The mission of the university: Medieval to Postmodern transformations, Journal of Higher Education, 77(1), σελ. 10-13

Ημερίδες & Συμπόσια 1. Δήμας Π. (2014), “Ερμηνευτικές προσεγγίσεις της «διατήρησης» και «αποκατάστασης» των κτηρίων του μοντέρνου κινήματος. ”, εισήγηση στο 1ο Συνέδριο ιστορίας της αρχιτεκτονικής, Αθήνα 22-24/5/2014 http://www.aht.asfa.gr/images/ stories/1o_eishghseis_arxitektonikhs/%CE%A0%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%B3%CE%B9%CF%8E%CF%84%CE%B7%CF%82 _%CE%94%CE%AE%CE%BC%CE%B1%CF%82-Panagiotis_Dimas.pdf Τελευταία επίσκεψη: 16/3/2015 2. Κώστας Λαλένης, &Λίλα Θεοδωρίδου (2010). Χωροθέτηση, σχεδιασμός και πολεοδομική ένταξη των πανεπιστημίων στις νεοελληνικές πόλεις. Οι περιπτώσεις του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και ΤΕΙ Καβάλας 1ο Διεθνές Συνέδριο: Τοπικές Κοινωνίες και Τριτοβάθμια Ιδρύματα. Συνύπαρξη για Αειφορική Ανάπτυξη, Πανεπιστήμιο Αιγαίου και Δήμος Ρόδου, Ρόδος 24-25/4/2010 3. Τζώνος Π. , (2003). Παγκόσμιο πλαίσιο, μέσα στο οποίο εντάσσεται η Ευρωπαϊκή 4. Εκπαιδευτική Πολιτική και οι ‘δικές μας’επιλογές. Τομέας Αρχιτεκτονικού και Αστικού Σχεδιασμού-Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Πολυτεχνική Σχολή ΑΠΘ εισσήγηση σε συζητηση με θέμα: Ευρωπαϊκή Εκπαιδευτική Πολιτική και Ελληνικό Πανεπιστήμιο Επετηρίδα Πολυτεχνικής Σχολής, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, τόμ. Ιθ’, 2003-4. 5. Ημερίδα για την ανώτατη παιδεία, 1995, Αθήνα. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο 6. Καντζάρα Β. (2011) “Ο σύγχρονος ρόλος της εκπαίδευσης στην κοινωνία”, στο Τάτσης Ν. (επιμ.), Πρακτικά Α΄ Πανελληνίου Συνεδρίου, Αθήνα: Ελληνική Κοινωνιολογική Εταιρεία, σελ. 44-63

Διπλωματικές – Ερευνητικές Εργασίες 1. Αλυγίζος Α. (2012), “Νέες επεμβάσεις σε μνημεία ή ιστορικά σύνολα”, Αθήνα, Διάλεξη ΕΜΠ, τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών http://issuu.com/andreas.alig/docs/nees_epembaseis τελευταία επίσκεψη: 16/3/2015 2. Εργαστήριο Αρχιτεκτονικής Τεχνολογίας & Σχεδιασμού του Χώρου, (1989) Μελέτη αναδιάρθρωσης Ρυθμιστικού Σχεδίου Πανεπιστημιούπολης Πατρών, Πάτρα,.

101

06 βιβλιογραφία

3. Δημοτικό κέντρο ερευνών - μελετών Βόλου σε συνεργασία με τους Κωτσιόπουλο Α., Νικολάου Δ., Πανταζίδη Χ., (1983), Το θεσσαλικό πανεπιστήμιο και ο ρόλος του Βόλου, Βόλος, ΔΗ.Κ.Ε.Μ.Β. 4. Κοτρίδου Χ. (2010), “Η συζήτηση για τριτοβάθμια εκπαίδευση”, Διπλωματική εργασία, Αθήνα, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο http://estia.hua.gr:8080/dspace/bitstream/123456789/1082/1/kotridou_xarikleia.pdf τελευταία επίσκεψη: 16/3/2015 5. Θεόδωρά Π, Γκίκα Π, (1992) Πανεπιστήμιο και Πόλη Η περίπτωση της Αθήνας Σπουδαστική Διάλεξη στον Τομέα 2 : Πολεοδομίας - Χωροταξίας του Τμήματος Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, κτίριο Αβέρωφ ΕΜΠ. Συγκρότημα Πατησίων, Αθήνα. 6. Θεόδωρά Π, Γκίκα Π, ΕΜΠ και κέντρο Αθήνας, Υφιστάμενες αλληλεπιδράσεις και προοπτικές Διπλωματική Εργασία στον Τομέα 2: Πολεοδομίας - Χωροταξίας του Τμήματος. 7. Θεοδωρά Γ., (1998), “Τυπολογική χωρική προσέγγιση των περιφερειακών πανεπιστημίων στην πόλη”, Διπλωματική Εργασία στο ΜΔΕ, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Οικονομικής & Περιφερειακής Ανάπτυξης, Π.Μ.Σ., Αθήνα. 8. Σταθουλόπουλος Τρ. (2013) «Η Συμβολή του Πανεπιστημίου Στερεάς Ελλάδας στη Βιώσιμη Ανάπτυξη της Λιβαδειάς και της Ευρύτερης Περιοχής», Διπλωματική εργασία, Αθήνα, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο http://viotikoskosmos.wikidot.com/ panepistimio-stereas-elladas τελευταία επίσκεψη 16/3/2015

Ιστοσελίδες 1. www.greekarchitects.gr

13. www.lombardiabeniculturali.it

2. issuu.com

14. divisare.com

3. www.aht.asfa.gr

15. it.wikipedia.org

4. viotikoskosmos.wikidot.com 5. lib.teekerk.gr 6. www.architetturadelmoderno.it 7. storiapoliclinicomodena.blogspot.gr 8. www.grassiecrespi.it 9. passipermilano.com 10. www.pierocastiglioni.com 11. blog.ilgiornale.it 12. www.turismo.milano.it

102

07 παράρτημα

Παράρτημα *Ο τίτλος της εργασίας δανείστηκε από το ομώνυμο βιβλίο της ποιήτριας Ε. Σαπουτζάκη

Magna Charta Universitatum (1988) Προοίμιο Οι υπογραφόμενοι Πρυτάνεις των Ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων συνήλθαν στην Μπολόνια με την ευκαιρία της ένατης εκατονταετηρίδας του αρχαιότερου πανεπιστημίου της Ευρώπης, τέσσερα έτη πριν από την οριστική κατάργηση των συνόρων ανάμεσα στις χώρες της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Προσβλέποντας σε μιαν ευρεία συνεργασία ανάμεσα σε όλα τα Ευρωπαϊκά έθνη και πιστεύοντας ότι οι λαοί και τα κράτη θα πρέπει να συνειδητοποιήσουν, τώρα περισσότερο παρά ποτέ, το ρόλο που θα κληθούν να διαδραματίσουν τα Πανεπιστήμια σε μια κοινωνία που μεταβάλλεται και διεθνοποιείται ραγδαίως. Θεωρούν ότι: 1.Καθώς προσεγγίζει το τέλος της παρούσας χιλιετίας, το μέλλον της ανθρωπότητας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την πολιτιστική, επιστημονική και τεχνική ανάπτυξη, η οποία σφυρηλατείται στα κέντρα του πολιτισμού, της γνώσεως και της έρευνας, όπως, είναι τα αληθινά Πανεπιστήμια. 2.Tο χρέος των Πανεπιστημίων να διαδώσουν τις γνώσεις στις νέες γενεές, συνεπάγεται και το καθήκον τους να υπηρετούν παράλληλα το σύνολο της κοινωνίας, της οποίας το πολιτιστικό, κοινωνικό και οικονομικό μέλλον απαιτεί μια εξαιρετική προσπάθεια για συνεχή μόρφωση. 3.Τα Πανεπιστήμια πρέπει να εξασφαλίσουν στις μέλλουσες γενεές μια τέτοια κατάρτιση και παιδεία που θα τους επιτρέπουν να συμβάλλουν στο σεβασμό της ισορροπίας του φυσικού περιβάλλοντος και της ίδιας της ζωής. Οι υπογραφόμενοι Πρυτάνεις των Ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων απευθυνόμενοι προς όλα τα κράτη και προς τη συνείδηση όλων των λαών διακηρύσσουν τις θεμελιώδεις αρχές οι οποίες πρέπει, τώρα και πάντοτε, να διέπουν το λειτούργημα των πανεπιστημίων. Θεμελιώδεις Αρχές 1.Το Πανεπιστήμιο αποτελεί ένα αυτόνομο Ίδρυμα στην καρδιά κοινωνιών διαφορετικά οργανωμένων εξαιτίας της γεωγραφικής και ιστορικής τους κληρονομιάς. Με την έρευνα και τη διδασκαλία δημιουργεί, επισκοπεί, αξιολογεί και μεταδίδει τον πολιτισμό. Προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις ανάγκες του σύγχρονου κόσμου, η πανεπιστημιακή έρευνα και η διδασκαλία πρέπει να είναι ηθικά και πνευματικά ανεξάρτητες από κάθε πολιτική και οικονομική εξουσία. 2.Η διδασκαλία και η έρευνα μέσα στα Πανεπιστήμια πρέπει να είναι αδιαχώριστες, ώστε η παρεχόμενη μάθηση να συμβαδίζει με τις μεταβαλλόμενες ανάγκες, με τις απαιτήσεις της κοινωνίας και με την πρόοδο της επιστημονικής γνώσεως.

07 παράρτημα

103

3.Η ελευθερία της έρευνας, της πληροφορήσεως και της διδασκαλίας αποτελεί τη θεμελιώδη αρχή της πανεπιστημιακής ζωής και για τούτο τόσον οι κυβερνήσεις όσο και τα ίδια τα Πανεπιστήμια, στο μέτρο της δικαιοδοσίας τους, οφείλουν να προάγουν και να εγγυώνται το σεβασμό προς αυτή τη θεμελιώδη απαίτηση. Απορρίπτοντας τη μισαλλοδοξία και μένοντας ανοικτό σε συνεχή διάλογο, το Πανεπιστήμιο αποτελεί έναν ιδανικό χώρο συναντήσεως καθηγητών ικανών να μεταβιβάζουν την γνώση τους και καταρτισμένων επαρκώς για την έρευνα και την ανανέωσή της και φοιτητών που έχουν το δικαίωμα, την ικανότητα και τη θέληση να εμπλουτίζουν το πνεύμα τους με τη γνώση αυτή. 4.Το Πανεπιστήμιο αποτελεί τον θεματοφύλακα της Ευρωπαϊκής ανθρωπιστικής παραδόσεως και έχει ως αδιάλειπτη μέριμνα να επιδιώκει την καθολική γνώση, να επιτελεί το λειτούργημά του ανεξάρτητα από γεωγραφικά και πολιτικά σύνορα, και να επιβεβαιώνει τη ζωτική ανάγκη των διαφορετικών πολιτισμών για αλληλογνωριμία και αλληλεπίδραση. Τα Μέσα Προκειμένου να επιτευχθούν αυτοί οι σκοποί, σύμφωνα με τις θεμελιώδεις αρχές, απαιτούνται μέσα αποτελεσματικά και κατάλληλα προς τις σημερινές συνθήκες. 1.Για να διατηρηθεί η ελευθερία της έρευνας και της διδασκαλίας, πρέπει να είναι διαθέσιμα σε όλα τα μέλη της πανεπιστημιακής κοινότητας τα κατάλληλα όργανα που συντελούν στην πραγμάτωση αυτής της ελευθερίας. 2.Η στελέχωση των πανεπιστημίων και η ρύθμιση του καθεστώτος των καθηγητών οφείλουν να συμμορφώνονται προς την αρχή ότι η έρευνα είναι αδιαχώριστη από τη διδασκαλία. 3.Κάθε Πανεπιστήμιο οφείλει σεβόμενο την ιδιαιτερότητα της κάθε περιστάσεως — να εγγυάται την προάσπιση της ελευθερίας των φοιτητών του και την ύπαρξη ίων αναγκαίων συνθηκών υπό τις οποίες θα μπορούν να προσλαμβάνουν τα πολιτιστικά και μορφωτικά αγαθά που επιδιώκουν να αποκτήσουν. 4.Τα Πανεπιστήμια — ιδιαίτερα στην Ευρώπη — πιστεύουν ότι η αμοιβαία ανταλλαγή πληροφοριών και στοιχείων, όπως επίσης τα πολλαπλά κοινά προγράμματα για την προώθηση της μαθήσεως. αποτελούν βασικό μέσο για τη σταθερή πρόοδο της γνώσεως. Ως εκ τούτου, όπως και κατά την πρώιμη περίοδο της ιστορίας τους, τα Πανεπιστήμια ενθαρρύνουν τις ανταλλαγές καθηγητών και φοιτητών. Περαιτέρω θεωρούν ότι μια γενική πολιτική ισοτιμίας ως προς τις θέσεις, τους τίτλους, τις εξετάσεις (χωρίς προκατάληψη απέναντι στα κρατικά διπλώματα) και την απονομή υποτροφιών είναι θεμελιώδης προϋπόθεση για να ολοκληρωθεί η αποστολή τους υπό τις παρούσες συνθήκες. Οι υπογραφόμενοι Πρυτάνεις, εξ ονόματος των Πανεπιστημίων τους, αναλαμβάνουν να κράξουν ό, τι μπορούν για να ενθαρρύνουν κάθε Κράτος, όπως επίσης και τους αρμόδιους υπερεθνικούς οργανισμούς, να προσαρμόσουν προοδευτικά την πολιτική τους προς την παρούσα Magna Charta, η οποία εκφράζει την ομόθυμη πιστοποιημένη και ελεύθερα διακηρυγμένη βούληση των Πανεπιστημίων. (http://www.magna-charta.org/)

104

07 παράρτημα

Πηγές εικόνων: ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο

Εικ. 2.1. https://thornburgthoughts.wordpress.com/tag/middle-ages/ Εικ. 2.2. http://www.lostkingdom.net/medieval-education-in-europe/ Εικ. 2.3. http://www.lostkingdom.net/medieval-education-in-europe/ Εικ. 2.4. http://denezejohnson.weebly.com/janus.html Εικ. 2.5. http://archaia-ellada.blogspot.gr/2014/04/blog-post_18.html Εικ. 2.6. Μπούρας Χ.Θ. (1999), Μαθήματα ιστορίας της αρχιτεκτονικής, Αθήνα: Συμμετρία , Πρώτος Τόμος, σελ. 321 Εικ. 2.7. http://fineartamerica.com/featured/galileo-galilei-demonstrating-his-new-astronomical-theories-at-the-university-of-padua-felixparra.html Εικ. 2.8. http://www.allposters.co.uk/-sp/New-College-Oxford-from-Oxonia-Illustrata-Published-1675-Engraving-Posters_i9050177_.htm Εικ. 2.9. Watkin D. (2007), Ιστορία της δυτικής αρχιτεκτονικής, μεταφρ. Κουρεμένος Κ., Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, σελ 185 Εικ. 2.10. στο ίδιο σελ. 266 (με επεξεργασία της συγγραφέας) Εικ. 2.11. http://trunoguias.webnode.es/tru%C3%B1o-guia-de-madrid/la-visita-turistica/otros-puntos-de-interes/monasterio-del-escorial-yvalle-de-los-caidos/ Εικ. 2.12. http://delacuadra.net/escorial/tx-escor.htm Εικ. 2.13. Watkin D. (2007), Ιστορία της δυτικής αρχιτεκτονικής, μεταφρ. Κουρεμένος Κ., Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, σελ 398 Εικ. 2.14. το ίδιο σελ. 394 Εικ. 2.15. το ίδιο σελ. 77 Εικ. 2.16. http://www.metmuseum.org/collection/the-collection-online/search/362673 (με επεξεργασία της συγγραφέας) Εικ. 2.17. https://www.pinterest.com/pin/510103095264238368/ Εικ. 2.18. http://www.nps.gov/nr/twhp/wwwlps/lessons/92uva/92visual2.htm Εικ. 2.19. http://archiseek.com/2009/1881-central-institution-of-the-city-guilds-of-london-south-kensington-london/ Εικ. 2.20. http://archiseek.com/2011/1873-midland-grand-hotel-st-pancras-london/ Εικ. 2.21. https://www.pinterest.com/pin/507499451736353182/ Εικ. 2.22. http://www.mic.gr/cinema.asp?id=39003 Εικ. 2.23. http://fr.wikipedia.org/wiki/Mai_68 (με επεξεργασία της συγγραφέας) Εικ. 2.24. http://www.fimes.gr/2014/11/17-noemvri-polytexneio-nekroi/ Εικ. 2.25. http://dide.ker.sch.gr/emekerkyra/work%20of%20art/work%20of%20art.html Εικ. 2.26. http://www.eie.gr/archaeologia/gr/chapter_more_9.aspx Εικ. 2.27. http://www.ntua.gr/students.html Εικ. 2.28. http://www.parallaximag.gr/thessaloniki/o-hartis-tis-polis-palia-filosofiki Εικ. 2.29. Παππάς Β. (2011), Το Ρυθμιστικό Σχέδιο της Πανεπιστημιούπολης του Πανεπιστημίου Πατρών, Χωρογραφίες, Τόμος 2 – Αρ 1 ISSN: 1792-3913 Εικ. 2.30. αρχείο συγγραφέα

07 παράρτημα Εικ. 2.31. Εικ. 2.32. Εικ. 2.33. Εικ. 2.34. Εικ. 2.35. Εικ. 2.36. Εικ. 2.37. Εικ. 2.38. Εικ. 2.39. Εικ. 2.40. Εικ. 2.41.

105

αρχείο συγγραφέα http://www.diki.gr/museum/EL/city/routes.asp?building=10&route=2 http://www.corfutime.gr/archives/28156 http://my-samos.blogspot.gr/p/blog-page_24.html αρχείο συγγραφέα https://www.pinterest.com/pin/338192253242014668/ http://www.micheledottavio.com/aclastwork/20120910_campusEinaudi/show.aspx http://www.doublespacephoto.com/featured-projects/Hong-Kong-Innovation-Tower/14/ http://architizer.com/projects/centro-roberto-garza-sada-de-arte-arquitectura-y-diseno/ https://www.pinterest.com/pin/380976449702427699/ http://www.archdaily.com/179854/milstein-hall-at-cornell-university-oma-2/

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

Εικ. 3.1. http://www.moviepostershop.com/inception-movie-poster-2010/CB85801 Εικ. 3.2. http://www.denstoredanske.dk/@api/deki/files/6044/=301302.501.jpg

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο Univesita degli Studi di Milano Εικ. 4.1. http://www.tripadvisor.ca/LocationPhotoDirectLink-g187849-d592006-i90501390-Ospedale_Maggiore_Ca_Granda_Universita_ Statale-Milan_Lombardy.html Εικ. 4.2. http://www.milanoneicantieridellarte.it/interventi/600-700/le-facciate-della-ca-granda Εικ. 4.3. Watkin D. (2007), Ιστορία της δυτικής αρχιτεκτονικής, μεταφρ. Κουρεμένος Κ., Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, σελ 266 (με επεξεργασία της συγγραφέας) Εικ. 4.4. https://www.google.gr/maps/@45.4545067,9.1943622,731a,20y,41.49t/data=!3m1!1e3?hl=el Εικ. 4.5. http://www.lastatale90.it/visita-ca-granda/visit-title-02/ Εικ. 4.6. http://www.storiadimilano.it/Repertori/bombardamenti.htm Εικ. 4.7. http://www.culturaeculture.it/editoriali/25-aprile-1945-perche-si-festeggia-liberazione/ Εικ. 4.8. http://www.architetti.san.beniculturali.it/architetti-portlet/showImage/fedora?pix=san.dl.SAN:IMG-00006787/DS_ IMAGE_1/2012-06-07T15:57:07.591Z Εικ. 4.9. http://www.architetti.san.beniculturali.it/architetti-portlet/showImage/fedora?pix=san.dl.SAN:IMG-00006788/DS_ IMAGE_1/2012-06-07T15:57:08.278Z Εικ. 4.10. http://www.raco.cat/index.php/ButlletiRACBASJ/article/view/219264/329826 (με επεξεργασία της συγγραφέας) Εικ. 4.11. http://www.worldhealthdesign.com/We-Shape-Our-Buildngs.aspx Εικ. 4.12. http://www.academia.edu/10668820/Liliana_Grassi (με επεξεργασία της συγγραφέας) Εικ. 4.13. http://www.panoramio.com/photo/48884386 Εικ. 4.14. http://www.dpa.polimi.it/fileadmin/templates/dpa/images/persone/didattica/006388/ Restauro_progetto_casi_studio01.pdf

106

07 παράρτημα

Εικ. 4.15. Συραφή εικόνων από το google stret view (επεξεργασία της συγγραφέας) Εικ. 4.16. http://www.milanoneicantieridellarte.it/interventi/400-500/cortili-dello-spedale-dei-poveri-ca-granda Εικ. 4.17. http://www.lastatale90.it/visita-ca-granda/la-crociera/ Εικ. 4.18. http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sala_Crociera,_Universit%C3%A0_degli_Studi_di_ Milano.jpg Εικ. 4.19. http://www.sba.unimi.it/Biblioteche/bsgu/2092.html Εικ. 4.20. http://tech-and-the-city.com/category/resources-it-14/ Εικ. 4.21. http://www.fabergiornale.it/wp-content/uploads/2013/05/Chiostro-Storia.jpg Εικ. 4.22. http://www.milanoneicantieridellarte.it/interventi/400-500/cortili-dello-spedale-dei-poveri-ca-granda Εικ. 4.23. http://www.grassiecrespi.it/portfolio/restauro-cortili-ca-granda/ Εικ. 4.24. http://www.unimi.it/cataloghi/unicom/internazionale/broENG_2014.pdf Εικ. 4.25. http://www.grassiecrespi.it/portfolio/restauro-cortili-ca-granda/ Εικ. 4.26. http://www.lastatale90.it/visita-ca-granda/ice-house-courtyard/ Εικ. 4.27. http://www.tripadvisor.com.br/LocationPhotoDirectLink-g187849-d592006-i126036439-Ospedale _Maggiore_Ca_Granda Universita_Statale-Milan_Lombardy.html#126036424 Εικ. 4.28. http://cdn.c.photoshelter.com/img-get/I0000GFi1NpanfDg/s/860/860/Universita-Statale-di-Milano-MG-9641.jpg Εικ. 4.29. http://users.unimi.it/immagini/thumbnails.php?album=32 Εικ. 4.30. http://www.wakeupnews.eu/universita-atenei-in-crisi-si-sono-persi-la-statale-di-milano/ Εικ. 4.31. http://www.unimi.it/cataloghi/unicom/internazionale/broENG_2014.pdf Εικ. 4.32. http://milanoartexpo.com/category/fuorisalone-2014/

Ανώτερη Εθνική Σχολή ΑρχιτεκτονικήςBelleville Εικ. 4.33. Εικ. 4.34. Εικ. 4.35. Εικ. 4.36. Εικ. 4.37. Εικ. 4.38. Εικ. 4.39. Εικ. 4.40. Εικ. 4.41. Εικ. 4.42. Εικ. 4.43. Εικ. 4.44. Εικ. 4.45. Εικ. 4.46. Εικ. 4.47. Εικ. 4.48. Εικ. 4.49. Εικ. 4.50.

http://www.panoramio.com/photo/64311733 http://www.pss-archi.eu/photo-12861.html (επεξεργασία της συγγραφέας) http://www.paris-belleville.archi.fr/histoire-de-paris-belleville_21 https://www.google.gr/maps Σχέδιο της συγγραφέας http://www.diderot.org/index.php/presentation-du-lycee/histoire-du-lycee στο ίδιο http://www.paris-belleville.archi.fr/bibliotheque_16 http://www.aroots.org/ECOLE-D-ARCHITECTURE-PARIS,929.html https://c1.staticflickr.com/9/8141/7125700935_4f1c2a6984_b.jpg https://www.youtube.com/watch?v=i2X4WWEWMoM στο 1:01 http://www.darchitectures.com/ecoles-darchitecture-revolution-en-vue-a945.html https://www.youtube.com/watch?v=i2X4WWEWMoM στο 2:30 http://www.philippon-architecte.fr/ensapb.php http://www.aroots.org/ECOLE-D-ARCHITECTURE-PARIS,929.html http://www.paris-belleville.archi.fr/ http://www.philippon-architecte.fr/ensapb.php http://www.paris-belleville.archi.fr/les-lieux_22

07 παράρτημα

107

Εικ. 4.51. http://www.cicad.fr/visus/visu_1417017313.jpg Εικ. 4.52. http://www.philippon-architecte.fr/ensapb.php

Αρχιτεκτονική Σχολή Βόλου

Εικ. 4.53. http://www.philippitzis.gr/2009/university-of-thessaly/ Εικ. 4.54. http://www.greekarchitects.gr/ Εικ. 4.55. στο ίδιο Εικ. 4.56. http://dn-arch.com/el/portfolio/public-projects/volos-architecture-school/ Εικ. 4.57. http://www.heliarch.gr/project/3400 Εικ. 4.58. https://www.facebook.com/photo.php?fbid=824579110958300&set=a.818 056061610605.1073741830.100002186556591&type= 1&theater Εικ. 4.59. http://www.diki.gr/museum/EL/city/routes.asp?building=10&route=2 Εικ. 4.60. στο ίδιο Εικ. 4.61. Ευγενική παραχώρηση από αρχείο Δήμητρας Νικολάου Εικ. 4.62. Χαστάογλου Βίλμα (2007), Βόλος το πορτραίτο της πόλης : από το 19ο αιώνα έως σήμερα. Βόλος, Δημοτικό Κέντρο Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου, σελ. 219 Εικ. 4.63. http://dn-arch.com/el/portfolio/public-projects/volos-architecture-school/# Εικ. 4.64. στο ίδιο Εικ. 4.65. στο ίδιο Εικ. 4.66. http://www.diki.gr/museum/EL/city/routes.asp?building=12&route=1 Εικ. 4.67. http://dn-arch.com/el/portfolio/public-projects/volos-architecture-school/# Εικ. 4.68. http://www.philippitzis.gr/2009/university-of-thessaly/ Εικ. 4.69. Ευγενική παραχώρηση από αρχείο Δήμητρας Νικολάου Εικ. 4.70. http://www.philippitzis.gr/2009/university-of-thessaly/

Πανεπιστημιακό Παράρτημα Αγρινίου (Πρώην Πανεπιστήμιο Δυτικής Ελλάδας) Εικ. 4.71. Αρχείο της συγγραφέας Εικ. 4.72. https://www.google.gr/maps Εικ. 4.73. Αρχείο της συγγραφέας Εικ. 4.74. Αρχείο της συγγραφέας Εικ. 4.75. https://www.google.gr/maps Εικ. 4.76. https://www.google.gr/maps

Mε καταγωγή από το Αγρίνιο Αιτωλοακαρνανίας, η Μαριάννα Ξυγκά, γεννημένη στην Αθήνα, το 1990, απέκτησε σύντομα μουσική παιδεία μέσα από το Μουσικό Λύκειο Αγρινίου απ’ όπου αποφοίτησε το 2008. Την ίδια χρονιά εισήχθη στην Σχολή Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, με υποτροφία αριστείας της Εurobank. Ανήκει στην γενιά των Erasmus -ευρωπαϊκό πρόγραμμα ανταλλαγής φοιτητώνπου πραγματοποίησε στο Politecnico di Milano στην ομώνυμη πόλη της Ιταλίας την ακαδημαϊκή χρονιά 2012-13 και είναι λάτρης των ταξιδιών. Έχει λάβει μέρος σε ακαδημαϊκά workshop, συνέδρια και διαγωνισμούς αρχιτεκτονικής. Είναι γνώστης τριών γλωσσών και μέλος εθελοντικών ομάδων. Από τον Φεβρουάριο του 2015 αρθρογραφεί στο e-περιοδικό greekarchitects. Η ένταξη σύγχρονης αρχιτεκτονικής σε ιστορικό κέλυφος ή και περιβάλλον είναι από τα αγαπημένα της αντικείμενα μελέτης και δεν κρύβει το ενδιαφέρον της για περεταίρω εξειδίκευση.