The industrial Lesvos

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα παρελθόν - παρόν - μέλλον

Σπουδάστρια: Μαρία Παναγοπούλου | Επιβλέπουσα: Ειρήνη Εφεσίου | Μάρτιος 2012

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα παρελθόν - παρόν - μέλλον

ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Διάλεξη Ακαδημαϊκού Έτους 2011-2012

Σπουδάστρια: Επιβλέπουσα:

Μαρία Παναγοπούλου Ειρήνη Εφεσίου

3

4

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

Περιεχόμενα Εισαγωγή

7

Η Λέσβος

9

Η γεωγραφική θέση

Σύντομη πολιτική ιστορία (19ος και 20ος αιώνας)

13

Η προβιομηχανική Λέσβος

21

Η παραγωγή και τα μέσα παραγωγής κατά την προβιομηχανική περίοδο

26

Η βιομηχανική άνθιση του 19ου και 20ου αιώνα

11

31

Οι παράγοντες που οδήγησαν στην άνθιση

32

Βιομηχανικά κτίρια και παραγωγική διαδικασία

35

Μια ιδιαιτερότητα: ο κοινοτισμός

46

Η αρχιτεκτονική των βιομηχανικών κτιρίων

49

Το τέλος της βιομηχανικής ανάπτυξης στη Λέσβο

57

Η σημερινή κατάσταση των βιομηχανικών κτιρίων του περασμένου αιώνα

61

Αποτίμηση του χθες και του σήμερα και μια ματιά στο μέλλον

71

Επίλογος

82

Παράρτημα με σύντομη περιγραφή χαρακτηριστικών βιομηχανικών κτιρίων Λέσβου 2011

85

Βιβλιογραφία - Πηγές

Περιεχόμενα

121

5

6

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

Εισαγωγή

«Οι πρώτες εικόνες στη διαδρομή από το αεροδρόμιο της Λέσβου προς το κέντρο της

Μυτιλήνης εντυπωσιάζουν και… μπερδεύουν. Τα επιβλητικά σπίτια με τις ευρωπαϊκές τεχνοτροπίες στη Σουράδα, την πιο αριστοκρατική περιοχή της πόλης, παραπέμπουν περισσότερο στο οικιστικό περιβάλλον Βόρειας και Κεντρική Ευρώπης, παρά σε αιγαιοπελαγίτικο τοπίο.

Οι πύργοι, τα παλιά αρχοντικά, τα νεοκλασικά αστικά σπίτια με τις ξύλινες ή τις πέτρινες

προεξοχές και τα έντονα νεογοτθικά, κλασικιστικά και μπαρόκ στοιχεία εντυπωσιάζουν με το βαθμό συντήρησής τους και διατηρούν ζωντανή την ανάμνηση της πόλης που κατά τον 19ο αιώνα ζούσε τη δική της βιομηχανική επανάσταση. Ήταν η εποχή που οι έμποροι και οι βιομήχανοι του νησιού τροφοδοτούσαν τις αγορές της Ευρώπης με λάδι, ούζο και μοσχοσάπουνα πρώτης ποιότητας και επέστρεφαν με χρήμα και πολιτισμικές επιρροές.»1

Αυτή την εποχή, τον 19ο αιώνα, έγιναν ριζικές αλλαγές στην ως τότε οικονομία της

Λέσβου και η παραγωγή του ελαιόλαδου μετατράπηκε από βιοτεχνική σε βιομηχανική με την εισαγωγή των ατμομηχανών στο νησί. Έτσι οι βιομηχανίες γεννιούνται η μια μετά την άλλη και δημιουργούν τη βιομηχανική Λέσβο του 19ου και 20ου αιώνα, που στο απόγειό της, το 1913, μετρά 113 ατμοκίνητα ελαιοτριβεία. Αυτή η «βιομηχανική Λέσβος» θα μελετηθεί στο τεύχος αυτό, τοποθετημένη σε τρία χρονικά πλαίσια: στο παρελθόν, στο παρόν και στο μέλλον.

Πρώτα το λόγο έχει το παρελθόν. Η Λέσβος τοποθετείται στο χώρο και στο χρόνο,

ενώ παρουσιάζονται παράλληλα τα σημαντικά οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά στοιχεία που διαμόρφωσαν τις κατάλληλες προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της βιομηχανίας. Στη συνέχεια αναλύονται τόσο οι γενικές τυπολογίες των βιομηχανικών κτιρίων, όσο και οι παραγωγικές διαδικασίες που ακολουθήθηκαν. Αμέσως μετά έρχεται το παρόν. Εδώ παρουσιάζεται η κατάσταση των βιομηχανικών κτιρίων του περασμένου αιώνα στο σήμερα, ενώ παράλληλα γίνεται μια προσπάθεια αποτίμησης των κινήσεων και προσπαθειών που έχουν ήδη γίνει σε σχέση με τη διατήρηση και την αποκατάστασή τους. Τέλος το μέλλον, ή καλύτερα μια ματιά στο μέλλον. Επειδή στα πλαίσια μιας τέτοιας σπουδαστικής εργασίας δεν είναι δυνατόν να δοθούν μελετημένες προτάσεις, γίνεται στο σημείο αυτό μια προσπάθεια να δοθούν κάποιες γενικές κατευθύνσεις και συμπεριφορές, που θα πρέπει να υιοθετηθούν στο μέλλον, ώστε η «βιομηχανική Λέσβος του 19ου και 20ου αιώνα» να συνεχίσει να υπάρχει.

1

Εισαγωγή

Εφημερίδα RealNews(18/12/11), άρθρο της Χρύσας Κακιώρη.

7

Η Λέσβος

9

Β

ΤΟΥΡΚΙΑ

ΚΟΛΠΟΣ ΑΔΡΑΜΥΤΙΟΥ

ΜΟΛΥΒΟΣ

ΜΟΣΧΟΝΗΣΙΑ

ΑΪΒΑΛΙ

ΑΓ. ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ

ΚΟΛΠΟΣ ΚΑΛΛΟΝΗΣ

ΜΥΤΙΛΗΝΗ Κ.ΓΕΡΑΣ

ΠΛΩΜΑΡΙ

ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

χάρτης 1: Η Λέσβος

10

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

Η γεωγραφική θέση

Η Λέσβος, με πρωτεύουσα τη Μυτιλήνη, είναι το τρί-

το μεγαλύτερο νησί της Ελλάδας και βρίσκεται στο βορειοανατολικό Αιγαίο, βορειότερα της Χίου και νοτιότερα της Λήμνου. Βρίσκεται απέναντι από την Μικρά Ασία και είναι τοποθετημένη στην είσοδο του Αδραμυτινού κόλπου (χάρτης 1). Κατά την τουρκοκρατία η γεωγραφική αυτή θέση έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο για την ανάπτυξη του νησιού. Η απόσταση μεταξύ της ανατολικής ακτής της Λέσβου και των μι-

Αεροφωτογραφία της πόλης της Μυτιλήνης. [Πηγή http://mytilinia-dialektos.blogspot.com]

κρασιατικών παραλίων περιορίζεται σε απόσταση μόλις 4,75 μιλίων. Κατά συνέπεια η Λέσβος είχε το προνόμιο να ελέγχει την είσοδο του κόλπου του Αδραμυτίου. Παράλληλα βρισκόταν στο θαλάσσιο δρόμο που ξεκινά από το νότο και φτάνει ως τον Ελλήσποντο και τη Θράκη, ο οποίος αποτελούσε κατά το 18ο και 19ο αιώνα τη μοναδική εμπορική οδό που χρησιμοποιούσαν τα πλοία για τον ανεφοδιασμό της Σμύρνης, της Κωνσταντινούπολης και της Θεσσαλονίκης.

Η έκτασή του νησιού είναι 1.636 τ.χλμ. και το σχήμα

του είναι τριγωνικό, ενώ οι δύο μεγάλοι κόλποι στο νότιο

Στα ορεινά του νησιού. Στο βάθος διακρίνεται το Μεγαλοχώρι.

μέρος του, του δίνουν αυτό το χαρακτηριστικό και μοναδικό σχήμα. Τα εδάφη της Λέσβου παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία, με οροσειρές και πεδιάδες να απλώνονται σε όλη της την επιφάνεια. Γεωλογικές μελέτες χωρίζουν το νησί σε δύο σαφείς περιοχές: τη βορειοδυτική πλευρά με εδάφη άγονα και ηφαιστειογενή και τη νοτιοανατολική με εδάφη αργιλοαμμώδη, μια σύσταση που ευνοεί τις δενδροκαλλιέργειες και κυρίως της ελιάς.

Η βλάστηση της Λέσβου χωρίζεται στη ζώνη της ελιάς

που καταλαμβάνει το νοτιοανατολικό τμήμα της, τη ζώνη

Η Λέσβος

Η δυτική πλευρά του νησιού.

11

Χάρτης της Λέσβου με την κατανομή της βλάστησης και του υπεδάφους. Η. Kiepert και R. Koldewey 1886. Κλίμακα 1:210.000, Βερολίνo Getreide: δημητριακά Fruchtbäume: οπωροφόρα Wein: κρασί Oliven: ελιές

Eichen: βαλανιδιές Nadelholz: πεύκο Unbebauter und ganz steriler boden: άγονα, μη καλλιεργημένα εδάφη

χάρτης 2 [Πηγή: Σιφναίου Ε., Λέσβος: Οικονομική και κοινωνική ιστορία (1840 – 1912), Τροχαλία, Αθήνα 1996]

12

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

των πευκοδασών στο κέντρο του νησιού όπου τα εδάφη είναι φτωχότερα αλλά και τη ζώνη των βελανιδιών, στη βόρεια και βορειοδυτική πλευρά του νησιού. Τέλος στις ορεινές περιοχές συναντώνται καστανιές, μηλιές, κερασιές κλπ. Το γλυκό και εύκρατο κλίμα, το πλούσιο έδαφος και τα άφθονα νερά του νησιού, δημιούργησαν την καταπράσινη Λέσβο.

Οι Λέσβιοι κατά το 19ο αιώνα εκμεταλλεύτηκαν στο

έπακρο τον φυσικό πλούτο του νησιού. Η ελαιοκαλλιέργεια εντάθηκε και ενισχύθηκε. Η ελιά αποτέλεσε τη βάση της οικονομίας της Λέσβου τον 19ο και τον 20ο αιώνα. Ελαιοκτήματα δημιουργήθηκαν παντού, ακόμα και σε ορεινά και δυσπρόσιτα μέρη και απόκρημνες πλαγιές. Στον χάρτη 2 ξεχωρίζουν οι περιοχές με τις μεγαλύτερες και σημαντικότερες

Απέραντοι ελαιώνες ως την κορυφή των βουνών - βόρειο τμήμα του νησιού. Αδραμυτινή ποικιλία: Πρόκειται για την πιο φημισμένη ελιά της Μικράς Ασίας, όπου το σημαντικότερο μέρος της

εκτάσεις ελαιοκτημάτων, στο νοτιοανατολικό κυρίως τμήμα

καλλιέργειάς της γίνεται στη Μυτιλήνη, αλλά και σε άλλα

του νησιού, αλλά και στο κεντρικό και βόρειο τμήμα. Αλλά

νησιά. Ο καρπός της έχει στρογγυλό σχήμα και μεσαίο

και ο υπόλοιπος φυσικός πλούτος της Λέσβου δεν έμενε

μέγεθος.

ανεκμετάλλευτος. Τα πεύκα χρησίμευσαν στην κατασκευή

Η κολοβή ελιά που λέγεται και μυτιληνιά, αποτελεί τα

πλοίων και ειδικά ιστιοφόρων, ενώ παράλληλα οι βελανιδιές ήταν πολύ χρήσιμες στη βυρσοδεψία.

Γίνεται λοιπόν σαφές ότι η Λέσβος διαθέτει αξιόλο-

γο φυσικό πλούτο, ενώ παράλληλα η γεωγραφική της θέση

7/10 των δέντρων στους ελαιώνες της Λέσβου, καί καλύπτουν κυρίως την νότια και νοτιοανατολική έκταση του νησιού. Οι Αδραμυτιανές καθώς και οι Κολοβές ελιές αποδίδουν λάδι πολλή υψηλής ποιότητας.

υπήρξε πολύ προνομιούχος κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας. Αυτά τα δύο στοιχεία σε συνδυασμό με άλλες ιστορικές συγκυρίες, που θα αναλυθούν παρακάτω, έδωσαν ώθηση στο νησί και το οδήγησαν σε μεγάλη βιομηχανική και γενικότερα οικονομική ανάπτυξη κατά τον 19ο αιώνα. Όμως έναν αιώνα αργότερα, τα δεδομένα αναθεωρούνται και η γεωγραφική θέση θα είναι και πάλι το στοιχείο κλειδί που θα εξηγήσει την οικονομική παρακμή.

Ελαιώνες λίγο έξω από τα Λουτρά.

Η Λέσβος

13

Σύντομη πολιτική ιστορία (19ος και 20ος αιώνας)

Τον 19ο αιώνα η Λέσβος παραμένει υπό τον τουρκι-

κό ζυγό, αν και μόνο το 1/8 του πληθυσμού της είναι μουσουλμάνοι. Εξαρτάται από τη Γενική Διοίκηση του Οθωμανικού Αρχιπελάγους, του οποίου περιφερειακή πρωτεύουσα είναι άλλοτε η Λέσβος και άλλοτε η Ρόδος. Έτσι τα νησιά του Αιγαίου μπόρεσαν να διατηρήσουν μια σχετική διοικητική “Το τζερνίκι, μικρό ιστοφόρο που χρησιμοποιήθηκε στο νησί για τη μεταφορά λαδοσαπουνίων.” [Πηγή:Σιφναίου Ε., Λέσβος: Οικονομική και κοινωνική ιστορία (1840 – 1912), Τροχαλία, Αθήνα 1996]

αυτονομία, η οποία διατηρήθηκε και μετά τις μεταρρυθμίσεις του 1839 και του 1864,στις οποίες θα γίνει εκτενέστερη αναφορά παρακάτω.

Γενικά ο 19ος αιώνας για την Οθωμανική Αυτοκρα-

τορία αποτέλεσε μεταβατικό στάδιο. Η ανάγκη επίλυσης των O όρος Τανζιμάτ περιγράφει μια σειρά από μεταρρυθμίσεις με στόχο την αναδιοργάνωση της Οθωμανικής Αυτο-

εσωτερικών της προβλημάτων σε συνδυασμό με πιέσεις που άσκησαν οι ξένες δυνάμεις οδήγησαν σε αλλαγές και μεταρ-

κρατορίας, σε επίπεδο διοίκησης, οικονομίας και σχέσεών

ρυθμίσεις που ωφέλησαν τις χριστιανικές μειονότητες. Για

της με τους υπηκόους της. Τοποθετείται χρονικά στο διά-

τη Λέσβο οι αλλαγές αυτές έπαιξαν πολύ σημαντικό και θετι-

στημα 1839-1876. Η λέξη τανζιμάτ, στην οθωμανική δι-

κό ρόλο στην οικονομική και κοινωνική της εξέλιξη, αλλά και

άλεκτο σημαίνει αναδιοργάνωση, ενώ για τους δυτικούς

στην χειραφέτηση των χριστιανών, που σαν απώτερο αποτέ-

ερμηνεύτηκε ως εκσυγχρονισμός.

λεσμα είχε την ένωση του νησιού με το Ελληνικό Κράτος το

[πηγή: http://el.wikipedia.org]

1912.

Το Χαττ-ι-Χουμαγιούν αποτέλεσε το δεύτερο σημαντικό

Οι κυριότερες μεταρρυθμίσεις που επηρέασαν θετικά

τη Λέσβο ήταν οι παρακάτω. Η μεταρρύθμιση του Τανζιμάτ

σταθμό του Τανζιμάτ. Αυτό επέφερε και τη σημαντικότε-

του 1839 έθεσε εφικτό το διαχωρισμό διοίκησης και οικονο-

ρη αναδιοργάνωση των τριών μη μουσουλμανικών μιλέτ

μίας ενώ παράλληλα το Υψηλό Φιρμάνι1 του 1856 εγγυήθη-

(θρησκευμάτων) που υπήρχαν στην Οθωμανική Αυτο-

κε την ισότητα των υπηκόων, ανεξάρτητα από θρήσκευμα

κρατορία, του Ελληνο-Ορθοδόξου ή Ελληνο-Ρωμαίικου

και τάξη, ως προς τη δικαιοσύνη, τη διοίκηση και την παι-

(του λεγόμενου «Ρουμ μιλετί»), του Γρηγοριανο-Αρμε-

δεία. Από το 1826 στην οθωμανική αυτοκρατορία επιβλήθη-

νικού, (του «Ερμενί μιλετί») και του Εβραϊκού μιλέτ (του «Γιαχούντ ταϊφεσί» ή «Μεσεβί μιλετί»). [πηγή: http://el.wikipedia.org]

14

κε το σύστημα του μονοπωλίου σε αρκετά προϊόντα, μεταξύ 1

«Χαττ-ι Χουμαγιούν»

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

των οποίων ήταν και το ελαιόλαδο. Το μέτρο αυτό υπήρξε

«Η αγγλο-οθωμανική συνθήκη του 1838, που επέβαλε το

μεγάλο τροχοπέδη για την ανάπτυξη του εμπορίου, καθώς

φιλελευθερισμό στο εμπόριο της Aυτοκρατορίας με την

περιόριζε την ελεύθερη διακίνηση των προϊόντων. Το Χατι-Σερίφ και κυρίως η άγγλο-οθωμανική συνθήκη του 1838 θέτει τέλος στα εμπόδια αυτά, καταργώντας όλα τα μονοπώλια των γεωργικών προϊόντων. Το γεγονός αυτό ήταν πολύ

Eυρώπη, ήταν ακόμη ένα βήμα στην ενσωμάτωση της οθωμανικής οικονομίας στη διεθνή αγορά.» [πηγή: http://www.fhw.gr/, Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού]

σημαντικό, γιατί άνοιξαν οι αγορές και δόθηκαν οι ευκαιρίες για την ανάπτυξη του εμπορίου. Δημιουργήθηκε λοιπόν έτσι στη Λέσβο την περίοδο εκείνη μια νέα ανερχόμενη και δυναμική τάξη, οι έμποροι. Η κατάργηση του μονοπωλίου ενθάρρυνε τους εμπόρους και άνοιξε το δρόμο της οικονομικής και κοινωνικής τους ανόδου.

Λίγο νωρίτερα, από το 1837, η Λέσβος αρχίζει να κι-

νεί το ενδιαφέρον των Μεγάλων Δυνάμεων και ιδιαίτερα της Αγγλίας και της Γαλλίας, αλλά και της Αυστροουγγαρίας και

«Στα 1839 ο σουλτάνος Αμπντούλ Μετζίτ παραχώρησε το Χάτι Σερίφ (Hatt-i Serif), το οποίο έμελλε να εγκαινιάσει μια εποχή αλλαγών στη ζωή των υπηκόων σ' όλη την

της Ιταλίας. Έτσι η Λέσβος απελευθερωμένη από τους περι-

οθωμανική επικράτεια.»

ορισμούς που επέβαλλε το μονοπώλιο του Τούρκου διοικητή

[πηγή: http://www.fhw.gr/, Ίδρυμα Μείζονος Ελληνι-

στο εμπόριο του λαδιού και ευνοημένη από την γεωγραφική

σμού]

της θέση και το φυσικό της πλούτο, προσφέρει μια καινούρια αγορά με εμπορική και βιομηχανική προοπτική.

Το 1836 η Μυτιλήνη υπάγεται πλέον στο ελληνικό

υποπροξενείο της Χίου, ενώ παράλληλα εγκαθίστανται στο νησί υποπροξενεία της Αγγλίας, της Αυστρίας, της Ελβετίας, της Νάπολης καθώς και του Μεγάλου Δούκα της Τοσκάνης. Τα ξένα αυτά υποπροξενεία συνιστούν ένα σώμα, το οποίο επεμβαίνει στην πολιτική και οικονομική ζωή του τόπου παί-

«Τον 19ο αιώνα έχουμε την αλματώδη ανάπτυξη του

ζοντας ρόλο μεσολαβητή ανάμεσα στο χριστιανικό πληθυ-

εμπορίου και της οικονομίας της Λέσβου.

σμό και τις τουρκικές αρχές, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει

Συνέπεια τούτου ήταν να δημιουργηθούν πλείστοι εμπο-

ότι έπαιρνε πάντοτε το μέρος του ελληνικού πληθυσμού. Οι

ρικοί οίκοι, καθώς και τα δεκατρία (13) υποπροξενεία

κινήσεις και οι επιλογές των υποπρόξενων καθορίζονται από

διαφόρων κρατών π.χ. Αγγλίας, Γαλλίας, Σουηδίας, Αιγύ-

τα συμφέροντα των ξένων Δυνάμεων που άλλοτε συμβάδι-

Η Λέσβος

πτου, Ρωσίας, Αυστροουγγαρίας κλπ.» [πηγή: http://www.dimokratis.gr, τοπική εφημερίδα]

15

ζαν με αυτά των Ελλήνων και άλλοτε με των Τούρκων.

Γενικά η στάση των Δυνάμεων μπορεί να χωριστεί σε

δύο περιόδους, πριν και μετά το 1880. Μέχρι το 1880 υποστηρίζουν την Τούρκικη Διοίκηση με μικρές εξαιρέσεις2, ενώ μετά το 1880 η στάση τους διαφοροποιείται αισθητά. Σημείο τομής αποτέλεσε η Συνθήκη του Βερολίνου, που προέβλεπε τη μεσολάβηση των Δυνάμεων στα εσωτερικά ζητήματα του Οθωμανικού κράτους. Βασικά κίνητρα για την αλλαγή Ο Γαλλικός στόλος έξω από το λιμάνι της Μυτιλήνης το

της στάσης τους ήταν ναι μεν η δημιουργία ανεξάρτητων

1901.

κρατών3 αλλά κυρίως η ανάγκη να φράξουν στους Ρώσους

[πηγή: http://www.lesvosoldies.gr]

το δρόμο προς τις Ινδίες μετά το νικηφόρο τους πόλεμο εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Έτσι οι Δυνάμεις υποστήριξαν μετά το 1880 αναταραχές και κινήσεις ανεξαρτητοποίησης μέσα στην Αυτοκρατορία με άμεσο στόχο το διαμελισμό της Τουρκίας, αλλά και απώτερο την προοπτική άμεσης κατοχής και εκμετάλλευσης των υπό οθωμανική κατοχή περιοχών4.

Προς το τέλος του 19ου αιώνα όταν οι Έλληνες

έχουν ήδη πάρει τη σκυτάλη της οικονομικής ανάπτυξης στα χέρια τους και οι υποπρόξενοι είναι ανάμεσα στους πρώτους βιομηχάνους και εμπόρους του νησιού, η στάση των Δυνάμεων έναντι των τουρκικών αρχών γίνεται δηκτικότερη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η προσωρινή κατάληψη κτιρίων από γαλλικές δυνάμεις το 1901 με στόχο να επιτύχουν τις απαιτήσεις τους από την Τουρκία, με αποτέλεσμα Το τελωνείο της Μυτιλήνης [πηγή: http://www.lesvosoldies.gr]

οι Τούρκοι να αλλάξουν άρδην συμπεριφορά προς τους χριστιανούς5. Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι στο γύρισμα του αιώνα 2 Όπως το 1867, κατά την περίοδο του μεγάλου σεισμού.

3 Το 1878 δημιουργούνται τα ανεξάρτητα κράτη της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας.

4 Οι Άγγλοι το 1880 γίνονται κύριοι της Αιγύπτου.

5 απόσπασμα από γαλλική αναφορά 6ης Ιουλίου 1909.

16

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

το διπλωματικό σώμα κάνει ότι είναι δυνατόν για να ελέγχει και να ασκεί πίεση στην τοπική κυβέρνηση, στιγματίζοντας κάθε αυθαίρετη ενέργεια, απειλή ή καταστολή και εκφράζοντας την υποστήριξή του στους κατοίκους.

Σημαντική ώθηση για την ανάπτυξη του εμπορίου

και της βιομηχανίας στη Λέσβο έδωσε το προνόμιο των ξένων υπηκόων να μην πληρώνουν φόρους για τις οικονομικές τους δραστηριότητες. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι όσοι έχουν την ιδιότητα του ξένου υπηκόου, είτε αυτή έχει αποκτηθεί με νόμιμο είτε με παράνομο τρόπο, είναι απαλλαγμένοι από φόρους και μπορούν να επιδίδονται στο εμπόριο και άλλες οικονομικές δραστηριότητες χωρίς να πληρώνουν προσκόμματα. Αυτό ήταν πολύ σημαντικό για την ανάπτυξη της οικονομίας του νησιού, καθώς οι περισσότεροι υποπρόξενοι αλλά και μυτιληνιοί που είχαν αποκτήσει την ελληνική υπηκοότητα, επιδόθηκαν με μεγάλη ευκολία σε εμπορικές και βιομηχανικές δραστηριότητες απογειώνοντας την οικονομία του νησιού τον 19ο αιώνα, όπως θα δούμε παρακάτω.

H ναυτιλιακή εταιρεία του Λεσβίου Φ. Φωτιάδη είχε αναλάβει την τακτική εξυπηρέτηση επιβατών και εμπορευμάτων στο Δέλτα του Νείλου.

Χρονιά σταθμός για την οικονομία της Λέσβου υπήρ-

ξε το 1850 με τη «Μεγάλη Καμάδα». Έτσι ονομάστηκε το «κάψιμο» των ελαιόδεντρων από το δριμύ ψύχος του χειμώνα εκείνου με ολέθριες επιπτώσεις στην τοπική οικονομία. Με στόχο την ανανέωση των κατεστραμμένων δέντρων, εισάγονται δύο νέες ποικιλίες ελιάς, η «κολοβή» και η «αδραμυτινή». Έτσι από το 1850 και μετά η Λέσβος προσανατολίζεται πλέον προς τη μονοκαλλιέργεια της ελιάς και εγκαταλείπει οριστικά άλλα είδη καλλιέργειας. Πέρα από αυτό το γεγονός όμως, η «Μεγάλη Καμάδα» υπαγόρευσε συγχρόνως ένα

Απόδειξη πληρωμής της δέκατης του εργοστασίου Μυ-

έντονο κύμα μετανάστευσης με συνέπεια την επέκταση της

στεγνών, ιδιοκτησίας Π. Βασιλείου για 29.816 γρόσια,

οικονομικής δραστηριότητας των Λεσβίων προς άλλες αγορές, με θετικά για το νησί αποτελέσματα.

Η Λέσβος

στις 3 Ιουλίου 1893. [Πηγή:Σιφναίου Ε., Λέσβος: Οικονομική και κοινωνική ιστορία (1840 – 1912), Τροχαλία, Αθήνα 1996]

17

«Οι μεταρρυθμίσεις που έδωσαν δικαιώματα γαιοκτησίας

στους Έλληνες υπηκόους ευνόησαν τη δημιουργία μιας

κράτος ήταν βαριά, με σταθερούς φόρους (κεφαλικός και

ισχυρής μεσαίας κοινωνικής τάξης, που στηριζόταν στην καλλιέργεια της γης, το εμπόριο και την οργάνωση της βιομηχανίας.» [Πηγή:http://www2.egeonet.gr/forms/filePage.

Γενικά η φορολογία που επέβαλλε το Οθωμανικό

κτηματικός), αλλά και κυμαινόμενους σύμφωνα με την παραγωγή της γης αλλά και την ιδιοκτησία των ζώων. Μετά τις μεταρρυθμίσεις του 1840 ο σημαντικότερος φόρος που δια-

aspx?lemmaId=6873 - ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΠΥΛΗ ΤΟΥ ΑΡΧΙ-

τηρήθηκε ήταν η δεκάτη, που ισοδυναμούσε με το 1/10 της

ΠΕΛΑΓΟΥΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ]

παραγωγής, ενώ έγινε προσπάθεια να περιοριστούν άλλοι αυθαίρετοι φόροι. Το 1909, η κατάργηση του στρατιωτικού φόρου, που απάλλασσε ως τότε τους νέους από τη στρατιωτική θητεία, οδήγησε για δεύτερη φορά σε μαζική μετανάστευση νεαρών ατόμων από τη Λέσβο για την Ελλάδα, τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Αίγυπτο, σε μια προσπάθεια να αποφύγουν την υποχρεωτική πλέον στράτευση. Όσον αφορά τη φορολογία σχετικά με τη βιομηχανία, οι Οθωμανοί υπήκοοι έπρεπε να καταβάλουν 1% επί των βιομηχανικών κτιρίων και των εμπορευμάτων τους, ενώ το 1860 καθιερώθηκε φόρος 3% επί των βιομηχανικών κερδών.

Όμως υπήρχαν και περιπτώσεις κατά τις οποίες η

φορολογία είχε ιδιαίτερα θετικά αποτελέσματα για τη Λέσβο. Το οδικό δίκτυο της Λέσβου ως δημόσιο έργο, που ήρθε σε πέρας με την υποχρεωτική συνεισφορά των πολιτών, τόσο σε χρήμα όσο και σε εργασία, υπό τη μορφή φορολογίας, είναι ίσως η πιο ευεργετική φορολογία για το νησί. Το οδικό δίκτυο που το 1898 σύμφωνα με προξενική γαλλική αναφορά υπολογίζεται σε 400 χιλιόμετρα ήταν πολύ σημαντικό για την ανάπτυξη του τοπικού εμπορίου. Διευκολύνθηκε έτσι η εξαγωγή προϊόντων, καθώς συνδέθηκαν οι τρεις επαρχίες Ο φόρος οδοποιίας επιβλήθηκε ως ατομική φορολογία.

της Λέσβου – Μυτιλήνη, Καλλονή και Μήθυμνα –

Απόδειξη πληρωμής του Αλ. Π. Βασίλειου το

σπουδαιότερα λιμάνια του νησιού, καθώς και με τον κεντρι-

1893 (ιδιωτικό αρχείο οικ. Βασίλειου) [Πηγή:Σιφναίου Ε., Λέσβος: Οικονομική και κοινωνική

με τα

κό δρόμο που ένωσε την πρωτεύουσα με τις κωμοπόλεις.

ιστορία (1840 – 1912), Τροχαλία, Αθήνα 1996]

18

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

Δύο ακόμα σημαντικά γεγονότα που σημάδεψαν και

άλλαξαν την ιστορία του νησιού αλλά και την οικοδομική δραστηριότητα και πολεοδομική μορφή της πρωτεύουσας, Μυτιλήνης, είναι η μεγάλη πυρκαγιά του 1851 και ο σεισμός του 1867. Έτσι η πόλη της Μυτιλήνης εξελίσσεται πολεοδομικά, αναπτύσσεται λόγω των νέων αναγκών της από την δημογραφική αύξηση και νέα σημαντικά και επηρεασμένα από τις σύγχρονες αρχιτεκτονικές τάσεις κτίρια, αλλάζουν την όψη της. Το ξύλο που ως τότε χρησιμοποιούταν σχεδόν εξολοκλήρου για τα κτίρια αντικαθίσταται από την πέτρα. Οι

Στις 7 Μαρτίου 1867 ισχυρή σεισμική δόνηση (6,8 ρί-

δρόμοι διαπλατύνονται και καταργούνται τα αδιέξοδα. Τέλος

χτερ) κατέστρεψε την πρωτεύουσα και πολλά χωριά του

το νότιο μέρος της πόλης στολίζουν πλέον 180 πύργοι με κήπους, ως μόνιμες ή παραθεριστικές κατοικίες.

νησιού. [πηγή: http://kids.oasp.gr, Οργανισμός Αντισεισμικού Σχεδιασμού και Προστασίας]

Η Λέσβος βρίσκεται υπό τουρκική κατοχή από το

1462 έως το 1912 που απελευθερώθηκε και ενώθηκε με την Ελλάδα. Από το 1462 έως και τις αρχές του 19ου αιώνα τα εδάφη ανήκουν κατά πλειοψηφία σε Τούρκους. Σταδιακά όμως αυτό αρχίζει να αλλάζει και από τα τέλη του 19ου αιώνα οι χριστιανοί Οθωμανοί είναι κύριοι της μεγαλύτερης ιδιοκτησίας γης στο νησί. Το σελίμ, δηλαδή η τοκογλυφία με αντάλλαγμα ιδιοκτησίες γης, ήταν ο πιο διαδεδομένος τρόπος απόκτησης γης εκείνη την εποχή. Έτσι σιγά σιγά πολύ πριν την απελευθέρωση του νησιού η γη ήρθε σε ελληνικά χέρια, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι οι μουσουλμανικές

«Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα δύο μεγάλοι σεισμοί αλλά και μια σειρά πυρκαγιών ήταν οι αιτίες για την ανανέωση του κτηριακού δυναμικού. Οι Λέσβιοι, επιθυμώ-

ιδιοκτησίες εξαφανίστηκαν. Αντίθετα συνέχισαν να υπάρ-

ντας να ξεχωρίσουν από οτιδήποτε ανατολίτικο, στρά-

χουν, σε μικρό ποσοστό βέβαια, έως το 1928, οπότε και εξα-

φηκαν σε μια «λόγια» αρχιτεκτονική, επηρεασμένη από

λείφθηκαν.

δυτικά αρχιτεκτονικά ρεύματα. Οι νέες αστικές κατοικίες

απέκτησαν συμμετρία στην εσωτερική και εξωτερική δι-

Ένα ακόμα δικαίωμα που αποκτούν οι χριστιανοί από

τον 19ο αιώνα, είναι αυτό της ανάμειξής τους στην πολιτική ζωή του νησιού. Την τοπική πολιτική εξουσία όπως φαίνεται από τους πίνακες των μελών του Συμβουλίου της Χρι-

Η Λέσβος

άρθρωση.» [Πηγή:http://www2.egeonet.gr/forms/filePage. aspx?lemmaId=6873 - ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΠΥΛΗ ΤΟΥ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΥΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ]

19

«Το εμπόριο είναι η ψυχή των Ελλήνων. Γεννιούνται έχο-

στιανικής Κοινότητας6 διαχειρίζονται όσοι έχουν οικονομική

ντας το εμπορικό δαιμόνιο μέσα τους. Να πουλούν και να

δύναμη. Οι επιφανείς αυτοί Μυτιληνιοί επενδύουν τα κεφά-

αγοράζουν για να πλουτίσουν είναι το μεγαλύτερο όνει-

λαιά τους από τη μία σε κτήματα και από την άλλη σε μέσα

ρο τους... Σε 20.000 Τούρκους που υπάρχουν στο νησί, περίπου 20 είναι έμποροι. Αντίθετα, σε 70.000 Έλληνες τουλάχιστον 20.000 ασχολούνται με το εμπόριο».

παραγωγής. Αποκτώντας μέσα παραγωγής, δηλαδή πλοία, σαπωνοποιεία, μύλους κλπ, εξασφάλιζαν την παραγωγή, επεξεργασία και μεταφορά του λαδιού και του σαπουνιού.

Η επανάκτηση της κυριαρχίας της γης από τους Χρι-

Οι μουσουλμάνοι, πιστοί στις απαγορεύσεις του Κορανίου

στιανούς, που αναφέρθηκε παραπάνω σε συνδυασμό την

περί «έντοκων δανείων» και έχοντας επιδοθεί στην ιδιο-

ενασχόληση με παραγωγικές και οικονομικές δραστηριότη-

ποίηση των εσόδων από τις εκμισθώσεις της είσπραξης

τες την περίοδο αυτή, ενδυνάμωσε ιδιαίτερα την οικονομική

φόρων, άφησαν το εμπόριο στη δικαιοδοσία των χριστια-

θέση των Ελλήνων έναντι των Τούρκων. Παράλληλα τροφο-

νών. Έτσι οι Έλληνες μπόρεσαν να ασκήσουν το «ταλέντο» τους στο εμπόριο, δείχνοντας την καθαρή υπεροχή τους έναντι των μουσουλμάνων, στον τομέα αυτό.

[Πηγή:Σιφναίου Ε., Λέσβος: Οικονομική και κοινωνική

δοτείται το εθνικό συναίσθημα και διαγράφεται μακροπρόθεσμα μια νέα λογική απελευθέρωσης και επανένωσης με την Ελλάδα. Η Λέσβος οδηγείται σταδιακά στην απελευθέρωση.

ιστορία (1840 – 1912), Τροχαλία, Αθήνα 1996]

6 Πρόκειται για το συμβούλιο των Δημογερόντων, που το 1845 ονομάστηκε Συμβούλιο της Χριστιανικής Κοινότητας και ασχολούνταν με θέματα που αφορούσαν τους χριστιανούς της Λέσβου.

20

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

Η προβιομηχανική Λέσβος

Μιλώντας για την οικονομική ανάπτυξη της Λέσβου,

η οποία αναπτύχθηκε στηριζόμενη στη μονοκαλλιέργεια της ελιάς, θα μπορούσαμε να οριοθετήσουμε δύο χρονικές περιόδους. Την πρώτη, από το 1840 έως το 1880, δηλαδή την προβιομηχανική περίοδο, και τη δεύτερη, από το 1880 έως το 1912, δηλαδή τη βιομηχανική.

Κατά τη προβιομηχανική περίοδο δημιουργήθηκαν οι

προϋποθέσεις και έγιναν οι απαραίτητες αλλαγές, όπως ο εκ-

Η «χερσόνησος» της Μυτιλήνης - 19ος αιώνας [πηγή http://vaspik.blogspot.com]

συγχρονισμός των τεχνικών μέσων παραγωγής, που εδραιώθηκαν γύρω στο 1880 με την εισαγωγή της ατμοκίνησης στην παραγωγή, οδηγώντας στην βιομηχανική περίοδο.

Η Μυτιλήνη είναι η πρωτεύουσα της Λέσβου και βρί-

σκεται στην ανατολική ακτή του νησιού, απέναντι από τα τουρκικά παράλια. Κατά την τουρκοκρατία χρησιμοποιούνταν ο όρος «καζάς Μυτιλήνης», ο οποίος περιελάμβανε όλη την ανατολική πλευρά του νησιού, από τον κόλπο της Γέρας ως το χωριό Μανταμάδος. Η περιοχή αυτή ήταν πολύ σημαντική από στρατιωτική αλλά και οικονομική άποψη.

Ο καζάς της Μυτιλήνης κατά τον 19ο αιώνα συγκέ-

ντρωνε αν όχι όλες, τις περισσότερες οικονομικές δραστηριότητες αλλά και την βιοτεχνική και προβιομηχανική παραγωγή. Χαρακτηριστικά μπορούμε να αναφέρουμε ότι το 1850 τα εργαστήρια και οι σαπουνχανάδες7 στην πόλη ξεπερνούν τα τριακόσια.

Η Μυτιλήνη, αναπτύσσεται σε μία χερσόνησο που

της δίνει τη δυνατότητα να εκτονώνεται σε δύο λιμάνια 7 Πρόκειται για τα σαπωνοποιεία - εργαστήρια σαπουνιού της προβιομηχανικής περιόδου.

Η Λέσβος

Το βόριο λιμάνι της Μυτιλήνης - Επάνω Σκάλα [πηγή http://vaspik.blogspot.com]

21

χάρτης 3: Η ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (μέσα του 19ου αιώνα) [Πηγή:Σιφναίου Ε., Λέσβος: Οικονομική και κοινωνική ιστορία (1840 – 1912), Τροχαλία, Αθήνα 1996]

22

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

(χάρτης 2). Ανάμεσα στα δύο αυτά λιμάνια αναπτύχθηκαν η ελληνική και η τούρκικη αγορά. Το νότιο λιμάνι, ο Κάτω Γιαλός, θα γίνει κατά την περίοδο βιομηχανικής ανάπτυξης του νησιού ο βιομηχανικός πυρήνας της Μυτιλήνης, ενώ στην παρούσα φάση αποτελεί τον κατεξοχήν χώρο εργαστηρίων σαπουνιού. Την ίδια περίοδο στο σημείο αυτό βρίσκεται και το ελαιοτριβείο του Τούρκου διοικητή, ενώ κατ’ εξαίρεση τα βυρσοδεψία βρίσκονταν στο βόρειο λιμάνι της πόλης.

Στην αρχή της περιόδου αυτής, οι αλλαγές είναι αρ-

γές και το λιμάνι της Μυτιλήνης δεν έχει προσελκύσει ακόμη μεγάλο ενδιαφέρον όσον αφορά το εισαγωγικό και εξαγωγικό εμπόριο. Ωστόσο σύμφωνα με γαλλικές πηγές8 η κύρια

Η προκυμαία της Μυτιλήνης, μετά την ανοικοδόμηση της πόλης, στο τέλος του 19ου αίωνα. [πηγή: http://marianthiv.blogspot.com]

πηγή πλούτου του νησιού είναι η εξαγωγή λαδιού. Κύριες χώρες εξαγωγής είναι η Γαλλία, η Αγγλία και η Ρωσία. Το υπόλοιπο λάδι που παραγόταν χρησιμοποιούνταν για την τοπική χρήση και την σαπωνοποιία. Τα σαπούνια που παράγονταν ωστόσο δεν ήταν καλής ποιότητας και προορίζονταν για τις αγορές της Κωνσταντινούπολης και της Αλεξάνδρειας. Από την άλλη το εισαγωγικό εμπόριο ήταν μειωμένο καθώς οι ανάγκες του νησιού καλύπτονταν από τη Σμύρνη σε συμφέρουσες τιμές.

Λίγα χρόνια αργότερα, γύρω στο 1854, γαλλικές και

πάλι αναφορές μας πληροφορούν ότι τα έσοδα του νησιού στηρίζονται στα αγροτικά και βιομηχανικά προϊόντα. Τα έσοδα όμως αυτά είναι κυμαινόμενα, καθώς εξαρτώνται άμεσα

Επάνω Σκάλα - Βίγλα τζαμί - σημερινός Αγ. Νικόλαος [πηγή http://vaspik.blogspot.com] Για την πόλη της Μυτιλήνης, ο Roboly (Γάλλος υποπρόξενος) γράφει το 1854:

από την γεωργική παραγωγή. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε

«Στη Μυτιλήνη υπάρχουν: μια αγορά, έξι τζαμιά, έξι ελ-

ότι ενώ το 1850 η Λέσβος εξήγαγε 300.000 εκατοστοχιλιό-

ληνικές εκκλησίες, μία καθολική εκκλησία, ένας μεντρε-

γραμμα λαδιού, την επόμενη χρονιά, λόγω του δριμύτατου

σές (medresè = μουσουλμανικό θρησκευτικό διδασκα-

ψύχους, η εξαγωγές μειώθηκαν στο μισό. Έτσι έχουμε αυ-

λείο), ένα νοσοκομείο και ένα ελληνικό γυμνάσιο».

ξομειώσεις στο εξαγωγικό εμπόριο και επομένως στα έσοδα 8

Αναφορά του Γάλλου υποπρόξενου στη Λέσβο

Η Λέσβος

[Πηγή:Σιφναίου Ε., Λέσβος: Οικονομική και κοινωνική ιστορία (1840 – 1912), Τροχαλία, Αθήνα 1996]

23

της Λέσβου.

Γύρω στο 1867, τα δεδομένα επαναπροσδιορίζονται.

Εγκαινιάζεται τότε μια νέα οικονομική περίοδος που χαρακτηρίζεται από αισθητή αύξηση της παραγωγής και θεαματική άνοδο των εμπορικών συναλλαγών. Έτσι μετά το μεγάλο σεισμό του 1867, η πόλη της Μυτιλήνης ξαναγεννιέται μέσα από τα ερείπια και μεταμορφώνεται σε μια νέα πόλη, που συγκαταλέγεται ανάμεσα στις ωραιότερες πόλεις, δεύτερης κατηγορίας της Αυτοκρατορίας και εφοδιάζει με εμπορεύΗ οικογένεια Αλεπουδέλη το 1919 (αριστερά ο Οδυσσέ-

ματα τα ασιατικά παράλια. Το διαμετακομιστικό λιμάνι της

ας Ελύτης). Ανήκουν στη νέα τάξη μεγαλοεισοδηματιών.

Μυτιλήνης σφύζει από ζωή, ενώ η Λέσβος εξελίσσεται σε

[Πηγή:Σιφναίου Ε., Σηφουνάκης Ν., Κουτσουρίδης Ι.,

αποθήκη ευρωπαϊκών εμπορευμάτων εισαγωγής, με στόχο

Ενθύμιον Σαπωνοποιίας Λέσβου, Εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 2002]

τη διακίνησή τους στη Μικρά Ασία.

Εκτός από τα μαγαζιά και τα εργαστήρια που όπως

αναφέρθηκε παραπάνω βρίσκονται στην περιοχή της αγοράς της πρωτεύουσας, οι πηγές9 αναφέρονται και σε μικρές επιχειρήσεις που αποτελούν μέσα παραγωγής ατομικά ή συνεταιρικά. Τα μέσα αυτά είναι κυρίως αλευρόμυλοι, ελαιοτριβεία και σαπωνοποιεία που μεταποιούν τα αγροτικά προϊόντα, παράγοντας αλεύρι, λάδι και σαπούνι, με στόχο τη διακίνησή τους στη ντόπια αλλά και στη ξένη αγορά. Αυτές οι μικρές παραγωγικές μονάδες μερικά χρόνια αργότερα, γύρω στο 1880, με την εισαγωγή του ατμού, θα αποτελέσουν την απαρχή της αγροτικής βιομηχανίας του νησιού.

Οι ιδιοκτήτες των μαγαζιών, των εργαστηρίων αλλά

και των μέσων παραγωγής αυτής της περιόδου έχουν ως κοινό και χαρακτηριστικό γνώρισμα την ιδιοκτησία ελαιώΗ οικογένεια Λαγουμίδη στο εξοχικό τους σπίτι, στην

νων. Αποδεικνύεται λοιπόν, ότι ο εμπορικός αλλά και βιο-

περιφέρεια του Πλωμαρίου, το 1902.

μηχανικός κλάδος προέρχονταν από τον αγροτικό τομέα. Οι

[Πηγή:Σιφναίου Ε., Σηφουνάκης Ν., Κουτσουρίδης Ι., Ενθύμιον Σαπωνοποιίας Λέσβου, Εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 2002]

24

ιδιοκτήτες ελαιώνων, αγοράζουν σταδιακά αποθήκες, εργα9 Σιφναίου Ε., Λέσβος: Οικονομική και κοινωνική ιστορία (1840 – 1912), Τροχαλία, Αθήνα 1996

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

στήρια και μύλους με στόχο να διευρύνουν το πεδίο των δραστηριοτήτων τους. Δημιουργείται λοιπόν μια κοινωνική τάξη μεγαλοεισοδηματιών που κρατάει στα χέρια της την οικονομία του νησιού, διαθέτοντας γη και μέσα παραγωγής. Αυτή είναι η τάξη που ηγείται των αλλαγών που ξεκίνησαν μετά το 1840 και που γύρω στο 1880, θα πρωτοπορήσουν, οδηγώντας τη Λέσβο σε μια νέα εποχή.

Η βιομηχανική και εμπορική εξέλιξη της Λέσβου κα-

θορίζεται από την επεξεργασία ενός κυρίως αγροτικού προϊόντος, της ελιάς. Η ελιά είναι λοιπόν αυτή που θα καθορίσει

Ελαιοσυλλογή από εργάτριες.

στα επόμενα χρόνια τον τύπο της βιομηχανίας που θα ανα-

[Πηγή:Σιφναίου Ε., Λέσβος: Οικονομική και κοινωνική

πτυχθεί στο νησί και θα θέσει τους περιορισμούς ως προς το

ιστορία (1840 – 1912), Τροχαλία, Αθήνα 1996]

μέγεθος, τη δύναμη και την εξέλιξή της.

Σε αντίθεση με τους μεγαλοεισοδηματίες οι εργάτες ζουν σε πολύ χαμηλό βιωτικό επίπεδο.

Η Λέσβος

25

Η παραγωγή και τα μέσα παραγωγής κατά την προβιομηχανική περίοδο

Από την αρχαιότητα, στη Λέσβο γινόταν παραγωγή

ελαιόλαδου. Η αρχική μέθοδος επεξεργασίας ήταν αρκετά πρωτόγονη. Οι ελιές έπεφταν σε μια ρηχή λεκάνη με περιμετρικά χείλη και στη συνέχεια τις χτυπούσαν με έναν κόπανο για να βγάλουν τον πολτό, από τον οποίο μετά στράγγιζαν το λάδι. Σταδιακά η μέθοδος αυτή εξελίχθηκε, καθώς οι απαιτήσεις της παραγωγής δεν συμβάδιζαν με την απόδοση της διαδικασίας.

Κατά την προβιομηχανική περίοδο η μέθοδος επε-

ξεργασίας της ελιάς έχει ήδη αλλάξει. Πλέον χρησιμοποιείται μια μεγάλη πέτρα σε σχήμα γουδιού, στο εσωτερικό της οποίας γυρνάει μια δεύτερη σε σχήμα κόλουρου κώνου. Εκεί παραγόταν ο ελαιοπολτός, οποίος στη συνέχεια τοποΜύλος (επάνω) και πιεστήριο (κάτω) της προβιομηχανικής περιόδου.

θετούνταν σε τρίχινα σακιά. Τα σακιά αυτά τοποθετούνταν σε ξύλινα πιεστήρια, που αποτελούνταν από δύο πλάκες, μια σταθερή και μια κινητή. Η κινητή πλάκα με τη βοήθεια ενός κοχλία κατέβαινε προς τη σταθερή, συμπιέζοντας τα σακιά με τον ελαιοπολτό και παρήγαγε το λάδι. Το λάδι που παραγόταν συγκεντρωνόταν σε τραγίσια ασκιά και στη συνέχεια μεταφερόταν με ζώα και αποθηκευόταν σε κιούπια. Η κίνηση της μυλόπετρας και των πιεστηρίων γινόταν με τη βοήθεια ζώων και πολλές φορές από ανθρώπους.

Η απόδοση της παραπάνω διαδικασίας ήταν ένα

μόδι

10

ελιάς την ημέρα, μια απόδοση αρκετά χαμηλή. Έτσι οι

παραγωγοί με σοδειά από 80 μόδια και πάνω κάθε δύο χρόνια, διατηρούσαν ένα μύλο κοντά στο σπίτι τους. Οι μύλοι στεγάζονταν σε μικρά πέτρινα κτίρια με τετράκλινη στέγη [Πηγή: Πλυτάς Α., Βιομηχανική ελαιουργία, ΠΙΟΠ, Αθήνα 2007]

26

10

1 μόδι=640 κιλά= 500 οκάδες

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

καλυμμένη με βυζαντινά κεραμίδια.

Το σαπούνι παρασκευάζονταν από τα υπολείμματα

του λαδιού με την προσθήκη καυστικής σόδας. Η διαδικασία αυτή λάμβανε χώρα στους σαπουνχανάδες, όπως είναι γνωστά τα πρώτα σαπωνοποιεία. Ήταν ένα είδος εργαστηρίων παραγωγής σαπουνιού, που περιελάμβανε ένα καζάνι και ένα βαρελόπιθο. Παράλληλα υπήρχαν και μικρές κινούμενες μονάδες, τα «περιπατητικά» σαπωνοποιεία, που κινούνταν από χωριό σε χωριό και σαπωνοποιούσαν τα λάδια των νοικοκυριών.

Το αλεύρι παραγόταν σε μύλους που λειτουργούσαν

με τη δύναμη του νερού και για το λόγο αυτό κτίστηκαν κοντά σε πηγές ή σε ρυάκια. Το νερό συγκεντρώνονταν σε μια

Αναπαράσταση της προβιομηχανικής διαδικασίας για την παραγωγή λαδιού, από τους μαθητές του Γυμνασίου Παμφίλων, στα πλαίσια περιβαλλοντικού προγράμματος. [Πηγή:http://gym-pamfil.les.sch.gr]

τριγωνική δεξαμενή και στη συνέχεια μέσω αγωγού οδηγούταν στο κατάλληλο σημείο ώστε να λειτουργήσει ο μύλος. Το σιτάρι έπεφτε σταδιακά μέσα στη μυλόπετρα και αλεθόταν, δίνοντας το αλεύρι. Κάθε χωριό είχε δύο ή τρεις τέτοιους μύλους, οι οποίοι ανήκαν σε ιδιοκτήτες σιτοκαλλιεργειών, κυρίως στην περιοχή της Καλλονής. Γενικά η απόδοση και σε αυτή τη διαδικασία ήταν χαμηλή και ο χρόνος αναμονής των χωρικών για να αλέσουν το σιτάρι τους ήταν μεγάλος. Αντίστοιχα λόγω της μεγάλης ζήτησης και του μικρού αριθμού των μύλων, η τιμή για το άλεσμα ήταν υψηλή, ενώ τέλος οι μυλωνάδες είχαν τη φήμη φιλάργυρων αφεντικών.

Τα μέσα παραγωγής της προβιομηχανικής περιόδου,

δηλαδή οι μύλοι, τα ελαιοτριβεία, οι αλευρόμυλοι και οι σαπουνχανάδες, ήταν κατά βάση συνεταιρικές ιδιοκτησίες για δύο κυρίως λόγους. Ο πρώτος είναι η έλλειψη του ρευστού κεφαλαίου για την αγορά ολόκληρου του ακινήτου, γεγονός

Προβιομηχανικός αλερόμυλος στο κέντρο του νησιού, ο

που θα ανατραπεί στο τέλος του 19ου αιώνα με τη συσσώ-

οποίος κινείται με τη δύναμη του νερού. Αναστηλώθηκε

ρευση του κεφαλαίου. Ο δεύτερος λόγος ήταν η κατάτμη-

Η Λέσβος

τη δεκαετία του ‘90 και λειτουργεί τους θερινούς μήνες. Ανήκει στην εταιρεία «τα Μυλέλια».

27

χάρτης 4: Τα βιομηχανικά συγκροτήματα της Λέσβου τον 19ο και 20ο αιώνα.

[Πηγή: Σηφουνάκης Ν., Κουτσκουδή Β., Φραντζέσκος Σ., Χαλαυτής Σ., Βιομηχανικά κτίρια στη Λέσβο. Ελαιοτριβεία – Σαπωνοποιεία. 19ος και αρχές 20ου αιώνα, ΤΕΔΚ Ν. Λέσβου, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1986]

28

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

ση των ιδιοκτησιών κατά τις κληροδοσίες. Οι ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής, είτε ένας είτε περισσότεροι είναι αυτοί που συγκέντρωναν τα κέρδη και τον πλούτο. Αντίθετα οι εργάτες, δύο με τρεις στον αριθμό ανά μύλο, εξασφάλιζαν το στοιχειώδες μεροκάματο ώστε να μην πεθάνουν της πείνας11.

Λαμβάνοντας υπόψη ότι η Λέσβος από το 1850, μετά

το μεγάλο ψύχος, στράφηκε προς τη μονοκαλλιέργεια της ελιάς, μπορεί να γίνει εύκολα κατανοητό ότι υπάρχουν ελαιοτριβεία σε ολόκληρο το νησί. Η κατανομή τους είναι ομαλή με μεγαλύτερη συγκέντρωση σε περιοχές όπου υπάρχουν μεγάλες ιδιοκτησίες γης και συνεπώς μεγαλύτερη παραγωγή και ζήτηση. Ο καζάς της Μυτιλήνης, που περιλαμβάνει όπως αναφέρθηκε την ανατολική πλευρά της Λέσβου διαθέτει συνθήκες πολύ πιο ευνοϊκές για την καλλιέργεια των

Προβιομηχανικό ελαιοτριβείο στο χωριό Πλαγιά. [Πηγή: Σηφουνάκης Ν., Κουτσκουδή Β., Φραντζέσκος

ελιών, από ότι η δυτική όπου το έδαφος είναι πιο βραχώδες.

Σ., Χαλαυτής Σ., Βιομηχανικά κτίρια στη Λέσβο. Ελαι-

Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο στον καζά της Μυτιλή-

οτριβεία – Σαπωνοποιεία. 19ος και αρχές 20ου αιώνα,

νης υπάρχει μεγαλύτερη συγκέντρωση μέσων παραγωγής,

ΤΕΔΚ Ν. Λέσβου, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1986]

όπως φαίνεται και στο χάρτη 4. Οι περιοχές του καζά της Μυτιλήνης με τα περισσότερα ελαιοτριβεία είναι τα Λουτρά, η Μόρια, ο Μεσαγρός, ο Παλαιόκηπος, ο Αφάλωνας, το Βαρμακαπή, το Πυργί, η Θερμή, η Αγιάσος, ο Ασώματος κ.ά. Αντίστοιχα τα περισσότερα σαπωνοποιεία συγκεντρώνονται στον Κάτω Γιαλό και το Βαρμακαπή, δηλαδή σε λιμάνια, για να διευκολύνεται η εξαγωγή.

11

Αναφορά του περιηγητή J. Giraudeau το 1835.

Η Λέσβος

29

Η βιομηχανική άνθιση του 19ου και 20ου αιώνα

31

«Το 19ο αιώνα και στις αρχές του 20ού αιώνα η οικονομι-

κή και η αστική ανάπτυξη του νησιού έφτασε στο απόγειό

τη Λέσβο θεωρείται η περίοδος από το 1880 έως το 1912.

της, στηριγμένη κυρίως στη μονοκαλλιέργεια της ελιάς, στην ανάπτυξη της βιομηχανίας και στις στενές εμπορικές σχέσεις με τα μικρασιατικά παράλια.»

Όπως ήδη έχει αναφερθεί βιομηχανική περίοδος για

Αυτό δε σημαίνει ότι μετά το 1912 δεν υπάρχει βιομηχανία στο νησί και ότι ξαφνικά σταματά κάθε είδους βιομηχανική δραστηριότητα. Το 1912 είναι ουσιαστικά το μεγάλο σημείο τομής, η ένωση της Λέσβου με την Ελλάδα, που θα αναθε-

«Η εκτεταμένη καλλιέργεια της ελιάς, αρχικώς στην κεντρική Λέσβο και αργότερα (16ος αιώνας) στα νότια και ανατολικά γεωγραφικά διαμερίσματα, προσδιορίζει την αγροτική δραστηριότητα, τις κοινωνικές δομές και στηρίζει τη λεσβιακή οικονομία ως τις μέρες μας. Η φροντίδα της ελιάς απαιτεί χρόνο και συχνά αποτελεί αποκλειστική απασχόληση των κατοίκων καθ’ όλη τη διάρκεια του

ωρήσει πολλά δεδομένα και θα αλλάξει άρδην τη βιομηχανική ιστορία του τόπου. Ίσως θα ήταν πιο σωστό λοιπόν να ονομάσουμε την περίοδο 1880-1912 περίοδο βιομηχανικής άνθισης για τη Λέσβο.

Οι παράγοντες που οδήγησαν στην άνθιση

έτους, αν λάβουμε υπόψη και την απαιτούμενη φροντίδα του χωραφιού και το κλάδεμα των δέντρων, προκειμένου να εξασφαλιστεί το λεγόμενο «μαξούλι», δηλαδή η καλή σοδειά κατά τη χειμερινή περίοδο.»

Κατά την περίοδο 1880-1912 η λεσβιακή οικονομία

γνωρίσει μια εντυπωσιακή άνθιση. Πρόκειται για το απόγειο της οικονομικής, πολιτικής και πνευματικής περιόδου που γνώρισε το νησί επί τουρκοκρατίας. Ξεκινά τότε μια σαφής

«Το 1879 περίπου άρχισαν να λειτουργούν τα πρώτα

πορεία προς τον αστικό μετασχηματισμό, ενώ παράλληλα η

ατμοκίνητα ελαιοτριβεία (οι «μηχανές») στο νησί.»

Λέσβος εκβιομηχανίζεται με την είσοδο της ατμομηχανής και την αντικατάσταση των μύλων της προβιομηχανικής περιό-

«Μια καταγραφή του 1912 απαριθμεί στη Λέσβο 110 ατμοκίνητα ελαιοτριβεία, λογική αναλογία με τη γεωγραφική κατανομή των 11.000.000 περίπου ελαιοδένδρων.»

δου με ελαιοβιομηχανίες.

Οι παράγοντες που οδήγησαν στην εκβιομηχάνιση

του νησιού είναι πολλοί και ήδη έχουν γίνει κάποιες αναφορές στο προηγούμενο κεφάλαιο, μέσα από τη συνοπτική ιστορία της Λέσβου της περιόδου αυτής. Εδώ θα αναλυθούν οι τέσσερις σημαντικότεροι, που οδήγησαν στη βιομηχανική άνθιση του νησιού. Αυτοί είναι: η ανάπτυξη της αγροτικής

[Πηγή:http://www2.egeonet.gr/forms/filePage. aspx?lemmaId=6873 - ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΠΥΛΗ ΤΟΥ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΥΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ]

32

παραγωγής, η ύπαρξη του διαθέσιμου κεφαλαίου, τα προνόμια των ξένων υπηκόων αλλά και η βελτίωση των τελωνειακών όρων.

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

η ανάπτυξη της αγροτικής παραγωγής

«Η οικονομική άνθηση του νησιού στηρίχτηκε σε μεγάλο βαθμό στη μονοκαλλιέργεια της ελιάς. Οργανώθηκαν

Η παραγωγή ελιάς το έτος 1880 κατέρριψε όλα τα

ρεκόρ αποδοτικότητας για το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα12. Η υπερπαραγωγή αυτή έπρεπε να επεξεργαστεί και στη συνέχεια να διοχετευτεί στο εμπόριο. Η απόδοση όμως

βιομηχανίες και βιοτεχνίες που επεξεργάζονταν τα προϊόντα και υποπροϊόντα του ελαιοκάρπου και δημιουργήθηκαν σημαντικά εμπορικά δίκτυα τα οποία διοχέτευαν τα τοπικά προϊόντα στα Βαλκάνια, την Ευρώπη, τη Μικρά Ασία κ.α.»

των μύλων της προβιομηχανικής περιόδου, όπως έχει άλλωστε αναφερθεί, δεν επαρκούσε ούτε στο ελάχιστο για την επεξεργασία αυτού του όγκου παραγωγής. Έτσι η ανάγκη

«Μετά την ολοσχερή καταστροφή που υπέστησαν τα ελαιόδεντρα του νησιού το 1850 λόγω παγετού, η μο-

αύξησης της παραγωγικότητας αλλά και της ποιότητας του

νοκαλλιέργεια της ελιάς επεκτάθηκε ακόμα και στα πιο

λαδιού οδηγεί στην είσοδο της ατμοκίνησης στην ελαιουργία

δυσπρόσιτα μέρη. Έτσι, η αύξηση της ελαιοπαραγωγής,

του νησιού. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι τα πρώτα ατμοκίνη-

σε συνδυασμό με την ανεπάρκεια του συστήματος των

τα ελαιοτριβεία λειτουργούν τη χρονιά αυτή. η ύπαρξη διαθέσιμου κεφαλαίου

χειροκίνητων ελαιόμυλων, ώθησαν στην εκμηχάνιση των ελαιοτριβείων.»

[Πηγή:http://www2.egeonet.gr/forms/filePage. aspx?lemmaId=6873 - ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΠΥΛΗ ΤΟΥ ΑΡΧΙ-

Για την κατασκευή αλλά και τον εξοπλισμό μια νέας

ΠΕΛΑΓΟΥΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ]

βιομηχανικής μονάδας ήταν απαραίτητο ένα αξιοσημείωτο αρχικό κεφάλαιο. Λόγω των ανανεωμένων καλλιεργειών του 1850, το λιμάνι της Μυτιλήνης και ειδικότερα το εξωτερικό εμπόριο ενισχύονται ιδιαιτέρως, προσδίδοντας στο νησί πλούτο και τα απαραίτητα διαθέσιμα κεφάλαια. Ακόμα μια πηγή κεφαλαίων αποτελούν τα πλεονάσματα από τις οικονομικές δραστηριότητες των Μυτιληνιών μεταναστών στην Αίγυπτο, τη Ρουμανία και τη Ρωσία. Γενικότερα την περίο-

αναφορά υποπρόξενου Γαλλίας το 1899: «είναι βέβαιο ότι τα τελευταία 30 χρόνια εισπράξαμε από την Αίγυπτο περισσότερα από 23 εκατομμύρια φράγκα.

δο αυτή υπήρχαν τα απαραίτητα διαθέσιμα κεφάλαια από το

Επιπλέον, 55 εμπορικοί οίκοι(Μυτιληνιών) εγκατεστημέ-

συνεχώς αναπτυσσόμενο εμπόριο στο νησί αλλά και από τις

νοι σε αυτή τη χώρα φέρνουν κέρδη 550.000 φράγκων

οικονομικές δραστηριότητες των Μυτιληνιών σε άλλες χώ-

ετησίως. Το κεφάλαιο αυτό συνείσφερε τα μέγιστα στην

ρες, τα οποία επενδύονται στην τοπική βιομηχανία.

ανάπτυξη τόσο της τοπικής βιομηχανίας όσο και στη βελτίωση της γεωργίας» [Πηγή:Σιφναίου Ε., Λέσβος: Οικονομική και κοινωνική

12

Προξενικές αναφορές του 1881.

Η βιομηχανική άνθιση του 19 ου και 20 ου αιώνα

ιστορία (1840 – 1912), Τροχαλία, Αθήνα 1996]

33

Ξένοι υπήκοοι θεωρούνται όσοι έχουν οποιαδήποτε υπη-

τα προνόμια των ξένων υπηκόων

κοότητα πέραν της οθωμανικής. Όλοι οι ντόπιοι έχουν την οθωμανική υπηκοότητα, ενώ υπάρχουν κάποιοι Μυτιληνιοί που έχουν αποκτήσει ελληνική υπηκοότητα και απολαμβάνουν τα προνόμια των ξένων υπηκόων. [Πηγή:Σιφναίου Ε., Λέσβος: Οικονομική και κοινωνική ιστορία (1840 – 1912), Τροχαλία, Αθήνα 1996]

Όπως αναφέρθηκε και στο κεφάλαιο συνοπτική

ιστορία, οι ξένοι υπήκοοι απολαμβάνουν αρκετά προνόμια. Απαλλάσσονται από ατομικούς φόρους, όπως ο στρατιωτικός, αλλά και από το φόρο επιτηδεύματος. Έτσι οι ξένοι υπήκοοι υπό την προστασία των υποπροξενείων προήγαγαν τη βιομηχανική ανάπτυξη. Χαρακτηριστικά μπορούν να αναφερθούν εδώ τα ονόματα κάποιων από τους πρώτους και ισχυρότερους βιομηχάνους της Λέσβου, όπως ο Hadkinson, υποπρόξενος της Αγγλίας, με πυρηνεργοστάσιο και σαπωνοποιείο στα Πάμφιλα και ο Βασιλείου, υποπρόξενος της Ισπανίας, με πυρηνεργοστάσιο και ελαιοτριβείο στα Λουτρά.

η βελτίωση των τελωνειακών όρων

Τέλος η μεγάλη μείωση έως και εξαφάνιση του φό-

ρου επί των εξαγώγιμων προϊόντων, δηλαδή του λαδιού και του σαπουνιού κατά κύριο λόγο, με την ταυτόχρονη αύξηση του φόρου για τα είδη εισαγωγής στο 11% το 1909, έδωσε σημαντική ώθηση στη βιομηχανία της Λέσβου. Αξίζει να σημειωθεί ότι το βόρειο λιμάνι της Μυτιλήνης, του εμπορικού πυρήνα του νησιού, χαίρει ατέλειας στα τέλη του 19ου αιώΗ ποτοποιία του Αγιαπαρασκευώτη Γ. Λημνιού, στο Χαρτούμ στου Σουδάν (1933)

να. Έτσι οι έμποροι αλλά και γενικότερα η μεσαία και ανώτε-

[Πηγή: Σιφναίου Ε., Βιομηχανία και κοινοτισμός. Η «Μη-

ρη τάξη αντιλαμβάνεται το μεγάλο κέρδος λόγω της ατέλει-

χανή του Κοινού» στην Αγία Παρασκευή Λέσβου, ΠΙΟΠ,

ας της διακίνησης των παραγόμενων στο νησί προϊόντων και

Αθήνα 2007]

επιδίδεται στη βιομηχανία του λαδιού και του σαπουνιού.

34

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

Βιομηχανικά κτίρια και παραγωγική διαδικασία

Όπως ήδη αναφέρθηκε προηγουμένως το βασικό

προϊόν που παράγεται στη Λέσβο κατά τη βιομηχανική περίοδο είναι το ελαιόλαδο. Αμέσως μετά ακολουθεί το σαπούνι σε αρκετά μεγάλες ποσότητες αλλά και το πυρηνέλαιο και το πυρηνόξυλο σε μικρότερη βέβαια παραγωγή. Τα αντίστοιχα κτίρια που στεγάζουν την παραγωγική διαδικασία για την παραγωγή του λαδιού, του σαπουνιού και του πυρηνέλαιου και πυρηνόξυλου είναι τα ελαιοτριβεία, τα σαπωνοποιεία και τα πυρηνεργοστάσια. Στο κεφάλαιο αυτό θα αναλυθεί η γενική μορφολογία των βιομηχανικών κτιρίων στη Λέσβο το 19ο και 20ο αιώνα, καθώς και η παραγωγική διαδικασία που ακολουθείται. Τα Ελαιοτριβεία

Διαφημιστικό έντυπο καζανιού. [Πηγή: Σηφουνάκης Ν., Κουτσκουδή Β., Φραντζέσκος

Στη Λέσβο, κάθε πόλη και χωριό έχει ένα συνεται-

ριστικό ελαιοτριβείο και ανάλογα με το μέγεθός του ένα ή

Σ., Χαλαυτής Σ., Βιομηχανικά κτίρια στη Λέσβο. Ελαιοτριβεία – Σαπωνοποιεία. 19ος και αρχές 20ου αιώνα, ΤΕΔΚ Ν. Λέσβου, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1986]

περισσότερα ιδιωτικά. Τα πρώτα ατμοκίνητα ελαιοτριβεία άρχισαν να κατασκευάζονται και να λειτουργούν γύρω στο 1879, αντικαθιστώντας σταδιακά τους προβιομηχανικούς ελαιόμυλους. Είναι σημαντικό να αναφερθεί στο σημείο αυτό ότι η κτιριακή υποδομή του προβιομηχανικού ελαιουργείου δεν αρκούσε για να υποστηρίξει τη μηχανοκίνητη διαδικασία, με αποτέλεσμα στις περισσότερες περιπτώσεις να απαιτείται δημιουργία νέας μονάδας. Τα μηχανήματα ανέλαβαν από το τέλος του 19ου αιώνα την παραγωγή του λαδιού, τοποθετημένα σε σειρά καθορισμένη, μέσα σε καλοχτισμένα πέτρινα κελύφη. Τα περισσότερα μηχανήματα εισήχθησαν

Η βιομηχανική άνθιση του 19 ου και 20 ου αιώνα

Κοινοτικό ελαιοτριβείο Μανταμάδου

35

στο νησί από τα απέναντι παράλια της Μ. Ασίας και κυρίως από τη Σμύρνη. Διάφοροι κατασκευαστές και αντιπρόσωποι αγγλικών εργοστασίων ενδιαφέρθηκαν να εξοπλίσουν τα νέα εργοστάσια. Τα περισσότερα ελαιοτριβεία μετά από προσφορές και διαπραγματεύσεις συνεργάστηκαν τελικά με το εργοστάσιο των αδερφών Ισηγόνη, στη Σμύρνη.

Μαζί με τα μηχανήματα, η εταιρεία έστελνε και ει-

δικούς μηχανικούς που συναρμολογούσαν τα μηχανήματα, τα εγκαθιστούσαν στο ελαιοτριβείο και εκπαίδευαν τους Το ελαιοτριβείο του Συνεταιρισμού Μυστεγνών.

ντόπιους στη νέα τεχνολογία. Παράλληλα τα εργοστάσια που προμήθευαν τις μηχανές παρείχαν και κατασκευαστικές οδηγίες στους κατασκευαστές του ελαιοτριβείου. Έστελναν έτοιμες αρχιτεκτονικές και μηχανολογικές μελέτες, που περιελάμβαναν διαστάσεις κτιρίων, κατόψεις, τομές, αρχιτεκτονικές και μηχανολογικές λεπτομέρειες. Για παράδειγμα το κοινοτικό ελαιοτριβείο Αγίας Παρασκευής, αν και δε μελετήθηκε από ειδικευμένους μηχανικούς, ακολουθεί το αρχιτεκτονικό μοντέλο των εργοστασίων του Ισηγόνη στη Σμύρνη, το οποίο πιθανότατα έχει μελετηθεί από Άγγλους

Το ελαιοτριβείο Τριανταφυλλίδη στη Σκάλα Παμφίλων.

μηχανικούς. Έτσι οι ντόπιοι τεχνίτες παραλαμβάνουν από τα εργοστάσια που προμηθεύουν τις «μηχανές»13 τα αρχιτεκτονικά πρότυπα και τα εισάγουν στην τοπική αρχιτεκτονική.

Τα ελαιοτριβεία στη Λέσβο είναι μεγάλα αυτοτελή

συγκροτήματα σε αντίθεση με ελαιοτριβεία σε άλλες πόλεις της Ελλάδας14 όπου είναι εγκατεστημένα στα ισόγεια των σπιτιών. Τα περισσότερα βιομηχανικά συγκροτήματα χαρακτηρίζονται από εσωστρέφεια. Το κεντρικό κτίριο, όπου λαμβάνει χώρα η παραγωγική διαδικασία βρίσκεται στο κέντρο του συγκροτήματος και περιβάλλεται από τις μπατές, δηλαδή Το ελαιοτριβείο Τριανταφυλλίδη στη Σκάλα Παμφίλων. [Πηγή: Σηφουνάκης Ν., Βιομηχανικά κτίρια στη Λέσβο, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1986]

36

13 Τις καινούριες μονάδες οι Λέσβιοι τις ονόμασαν «μηχανές», γιατί η κίνησή τους γινόταν με ατμομηχανές.

14 Κρήτη, Κέρκυρα, νησιά Αιγαίου κ.ά.)

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

μικρούς χώρους αποθήκευσης του ελαιόκαρπου. Ανάμεσα στο κεντρικό κτίριο και τις μπατές υπάρχει συνήθως ευρύχωρος περίβολος, ενώ δίπλα στην κεντρική είσοδο βρίσκεται το σπίτι του επιστάτη. Τα υπόλοιπα βοηθητικά κτίσματα, δηλαδή το γραφείο και ίσως ένα μικρό μαγειρείο ή καφενείο για τους εργάτες είναι τοποθετημένα άλλοτε στην εξωτερική περίμετρο τους συγκροτήματος και άλλοτε στον προαύλιο χώρο. Όλα τα ελαιοτριβεία διαθέτουν μεγάλη καμινάδα, που συνδέεται με το κεντρικό κτίριο.

Το κεντρικό κτίριο έχει

συνήθως αναλογία πλευρών 1:2 ή διαστάσεις 13x28, ενώ

Το Ελαιοτριβείο - Μουσείο Βρανά στον Παπάδο.

η βάση της καμινάδας φτάνει το 1/3 του ύψους του κτιρίου. Τέλος, το απαραίτητο για την παραγωγική διαδικασία, το νερό, βρίσκεται συχνά μέσα σε στέρνα στον περίβολο του ελαιοτριβείου. Οι απαιτήσεις της παραγωγής και κυρίως η διακίνηση μεγάλων ποσοτήτων πρώτης ύλης και τελικού προϊόντος με τροχοφόρα ήταν αυτές που διαμόρφωσαν την τυπολογία αυτή των βιομηχανικών συγκροτημάτων.

Η παραγωγική διαδικασία της παραγωγής ελαιόλα-

δου ορίζεται από τρία βασικά στάδια, τη σύνθλιψη, τη συμπίεση και το διαχωρισμό. Κατά τη σύνθλιψη, ο ελαιόκαρπος μετατρέπεται σε μια παχύρευστη μάζα, τον ελαιοπολτό. Στη συνέχεια, κατά τη συμπίεση εξάγεται το ελαιόλαδο με την άσκηση πίεσης στον ελαιοπολτό και ταυτόχρονη προσθήκη νερού. Στο στάδιο αυτό διαχωρίζονται τα στερεά από τα υγρά, δηλαδή ο πυρήνας και το διάλυμα νερού-λαδιού. Στο τελευταίο στάδιο, στο διαχωρισμό, ξεχωρίζεται το λάδι από το νερό, δίνοντας το τελικό προϊόν, το ελαιόλαδο.

Τα δύο πρώτα στάδια της παραγωγικής διαδικασίας

αναλάμβαναν ο μύλος και το πιεστήριο, αντίστοιχα, ενώ το διαχωρισμό αναλάμβανε η βαρύτητα. Οι αλλαγές που έφερε η είσοδος των «μηχανών» στην ελαιουργία δεν άλλαξε

Η βιομηχανική άνθιση του 19 ου και 20 ου αιώνα

Το Ελαιοτριβείο - Μουσείο Βρανά στον Παπάδο: Ο μύλος.

37

τα στάδια και τη μέθοδο της παραγωγικής διαδικασίας που παρέμεινε ίδια από τα πολύ παλιά χρόνια, αλλά επαναπροσδιόρισε το ρυθμό της παραγωγής. Έτσι οι μύλοι και τα πιεστήρια της προβιομηχανικής περιόδου εκσυγχρονίστηκαν παρακολουθώντας την εξέλιξη της τεχνολογίας. Ο ελαιόμυλος κατασκευάστηκε μεγαλύτερος, ισχυρότερος και με επιπλέον εξαρτήματα για να παίρνει δύναμη από την ατμομηχανή. Αντίστοιχα τα πιεστήρια κράτησαν τη γενική μορΤα πιεστήρια στο Ελαιοτριβείο - Μουσείο Βρανά.

φή τους, όμως άλλαξε η φορά της κίνησης. Πλέον η κινητή πλάκα τοποθετείται από την κάτω πλευρά και με τη βοήθεια υδραυλικής ενέργειας συμπιέζει τα σακιά με τον ελαιοπολτό, δίνοντας το λάδι.

Από τα μέσα του 20ου αιώνα μια ακόμα τεχνολογική

εξέλιξη, η είσοδος της πετρελαιομηχανής, στις βιομηχανίες της Λέσβου, μειώνει ακόμα περισσότερο το χρόνο παραγωγής. Τα ελαιοτριβεία γίνονται πλέον οικονομικότερα στην κατανάλωση ύλης, αφού πλέον χρησιμοποιούν πετρέλαιο Οι διαχωριστήρες De Laval.

αντί για πυρήνα. Γύρω στο 1930, εισάγεται στην Ελλάδα μια ακόμα τεχνολογική επανάσταση, οι φυγόκεντροι διαχωριστήρες De Laval15, διασφαλίζοντας τον πλήρη διαχωρισμό του λαδιού από το νερό.

Αρκετά χρόνια αργότερα, ο ηλεκτρισμός εκσυγχρο-

νίζει ξανά τη διαδικασία παραγωγής λαδιού. Η ταχύτητα παραγωγής αυξάνεται κι άλλο, το λάδι παράγεται με χαμηλή οξύτητα και η παραγωγή του προσαρμόζεται στις σύγχρονες απαιτήσεις. Δεν υπάρχουν πια στην παραγωγική διαδικασία ούτε μηχανές, ούτε ελαιόμυλοι με πέτρες για να σπάνε τον καρπό της ελιάς, δεν υπάρχουν ούτε μπασκιά για τη συμπίΔιαφημιστικό έντυπο πετρελαιομηχανών. [Πηγή: Σηφουνάκης Ν., Βιομηχανικά κτίρια στη Λέσβο, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1986]

38

15 το 1984 ο De Laval κατασκευάζει μια πατέντα, με σκοπό να ξεχωρίζει την κρέμα από το γάλα και το 1918 πωλείται πλέον στην αγορά ως σύστημα φυγόκεντρου διαχωρισμού υγρών με διαφορετικό ειδικό βάρος.

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

εση και την παραγωγή του λαδιού στα πιεστήρια. Η νέα μέθοδος παραγωγής βασίζεται εξολοκλήρου στη φυγοκέντριση και χρησιμοποιεί τον αυτόματο συνδυασμό σπαστήρα-μαλακτήρα. Η απόδοση του νέου συστήματος έδωσε τεράστια ώθηση στην παραγωγή του λαδιού, παράγοντας πολύ μεγαλύτερες ποσότητες, σε πολύ λιγότερο χρόνο, συγκριτικά με τις παλιότερες μεθόδους. Το τίμημα όμως αυτής της εξέλιξης είναι ότι τα λάδια έχασαν το παλιό τους άρωμα16. Ο ηλεκτρισμός έφερε λοιπόν καινοτομίες και αφθονία στην παραγωγή, δίνοντας όμως λιγότερο νόστιμο λάδι.

Σύγχρονες μηχανές στο ελαιοτριβείο του συνεταιρισμού Κάπης.

Τα Σαπωνοποιεία

Η σαπωνοποιία ολοκληρώνει ουσιαστικά τον κύκλο

ζωής και επεξεργασίας του καρπού της ελιάς, από την καλλιέργεια του δένδρου της ως τη βιομηχανική επεξεργασία των τελευταίων υπολειμμάτων του καρπού της. Από τη στιγμή που αρχίζει η εκβιομηχάνιση της παραγωγής σαπουνιού και αυξάνεται ο όγκος παραγωγής, το λεσβιακό σαπούνι ακολουθεί το δρόμο που χάραξε το λάδι στις εμπορικές διαδρομές, ενισχύοντας τη θέση των προϊόντων του νησιού στην

Παλιό σαπούνι από το Σαπωνοποιείο του Α. Μεταξά. [Πηγή: http://marianthiv.blogspot.com]

περιφερειακή αγορά.

Το σαπούνι είναι μια χημική ένωση λιπών, φυτικών ή

ζωικών, με αλκάλια, όπως η σόδα και η ποτάσα. Στην Ελλάδα και στην Οθωμανική Αυτοκρατορία εφαρμόστηκε για την παραγωγή σαπουνιού η εν θερμώ σαπωνοποίηση. Οι βασικές πρώτες ύλες που είναι απαραίτητες στη διαδικασία αυτή είναι τα λιπαρά σώματα, τα αλκάλια, νερό, αλάτι και ασβέστης. Για την περίπτωση της Λέσβου το ελαιόλαδο και το πυρηνέ16 Αυτό συμβαίνει γιατί οι υψηλές θερμοκρασίες του νερού διώχνουν τα πτητικά τους συστατικά

Η βιομηχανική άνθιση του 19 ου και 20 ου αιώνα

Το σαπωνοποιείο Χατζηγιάννη στο Πέραμα.

39

χάρτης 5: Η εμπορική «βεντάλια» που καλύπτουν το λάδι και τα σαπούνια της Λέσβου τον 19ο αιώνα. [Πηγή: Σιφναίου Ε., Βιομηχανία και κοινοτισμός. Η «Μηχανή του Κοινού» στην Αγία Παρασκευή Λέσβου, ΠΙΟΠ, Αθήνα 2007]

40

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

λαιο ήταν τα λιπαρά σώματα που χρησιμοποιούνταν και που έδιναν λευκό σκληρό και πράσινο σαπούνι αντίστοιχα. Το δεύτερο συστατικό που ήταν απαραίτητο σε μεγάλη ποσότητα ήταν το νερό, για την παραγωγή ειδικών διαλυμάτων με σκοπό τη σαπωνοποίηση. Για το λόγο αυτό, τα σαπωνοποιεία χτίστηκαν κοντά σε ποτάμια, όπως στο Πλωμάρι, όπου εκβάλει ο ποταμός Σεδούντας. Το αλάτι που ήταν επίσης απαραίτητο σε μεγάλες ποσότητες υπήρχε σε αφθονία στη Λέσβο, χάρη στις αλυκές του νησιού, που παράγουν αλάτι μέχρι και σήμερα. Τέλος οι υπόλοιπες απαραίτητες ύλες, δηλαδή τα

Οι αλυκές της Καλλονής

διάφορα αλκάλια17 εισάγονταν στο νησί από ξένες χώρες και κυρίως από την Αγγλία18.

Τα βασικά βήματα που ακολουθούσε η βιομηχανική

παρασκευή σαπουνιού ήταν η χύλωση, η έκπλυση, το ψήσιμο, η έκχυση, η στερεοποίηση, το κόψιμο και η συσκευασία, ενώ η όλη διαδικασία σαπωνοποίησης κρατούσε δύο ημέρες. Η βασική εγκατάσταση ενός σαπωνοποιείου ήταν το σαπωνοκάζανο, σε σχήμα κωνικό ή κυλινδρικό, από παχιά σφυρήλατη λαμαρίνα, που στηρίζονταν σε χτιστή βάση από τούβλα, στο πάνω μέρος της οποίας υπήρχε εστία. Τα καζάνια ήταν τοποθετημένα μεταξύ ισογείου και πρώτου ορόφου. Στο Πλωμάρι, τα περισσότερα σαπωνοποιεία είχαν ζεύγη καζανιών, τα οποία λειτουργούσαν εναλλάξ, έτσι ώστε όσο στερεοποιούταν η μια παρτίδα, να βράζει η επόμενη, επιταχύνοντας την παραγωγή. Άλλα σημαντικά μηχανήματα για την Παρασκευή του σαπουνιού ήταν το μπουράτο για την ανάμειξη του σαπουνιού με αρωματικές ουσίες ή ταλκ, αλλά και η χειροπρέσα, όπου σφραγίζονταν τα σαπούνια.

Η σαπωνοποίηση σαν παραγωγική διαδικασία δεν

17 σόδα, ποτάσα κ.ά.

18 το 1898, η εισαγωγή βαρελιών αγγλικής σόδας έφτανε το 3,1% των εισαγόμενων ειδών

Η βιομηχανική άνθιση του 19 ου και 20 ου αιώνα

Καζάνι σαπουνόμαζας από το σαπωνοποιείο Χατζηγιάννη στο Πέραμα. [Πηγή: http://pandektis.ekt.gr]

41

απαιτούσε τη χρήση μηχανικής ενέργειας. Έτσι ως τα μέσα της δεκαετίας του 1920, τα σαπωνοποιεία στηρίχτηκαν περισσότερο στην τέχνη των ανθρώπων, παρά στις μηχανές. Η είσοδος της ατμομηχανής στις σαπωνοπαραγωγικές βιομηχανίες έγινε με σκοπό την ενίσχυση, αλλά και τη λειτουργία των βοηθητικών κυρίως μηχανημάτων. Αυτό κάνει εύκολα κατανοητό το γεγονός ότι οι βιομηχανίες αυτές είχαν ανάγκη Το Πλωμάρι πριν τη δημιουργία του παραλιακού δρόμου. [Πηγή: Σηφουνάκης Ν., Βιομηχανικά κτίρια στη Λέσβο, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1986]

ατμομηχανές μικρής ιπποδύναμης.

Αποφασιστική ώθηση στη σαπωνοποιία δόθηκε με τη

δημιουργία των πυρηνεργοστάσιων στο νησί. Εκεί κατεργάζονταν τα ξηρά υπολείμματα από την έκθλιψη της ελιάς στα ελαιοτριβεία και παρήγαγαν πυρηνέλαιο, από το οποίο παρήγαγαν πράσινα σαπούνια.

Η ποιότητα του λεσβιακού σαπουνιού καθορίζονταν

από τις απαιτήσεις των αγορών. Στα τέλη του 19ου αιώνα στη Λέσβο, τα σαπούνια παρασκευάζονται πριν από κάθε εμπορικό ταξίδι και ταξιδεύουν μαζί με τα λάδια και άλλα προϊόντα στις αγορές των πόλεων της μικρασιατικής ακτής, του Βοσπόρου και της Μαύρης Θάλασσας. Οι δύο βασικές «Τσερνικοπέραμα έτοιμο να καθελκυστεί στη θάλασσα μπροστά από το σαπωνοποιείο των Αδελφών Γεωργαντέλλη» [Πηγή: http://pandektis.ekt.gr]

κατηγορίες σαπουνιών είναι τα «χωματερά» και τα καθαρά και σε μικρές ποσότητες παράγονται τα αρωματικά σαπούνια. Τα «χωματερά» σαπούνια ήταν αυτά που νοθεύονταν με ταλκ και είχαν μεγάλη ζήτηση στις οθωμανικές αγορές, καθώς είχαν χαμηλότερη τιμή19 από τα καθαρά και χρησιμοποιούνταν ιδιαίτερα στα οθωμανικά λουτρά, καθώς συνδύαζαν την καθαριότητα με την απολέπιση.

Ετικέτες αρωματικών σαπουνιών των Αδελφών Δ. Γεωργαντέλλη. [Πηγή: http://pandektis.ekt.gr]

42

Τα σαπωνοποιεία πέρα από μερικές εξαιρέσεις20

19 Τα καθαρά σαπούνια πωλούνταν σε τιμή σχεδόν διπλάσια από τα νοθευμένα και τα αρωματικά σε τιμή διπλάσια των καθαρών.

20 Τέτοιες εξαιρέσεις αποτελούν κυρίως η περιοχή του Πλωμαρίου, η βασική σαπουνοπαραγωγική περιοχή της Λέσβου, αλλά και το Πέραμα, που αποτελεί τη μεγαλύτερη βιομηχανική ζώνη αυτής της περιόδου.

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

εντάσσονται συνήθως στα βιομηχανικά συγκροτήματα των ελαιοτριβείων. Τα πρώτα μεγάλα σαπωνοποιεία άρχισαν να χτίζονται στη Λέσβο το 1880. Ήταν διώροφα ή τριώροφα κτίσματα και το χαρακτηριστικό τους γνώρισμα ήταν τα πολλά ανοίγματα σε σειρά με σκοπό καθαρά λειτουργικό, την ξήρανση του σαπουνιού. Στο ισόγειο βρισκόταν το γραφείο της διοίκησης και η αποθήκη των αναγκαίων υλικών για τη σαπωνοποίηση. Στον ίδιο όροφο βρίσκονται και τα καζάνια, που όπως και η καμινάδα εγκιβωτίζονται σε συμπαγές τούβλο, αλλά και ο χώρος όπου επεξεργάζονταν το έτοιμο σαπούνι(σφράγισμα και συσκευασία). Στο δεύτερο όροφο

Δίδυμα σαπωνοποιεία στο Αϊβαλί [Πηγή: Σιφναίου Ε., Ενθύμιον Σαπωνοποιίας Λέσβου, Εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 2002

βρίσκονταν οι απολήξεις των καζανιών και πολύς ελεύθερος χώρος για τη διακίνηση και τροφοδότηση των καζανιών. Στον όροφο αυτό υπήρχε επίσης ο μεγαλύτερος χώρος του σαπωνοποιείου, το ξηραντήριο, όπου το σαπούνι χυνόταν στα καλούπια και έπαιρνε την τελική του μορφή. Στην περίπτωση των μεγάλων σαπωνοποιείων που αναπτύσσονταν σε τρεις ορόφους, ο τρίτος όροφος χρησιμοποιούταν επίσης ως ξηραντήριο.

Σε αντίθεση με τα ελαιοτριβεία, τα αυτοτελή σαπω-

νοποιεία ήταν μεμονωμένα κτίσματα, που δεν απαιτούνταν

Το σαπωνοποιείο της Ελαιουργικής Σαπωνοβιομηχανικής Εταιρείας Μυτιλήνης (ΕΣΕΜ).

να εντάσσονται σε μεγάλο οικόπεδο με πολλούς αποθηκευτικούς χώρους και χτίστηκαν σε παραθαλάσσιες περιοχές, στις λεγόμενες σκάλες, ώστε να διευκολύνουν τη διακίνηση των προϊόντων. Οι διαστάσεις τους ήταν σε πλάτος 10 έως 12 μέτρα και σε μήκος 28 έως 35 μέτρα. Το ύψος των ορόφων ήταν συνήθως πολύ μεγαλύτερο από αυτό του ισογείου, ενώ αντίστοιχα στους ορόφους υπήρχαν πολύ περισσότερα ανοίγματα από ότι στο ισόγειο, που όπως αναφέρθηκε εξυπηρετούσαν την ξήρανση του σαπουνιού. Τα ανοίγματα των ορόφων είχα αναλογίες 1:3 ή 1:4 με πλάτος 1 μέτρο.

Η βιομηχανική άνθιση του 19 ου και 20 ου αιώνα

Η αίθουσα του ξηραντηρίου του σαπωνοποιείου της ΕΣΕΜ. [Πηγή: http://pandektis.ekt.gr]

43

ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΩΝ ΣΤΗ ΛΕΣΒΟ (1885 - 1913)

Χρονολογία Κατηγορίες εργοστασίων Ελαιόμυλοι Ατμοκίνητα ελαιοτριβεία

1885

1888

1890

1894

269

190

190

200

10

12

12

32

57

113

2

5

6

47

35

34

Ατμοκίνητα πυρηνεργοστάσια Σαπωνοποιεία

2 36

50

92

1909

79

Ατμοκίνητα σαπωνοποιεία Βυρσοδεψία

8 13

9

16

17

Ατμοκίνητα βυρσοδεψεία Αλευρόμυλοι

165 1

249

34

1

9

61 8

Αλευροβιομηχανίες

6 2+7

Νηματουργεία Βιομηχανίες ζυμαρικών

17 4

Ατμοκίνητοι αλευρόμυλοι

Διάφορα εργοστάσια

1913

17 5

8

2

1

3+16 63

1

1

Πηγή: Σιφναίου Ε., Λέσβος: Οικονομική και κοινωνική ιστορία (1840 – 1912), Τροχαλία, Αθήνα 1996

44

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

Τα πυρηνεργοστάσια

Στα πυρηνεργοστάσια ή πυρηνελαιουργεία επεξερ-

γάζονταν τα υπολείμματα της ελαιομάζας που προέκυπτε μετά την εξαγωγή ελαιόλαδου στα ελαιοτριβεία. Τα προϊόντα που παρήγαγαν ήταν το πυρηνέλαιο, δηλαδή λάδι για βιομηχανική χρήση(κυρίως στη σαπωνοποιεία), και το στεγνό πυρηνόξυλο, που χρησιμοποιούνταν σαν καύσιμη ύλη τόσο για τη λειτουργία του ίδιου του εργοστασίου, όσο και για τα ελαιοτριβεία της περιοχής. Η διαδικασία αυτή επιτυγχάνεται

Το πυρηνεργοστάσιο Βασιλείου στα Λουτρά.

με τη μέθοδο της εκχύλισης, χρησιμοποιώντας τον κατάλληλο διαλύτη. Επειδή η απόδοση της μεθόδου αυτής ήταν μικρή21, ο αριθμός των πυρηνεργοστάσιων ήταν μικρός, ενώ ένα πυρηνεργοστάσιο εξυπηρετούσε από 50 έως 100 ελαιοτριβεία.

Έτσι στη Λέσβο, σύμφωνα και με τον πίνακα της

σελίδας 42, στο απόγειο την βιομηχανικής ανάπτυξης, το 1913, τα ατμοκίνητα πυρηνεργοστάσια είναι 6 στον αριθμό, αλλά αν και λίγα η λειτουργία τους ήταν πολύ σημαντική, γιατί προμήθευαν τα ελαιοτριβεία με φτηνή καύσιμη ύλη, μειώνοντας το κόστος της παραγωγής.

1995: Τα ερείπια του ατμοκίνητου ελαιοτριβείου Ατκινσον στα Πάμφιλα. [Πηγή: http://pandektis.ekt.gr]

Το πρώτο πυρηνεργοστάσιο στη Λέσβο είναι αυτό

του Hadkinson, υποπρόξενου της Αγγλίας, στα Πάμφιλα, που χτίστηκε το 1878, και σήμερα έχει δυστυχώς καταστραφεί. Λέγεται ότι ήταν το πρώτο ατμοκίνητο εργοστάσιο στη Λέσβο, σήμερα όμως δεν παραμένει τίποτα για να θυμίζει αυτήν την πρωτοπορία.

Το πυρηνεργοστάσιο της ΛΕΣΕΛ στη Σκάλα Παμφίλων

21

Περίπου στο 5% κατά βάρος ακατέργαστου πυρήνα.

Η βιομηχανική άνθιση του 19 ου και 20 ου αιώνα

(πρώην Βοστάνη).

45

Το κοινοτικό ελαιοτριβείο της Αγίας Παρασκευής που λειτουργεί σήμερα σαν Μουσείο Βιομηχανικής Ελαιουργίας Λέσβου.

Το κτίριο του σχολείου άρχισε να κτίζεται το 1923, πάνω σε σχέδια του αρχιτέκτονα Ασημάκη Φούσκα. [Πηγή: http://gym-ag-parask.les.sch.gr/globalsch-autosch/iware/?D=ad7054498f36168243f4fcab9aa9b694 - Πανελλήνιο Σχολικό Δίκτυο]

Τα εκπαιδευτήρια της Αγίας Παρασκευής, όπου στεγάζονται σήμερα το δημοτικό και το γυμνάσιο του χωριού.

46

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

«Η βιομηχανική ανάπτυξη της Λέσβου, που αφορούσε

Μια ιδιαιτερότητα: ο κοινοτισμός

κατά κύριο λόγο τον τομέα της επεξεργασίας του ελαιοκάρπου, επηρέασε σημαντικά τη φυσιογνωμία του δομημένου χώρου. Δημιουργήθηκε μεγάλο πλήθος αξιόλο-

Με μια πρώτη ματιά, οι έννοιες βιομηχανία και κοι-

γων αρχιτεκτονικά βιομηχανικών κτηρίων και ενισχύθηκε

νοτισμός μοιάζουν να είναι δύο τελείως ξένες μεταξύ τους

ο αστικός χαρακτήρας των κατοικιών. Η ανάπτυξη του

έννοιες. Όμως στη Λέσβο, την περίοδο της οικονομικής και

συνεταιρισμού εξασφάλισε στις τοπικές ελληνικές κοινω-

βιομηχανικής ανάπτυξης τον 19ο και 20ο αιώνα, ο κοινοτισμός στη βιομηχανία συνιστά μια τοπική ιδιαιτερότητα.

Οι επιχειρηματίες του λαδιού, οι βιομήχανοι, ήταν μι-

κρομεσαίοι κεφαλαιούχοι, οι περισσότεροι με εμπορικό πα-

νίες τους πόρους για την ανέγερση σειράς κοινωφελών κτηρίων, σχολικών συγκροτημάτων και την κατασκευή εντυπωσιακού δικτύου λιθόστρωτων δρόμων στους οικισμούς, που διασώζεται μέχρι και σήμερα στο μεγαλύτερο μέρος του.»

ρελθόν και νοοτροπία, που αναζητούσαν το άμεσο όφελος.

[Πηγή:http://www2.egeonet.gr/forms/filePage.

Οι αγρότες και οι μικροί ελαιοπαραγωγοί εξαρτιόνταν άμεσα

aspx?lemmaId=6873 - ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΠΥΛΗ ΤΟΥ ΑΡΧΙ-

από τους βιομηχάνους, ο οποίοι κρατώντας το κεφάλαιο στα

ΠΕΛΑΓΟΥΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ]

χέρια τους συχνά τους εκμεταλλεύονταν.

Με γνώμονα το κοινό συμφέρον και στόχο διπλό,

από τη μία το κοινωνικό έργο και από την άλλη απελευθέρωση των μικρών και μεσαίων παραγωγών από την εκμετάλλευση των βιομηχάνων, δημιουργήθηκαν στη Λέσβο κοινοτικά ελαιοτριβεία. Στην ίδρυσή τους πρωτοστάτησαν εκτός από μικρούς και μεσαίους ελαιοπαραγωγούς και οι παλιννοστούντες μετανάστες με δωρεές προς τα κοινοτικά ταμεία. Στις περισσότερες περιπτώσεις και η συμβολή της εκκλησίας ήταν σημαντική, στηρίζοντας έμπρακτα την κοινοτική προσπάθεια. Μεγάλα κοινοτικά ελαιοτριβεία στη Λέσβο λειτούργησαν στις περιοχές Αγία Παρασκευή, Μανταμάδος, Πολιχνίτος και Αγιάσος.

Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του κοινοτικού

ελαιοτριβείου της Αγίας Παρασκευής, που σήμερα λειτουργεί σαν Μουσείο Βιομηχανικής Ελαιουργίας υπό την αιγίδα του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς. Η σύλληψη της

Το κοινοτικό ελαιοτριβείο Αγιάσου.

ιδέας για τη δημιουργία του κοινοτικού ελαιοτριβείου έγινε

Η βιομηχανική άνθιση του 19 ου και 20 ου αιώνα

47

το 1902, ενώ 8 χρόνια αργότερα μετά από πολλούς αγώνες ξεκίνησε η ανέγερση του ελαιοτριβείου, το οποίο τελικά λειτούργησε το 1911. Το κοινοτικό ελαιοτριβείο της Αγίας Παρασκευής κτίστηκε με πολλές ώρες εθελοντικής εργασίας και οικονομική βοήθεια μεταναστών στο εξωτερικό, παρ’ όλες τις απειλές και προειδοποιήσεις που δέχτηκαν από τους ιδιοκτήτες ιδιωτικών ελαιοτριβείων της περιοχής. Από τα κέρδη Το κοινοτικό ελαιοτριβείο Πολιχνίτου.

της λειτουργίας του κοινοτικού ελαιοτριβείου, η κοινότητα πλήρωνε τα δίδακτρα φτωχών μαθητών, αγόραζε σχολικά βιβλία και φρόντιζε για την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των απόρων. Σίγουρα δεν θα μπορούσαμε να μην αναφέρουμε ότι εκτός από τα παραπάνω, με τα κέρδη της «μηχανής του κοινού» χτίστηκαν και τα εκπαιδευτήρια της Αγ. Παρασκευής που λειτούργησαν για πρώτη φορά το 1927-28 και δεσπόζουν ακόμα και σήμερα μεγαλόπρεπα στον κεντρικό δρόμο του χωριού.

Το κοινοτικό ελαιοτριβείο Μανταμάδου.

48

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

Η αρχιτεκτονική των βιομηχανικών κτιρίων: μορφολογικά και κατασκευαστικά στοιχεία

«Γενικά τα βιομηχανικά κτίρια στη Λέσβο χαρακτηρί-

«Τα ελαιοτριβεία οικοδομήθηκαν με βάση τον αρχιτεκτονικό ρυθμό των αγγλικών εργοστασίων με τις υψηλές καπνοδόχους καμωμένες από τούβλο ή ακολουθούν το λιτό τυπολογικό χαρακτήρα της δρομικής βασιλικής.» «Τα υλικά οικοδομής για όλα τα λεσβιακά κτίσματα ήταν εγχώρια. Ηφαιστειακά πετρώματα, όπως ο πολύχρωμος

ζονται από συμμετρία και αυστηρότητα. Η τεχνοτροπία τους

τραχείτης, χρησιμοποιήθηκαν στο δυτικό και βόρειο τμή-

θυμίζει αγγλική αρχιτεκτονική, ενώ οι μορφολογικές λεπτο-

μα της Λέσβου. Ο ασβεστόλιθος, «μαρμαρόπετρα», χρη-

μέρειες των όψεων αντιγράφουν εκείνες των σπιτιών της

σιμοποιήθηκε στα χωριά της Γέρας, ο σχιστόλιθος στο Πλωμάρι και ο ερυθρόχρωμος μιστεγνιώτικος λίθος στο

ελληνικής λαϊκής αρχιτεκτονικής. Τα κτίρια αυτά δεν χτί-

ανατολικό τμήμα του νησιού. Η επονομασία ορισμένων

στηκαν από πτυχιούχους μηχανικούς ή αρχιτέκτονες, αλλά

λίθων που χρησιμοποιήθηκαν στην αρχιτεκτονική της Λέ-

από λαϊκούς τεχνίτες»22. Ωστόσο, όπως ήδη αναφέρθηκε,

σβου μαρτυρεί τον τόπο προέλευσης, όπως η «φωκιανή» πέτρα, το «σαρμοσάκι», που είναι εισαγωγές από τις μι-

οι ντόπιοι τεχνίτες συνεργάστηκαν με μικρασιάτες μαστό-

κρασιατικές ακτές.»

ρους που έφερναν στο νησί τις μηχανές και την απαραίτητη

[Πηγή:http://www2.egeonet.gr/forms/filePage.

τεχνογνωσία. Ακολουθήθηκαν έτσι τα πρότυπα των κατα-

aspx?lemmaId=6873 - ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΠΥΛΗ ΤΟΥ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΥΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ]

σκευαστών των μηχανημάτων, τα οποία ήρθαν στη Λέσβο από την Αγγλία μέσω της Σμύρνης. Έτσι μπορεί να δικαιολογηθεί η χρήση αρχιτεκτονικών μορφών, όπως οι δίριχτες στέγες, τα αετώματα, οι μορφές των παραθύρων και οι περιμετρικές γρηπίδες από συμπαγή τούβλα, που παραπέμπουν στην αρχιτεκτονική των αγγλικών βιομηχανικών κτισμάτων της πρώτης βιομηχανικής επανάστασης (1760-1830). Τα στοιχεία αυτά συνδυάστηκαν με την ντόπια παραδοσιακή αρχιτεκτονική που ως τότε εφαρμοζόταν σε κατοικίες και

19thC Granary in Barking, East London

εκκλησίες, διαμορφώνοντας έναν τοπικό χαρακτήρα στην

[Πηγή: www.wikipedia.com]

αρχιτεκτονική των βιομηχανικών κτιρίων.

Η χωροταξική οργάνωση των βιομηχανικών κτιρίων

και συγκροτημάτων διαφέρει από περιοχή σε περιοχή της Λέσβου, ενώ και η χρονολογία κατασκευής επηρεάζει τη μορφή τους.

22 Σηφουνάκης Ν., Κουτσκουδή Β., Φραντζέσκος Σ., Χαλαυτής Σ., Βιομηχανικά κτίρια στη Λέσβο. Ελαιοτριβεία – Σαπωνοποιεία. 19ος και αρχές 20ου αιώνα, ΤΕΔΚ Ν. Λέσβου, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1986

Η βιομηχανική άνθιση του 19 ου και 20 ου αιώνα

Μικρό ελαιοτριβείο στα Βασιλικά, χωρίς εξωτερικές μπατές και περίβολο.

49

Στην αρχή δημιουργούνται ελαιοτριβεία που είναι

μονόχωρα μακρόστενα κτίσματα διαστάσεων 12χ25 μέτρα και ύψους 5 μέτρων. Η στέγη τους είναι ύψους 2,5 μέτρων και το ύψος της καμινάδας τους είναι 20 μέτρα περίπου. Στα κτίρια αυτά οι αποθηκευτικοί χώροι που είναι απαραίτητοι είναι ενσωματωμένοι στο κτίριο.

Αργότερα οι αποθηκευτικοί χώροι, οι «μπατές» χτί-

ζονται σε επαφή με το κυρίως κτίσμα. Καθώς αυξάνεται η Χαρακτηριστική διαμόρφωση μπατών στα Μυστεγνά.

παραγωγή ελαιοκάρπου και οι απαιτήσεις της παραγωγής, οι μπατές αυξάνονται και χτίζονται στον περίβολο των εργοστασίων, αποτελώντας ταυτόχρονα και περίφραξή τους (παράρτημα σελ. 106-107). Οι μπατές μοιάζουν με μικρά δωμάτια, στα οποία αποθήκευαν τη σοδειά τους οι παραγωγοί μέχρι να έρθει η ώρα της άλεσης. Οι μπατές διαμορφώνονται ως ένα ενιαίο μακρόστενο κτίσμα, το οποίο διαιρείται σε μικρότερα τμήματα, δημιουργώντας μεμονωμένους αποθηκευτικούς χώρους. Όπως και το σύνολο των βιομηχανικών κτιρίων, έτσι και οι μπατές είναι λιθόκτιστες, ενώ ο διαχωρισμός τους γίνεται άλλοτε από τούβλα και άλλοτε από ξύλινα διαχωριστικά πετάσματα. Τέλος, μέσα στον περίβολο χτίζονται επίσης βοηθητικά κτίσματα όπως το ζυγιστήριο, οι αποθήκες λαδιού και οι αποθήκες πυρήνας.

Γενικά τα ελαιοτριβεία και τα σαπωνοποιεία που χτί-

ζονται τον 19ο και τον 20ο αιώνα στη Λέσβο διαφέρουν πολύ μεταξύ τους. Όπως ήδη αναφέρθηκε παραπάνω τα ελαιοτριβεία από το 1880 και μετά βρίσκονται μέσα σε ευρύχωρο οικόπεδο και το κτίριο του «λιοτριβιού» βρίσκεται στο κέντρο και περιβάλλεται από τις μπατές, που μοιάζουν με μικρά δωμάτια που ανοίγονται προς το κέντρο του οικοπέδου και Ξύλινο διαχωριστικό πέτασμα από τις μπατές του κοινοτικού ελαιοτριβείου Αγιάσου. [Πηγή: Προσωπικό αρχείο Ε. Εφεσίου]

50

φιλοξενούν μεγάλες ποσότητες ελαιοκάρπου. Ενώ τα κτίρια των ελαιοτριβείων είναι ισόγεια, τα σαπωνοποιεία λόγω των

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

καζανιών τους, που ξεκινούν από το ισόγειο και αναπτύσσονται ως τον πρώτο όροφο, είναι πάντα διώροφα και πολλές φορές και τριώροφα. Τα σαπωνοποιεία επίσης είναι αυτοτελή κτίρια που δεν εντάσσονται σε μεγαλύτερα οικόπεδα και ο δεύτερος όροφός τους φέρει πολλά ανοίγματα(παράρτημα σελ.100-101).

Στο πέρασμα του χρόνου τα σαπωνοποιεία που δη-

μιουργήθηκαν δεν διέφεραν πολύ από τα πρώτα στη μορφολογία τους και την ανάπτυξή τους στο χώρο. Αντίθετα τα ελαιοτριβεία παρουσιάζουν διαφορές μεταξύ τους ανάλογα με την χρονολογία που έχουν χτιστεί. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω τα πρώτα ελαιοτριβεία ήταν μονόχωρα λόγω των

Κοινοτικό ελαιοτριβείο Αγ. Παρασκευής: το αέτωμα με το Oculus ή Occhio di Bue, δηλαδή το μάτι του βοδιού (στρογγυλό άνοιγμα)

περιορισμένων αναγκών αποθήκευσης. Σταδιακά, τα ελαιοτριβεία μεγαλώνουν για να έχουν τη δυνατότητα να αποθηκεύουν μεγαλύτερες ποσότητες ελαιοκάρπου. Τα ελαιοτριβεία όμως που χτίστηκαν μετά το 1910 τείνουν και πάλι να μειώσουν τον όγκο τους, λόγω της εξέλιξης του μηχανολογικού τους εξοπλισμού. Έτσι δημιουργούνται ελαιοτριβεία, όπως αυτό του Θεοδοσιάδη στην Πέτρα (παράρτημα σελ. 89) που δεν έχει καθόλου αποθήκες εξωτερικά, αλλά αναπτύσσεται καθ’ ύψος, αλλά και αυτό του Πλατογιάννη Σεραφείμ στη Συκαμιά (παράρτημα σελ. 110) που έχει λίγες

Το ελαιοτριβείον Θεοδοσιάδη στην Πέτρα.

μπατές και όχι σε περιμετρική διάταξη.

Το μέγεθος επίσης των βιομηχανικών κτιρίων αλλά-

ζει από περιοχή σε περιοχή. Στα κεντρικά και βόρεια του νησιού ο όγκος των κτιρίων είναι μικρότερος ενώ στα νότια μεγαλύτερος. Αυτό εξαρτάται καθαρά από τις ανάγκες της κάθε περιοχής και είναι ανάλογο της έκτασης των ελαιώνων. Ωστόσο τα μορφολογικά χαρακτηριστικά και τα υλικά δομής παραμένουν ίδια σε όλες τις περιοχές της Λέσβου, φυσικά με μικρές παραλλαγές.

Η βιομηχανική άνθιση του 19 ου και 20 ου αιώνα

Οι ελκυστήρες στο σαπωνοποιείο του Ι. Πούλια.

51

Τα κτίρια είναι λιθόκτιστα με φέρουσα τοιχοποιία,

ξύλινο σύστημα στέγης, ορθογώνια ή τοξοειδή ανοίγματα και συμμετρική διάταξη στις όψεις. Τα κοινά μορφολογικά χαρακτηριστικά τους είναι η αυστηρή γεωμετρική μορφή, η χρήση συμμετρίας στη διαμόρφωση των όψεων, και η δίρριχτη στέγη με το αέτωμα, το οποίο φέρει έναν (στο μέσο) ή περισσότερους φεγγίτες, τοξωτούς ή κυκλικούς, «occhio di bue-μάτι του βοδιού».

Ως αποτέλεσμα της ανερχόμενης οικονομικής ισχύος

Ελαιοτιρβείο Καψιμάλη: Το σπίτι του επιστάτη. Διακρίνε-

του νησιού, δημιουργήθηκαν στην αλλαγή του αιώνα βιο-

ται η χρήση τσατμά στον εσωτερικό τοίχο.

μηχανικά συγκροτήματα πιο σύνθετα, που περιλαμβάνουν και άλλες λειτουργίες. Έτσι, πολύ συχνά εντάσσονται στα ελαιοτριβεία σαπωνοποιεία, αλλά και αλευρόμυλοι, που απασχολούν τους θερινούς μήνες τους εργάτες, όταν δηλαδή τα ελαιοτριβεία είναι κλειστά. Πιο σπάνια συναντώνται βιομηχανικά συγκροτήματα που περιλαμβάνουν εκτός από τα παραπάνω και τις λειτουργίες του ξυλουργείου και του βυρσοδεψείου (παράρτημα σελ. 83).

Η κατασκευή του φέροντος οργανισμού γίνεται από

λιθοδομή, η οποία παραμένει εμφανής, πάχους 60-70 εκατοστών συνήθως, με συνεκτικό κονίαμα από θηραϊκή γη, ασβέστη και άμμο θαλάσσης. Οι ακμές του κτιρίου για το σωστό δέσιμο και την αντισεισμική του προστασία χτίζονται με γωνιόλιθους κατά το ισόδομο σύστημα, από λαξευτό πωρόλιθο της περιοχής ή πέτρα από το Σαρμουσάκ που βρίσκεται έξω από το Αϊβαλί και έχει ένα ελαφρύ ροδίζον χρώμα. Η ίδια πέτρα χρησιμοποιείται και για τα πέτρινα περιθώρια που διαμορφώνονται γύρω από τα παράθυρα. Επίσης, τοΚοινοτικό Ελαιοτιρβείο Αγιάσου: Τοξωτό άνοιγμα με ξύ-

πικά, γίνεται χρήση μαρμαρόπετρας, όπως στο κοινοτικό

λινο κούφωμα και μεταλλικό πλέγμα. Είναι εμφανής η

ελαιοτριβείο της Αγιάσου, όπου η κατασκευή της τοιχοποιίας

χρήση της λευκής μαρμαρόπετρας.

εντυπωσιάζει. Στα μεγάλα σαπωνοποιεία που αναπτύσσονται

[Πηγή: Προσωπικό αρχείο Ε. Εφεσίου]

52

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

σε τρεις ορόφους, ο τελευταίος όροφος πολλές φορές κατασκευαστικά είναι από τσατμά23. Τέλος στα μεγάλα κτίρια για στατικούς λόγους στο ύψος των ενδιάμεσων πατωμάτων, αλλά και στο επίπεδο έδρασης της στέγης των κτιρίων τοποθετούνται εγκάρσιοι σιδερένιοι ελκυστήρες, που δένουν την ξύλινη κατασκευή με τη λιθοδομή, διασφαλίζοντας την ακαμψία του κτηρίου.

Η στέγη των βιομηχανικών κτιρίων στη Λέσβο είναι

ξύλινη, δικλινής ή τετράριχτη και κεραμοσκεπής με παλιά

Η ξύλινη στέγη ελαιοτριβείου στην Καρήνη.

βυζαντινά ή γαλλικά κεραμίδια. Τα ξύλινα ζευκτά, τα δοκάρια της στέγης, τα κουφώματα των θυρών και των παραθύρων, και γενικά τα ξύλινα μέρη της κατασκευής, κατασκευάζονται από ξύλο καστανιάς ή Αδραμυττινό πεύκο, γιατί αποδεδειγμένα έχουν μεγαλύτερη αντοχή24. Τα δάπεδα των ορόφων είναι ξύλινα και στηρίζονται στους φέροντες τοίχους, αλλά και σε ξύλινα ενδιάμεσα υποστυλώματα όταν είναι απαραίτητο. Το δάπεδο κατασκευάζεται από ξύλινες τάβλες μεγάλου πλάτους και πάχους, που καρφώνονται στις δοκούς και συμβάλουν στην ακαμψία.

Το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο των βιομηχανικών

Βιομηχανικό Συγκρότημα Καψιμάλη στην Παναγιούδα. Ξεχωρίζουν οι γωνιόλιθοι από πέτρα Σαρμουσάκ. Κάτω φαίνεται τμήμα της καμινάδας του συγκροτήματος.

κτιρίων του 19ου αιώνα είναι οι ψηλές καμινάδες τους που διαμορφώνουν ένα ιδιαίτερο τοπίο, ξεπροβάλλοντας ανάμεσα στα ελαιόδεντρα, ενώ σε πολλές περιπτώσεις διαμορφώνουν και το θαλάσσιο μέτωπο των βιομηχανικών περιοχών. Οι καμινάδες, συνήθως κυλινδρικές ή εξαγωνικές, χτίζονται από τούβλα που κατασκευάζονται στην απέναντι μικρασια23 Μεικτή κατασκευή από ξύλινο σκελετό, με πλήρωση από λίθους, κονίαμα,θραύσματα κεραμιδιών και επίχρησμα με οπλισμό από άχυρο ή τρίχες αιγοπροβάτων.

24 Σηφουνάκης Ν., Κουτσκουδή Β., Φραντζέσκος Σ., Χαλαυτής Σ., Βιομηχανικά κτίρια στη Λέσβο. Ελαιοτριβεία – Σαπωνοποιεία. 19ος και αρχές 20ου αιώνα, ΤΕΔΚ Ν. Λέσβου, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1986

Η βιομηχανική άνθιση του 19 ου και 20 ου αιώνα

53

Πλωμάρι: Ο παραλιακός δρόμος πέρασε σχεδόν μέσα από το Ελαιοτριβείο – Σαπωνοποιείο του Γεωργαντέλλη.

Πλωμάρι: Το σαπωνοποιείο Ξυπτερά φθίρεται εξωτερικά από την αρμύρα και την υγρασία με τρόπο φυσικό, ενώ εσωτερικά μια τσιμεντένια κατασκευή αλλοιώνει τη μορφή του.

[Πηγή: Προσωπικό αρχείο Ε. Εφεσίου]

Αϊβαλι. Άποψη από την είσοδο του λιμανιού. Το θαλάσσιο μέτωπο διαμορφώνεται από τα βιομηχανικά κτίρια που ξεχωρίζουν.

54

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

τική ακτή από Έλληνες μαστόρους. Παρόμοια παραγωγή υπήρχε και στη Λέσβο αλλά δεν επαρκούσε για τις αυξημένες ανάγκες που ήδη υπήρχαν σαν επακόλουθο της οικονομικής ανάπτυξης του νησιού. Τέλος, συχνό χαρακτηριστικό των καμινάδων της Λέσβου είναι τόσο οι μεταλλικές περιδέσεις σε διάφορα ύψη, όσο και τα διαδοχικά πατήματα στο εσωτερικό τους που φτάνουν μέχρι την κορυφή τους.

Σύμφωνα με τα παραπάνω, γίνεται κατανοητό ότι

στη Λέσβο υπάρχουν πάρα πολλά διαφορετικά μεταξύ τους βιομηχανικά κτίρια. Οι διαφοροποιήσεις τους εξαρτώνται τόσο από το μέγεθος όσο και από τη χρονολογία που χτίστηκαν, αλλά και από τη λειτουργία που στεγάζουν. Ωστόσο σε

Δύο διαφορετικές επεμβάσεις στα ανοίγματα των κτιρίων. Επάνω, στο συνεταιριστικό ελαιοτριβείο Κάπης τοποθετήθηκαν αλουμινένια κουφώματα, ενώ κάτω, στην

όλα έχει ακολουθηθεί παρόμοια κατασκευαστική μέθοδος.

Παναγιούδα, σε τμήμα του βιομηχανικού συγκροτήματος

Αξίζει εδώ να σημειωθεί η μεγάλη αντοχή των κατασκευών,

Καψιμάλη που μετατράπηκε σε εστιατόριο χρησιμοποιεί-

η οποία αποδεικνύεται από το γεγονός ότι τα περισσότερα

ται τσιμέντο για τη στήριξη της τοιχοποιίας και ξύλινο κούφωμα εσωτερικά.

από τα εγκαταλειμμένα βιομηχανικά κτίρια του περασμένου αιώνα στέκουν ακόμα όρθια παρουσιάζοντας βέβαια αρκετές φθορές.

Πέρα όμως από τις φυσικές φθορές που έχει αφήσει

ο χρόνος στα εγκαταλελειμμένα βιομηχανικά κτίρια, συχνά στην προσπάθεια να ενταχθούν στα παλιά βιομηχανικά κελύφη νέες χρήσεις, τα κτίρια υφίστανται αλλοιώσεις τόσο στη μορφή όσο και την κατασκευή. Σε άλλες περιπτώσεις η εξέλιξη των πόλεων και των αναγκών τους είναι καταστροφική για την ύπαρξη της βιομηχανικής κληρονομιάς.

55

Το τέλος της βιομηχανικής ανάπτυξης στη Λέσβο

Το 1912 η Λέσβος καταλήφθηκε από ελληνικές δυνάμεις

και ενσωματώθηκε επίσημα στην Ελλάδα το 1923 με τη

θεί. Η οικονομική και κοινωνική ζωή του τόπου φτάνει στο

συνθήκη της Λοζάνης. [Πηγή:http://www2.egeonet.gr/forms/filePage. aspx?lemmaId=6873 - ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΠΥΛΗ ΤΟΥ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΥΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ]

Η βιομηχανία στη Λέσβο τον 19ο και 20ο αιώνα αν-

απόγειό της μέσα σε ένα πολιτικό πλαίσιο οθωμανικής κυριαρχίας. Οι προβιομηχανικοί μύλοι δίνουν τη θέση τους σε πρότυπα βιομηχανικά καταστήματα, που επεξεργάζονται την ελιά και δίνουν στην αγορά κυρίως λάδι και σαπούνι. Στη συνέχεια το λάδι και το σαπούνι ταξιδεύουν πολλά μίλια μακριά και οι έμποροι το πουλούν στις ξένες αγορές, που καλύπτουν μια «βεντάλια» από την Τραπεζούντα και τη Θράκη έως τα Δωδεκάνησα και την Αττάλεια, αγορές στις οποίες τα λεσβιακά προϊόντα είχαν εδραιωθεί ήδη αρκετά χρόνια.

«Η de facto ενσωμάτωση του νησιού στην Ελλάδα το 1912, και η de jure το 1923 με τη συνθήκη της Λοζάννης θα κόψει οριστικά τον ομφάλιο λώρο μεταξύ Λέσβου και

Μια σειρά γεγονότων και συγκυριών οδηγεί σταδι-

ακά στα μέσα περίπου του 20ου αιώνα στο κλείσιμο των βιομηχανιών στη Λέσβο. Επιγραμματικά θα μπορούσαμε να

Μικράς Ασίας, με αποτέλεσμα οι παραδοσιακές εμπορικές

ορίσουμε ως κύριους λόγους της φθίνουσας πορείας που

αγορές που απορροφούσαν κατά κύριο λόγο το ελαιό-

ακλούθησε η βιομηχανική δραστηριότητα την περίοδο αυτή

λαδο του νησιού να κλείσουν οριστικά. Έτσι η οικονομία

τους έξης:

του νησιού θα πληγεί ανεπανόρθωτα, αφού το κόστος

• Η ένωση της Λέσβου με το νεοελληνικό κράτος (1912)

μεταφοράς των προϊόντων από και προς το νησί θα κατα-

• Η παγκόσμια πολιτική και οικονομική αστάθεια στις

στήσει τα λεσβιακά προϊόντα λιγότερο ανταγωνιστικά σε

αρχές του 20ου αιώνα (τρεις πρώτες δεκαετίες του

σχέση με το παρελθόν.» [Πηγή: http://www.lesvosoldies.gr]

20ου αιώνα) • Η είσοδος των τεχνολογικών εξελίξεων στο βιομηχανικό τομέα στη Λέσβο (μέσα του 20ου αιώνα) • Η μικρασιατική καταστροφή (1922) • Η μονοκαλλιέργεια της ελιάς

«Η παγκόσμια οικονομική ύφεση του 1929: Η κρίση είχε

καταστροφικές επιπτώσεις τόσο στον ανεπτυγμένο, όσο

να μην μπορούσε να βλάψει την οικονομία και τη βιομηχανι-

και στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Επηρεάστηκε το διεθνές

κή ανάπτυξη του νησιού, όμως όλα μαζί έδωσαν ένα δυνατό

εμπόριο, καθώς επίσης και τα προσωπικά εισοδήματα, τα

χτύπημα στα θεμέλια και τις βάσεις της βιομηχανίας της Λέ-

έσοδα από φόρους, οι τιμές και τα κέρδη.»

σβου.

[Πηγή: http://el.wikipedia.org/]

58

Κάθε ένα από τα παραπάνω στοιχεία ίσως μόνο του

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

Η κορύφωση, το χρονικό σημείο τομής για τη βιομη-

Το 1922 μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, η Λέσβος

χανία στη Λέσβο, αποτελεί η χρονιά 1912-13. Η χρονιά αυτή

υπήρξε τόπος εγκατάστασης προσφύγων. Η μαζική έλευ-

δεν είναι καθόλου τυχαία για τη Λέσβο. Στις 8 Νοεμβρίου 1912 η Λέσβος απελευθερώνεται και ενώνεται με το νεοελληνικό κράτος. Το γεγονός αυτό είχε απρόβλεπτες συνέπειες για την οικονομία του νησιού. Η Λέσβος τοποθετήθη-

ση προσφύγων αναδιοργάνωσε τις κοινωνικές δομές και την κατανομή του πληθυσμού, ενώ δεν έλειψαν οι εντάσεις μεταξύ ντόπιων και προσφύγων, με αιχμή κυρίως την κάρπωση των οθωμανικών κτημάτων. [Πηγή:http://www2.egeonet.gr/forms/filePage.

κε σε ένα νέο γεωγραφικό-οικονομικό και πολιτικό πλαίσιο

aspx?lemmaId=6873 - ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΠΥΛΗ ΤΟΥ ΑΡΧΙ-

και επαναπροσανατολίστηκε ως προς μια νέα πρωτεύουσα,

ΠΕΛΑΓΟΥΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ]

την Αθήνα, η οποία ήταν πολύ μακρινή και ασύμφορη. Όσο υπήρχε η δυνατότητα, τα πρώτα κυρίως χρόνια, η Λέσβιοι συνέχισαν να εμπορεύονται τα προϊόντα τους στη Μ. Ασία, χρησιμοποιώντας διάφορα τεχνάσματα για να αποφύγουν τη φορολογία του εμπορίου σε μια ξένη πλέον χώρα.

Η οικονομική και πολιτική πραγματικότητα σε πα-

γκόσμιο επίπεδο κλυδωνίστηκε ιδιαίτερα κατά τις τρεις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα. Τα γεγονότα που ακολούθησαν της ένωσης της Λέσβου με την Ελλάδα, δηλαδή ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος το 1914 και η Οκτωβριανή Επανάσταση το 1917, ανέκοψαν τη ροή του εμπορίου. Παράλληλα

Η κατάληψη του Διοικητηρίου της Μυτιλήνης - 1912

με τη μικρασιατική καταστροφή του 1922 η Λέσβος γεμίζει

[Πηγή:http://www.akrasion.net/]

πρόσφυγες και γίνονται ανακατατάξεις σε όλους τους τομείς σύμφωνα με τα νέα δεδομένα, καθώς πλέον οι δρόμοι για την απέναντι ακτή και τις παλιές αγορές έχουν οριστικά διακοπεί. Τέλος η παγκόσμια οικονομική κρίση του 1930 είναι φυσικό να μην άφησε ανεπηρέαστη και την οικονομία της

«Από το 1960 και μετά έχει ήδη αρχίσει μια προσπάθεια απεξάρτησης από τη μονοκαλλιέργεια της ελιάς, η αστάθεια της παραγωγής της οποίας έχει οδηγήσει σε δραμα-

Λέσβου, μια οικονομία που στηριζόμενη στη μονοκαλλιέρ-

τική μείωση του πληθυσμού του νησιού.

γεια της ελιάς ήταν ιδιαίτερα ευαίσθητη.

Η στροφή γίνεται προς την ανάπτυξη του τουρισμού και

Το λάδι, ευλογία και κατάρα μαζί, σημάδεψε την οι-

την άμεση ανάγκη δημιουργίας υποδομών σε ξενοδοχεία

κονομία του νησιού. Η Λέσβος συγκαταλέγεται και αυτή στην

δρόμους και συγκοινωνίες μέσα σε ένα ευρύτερο κλίμα

κοινή μοίρα των περιοχών με μονοκαλλιέργεια που είναι οικονομικά επισφαλείς και ετεροκαθοριζόμενες και στις οποίες

Το τέλος της βιομηχανικής ανάπτυξης στη Λέσβο

εκσυγχρονισμού που διαμορφώνεται με την είσοδο της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση.» [Πηγή: http://www.e-lesvos.net]

59

Από το 1912 μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή, η οι-

ρυθμιστικό ρόλο παίζει η συγκυρία. Οι ανάγκες ζήτησης των

κονομία του νησιού στράφηκε σταδιακά από τη Μικρά

αγορών καθορίζουν την παραγωγή και την προσφορά των

Ασία στην Ελλάδα. Η αστάθεια της καλλιέργειας της ελιάς οδήγησε από το 1960 και μετά σε δραματική μείωση του πληθυσμού της Λέσβου. [Πηγή:http://www2.egeonet.gr/forms/filePage.

προϊόντων, αλλά και τις τιμές. Έτσι μια «κακή συγκυρία», όπως αυτή των πρώτων δεκαετιών του 20ου αιώνα με απανωτά χτυπήματα στο εμπόριο και την οικονομία, δεν ήταν

aspx?lemmaId=6873 - ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΠΥΛΗ ΤΟΥ ΑΡΧΙ-

δύσκολο να αποδυναμώσει την οικονομία της Λέσβου και

ΠΕΛΑΓΟΥΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ]

επομένως και τη βιομηχανία της ελιάς που αποτελούσε το θεμέλιο λίθο της.

Έτσι πολλά βιομηχανικά καταστήματα ακολουθούν

φθίνουσα πορεία και πολλά από αυτά κλείνουν. Η είσοδος των τεχνολογικών εξελίξεων στη βιομηχανία μείωσε στο ελάχιστο τα χρόνο παραγωγής, με συνέπεια να μην είναι πλέον απαραίτητος αυτός ο μεγάλος αριθμός ελαιοτριβείων που όπως φαίνεται και στον πίνακα(σελίδα 42) το 1913 φτάνουν τα 113. Η παραγωγή συγκεντρώνεται πλέον σε ένα το πολύ ελαιοτριβείο ανά χωριό ή δήμο, ή το πολύ σε ένα συνεταιριστικό και ένα ιδιωτικό. Και έτσι φτάνουμε σιγά σιγά στο σήμερα, που τα συνεταιριστικά ελαιοτριβεία έχουν τον μεγαλύτερο λόγο στην παραγωγή. Όμως που στεγάζονται Ελαιοτριβείο Τριανταφυλλίδη στα Πάμφιλα.

πλέον τα ελαιοτριβεία; Τι απέγιναν τα βιομηχανικά κελύφη του περασμένου αιώνα;

60

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

Η σημερινή κατάσταση των βιομηχανικών κτιρίων του περασμένου αιώνα

Η απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα δεν βρίσκε-

ται γραμμένη σε κανένα βιβλίο. Η απάντηση βρίσκεται στη Λέσβο. Βρίσκεται στις σκέψεις που μπορεί να προκαλέσει ένα ταξίδι στον τόπο αυτό. Μέσα από εκατοντάδες φωτογραφίες και χιλιόμετρα, επιτόπια έρευνα και συνομιλία με τους ντόπιους, είμαι σε θέση να γνωρίζω πλέον κάποια βασικά χαρακτηριστικά της σύγχρονης πραγματικότητας.

Χάρτης επιτόπιας έρευνας.

Η αλήθεια είναι πως όταν ξεκίνησα την έρευνά μου

στο νησί η εικόνα που περίμενα να δω ήταν πολύ χειρότερη. Όμως η πραγματικότητα ευτυχώς διέψευσε αυτόν τον φόβο. Οδήγησα πολλά χιλιόμετρα και κάλυψα σχεδόν τα 2/3 του νησιού, τις περιοχές με τα περισσότερα βιομηχανικά κελύφη που βρήκα στον χάρτη 4. Σύμφωνα με την κατάσταση που αντίκρισα, θα κάνω μια προσπάθεια να διαχωρίσω τα βιομηχανικά κελύφη του 19ου αιώνα σύμφωνα με τη σημερινή τους κατάσταση. Διαδρομή στα βόρεια του νησιού, ανάμεσα στους ελαι-

Έτσι δημιουργούνται τέσσερις κατηγορίες: •

Αυτά που λειτουργούν μέχρι και σήμερα

•

Αυτά που έχουν αλλάξει χρήση χωρίς ιδιαίτερες

ώνες.

επεμβάσεις στο κέλυφος ή τυχόν αποκατάσταση •

Αυτά που έχουν αλλάξει χρήση και έχουν αποκατα-

σταθεί •

Τα εγκαταλελειμμένα και μισογκρεμισμένα

Κάθε κατηγορία περιλαμβάνει έναν αριθμό κτιρίων

με κοινά χαρακτηριστικά και παρόμοιο τρόπο διαχείρισης.

Αλευρόμυλοι Μουζάλα - Ταμπακαριά Μυτιλήνης.

Στον χάρτη 6 παρουσιάζονται τα περισσότερα από τα βιομη-

Το τέλος της βιομηχανικής ανάπτυξης στη Λέσβο

61

ΜΟΛΥΒΟΣ

ΣΥΚΑΜΙΑ

ΜΑΝΤΑΜΑΔΟΣ

ΑΝΤΙΣΣΑ

ΑΓ. ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΒΑΤΟΥΣΑ

ΜΥΣΤΕΓΝΑ

ΚΑΛΛΟΝΗ

ΠΑΜΦΙΛΑ

ΜΥΤΙΛΗΝΗ ΠΟΛΙΧΝΙΤΟΣ

ΑΓΙΑΣΟΣ

ΛΟΥΤΡΑ ΠΕΡΑΜΑ

0

1

3

8

ΠΛΩΜΑΡΙ (χλμ)

χάρτης 6: ΧΑΡΤΗΣ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΚΤΙΡΙΩΝ ΣΤΗ ΛΕΣΒΟ

62

Βιομηχανικά κτίρια που λειτουργούν μέχρι και σήμερα με την ίδια χρήση

Βιομηχανικά κτίρια που έχουν αλλάξει χρήση και έχουν αποκατασταθεί

Βιομηχανικά κτίρια που έχουν αλλάξει χρήση χωρίς ιδιαίτερες επεμβάσεις στο κέλυφος ή τυχόν αποκατάσταση

Βιομηχανικά κτίρια που σήμερα παραμένουν εγκαταλελειμμένα και μισογκρεμισμένα

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

χανικά κτίρια της Λέσβου σημειακά, με βάση την υφιστάμενη κατάσταση. Στο τέλος του τεύχους, υπάρχει παράρτημα με σύντομη περιγραφή των χαρακτηριστικών βιομηχανικών κτιρίων της Λέσβου (2011), στο οποίο παρουσιάζονται αναλυτικά τα περισσότερα από τα χαρακτηριστικά βιομηχανικά συγκροτήματα του νησιού, που θα διαχωριστούν στο σημείο αυτό στις παραπάνω κατηγορίες. Βιομηχανικά συγκροτήματα που λειτουργούν μέχρι και σήμερα

Βιομηχανικά συγκροτήματα που λειτουργούν μέχρι και σήμερα ως ελαιοτριβεία.

Ο αριθμός των βιομηχανικών κτιρίων που λειτουρ-

γούν με την ίδια χρήση ακόμα και σήμερα δεν είναι μεγάλος. Πρόκειται για ελαιοτριβεία, καθώς πλέον η παραγωγή σαπουνιού είναι πολύ μικρή και συγκεντρώνεται κυρίως σε μια σύγχρονη συνεταιριστική βιομηχανία25.Χαρακτηριστικά αναφέρω έξι ελαιοτριβεία: το ελαιοτριβείο του συνεταιρισμού Καλλονής, το ελαιοτριβείο του αγροτικού συνεταιρισμού Κάπης, το ιδιωτικό ελαιοτριβείο Μπότη στα Μυστεγνά, το ελαιοτριβείο του συνεταιρισμού Μυστεγνών, δύο ιδιωτικά

Το ελαιοτριβείο του συνεταιρισμού Κάπης.

ελαιοτριβεία στα Λουτρά και το ελαιοτριβείο του αγροτικού συνεταιρισμού Συκαμιάς.

Γίνεται φανερό ότι τα περισσότερα είναι συνεταιρι-

στικά ελαιοτριβεία, τα οποία ήταν αυτά που κατάφεραν να επιζήσουν, γιατί αφορούσαν κάθε είδους παραγωγό, ακόμα και τους πιο μικρούς καλλιεργητές, που άλεθαν τις ελιές τους, για να βγάλουν λάδι για προσωπική κατανάλωση. Όσον αφορά τα ιδιωτικά ελαιοτριβεία, πρόκειται κυρίως για ενοικιάσεις ή αγορές των παλιών ελαιοτριβείων, τα οποία είχαν σταματήσει για ένα διάστημα τη λειτουργία τους. Ιδιωτικό ελαιοτριβείο στα Μυστεγνά.

25

Ένωση Αγροτικών Συνεταιρισμών Λέσβου (ΛΕΣΕΛ)

Το τέλος της βιομηχανικής ανάπτυξης στη Λέσβο

63

Έτσι στο πέρασμα του χρόνου βελτιώθηκε και ανα-

νεώθηκε ο μηχανολογικός εξοπλισμός των παλιών ελαιοτριβείων, ενώ έγιναν και οι απαραίτητες επεμβάσεις στα αρχικά κτίσματα. Οι επεμβάσεις αυτές άλλοτε έγιναν με σεβασμό στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική του κτιρίου και άλλοτε αλλοίωσαν τον χαρακτήρα του. Τις πιο βίαιες ίσως προσθήκες και αλλοιώσεις υπέστησαν τα ελαιοτριβεία της Καλλονής και της Κάπης. Στην Καλλονή το μόνο που θυμίζει το παλιό ελαιοτριβείο είναι η καμινάδα του. Και στα δύο χωριά, τα κεΤο ελαιοτριβείο του συνεταιρισμού Καλλονής.

ντρικά κτίρια, που χρησιμοποιούνται, έχουν επιχριστεί, ενώ εδικά στην

Κάπη έχει γίνει διάνοιξη των ανοιγμάτων και

τοποθέτηση σύγχρονων αλουμινένιων κουφωμάτων. Σε όλα τα υπόλοιπα ελαιοτριβεία της κατηγορίας αυτής, οι εμφανείς εξωτερικά αλλαγές είναι η προσθήκη δεξαμενής στο εξωτερικό του κτιρίου, μέσω της οποίας διοχετεύεται η πρώτη ύλη στο εσωτερικό του κτιρίου, ενώ στα περισσότερα κάποια ανοίγματα έχουν κλειστεί είτε με τσιμεντόλιθους, είτε με άλλον τρόπο. Ιδιωτικό ελαιοτριβείο στα Λουτρά.

Βιομηχανικά συγκροτήματα που έχουν αλλάξει χρήση χωρίς ιδιαίτερες επεμβάσεις στο κέλυφος ή τυχόν αποκατάσταση

Και αυτή η κατηγορία περιλαμβάνει μικρό αριθμό βι-

ομηχανικών συγκροτημάτων. Πρόκειται για κτίρια τα οποία δεν έχουν υποστεί ιδιαίτερες επεμβάσεις. Μπορεί να έχουν κλειστεί ή ανοιχτεί κάποια ανοίγματα ή να έχει επισκευαστεί η στέγη σε κάποια σημεία, χωρίς τα κτίρια να έχουν χάσει τον αρχικό τους χαρακτήρα. Χαρακτηριστικά αναφέρω στην Βιομηχανικά συγκροτήματα που έχουν αλλάξει χρήση

συγκεκριμένη κατηγορία το ελαιοτριβείο του Δουκάρου στην

χωρίς ιδιαίτερες επεμβάσεις στο κέλυφος ή τυχόν απο-

Καρήνη που ενοικιάζεται ως αποθηκευτικός χώρος, ελαιο-

κατάσταση

64

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

τριβείο στον Μανταμάδο που λειτουργεί σαν εργαστήριο ζωοτροφών, το ελαιοτριβείο Τριανταφυλλίδη στα Πάμφιλα που ήταν ξυλουργείο, ιδιωτικό ελαιοτριβείο στον Πολιχνίτο που λειτουργεί σαν ξυλουργείο και τέλος το σαπωνοποιείο Χατζηγιαννάκη στο Πέραμα που λειτούργησε σαν αποθήκη. Επειδή τα κτίρια που ανήκουν στην κατηγορία αυτή είναι συνήθως νοικιασμένα, οι νέες χρήσεις μπορεί να είναι παροδικές, αφήνοντας τα κελύφη άδεια για κάποιο διάστημα. Βιομηχανικά συγκροτήματα που έχουν αλλάξει χρήση

Μανταμάδος. Εργαστήριο ζωοτροφών.

και έχουν αποκατασταθεί

Η συγκεκριμένη κατηγορία βιομηχανικών συγκροτη-

μάτων με βάση τη σημερινή τους κατάσταση περιλαμβάνει αρκετά κτίρια. Για να είναι πιο εύκολη η περιγραφή και ανάλυση της κατηγορίας αυτής, τα κτίρια μπορούν κατηγοριοποιηθούν επιπλέον με βάση τη νέα χρήση που έχουν λάβει μετά την αποκατάστασή τους: •

Μουσεία

•

Πολύκεντρα – πολιτιστικά κέντρα

•

Ξενοδοχεία

•

Χώροι εστίασης-αναψυχης

Στη Λέσβο υπάρχουν τρία βιομηχανικά συγκροτήμα-

Βιομηχανικά συγκροτήματα που έχουν αλλάξει χρήση και έχουν αποκατασταθεί

τα που σήμερα λειτουργούν ως μουσεία του εαυτού τους. Πρόκειται για το Μουσείο Βιομηχανικής Ελαιουργίας Λέσβου στην Αγία Παρασκευή, το Ελαιοτριβείο - Μουσείο Βρανά στον Παπάδο και το Μουσείο Σαπουνιού στο Πολύκεντρο του Δήμου Πλωμαρίου. Και τα τρία έχουν αποκατασταθεί πλήρως. Πέρα από τις κτιριακές εγκαταστάσεις τους έχουν αποκατασταθεί επίσης και οι μηχανολογικοί τους εξοπλισμοί, δίνοντας στον επισκέπτη μια πλήρη εικόνα της βιομηχανικής

Το τέλος της βιομηχανικής ανάπτυξης στη Λέσβο

Το κεντρικό κτίριο του Ελαιοτριβείου - Μουσείου Βρανά στον Παπάδο.

65

ακμής της Λέσβου.

Σε μια προσπάθεια διάσωσης αξιόλογων βιομηχα-

νικών συγκροτημάτων, η νομαρχία Λέσβου προχώρησε το 1984 στην αγορά και αποκατάσταση τριών κοινοτικών ελαιοτριβείων και ενός σαπωνοποιείου τα οποία μετατράπηκαν σε χώρους πολιτισμού. Αυτά είναι τα κοινοτικά ελαιοτριβεία Πολιχνίτου, Αγίας Παρασκευής και Μανταμάδου και το σαπωνοποιείο του Ιωάννη Πούλια στο Πλωμάρι. Ουσιαστικά μετατράπηκαν σε πολυχώρους που θα μπορούσαν να φιλοξενήσουν διάφορες εκδηλώσεις και θα αφορούσαν τους κατοίκους του κάθε χωριού. Αν και οι αποκαταστάσεις ολοκληρώθηκαν, πέρα από αποσπασματικές εκδηλώσεις, τα πολύκεντρα δεν μπήκαν ουσιαστικά στην ζωή των κατοίκων Το κοινοτικό ελαιοτριβείο Μανταμάδου.

και παρέμεναν άδεια. Έτσι το πολύκεντρο Αγίας Παρασκευής μετατράπηκε αργότερα στο Μουσείο Βιομηχανικής Ελαιουργίας Λέσβου, όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Από τα πέντε αυτά κτίρια, αυτό που ίσως αξιοποιείται παραπάνω σήμερα, είναι αυτό του Μανταμάδου που τους «τουριστικούς» μήνες φιλοξενεί την έκθεση κεραμικής τέχνης, ενώ και οι μπατές του έχουν παραχωρηθεί σε τοπικούς συλλόγους της περιοχής.

Στην ίδια υποενότητα ανήκουν και τα πολύκεντρα

των δήμων Μυστεγνών, Αγιάσου και Πέτρας. Τα δύο τελευταία σε ίδια μοίρα με τα προηγούμενα, παραμένουν σήμερα κλειστό και εγκαταλελειμμένο, χωρίς ζωντάνια. Από την άλλη Στη Σκάλα Μυστεγνών το πολύκεντρο φιλοξενεί τον παιδικό χορευτικό σύλλογο της περιοχής, αλλά και ένα καφενείο που λειτουργεί όλο τον χρόνο.

Την προσπάθεια διάσωσης της βιομηχανικής κληρο-

νομιάς από το κράτος, ακολούθησαν και αρκετοί ιδιοκτήΕλιά και Θάλασσα-Ξενοδοχείο Ζαΐρα στη Σκάλα Λουτρών.

66

τες βιομηχανικών συγκροτημάτων. Έτσι αρκετά βιομηχα-

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

νικά συγκροτήματα άλλαξαν χρήση και μετατράπηκαν είτε σε ξενοδοχεία είτε σε κέντρα νυχτερινής διασκέδασης και εστιατόρια. Σε ξενοδοχεία έχουν μετατραπεί δύο μεγάλου μεγέθους βιομηχανικά συγκροτήματα, στο Μόλυβο και στη Σκάλα Λουτρών, ενώ στη Σκάλα Συκαμιάς ο Αγροτικός Συνεταιρισμός μετέτρεψε σε ξενώνες μέρος του βιομηχανικού του συγκροτήματος, τους οποίους νοικιάζει τους καλοκαιρινούς μήνες. Όσον αφορά τους χώρους εστίασης και αναψυχής, χαρακτηριστικά αναφέρω ένα εστιατόριο και ένα μπαρ στην Παναγιούδα και ένα εστιατόριο και ένα μπαρ στο Πέ-

Εστιατόριο «Λεμβουργείο» στην Παναγιούδα. (τμήμα του βιομηχανικού συγκροτήματος Καψιμάλη)

ραμα. Και στα δύο χωριά, μόνο τα εστιατόρια κατάφεραν να μείνουν ανοιχτά, ενώ τα κέντρα νυχτερινής διασκέδασης έκλεισαν, αφήνοντας και πάλι τα κελύφη άδεια. Τα εγκαταλελειμμένα και μισογκρεμισμένα βιομηχανικά συγκροτήματα

Σίγουρα αυτή η κατηγορία περιλαμβάνει έναν μεγά-

λο αριθμό βιομηχανικών συγκροτημάτων του 19ου και 20ου αιώνα. Συνολικά τα ατμοκίνητα εργοστάσια, την περίοδο ακμής της βιομηχανίας στη Λέσβο ήταν 162 σύμφωνα με απο-

Τα εγκαταλελειμμένα και μισογκρεμισμένα βιομηχανικά συγκροτήματα

γραφή του 1913. Από αυτά ορισμένα αποκαταστάθηκαν και αλλάζοντας χρήση ή εκσυγχρονίζοντας τα μέσα παραγωγής επιβίωσαν. Όλα τα υπόλοιπα όμως παραμένουν μισογκρεμισμένα και εγκαταλελειμμένα, στο έλεος των καιρικών συνθηκών και, ειδικά στις δύσκολες μέρες που περνά η χώρα μας τελευταία, χωρίς ιδιαίτερες ελπίδες άμεσης φροντίδας και αποκατάστασης. Από τα 162 δεν μπορώ να ορίσω με σιγουριά το ποσοστό των βιομηχανικών συγκροτημάτων που περιλαμβάνονται σε αυτήν την κατηγορία, καθώς πολλά, όπως το πρώτο ατμοκίνητο βιομηχανικό εργοστάσιο του Άτ-

Το τέλος της βιομηχανικής ανάπτυξης στη Λέσβο

Εγκαταλελειμμένο μικρό σαπωνοποιείο στο Μεγαλοχώρι.

67

κινσον στα Πάμφιλα και το σαπωνοποιείο του Παπουτσάνη στο Πλωμάρι, δεν υπάρχουν πια και ούτε έχουν αφήσει ίχνη πίσω τους.

Κάτι λιγότερο από τα μισά βιομηχανικά κτίρια του

περασμένου αιώνα που συνάντησα στο νησί είναι εγκαταλελειμμένα και παρουσιάζουν κάποιο βαθμό φθοράς. Στο κεντρικό, βόριο και ανατολικό τμήμα της Λέσβου υπάρχει ένα ή το πολύ δύο μισογκρεμισμένα βιομηχανικά κτίρια ανά χωριό. Χαρακτηριστικά αναφέρω τα χωριά Αγία Παρασκευή, Καλλονή, Κλειού, Βασιλικά, Πολιχνίτος, Ταμπακαριά Μυτιλήνης και Παναγιούδα. Όσο κατεβαίνει κανείς νοτιότερα, προς το Πλωμάρι και τον κόλπο της Γέρας, υπάρχει ραγδαία αύξηση του αριθμού των κτιρίων που εντάσσονται σε αυτήν την κατηγορία. «Το σπίτι του επιστάτη». Εγκαταλελειμμένο ελαιοτριβείο

στη Συκαμιά.

Το Πλωμάρι και το Πέραμα παρουσιάζουν μεγάλο εν-

διαφέρον. Και οι δύο αυτές πόλεις είχαν μεγάλη βιομηχανική δραστηριότητα και αποτελούσαν μεγάλα εμπορικά λιμάνια, από όπου διακινούνταν τα λεσβιακά προϊόντα. Με την είσοδο νέων τεχνολογιών στον τομέα της ελαιουργίας, αυξήθηκε πολύ η ταχύτητα παραγωγής ελαιόλαδου, ενώ από την άλλη το φυσικό σαπούνι σταμάτησε να έχει μεγάλη ζήτηση. Έτσι πολλά βιομηχανικά καταστήματα σταμάτησαν τη λειτουργία τους. Στα περισσότερα χωριά, τουλάχιστον ένα βιομηχανικό συγκρότημα έχει αποκατασταθεί και λειτουργεί ως ελαιοτριβείο ή με νέα χρήση. Το ίδιο ισχύει και για το Πέραμα και το Πλωμάρι. Όμως επειδή εδώ υπήρχε πολύ μεγαλύτερος αριθμός βιομηχανιών, σήμερα τα δύο αυτά χωριά θυμίζουν «βιομηχανικό νεκροταφείο».

Το Πέραμα, μια βιομηχανική ζώνη του περασμένου

αιώνα, θυμίζει σήμερα το παρελθόν του και την παλιά αίγλη Το βιομηχανικό συγκρότημα σίμου στο Πλωμάρι.

68

του μόνο από τις δεκάδες καμινάδες που βλέπει κανείς στον

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

ορίζοντα. Το ίδιο ισχύει και για το Πλωμάρι, αν και εδώ, λόγω του μεγέθους και της πυκνότητας του οικισμού, αυτό παρατηρείται κυρίως στο θαλάσσιο μέτωπο. Ένα μέτωπο, που ενώ τον περασμένο αιώνα κατακλυζόταν από ελαιοτριβεία και σαπωνοποιεία που το καθένα από αυτά είχε τη δική του προβλήτα, σήμερα καταλαμβάνεται από τα ερείπια μιας ξεχασμένης βιομηχανικής αίγλης. Εγκαταλελειμμένα βιομηχανικά κτίρια στην παραλία του Πλωμαρίου.

Άποψη του Περάματος με τις καμινάδες να διαμορφώνουν το παραλιακό μέτωπο.

Το τέλος της βιομηχανικής ανάπτυξης στη Λέσβο

69

Αποτίμηση του χθες και του σήμερα και μια ματιά στο μέλλον

«Βιομηχανική αρχαιολογία: Όρος που εισήχθη από τον Donald Dudley το 1950 για να περιγράψει τον αναδυόμενο τότε κλάδο της αρχαιολογίας, η οποία ασχολείτο

Η αναζήτηση της παρούσας κατάστασης των βιομη-

χανικών κτιρίων στη Λέσβο και η καταγραφή τους είναι ένα

ιδιαίτερα με μνημεία και δομές χρονολογημένες από τη

πρώτο βασικό βήμα που θα μπορούσε να δώσει μια ελπίδα

Βιομηχανική επανάσταση και μεταγενέστερα.»

για το μέλλον. Άλλωστε η καταγραφή είναι και το πρώτο

«Εξαιτίας των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων που ανακύ-

μεγάλο βήμα που απαιτείται και από την επιστήμη της βιο-

πτουν από ένα τέτοιο ερευνητικό πεδίο, η αρχαιολογία

μηχανικής αρχαιολογίας για τη διάσωση της βιομηχανικής

στην προκειμένη περίπτωση συνεργάζεται με άλλους επι-

κληρονομιάς, η οποία αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της πο-

στημονικούς κλάδους ή τέχνες, όπως είναι η μηχανική, η αρχιτεκτονική, η οικοδομική, η ναυπηγική και η υφαντι-

λιτισμικής κληρονομιάς.

κή, όπως επίσης και με ειδικούς άλλων ιδιαίτερων πεδίων

των τεχνών ή της παραγωγικής διαδικασίας.»

κός κλάδος που στόχο έχει τη διαφύλαξη και την αξιοποίη-

[Πηγή: http://el.wikipedia.org]

Η βιομηχανική αρχαιολογία είναι ένας διεπιστημονι-

ση των βιομηχανικών μνημείων. Περιλαμβάνει όχι μόνο τα βιομηχανικά κελύφη, αλλά και τα μηχανήματα παραγωγής, τους χώρους αποθήκευσης, τα δίκτυα μεταφορών, αλλά και τους χώρους που χρησιμοποιούνται για κοινωνικές δραστηριότητες σχετικές με τη βιομηχανία. Κάθε γραπτή ή προφορική πηγή έχει σημασία και πρέπει να καταγράφεται.

Στην Ελλάδα η βιομηχανική αρχαιολογία είναι μια

σχετικά νέα επιστήμη, που μετρά περίπου 25 χρόνια ζωής. Το πρώτο συνέδριο βιομηχανικής αρχαιολογίας στην Ελλάδα πραγματοποιήθηκε το 1986, ενώ την ίδια περίοδο ο τότε νομάρχης Λέσβου Ν. Σηφουνάκης έχει ήδη ξεκινήσει ένα πρωτοπόρο πρόγραμμα αποκατάστασης σημαντικών ελαιοτριβείων στο νησί, όπως έχει ήδη αναφερθεί. Ακολούθως ενεργοποιήθηκαν σημαντικοί φορείς, όπως το Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών, η Διεύθυνση Νεωτέρων Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού, αλλά και το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Ένα ακόμη ιδιαίτερα σημαντικό βήμα έγινε το 1992 με τη δημιουργία του ελληνικού τμήματος του TICCIH26, που από την ίδρυσή του μέχρι σήμερα, προώθησε σε συνεργασία 26 Διεθνής Επιτροπή για τη Διατήρηση της Βιομηχανικής Κληρονομιάς - TICCIH (The International Committee for the Conservation of Industrial Heritage)

72

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

με κρατικούς και επιστημονικούς φορείς, σημαντικά έργα διάσωσης και ανάδειξης των μνημείων της βιομηχανικής κληρονομιάς της χώρας.

Τον Ιούλιο του 2003 στη Ρωσία δημιουργήθηκε από

το ΤΙCCΙΗ η χάρτα του Nizhny Tagil με στόχο να παρουσιαστεί στο ICOMOS για επικύρωση και για την τελική έγκριση της UNESCO. Ίσως η χάρτα αυτή σε συνδυασμό με την ανάλυση που προηγήθηκε να μπορεί να δώσει κάποιες βασικές κατευθύνσεις για τη διάσωση της λεσβιακής βιομηχανικής κληρονομιάς.

Σύμφωνα με την χάρτα του Nizhny Tagil:

•

Η καταγραφή αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της με-

λέτης της βιομηχανικής κληρονομιάς. Πρέπει να γίνεται μια πλήρης καταγραφή των φυσικών χαρακτηριστικών και της κατάστασης του χώρου και να καταχωρείται σε δημόσιο αρχείο πριν γίνουν οποιεσδήποτε παρεμβάσεις. Τα αρχεία πρέπει να περιέχουν περιγραφές, σχέδια, φωτογραφίες και βιντεοσκοπήσεις κινούμενων αντικειμένων, με αναφορές σε υποστηρικτική τεκμηρίωση. Οι αναμνήσεις των ανθρώπων είναι μοναδική και αναντικατάστατη πηγή που πρέπει επίσης να καταγράφονται, όταν είναι διαθέσιμες.

•

Οι τόποι και οι κατασκευές που έχουν κριθεί σημα-

ντικές πρέπει να προστατεύονται με νομικά μέτρα, αρκετά ισχυρά ώστε να εξασφαλίζουν τη διατήρηση της σπουδαιότητάς τους.

•

Πρέπει να εντοπιστούν οι χώροι που βρίσκονται σε

κίνδυνο, έτσι ώστε να ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα για να περιοριστεί ο κίνδυνος και να διευκολυνθούν τα κατάλληλα σχέδια για την επισκευή και την επανάχρηση τους.

•

Η ήπια και φιλική προσαρμογή και επανάχρηση μπο-

Σύμφωνα με την χάρτα του Nizhny Tagil: «Προοίμιο:

Οι πρώτες περίοδοι της ανθρώπινης ιστορίας

ορίζονται από τις αρχαιολογικές μαρτυρίες για τις θεμελιώδεις αλλαγές των τρόπων με τους οποίους οι άνθρωποι κατασκεύαζαν αντικείμενα και η σημασία της διατήρησης και της μελέτης των μαρτυριών για αυτές τις αλλαγές είναι οικουμενικά αποδεκτή.

Από τον Μεσαίωνα, οι καινοτομίες της Ευρώ-

πης στη χρήση της ενέργειας και στο εμπόριο και τις συναλλαγές οδήγησαν σε μια αλλαγή, προς το τέλος του 18ου αιώνα, τόσο ριζική όσο και εκείνη μεταξύ της Νεολιθικής και της Χάλκινης Εποχής, με εξελίξεις στις κοινωνικές, τεχνικές και οικονομικές συνθήκες της μεταποίησης, αρκετά γρήγορες και ρηξικέλευθες ώστε να αποκληθεί επανάσταση. Η Βιομηχανική Επανάσταση ήταν η απαρχή ενός ιστορικού φαινομένου που επηρέασε ένα τεράστιο τμήμα του ανθρώπινου πληθυσμού καθώς και όλες τις άλλες μορφές ζωής του πλανήτη μας και συνεχίζεται μέχρι σήμερα.

Τα υλικά κατάλοιπα αυτών των ριζικών αλλα-

γών έχουν παγκόσμια ανθρώπινη αξία και η σπουδαιότητα της μελέτης και της διατήρησης αυτών των καταλοίπων πρέπει να αναγνωρισθεί.

Κατά συνέπεια, οι εκπρόσωποι, που συναντή-

θηκαν για τη Διάσκεψη 2003 του ΤΙCCΙΗ στη Ρωσία, επιθυμούν να βεβαιώσουν ότι τα κτίρια και οι κατασκευές που δημιουργήθηκαν για βιομηχανικές δραστηριότητες, οι διαδικασίες και τα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν μέσα στις κατασκευές αυτές και οι πόλεις και τα τοπία στα οποία βρίσκονται, μαζί με όλες τις άλλες υλικές και άϋλες εκδηλώσεις τους, έχουν θεμελιώδη σημασία. Πρέπει να μελετηθούν, η ιστορία τους να διδάσκεται, το νόημα και η σημασία τους πρέπει να προάγεται και να καθίσταται σαφής σε όλους και πρέπει να εντοπιστούν τα πιο σημαντικά και χαρακτηριστικά παραδείγματα, να προστατευτούν και να διατηρηθούν σύμφωνα με το πνεύμα της Χάρτας της Βενετίας, προς χρήση και όφελος του σήμερα και του αύριο.» [Πηγή: http://www.ticcih.gr]

Αποτίμηση του χθες και του σήμερα και μια ματιά στο μέλλον

73

ρεί να είναι ένας κατάλληλος και οικονομικός τρόπος εξασφάλισης της επιβίωσης των βιομηχανικών κτισμάτων και πρέπει να ενθαρρύνεται με κατάλληλους νομικούς ελέγχους, τεχνικές συμβουλές, φορολογικά κίνητρα και επιχορηγήσεις.

•

Οι σύλλογοι και οι ενώσεις εθελοντών έχουν να

παίξουν σημαντικό ρόλο στον εντοπισμό των χώρων, στην προαγωγή της δημόσιας συμμετοχής στη διατήρηση, στη διάδοση πληροφοριών και στην έρευνα, δεδομένου ότι είναι οι απαραίτητοι ρόλοι στη σκηνή της βιομηχανικής κληρονομιάς.

•

Η προσαρμογή ενός βιομηχανικού χώρου σε νέα

χρήση, προκειμένου να εξασφαλιστεί η διατήρησή του, είναι παραδεκτή εκτός από τις περιπτώσεις χώρων με ειδική ιστορική σπουδαιότητα. Οι νέες χρήσεις πρέπει να σέβονται τα αξιόλογα αντικείμενα και να διατηρούν τα αρχικά πρότυπα Το Μουσείο Βιομηχανικής Ελαιουργίας στην Αγία Παρασκευή. Πρόκειται για το κοινοτικό ελαιοτριβείο της περιοχής που αρχικά είχε λειτουργήσει ως πολυχώρος. Στο μεγάλο προαύλιο, που παλιότερα βοηθούσε στη μεταφορώ πρώτων υλών και τελικών προϊόντων, σήμερα

κυκλοφορίας και δραστηριότητας, και πρέπει να είναι όσο το δυνατόν πιο συμβατές με την αρχική ή την κύρια χρήση. Συνιστάται να υπάρχει μια περιοχή όπου θα ερμηνεύεται η προηγούμενη χρήση.

•

Η βιομηχανική κληρονομιά μπορεί να παίξει σημα-

έχει διαμορφωθεί μικρό αμφιθέατρο που φιλοξενεί πολι-

ντικό ρόλο στην οικονομική αναζωογόνηση περιοχών που

τιστικές εκδηλώσεις τους καλοκαιρινούς μήνες.

φθίνουν ή μαραζώνουν.

•

Ειδικά βιομηχανικά και τεχνικά μουσεία και διατηρη-

τέοι βιομηχανικοί χώροι είναι σημαντικά μέσα προστασίας και ερμηνείας της βιομηχανικής κληρονομιάς.

Σύμφωνα με τα παραπάνω σημεία θα επιχειρήσω

μια αποτίμηση των όσων έχουν ήδη γίνει σε σχέση με τη διατήρηση της βιομηχανικής κληρονομιάς στη Λέσβο, ενώ παράλληλα θα παρουσιάσω ένα σύνολο γενικών κατευθύνσεων που μπορούν να βοηθήσουν από δω και στο εξής στη διαφύλαξή της.

74

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

Οι πρώτες προσπάθειες διάσωσης της βιομηχανικής

κληρονομιάς στη Λέσβο, πραγματοποιήθηκαν όπως προαναφέρθηκε στα μέσα της δεκαετίας του ’90. Τότε αγοράστηκαν από την πολιτεία βιομηχανικά κτίρια που κρίθηκαν σημαντικά, με σκοπό την αποκατάστασή τους και την απόδοση νέας πολιτισμικής χρήσης σε αυτά. Δεν θεωρώ καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι τα τρία από τα τέσσερα κτίρια που περιλήφθησαν σε αυτό το πρόγραμμα ήταν κοινοτικά ελαιοτριβεία27. Κι αυτό γιατί ο κοινοτισμός είχε πολύ μεγάλη σημασία για τους ντόπιους, ενώ η ιστορία των βιομηχανικών αυτών κτιρίων ήταν άρτια συνδεδεμένη με την ιστορία του τόπου. Έτσι δόθηκε μια προτεραιότητα στα κτίρια αυτά, τα οποία μετατρά-

Ελαιοτριβείο Θεοδοσιάδη. Σήμερα εγκατελελειμμένο πολύκεντρο του Δήμου Πέτρας.

πηκαν σε πολύκεντρα, δηλαδή χώρους που αφορούσαν τους κατοίκους των χωριών αυτών και που μπορούσαν να φιλοξενήσουν διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις. Το σημείο στο οποίο θεωρώ ότι απέτυχε η νέα χρήση που δόθηκε, είναι ότι δεν κατάφεραν οι χώροι αυτοί να μπουν ενεργά στη ζωή των πολιτών. Λειτουργούν σπάνια για να φιλοξενήσουν κάποια εκδήλωση ή ίσως για κάποια συγκέντρωση πολιτών, ενώ όλο τον υπόλοιπο χρόνο παραμένουν κλειδωμένοι και άδειοι.

Όμως αναρωτιέμαι ακόμα αν οι κάτοικοι του νησιού

και ειδικά οι νέοι έχουν αποκτήσει την κατάλληλη παιδεία ώστε να σεβαστούν και να αγκαλιάσουν αυτούς τους χώ-

Ελαιοτριβείο Θεοδοσιάδη. Το σκονισμένο και κλειδωμένο ισόγειο.

ρους. Τι θα γινόταν άραγε αν παρέμεναν ανοιχτοί στο κοινό καθημερινά; Σε τι κατάσταση θα ήταν; Οι νέοι έχουν συνειδητοποιήσει την αξία των κτιρίων αυτών αλλά και την αξία της βιομηχανικής ιστορίας του νησιού γενικότερα; Είναι πολύ σημαντικό να μάθουν οι νέοι άνθρωποι όλη την ιστορία που κρύβεται πίσω από τις μισογκρεμισμένες καμινάδες και τα ερειπωμένα κτίρια και να κατανοήσουν την αξία της βιο27 Πρόκειται για τα κοινοτικά ελαιοτριβεία Πολιχνίτου, Μανταμάδου και Αγίας Παρασκευής

Το κοινοτικό ελαιοτριβείο Αγιάσου. Σήμερα το κτίριο της φωτογραφίας έχει μετατραπεί σε κέντρο νεότητας.

Αποτίμηση του χθες και του σήμερα και μια ματιά στο μέλλον

75

μηχανικής τους κληρονομιάς. Έτσι όχι μόνο θα μπορέσουν να αγκαλιάσουν και να προστατέψουν τα ήδη αναστηλωμένα κελύφη με τις νέες λειτουργίες τους, αλλά θα μπορέσουν στο μέλλον να πάρουν ενεργές πρωτοβουλίες και να γίνουν μέλη εθελοντικών ομάδων που θα έχουν στόχο την προστασία των βιομηχανικών κτιρίων του νησιού.

Επίσκεψη νηπιαγωγείου στο Ελαιοτριβείο - Μουσείο Βρα-

Ένα σημαντικό βήμα για την παιδεία των νέων αλλά

και των μεγαλύτερων, στο νησί έγινε στα μέσα της προηγού-

νά: «οι μαθητές είχαν την ευκαιρία να γνωρίσουν το τρό-

μενης δεκαετίας με την ίδρυση δύο μουσείων. Πρόκειται για

πο με τον οποίο γίνονταν παλιότερα η παρασκευή λαδιού,

το Μουσείο Βιομηχανικής Ελαιουργίας υπό την αιγίδα του

αλλά και να ‘ρθουν σε επαφή με την πολιτιστική κληρο-

ΠΙΟΠ28 και το Ελαιοτριβείο – Μουσείο Βρανά. Το πρώτο στε-

νομιά του τόπου τους.» [Πηγή: http://cultureprograms.wordpress.com]

γάζεται στο κοινοτικό ελαιοτριβείο Αγίας Παρασκευής που όπως αναφέρθηκε παραπάνω τη δεκαετία του ’90 είχε αναστηλωθεί σε πρώτη φάση και λειτούργησε ως πολύκεντρο, ενώ το δεύτερο είναι το ιδιωτικό ελαιοτριβείο Βρανά Νικολάου, παππού του Οδυσσέα Ελύτη, στον Παπάδο της Γέρας, που λειτουργεί υπό την αιγίδα της μη κερδοσκοπικής εταιρείας «Αρχιπέλαγος». Και τα δύο κτίρια έχουν μετατραπεί σε μουσεία του εαυτού τους, παρουσιάζοντας την παραγωγική διαδικασία που ακολουθούσαν το 19ο και 20ο αιώνα για την παραγωγή ελαιόλαδου. Παράλληλα με τα δύο αυτά μουσεία λειτουργεί και το Μουσείο Σαπουνιού, στο τέταρτο βιομηχανικό κτίριο που αποκαταστάθηκε από το πρώτο πρόγραμμα που αναφέρθηκε παραπάνω. Πρόκειται για το σαπωνοποιείο του Ιωάννη Πούλια στο Πλωμάρι, το οποίο έχει μετατραπεί σε μουσείο του εαυτού του και σε πολύκεντρο, με τον τελευταίο όροφο του ξηραντηρίου να έχει μετατραπεί σε αίθουσα

Τα παιδιά εξοικιώνονται με τη βιομηχανική τους κληρονομιά μέσα από τα μουσεία που έχουν δημιουργηθεί:

προβολών και εκδηλώσεων. Πλέον τα βιομηχανικά μουσεία

«Γιορτές της Αποκριάς και εκπαίδευση στο Μουσείο Βιο-

του νησιού έχουν μπει στο πρόγραμμα επισκέψεων των σχο-

μηχανικής Ελαιουργίας Λέσβου. Μαθητές εμπνέονται από

λείων όλων των περιφερειών, δίνοντας τη δυνατότητα στα

το έργο του Θεόφιλου και δημιουργούν μάσκες!» [Πηγή: http://www.facebook.com/PiopNews]

76

28

Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

παιδιά να γνωρίσουν από μικρά ένα σημαντικό κομμάτι της ιστορίας του νησιού τους και να μπορέσουν αργότερα να αγκαλιάσουν τη βιομηχανική τους κληρονομιά.

Πέρα από την πρωτοβουλία της πολιτείας υπήρξαν

και αρκετές ιδιωτικές δράσεις, οι οποίες παρουσιάστηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο. Στα τέλη λοιπόν της δεκαετίας του ’90 οι ιδιώτες ακολουθούν το δρόμο των αποκαταστάσεων και προσδίδουν στα βιομηχανικά συγκροτήματα που τους ανήκουν νέες χρήσεις. Η νέες χρήσεις που προτίμησαν

Οι λαδαποθήκες του βιομηχανικού συγκροτήματος Καψι-

οι ιδιώτες ήταν φυσικό να αφορούν τον τουρισμό, που για

μάλη. Έχουν γίνει επεμβάσεις και σήμερα λειτουργούν

τα νησιά παίζει σημαντικό ρόλο. Έτσι ολόκληρα βιομηχανικά

ως εστιατόριο.

συγκροτήματα ή τμήματα αυτών μετατράπηκαν σε ξενοδοχεία29, εστιατόρια ή νυχτερινά κέντρα. Τα περισσότερα από αυτά είχαν το πλεονέκτημα πέρα από το να σφύζουν από ζωή, να έχουν αρκετά κέρδη ώστε να μπορέσουν να επιβιώσουν και να συντηρηθούν.

Παράλληλα με την τριτογενή παραγωγή τουριστικών

υπηρεσιών, η Λέσβος συνεχίζει να παράγει ελαιόλαδο. Έχει υπολογιστεί ότι η παραγωγή του νησιού αποτελεί, ανάλογα με την ελαιοπαραγωγή της κάθε χρονιάς, από το 3,6% έως το 15% του ΑΕΠ30. Στο νησί συνεχίζουν να υπάρχουν σή-

Ξενώνες και κατάστημα παραδοσιακών προϊόντων στη

μερα πολλά ελαιοτριβεία από τα οποία τα μισά περίπου είναι

Σκάλα Συκαμιάς.

συνεταιριστικά. Το στοιχείο αυτό συνεχίζει την παράδοση του κοινοτισμού στο νησί και αποτελεί ιδιαιτερότητά του σε σχέση με άλλες περιοχές της Ελλάδας. Πολλοί υποστηρίζουν ότι η ενασχόληση με την ελιά θα αυξηθεί λόγω της οικονομικής κρίσης. Αυτό δεν συνέβη μέχρι πέρυσι, ενώ φέτος είναι 29 Τα δύο ξενοδοχεία στο Μόλυβο και στα Λουτρά νετάχθηκαν στον Νόμο 1262/1982 «Για την παροχή κινήτρων ενίσχυσης της Οικονομικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης της Χώρας και τροποποίηση συναφών διατάξεων» 30 ακαθάριστο εγχώριο προϊόν

Μόλυβος: Ραφινερί Τρύφωνος. Σήμερα λειτουργεί ως ξενοδοχείο.

Αποτίμηση του χθες και του σήμερα και μια ματιά στο μέλλον

77

ακόμα νωρίς για να φανεί κάτι τέτοιο, αν και οι ντόπιοι λένε πως για δεύτερη χρονιά η σοδειά δεν ήταν πολύ καλή.

Όπως έχει ήδη αναφερθεί στο προηγούμενο κεφά-

λαιο πολλά ιδιωτικά και συνεταιριστικά ελαιοτριβεία στεγάζονται σε βιομηχανικά κελύφη του περασμένου αιώνα. Αυτό βοήθησε τα παλιά βιομηχανικά συγκροτήματα να επιβιώσουν, όμως σε αρκετές περιπτώσεις έγιναν επεμβάσεις που αλλοίωσαν τον χαρακτήρα των κτιρίων. Σαν μελλοντική κίνηση θεωρώ απαραίτητη μια πιο προσεκτική αδειοδότηση Κάπη: Ελαιοτριβείο Συνεταιρισμού.

και συστηματικό έλεγχο των επεμβάσεων που συντελούνται σε τέτοια κτίρια, ακόμα κι αν το κράτος δεν έχει μεριμνήσει ώστε να κηρυχθούν διατηρητέα. Ιδανικά, θα έπρεπε όλα τα σύγχρονα ελαιοτριβεία να στεγάζονται σε αναστηλωμένα βιομηχανικά κελύφη, δίνοντάς τους ζωή και βοηθώντας τα να επιβιώσουν. Ο μόνος λόγος για τον οποίο θεωρώ ότι πρέπει να χτίζονται νέες βιομηχανικές μονάδες είναι στην περίπτωση που στα παλιά κελύφη δεν μπορούν να τηρηθούν οι ισχύουσες διατάξεις για την προστασία του περιβάλλοντος, όπως έγινε με το Πυρηνεργοστάσιο της ΛΕΣΕΛ που θα μεταφερθεί

Σύγχρονες εγκαταστάσεις της ΛΕΣΕΛ.

σύντομα.

Στην κατεύθυνση αυτή είναι απαραίτητη η στήριξη

του κράτους. Μπορεί η οικονομική κατάσταση της χώρας να είναι δύσκολη και στην παρούσα φάση να είναι αδύνατο να δοθούν επιχορηγήσεις σε ιδιώτες που θέλουν να αποκαταστήσουν και να δώσουν νέα χρήση σε κάποιο βιομηχανικό κτίριο, όμως προς το παρόν μπορούν να γίνουν κάποιες λιγότερο δαπανηρές κινήσεις. Καταρχάς θα πρέπει επιτέλους να κηρυχθούν όλα τα βιομηχανικά συγκροτήματα του περασμένου αιώνα διατηρητέα και να υπάρχουν ειδικές επιτροπές που να εγκρίνουν τυχόν επεμβάσεις και νέες χρήσεις. Από Σύγχρονη βιομηχανική μονάδα στο Μανταμάδο.

78

κει και πέρα, όσον αφορά τη στήριξη των ιδιωτών, θα μπο-

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

ρούσαν να υπάρχουν κάποια φοροαπαλλακτικά μέτρα, ώστε να ενθαρρύνονται τουλάχιστον από αυτό. Ωστόσο υπάρχουν τα τελευταία χρόνια διάφορα κοινοτικά προγράμματα που διαχειρίζεται η ΕΤΑΛ31, τα οποία όμως ως τώρα δεν έχουν παρουσιάσει κάποιο σημαντικό έργο στην συντήρηση των βιομηχανικών κτιρίων του περασμένου αιώνα, καθώς στηρίζονται κυρίως στις πρωτοβουλίες των ιδιοκτητών τους.

Σίγουρα έχουν γίνει αρκετά βήματα για τη διαφύλα-

ξη της βιομηχανικής κληρονομιάς στη Λέσβο, όμως μπορούν

Η πινακίδα στο βιομηχανικό συγκρότημα Καψιμάλη δη-

να γίνουν ακόμα πολύ περισσότερα. Σίγουρα δεν μπορούν

λώνει ότι ο ιδιοκτήτης του έχει κάνει αίτηση ένταξης σε

να σωθούν όλα τα κτίρια και να επαναχρησιμοποιηθούν ούτε

κοινοτικό πρόγραμμα για επιδότηση.

είναι δυνατόν να γίνουν όλα μουσεία του εαυτού τους, γιατί τότε δε θα ήταν βιώσιμα. Οι νέες χρήσεις πρέπει να αξιολογούνται προσεκτικά ώστε το κτίριο να είναι σε θέση να εξασφαλίζει την επιβίωσή του. Ωστόσο πριν από αυτό, πρέπει να γίνει σήμερα μια πλήρης καταγραφή, όσο είναι ακόμα νωρίς, τόσο των ίδιων των κτιρίων, όσο και των αρχείων τους σε περίπτωση που αυτά σώζονται. Όπως αναφέρεται και στη χάρτα του Nizhny Tagil και οι προφορικές μαρτυρίες και αναμνήσεις όσων θυμούνται ακόμα την παλιά δόξα του νησιού είναι σημαντικό να καταγραφούν. Αυτό θα μπορούσε

Πινακίδα έξω από το σαπωνοποιείο Πούλια στο Πλωμάρι.

να αποτελέσει πεδίο έρευνας των πολυτεχνειακών και πανεπιστημιακών σχολών μαζί με την τοπική αυτοδιοίκηση και το Υπουργείο Πολιτισμού. Επόμενο σημαντικό βήμα είναι η κήρυξη των βιομηχανικών κτιρίων σε διατηρητέα και η διάσωσή τους με “σειρά προτεραιότητας”, αυτών που βρίσκονται σε μεγαλύτερο κίνδυνο αλλά και των σημαντικότερων και πιο αξιόλογων κτιρίων. Η σημαντικότητα ενός βιομηχανικού συγκροτήματος μπορεί να σχετίζεται είτε με την ιστορία του και το μέγεθός του, είτε με τις μνήμες και τα συναισθήματα Μόλυβος: Άποψη από το λιμάνι. Δεξιά διακρίνεται η Ραφι-

31

Εταιρεία Τοπικής Ανάπτυξης Λέσβου

νερί Τρύφωνος που σήμερα είναι ξενοδοχείο.

Αποτίμηση του χθες και του σήμερα και μια ματιά στο μέλλον

79

που έχει αφήσει στην καρδιά των ανθρώπων.

Όπως ήδη ανέφερα, είναι σχεδόν αδύνατο να απο-

κατασταθούν και να επαναλειτουργήσουν με νέα χρήση όλα τα βιομηχανικά συγκροτήματα. Ωστόσο θεωρώ πολύ σημαντική την περιοχή του Περάματος που παραμένει ξεχασμένη σαν βιομηχανική ζώνη και που δεν αποτελεί πόλο έλξης ούτε για τους ντόπιους, αλλά ούτε και για τους τουρίστες, αφού φυσικά οι ντόπιοι δεν το προωθούν. Στην περιοχή βρίσκεται και το τεράστιο βιομηχανικό συγκρότημα του Σουρλάγκα, το οποίο θα μπορούσε να φιλοξενήσει διάφορες λειτουργίες. Γενικά όλο το Πέραμα θα μπορούσε να λειτουργήσει μελλοντικά είτε σαν μια νέα τουριστική περιοχή, δίνοντας πολλές θέσεις εργασίας, και προσελκύοντας ανθρώπους από όλον τον κόσμο, ή αντίστοιχα λόγω της συνολικής έκτασης των κτιρίων θα μπορούσε να φιλοξενήσει νέα τμήματα του Πανεπιστημίου Αιγαίου, είτε φοιτητικές εστίες, οι οποίες λείπουν από το νησί. Οι συγκεκριμένες δεν αποτελούν μελετημένες Εμφανείς παραμορφώσεις της τοιχοποιίας. Βιομηχανικό

προτάσεις, αλλά πρώτες σκέψεις με γνώμονα την καλύτερη

συγκρότημα Καψιμάλη στην Παναγιούδα.

αξιοποίηση μιας τέτοιας περιοχής.

Το βιομηχανικό συγκρότημα Βασιλείου στα Λουτρά.

80

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

Αποτίμηση του χθες και του σήμερα και μια ματιά στο μέλλον

81

Επίλογος

Η βιομηχανική Λέσβος, δημιουργήθηκε τον 19ο και 20ο αιώνα και στηρίχθηκε απο-

κλειστικά στην ελιά. Η μονοκαλλιέργεια της ελιάς ήταν αυτή που καθόρισε το μέγεθος και το είδος της βιομηχανίας, ενώ δυστυχώς, υπαγόρευσε σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες και το τέλος της ανάπτυξής της. Τα βιομηχανικά κτίρια της εποχής αυτής είναι ελαιοτριβεία, σαπωνοποιεία και πυρηνεργοστάσια, ενώ δεν λείπουν μεγαλύτερα βιομηχανικά συγκροτήματα που συνδυάζουν περισσότερες από μία παραγωγικές διαδικασίες.

Τα περισσότερα από αυτά τα κτίρια, που κάποτε έφεραν στο νησί οικονομική αλλά

και γενικότερη άνθιση, είναι σήμερα αφημένα στη φθορά του χρόνου, εγκαταλελειμμένα και άδεια. Πολλά από αυτά είναι μισογκρεμισμένα από έργα “ανάπτυξης” που δεν έλαβαν υπόψιν την πολιτιστική κληρονομιά του τόπου, ενώ ορισμένα δεν έχουν αφήσει παρά μόνο ίχνη πίσω τους. Ωστόσο θα πρέπει να αναγνωριστεί ότι σε σχέση με το μέγεθος της Λέσβου και το μεγάλο αριθμό βιομηχανικών κελυφών, οι αποκαταστάσεις και επαναχρησιμοποιήσεις είναι ήδη σημαντικές, αλλά όχι αρκετές. Περισσότερα από είκοσι κτίρια συνεχίζουν να ζουν είτε διατηρώντας την παλιά τους χρήση, είτε χρησιμοποιήθηκαν τα κελύφη τους για να φιλοξενήσουν μια νέα χρήση.

Ανάμεσα στα βιομηχανικά κτίρια που έχουν αποκατασταθεί, δύο μουσεία, αναδεικνύουν

τη βιομηχανική κληρονομιά του νησιού και προσελκύουν τουρίστες αλλά και ντόπιους. Αξίζει να σημειωθεί ότι το Μουσείο Βιομηχανικής Ελαιουργίας ΠΙΟΠ, που έγινε με την αρχιτεκτονική και μουσειολογική μελέτη της Σ. Χαραλαμπίδου, είναι μια σύγχρονη αρχιτεκτονική πρόταση, τόσο από την άποψη της αποκατάστασης όσο και από τη μουσειολογική, και έχει μεγάλη σημασία και για την παιδεία των νέων. Το συγκεκριμένο μουσείο μπορεί να προσφέρει την απαραίτητη παιδεία στον τόπο και παράλληλα να αποτελέσει μέσο για σύγχρονα βήματα. Η βιομηχανική κληρονομία της Λέσβου αναδεικνύεται με τη χρήση σύγχρονων μέσων που αποστασιοποιούνται από τη στείρα μίμηση του παρελθόντος και δίνουν ερεθίσματα για ένα καλύτερο και πιο δημιουργικό μέλλον.

Τα πρώτα βήματα για τη διαφύλαξη της βιομηχανικής κληρονομιάς της Λέσβου έχουν

ήδη γίνει. Όμως αυτό δεν είναι αρκετό. Υπάρχουν πολλά που μπορούν να γίνουν ακόμα για να βοηθήσουν τόσο στη διάσωση των αξιόλογων αυτών κτιρίων, όσο και στην αναζωογόνηση του

82

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

νησιού. Τα τελευταία χρόνια οι Μυτιληνιοί έχουν πάψει να ασχολούνται κατά κύριο λόγο με την καλλιέργεια και την επεξεργασία της ελιάς και έχουν στραφεί προς τον τουρισμό και τις υπηρεσίες. Με βάση τις σύγχρονες ενασχολήσεις των κατοίκων της Λέσβου θα μπορούσαν τα βιομηχανικά κελύφη του περασμένου αιώνα να αξιοποιηθούν με τέτοιο τρόπο ώστε να ικανοποιήσουν τις σύγχρονες ανάγκες και να προσφέρουν δυνατότητες ανάπτυξη στον τόπο. Όπως πριν έναν αιώνα τα κτίρια αυτά βοήθησαν στην οικονομική άνθιση της Λέσβου, το ίδιο θα μπορούσαν να προσφέρουν και σήμερα, σε μια δύσκολη οικονομικά στιγμή για τη χώρα, μέσα από βιώσιμες νέες χρήσεις.

Κοιτώντας προς το μέλλον ελπίζω να αξιοποιηθούν όσο το δυνατόν περισσότερα βιομη-

χανικά κελύφη του περασμένου αιώνα, με χρήσεις βιώσιμες τόσο για τα ίδια τα κτίρια, όσο και για την κοινωνία, επιτρέποντας στη «βιομηχανική Λέσβο του 19ου και 20ου αιώνα» να επιβιώσει και να προσφέρει στον τόπο μια νέα οικονομική και πολιτιστική άνθιση.

Επίλογος

83

84

Παράρτημα με σύντομη περιγραφή χαρακτηριστικών βιομηχανικών κτιρίων Λέσβου 2011

85

86

προσωπικό αρχείο, 4/11/2011

http://pandektis.ekt.gr

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 4/11/2011

Το βιομηχανικό συγκρότημα που καταλαμβάνει την θαλάσσια προέκταση του χωριού Παναγιούδα αποτελείται από ελαιοτριβείο, αποθήκες, σαπωνοποιείο και βυρσοδεψείο. Ιδρύθηκε από τον προσωπικό αρχείο Μ.Π., 6/5/2011

Γ. Καψιμάλη το 1896 και ο ατμοκίνητος μηχανολογικός εξοπλισμός παραγγέλθηκε στον Αχιλλέα Κούπα στον Πειραιά. Μετά το τέλος της λειτουργίας του αγοράστηκε από τα αδέρφια Ψαρρός και εκδόθηκε άδεια αλλαγής χρήσης σε ξενοδοχειακή μονάδα, κάτι που όμως δεν υλοποιήθηκε ποτέ λόγω του μεγάλου κόστους αποκατάστασης του κτιρίου. Μόνο τα δύο μπροστινά κτίρια που ήταν λαδαποθήκες αποκαταστάθηκαν και σήμερα λειτουργούν ως εστιατόριο.

87

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

Στα Μυστεγνά λειτουργούν σήμερα δύο ελαιοτριβεία. Στην επάνω φωτογραφία φαίνεται το ελαιοτριβείο του συνεταιρισμού, στο οικόσημο του οποίου φαίνεται ημερομηνία ίδρυσης 11 Αυγούστου 1903. Το βιομηχανικό αυτό συγκρότημα αναπτύσσεται με βάση την κλασική τυπολογία, με περιμετρικές μπατές, το κεντρικό κτίριο στο κέντρο της αυλής, το σπίτι του επιστάτη δίπλα στην κεντρική είσοδο, αλλά και την καπνοδόχο, η οποία παραμένει ακόμα και σήμερα πολύ καλά διατηρημένη. Στη δεύτερη φωτογραφία, το δεύτερο ελαιοτριβείο που φαίνεται μεταγενέστερο, λειτουργεί σήμερα υπό την ιδιοκτησία Μπάτη. Εδώ λόγω της θέσης του συγκροτήματος δεν έχει τηρηθεί η γενική διάταξη των περισσότερων ελαιοτριβείων στο νησί., αλλά κυριαρχούν δύο μεγάλα κτίρια και μερικά μικρότερα βοηθητικά.

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

88

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

Στη Σκάλα Μυστεγνών βρίσκεται το ελαιοτριβείο Παναγιωτέλλη. Είναι από τα λίγα βιομηχανικά συγκροτήματα του νησιού που ενώ μετατράπηκε σε πολύκεντρο δεν εγκαταλείφτηκε και συνεχίζει να έχει ζωή σήμερα με μια διαφορετική χρήση. Ο μπροστινός χώρος προς τη θάλασσα έχει γίνει καφέ-εστιατόριο και λειτουργεί από ιδιώτη, ο επόμενος χώρος λειτουργεί ως αίθουσα παραδοσιακών χωρών για τα παιδιά τις περιοχής, ενώ το μόνο τμήμα που δεν λειτούργησε ποτέ κανονικά είναι το ιατρείο, που φαίνεται στο αριστερό τμήμα ης φωτογραφίας.

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

89

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

Το ελαιοτριβείο Τριανταφυλλίδη βρίσκεται στα Πάμφιλα. Σήμερα διατηρείται ως κτίσμα και έχει πουληθεί ο εξοπλισμός του. Πριν μερικά χρόνια λειτουργούσε ως ξυλουργείο, ενώ σήμερα παραμένει ανεκμετάλλευτο. Στη φωτογραφία διακρίνουμε

το κεντρικό

κτίριο του ελαιοτριβείου, την πολυγωνική καπνοδόχο και δεξιά το διώροφο σπίτι του επιστάτη, ενώ οι μπατές βρίσκονται πίσω από το κεντρικό κτίριο.

90

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

Το ελαιοτριβείο του Ελαιουργικού Συνεταιρισμού Παμφίλων ιδρύθηκε γύρω στο 1926. Σήμερα δεν λειτουργεί, παρόλα αυτά διακρίνεται στο μπροστινό μέρος της φωτογραφίας η προσθήκη δεξαμενής, που μαρτυρεί ότι το ελαιοτριβείο λειτούργησε με σύγχρονα μέσα. Στο βάθος φαίνεται η μικρή και τετράγωνης διατομής καπνοδόχος, σημάδι ότι το συγκεκριμένο κτίριο δεν ανήκει στα πρώτα βιομηχανικά καταστήματα του νησιού, αλλά είναι μεταγενέστερο.

91

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

Στα Πάμφιλα βρίσκεται το ένα από τα δύο εν λειτουργία πυρηνελαιουργεία της Λέσβου. Ανήκει στην ένωση αγροτικών συνεταιρισμών Λέσβου και στεγάζεται στο πρώην πυρηνεργοστάσιο Βοστάνη. Αν και πριν λίγα χρόνια η λειτουργία του εργοστασίου διακόπηκε για περιβαλλοντικούς λόγους, καθώς δεν ακολουθούσε τις σχετικές διατάξεις, σήμερα λειτουργεί και πάλι κανονικά, αλλά προσωρινά, μέχρι την μετεγκατάστασή του σε νέες σύγχρονες εγκαταστάσεις. Τι θα απογίνει το τεράστιο αυτό οικοδόμημα μετά τη μεταφορά του πυρηνεργοστασίου της ΛΕΣΕΛ; 92

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

Το ελαιοτριβείο Ελευθεριάδη-Σέρεσλη στην Πέτρα φέρει οικόσημο με την ημερομηνία ίδρυσης του, το 1908. Το ελαιοτριβείο αυτό χτίστηκε πάνω στη θάλασσα σχεδόν για να διευκολύνονται οι διακινήσεις πρώτων υλών και τελικών προϊόντων. Μετά τη διακοπή της λειτουργίας του ως ελαιοτριβείο, άλλαξε χρήση και λειτούργησε ως μπαρ, ενώ στη συνέχεια δόθηκε στο δήμο για τη δημιουργία πολύκεντρου. Σήμερα παραμένει κλειστό, σκονισμένο και εγκαταλελειμμένο, χωρίς λειτουργία, χωρίς ζωή.

93

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

Στην είσοδο του παραδοσιακού οικισμού Μόλυβος, σχεδόν πάνω στη θάλασσα βρίσκεται η Ραφινερί Τρύφων και Σια, που ιδρύθηκε το 1936. Το συγκεκριμένο είναι από τα πρώτα βιομηχανικά συγκροτήματα στη Λέσβο που έλαβε νέα χρήση και λειτούργησε ως ξενοδοχείο. Όπως τα περισσότερα βιομηχανικά συγκροτήματα της Λέσβου, έτσι κι αυτό χαρακτηρίζεται από εσωστρέφεια, με κεντριπροσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

94

κή αυλή και τα κτίρια διατεταγμένα περιμετρικά.

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 4/11/2011

Το 1909 ιδρύθηκε στη Σκάλα Λουτρών το Ελαιοτριβείο του Ασημάκη Μουζάλα. Ογδόντα χρόνια αργότερα το συγκρότημα, που βρίσκεται πάνω στη θάλασσα, άλλαξε χρήση και μεπροσωπικό αρχείο Μ.Π., 4/11/2011

τατράπηκε σε ξενοδοχείο, το οποίο λειτουργεί αδιάκοπα μέχρι και σήμερα. Στις φωτογραφίες φαίνεται η σημερινή κατάσταση του κτιρίου. Στο κεντρικό κτίριο του ελαιοτριβείου που μετατράπηκε σε ένα μεγάλο καθιστικό για τους επισκέπτες έχει διατηρηθεί ο παλιός ελαιόμυλος δίνοντας μια διαφορετική ατμόσφαιρα στο χώρο.

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 4/11/2011

95

http://pandektis.ekt.gr, φωτογραφία 2006

http://pandektis.ekt.gr, φωτογραφία 1995

Το βιομηχανικό συγκρότημα που απεικονίζεται στις φωτογραφίες ιδρύθηκε από τον Γεώργιο Θεοδοσιάδη στα 1890. Βρίσκεται στην είσοδο του χωριού Αγία Παρασκευή, στα αριστερά του κεντρικού δρόμου που ενώνει την Καλλονή με την Αγία Παρασκευή. Περιλαμβάνει κεντρικό κτίριο που στεγάζει το ελαιοτριβείο και τον αλευρόμυλο, κτίριο γραφείων κοντά στην είσοδο και αποθήκες ελαιοκάρπου περιμετρικά του οικοπέδου, όπως τα περισσότερα μεγάλα βιομηχανικά συγκροτήματα της περιόδου. Από το 2006 έως το 2011 ο βαθμός φθοράς του κτιρίου αυξάνεται συνεχώς.

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 7/5/2011

96

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

Στον παραλιακό δρόμο από τη Μυτιλήνη προς τη Θερμή, συναντάμε ένα βιομηχανικό συγκρότημα που περιλαμβάνει βυρσοδεψείο και αλευρόμυλο. Ιδρύθηκε από τον Βασίλη Βονοφακίδη το 1912, στην αρχή το βυρσοδεψείο και αργότερα ο αλευρόμυλος. Είχε ξύλινη προβλήτα μπροστά από το εργοστάσιο, όπου ξεφόρτωναν τα ιστιοφόρα και έφερναν τις πρώτες ύλες. Η λειτουργία του αλευρόμυλου σταμάτησε το 1995, ενώ το βυρσοδεψείο είχε ήδη σταματήσει να λειτουργεί. Το μπροστινό κτίριο που βλέπει προς τη θάλασσα άλλαξε χρήση και λειτούργησε πριν μερικά χρόνια ως μπαρ, όμως σήμερα παραμένει κι αυτό κλειστό και εγκαταλελειμμένο, όπως και το υπόλοιπο συγκρότημα.

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

97

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

Στην περιοχή Καρά Τεπές, λίγο έξω από την πόλη της Μυτιλήνης ιδρύθηκε το 1900 ο κυλινδρόμυλος Μουζάλα, ο οποίος λειτουργούσε ως το 1992. Ιδρυτής ήταν ο Βασίλειος Μουζάλας, γιος του δημογέροντα Ασημάκη Μουζάλα. Το βιομηχανικό συγκρότημα αποτελείτε από κυλινδρόμυλο, ελαιοτριβείο και βυρσοδεψείο καθώς και ταρσανά ενώ είχε και δική του προβλήτα για να αγκυροβολούν τα ιστιοφόρα που έφερναν το σιτάρι. Τη δεκαετία του 1980 απασχολούσε 69 εργάτες, ως μόνιμο προσωπικό αλλά και εποχιακούς. Στην τελευταία περίοδο της λειτουργίας του παρήγαγε 120 τόνους άλευρα το 24ωρο και έκανε εξαγωγές στη Μέση Ανατολή και στο Βιετνάμ. Σήμερα παραμένει εγκαταλελειμμένο, ρημαγμένο εσωτερικά, ενώ η στέγη σε αρκετά τμήματα του συγκροτήματος έχει καταρρεύσει.

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

98

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 4/11/2011

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 4/11/2011

Στις φωτογραφίες απεικονίζεται το συγκρότημα που ανήκε στην οικογένεια Βασιλείου, οι οποίοι ήταν μεγάλοι κτηματίες της περιοχής Λουτρών. Το ελαιοτριβείο κτίστηκε το 1891 από τον Παναγιώτη Βασιλείου, κτηματία, τοκιστή και Δημογέροντα, και το πυρηνελαιουργείο το 1909. Στο συγκρότημα υπήρχε επίσης και σαπωνοποιείο. Στην τοιχοποιία υπάρχει ευρεία χρήση της ροζ πέτρας Σαρμουσάκ, ενώ μορφολογικά θυμίζει το άλλο μεγάλο πυρηνεργοστάσιοτου νησιού,που βρίσκεται στα Πάμφιλα. Σήμερα το συγκρότημα διατηρείται σε καλή σχετικά κατάσταση και διατηρεί το σύνολο σχεδόν του μηχανολογικού του εξοπλισμού, ενώ ένα τμήμα του(κάτω φωτογραφία) λειτουργεί ως ιδιωτικό, φυγόκεντρο ελαιοτριβείο, από το φθινόπωρο ως την άνοιξη.

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 4/11/2011

99

1

http://pandektis.ekt.gr

Η φωτογραφία 1 χρονολογείται στα τέλη του 19ου αιώνα και παρουσιάζει μια γενική άποψη του Πλωμαρίου με τα σαπωνοποιεία των Αφών Δ. Γεωργαντέλλη, Αφών Τραγάκη, Ξυπτερά, Μαμάκου, Παπουτσάνη και το εργαστήριο αρωματικής σαπωνοποιίας του Αλκαίου Μεταξά. Για το Πλωμάρι ο Οικονόμος Τάξης το 1909 καταγράφει δώδεκα σαπωνοποιεία, δέκα ελαιοτριβεία, ένα αλευροποιείο υδραυλικό και δύο πυρηνεργοστάσια στην ανατολική είσοδο της πόλης.

2

3

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 7/5/2011

100

4

Οι φωτογραφίες 2 και 3 τοποθετήθηκαν μαζί για να τονίσουν την αντίθεση μεταξύ της παρούσας παρηκμασμένης κατάστασης του θαλάσσιου μετώπου του Πλωμαρίου και την όψη μιας πόλης πάνω στην ακμή της, τον 19ο αιώνα. προσωπικό αρχείο Μ.Π., 7/5/2011

Στην φωτογραφία 6, το Ελαιοτριβείο – Σαπωνοποι-

Στις φωτογραφίες 4-5 παρουσιάζονται το ηλεκτρο-

είο του Γεωργαντέλλη με το στρογγυλό του φουγάρο

κίνητο ελαιοτριβείο του Ε. Σίμου με το τετράγωνο

και τα αρχικά του ιδοικτήτη του χαραγμένα επάνω

φουγάρο και το σαπωνοποιείου του Ι. Πούλια που

του, στις δυτικές εκβολές του ποταμού Σεδούντα στο

έχει αποκατασταθεί και λειτουργεί ως πολύκεντρο,

κέντρο του Πλωμαρίου, παραμένει σήμερα εγκατα-

χτισμένα δίπλα στον ποταμό Σεδούντα.

λελειμμένο.

5

http://www.plomaricity.gr

6

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 7/5/2011

101

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 7/5/2011

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 7/5/2011

Στο κέντρο του Πλωμαρίου βρίσκεται το Σαπωνοποιείο του Ιωάννη Πούλια που χρονολογείται στο 1885. Είναι κτισμένο δίπλα στην κοίτη του ποταμού Σεδούντα και σήμερα είναι αποκατεστημένο και λειτουργεί ως πολύκεντρο. Ουσιαστικά λειτουργεί ως μουσείο σαπουνιού, ενώ στον τελευταίο όροφο του ξηραντηρίου έχει διαμορφωθεί κατάλληλα ο χώρος, ώστε να φιλοξενούνται εκδηλώσεις και συνέδρια. Ο αρχικός εξοπλισμός του σαπωνοποιείου έχει διατηρηθεί. Τα εργαλεία εκτίθενται στο ισόγειο, ενώ οι απολίξεις των καζανιών έχουν μεπροσωπικό αρχείο Μ.Π., 7/5/2011

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 7/5/2011

102

τατραπεί η μία σε κυλικείο και η άλλη σε WC.

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 7/5/2011

Το εργοστάσιο της Ελαιουργικής Σαπωνουργικής Εταιρείας Μυτιλήνης, ιδρύθηκε από λέσβιους επιχειρηματίες την εποχή του Μεσοπολέμου. Ιδρυτές ήταν οι Πέτρος και Απόστολος Γρημάνης, οι Ευστράτιος, Δημήτριος και Βασίλειος Χατζηβασιλείου, που είχαν και το διπλό οξυκόρυφο σαπωνοποιείο ακριβώς δίπλα, ο Μιχαήλ Γούτος και ο Δημήτριος Κουκλέλης. Σκοπός του ήταν η βιομηχανική παραγωγή και εμπορία όλων των ειδών του ελαιόλαδου καθώς και του σαπουνιού. Η σημαντικότερη φθορά που έχει υποστεί το κτίριο είναι στη στέψη του. Η δίριχτη στέγη με τα υπερβολικά οξυκόρυφα παράθυρα απουσιάζουν, ενώ και η καμινάδα έχει υποστεί κάποιες φθορές.

Το κτίριο στις δύο φωτογραφίες είναι το σαπωνοποιείο της Ελαιουργικής Σαπωνοβιομηχανικής Εταιρείας Μυτιλήνης (ΕΣΕΜ) ΕΠΕ στο Πέραμα. Η Ελαιουργική Σαπωνοβιομηχανική Εταιρεία Μυτιλήνης (ΕΣΕΜ) ιδρύθηκε το 1926 και σταμάτησε τη λειτουργία της το 1993. Η πρώτη φωτογραφία παρουσιάζει τη σημερινή κατάσταση του κτιρίου, που δεν λειτουργεί πια, ενώ στη δεύτερη το κτίριο παρουσιάζεται στη δόξα του, κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου. http://pandektis.ekt.gr, φωτογραφία μεσοπολέμου

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 7/5/2011

103

Στις δύο φωτογραφίες αριστερά απεικονίζεται το σαπωνοποιείο Χατζηβασιλείου στο Πέραμα, το 2011 και το 1995. Η διαφορά είναι φανερή. Το κτίριο έχει εγκαταλειφθεί και καταρρέει σταδιακά. Σήμερα δεν έχουν μείνει όρθιες ούτε καν οι τέσσερις πλευρές του. Η στέγη έχει πέσει ενώ και η καμινάδα εμφανίζει σημάδια φθοράς.

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 7/5/2011

Κάτω δεξιά το ελαιοτριβείο Ντουραχάνη πάνω στον κεντρικό δρόμο του Περάματος διαφέρει σημαντικά στη στιβαρότητα. Δείχνει να στέκεται καλά στα θεμέλιά του, πιο φροντισμένο, ενώ η καμινάδα του, τετράγωνης διατομής έχει τσιμεντωθεί. Τα κεραμίδια της στέγης φαίνεται να έχουν αλλαχτεί, ενώ στο βάθος, στο κεντρικό κτίριο τα ανοίγματα του τελευταίου ορόφου έχουν κλειστεί. http://pandektis.ekt.gr, φωτογραφία 1995

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 7/5/2011

104

Στις δύο φωτογραφίες αριστερά απεικονίζονται τα σαπωνοποιεία Χατζηγιάννη στο Πέραμα, το 1995 και το 2001. Τα δύο σαπωνοποιεία που ιδρύθηκαν τη δεκαετία του 1880, βρίσκονται το ένα απέναντι από το άλλο και συνδέονταν με μεταλλική γέφυρα. Το πρώτο, που φαίνεται αριστερά και στις δύο φωτογραφίες έχει υποστεί σοβαρές βλάβες στο κέλυφος ενώ το δεύτερο μένει σχεδόν ανέπαφο. Έχουν http://pandektis.ekt.gr, φωτογραφία 1995

κτιστεί κατά το πρότυπο των μεγάλων σαπωνοποιείων της Μασσαλίας και είχαν διπλά σαπουνοκάζανα στο ισόγειο και αίθουσα ξήρανσης του σαπουνιού στους ορόφους. Κάτω δεξιά απεικονίζεται το γειτονικό σαπωνοποιείο Χατζηγιαννάκη, που χρονολογείται κι αυτό στην ίδια περίοδο. Το συγκεκριμένο συγκρότημα φαίνεται καλύτερα διατηρημένο. Μετά τη διακοπή λειτουργίας του ως σαπωνοποιείο μετατράπηκε σε αποθηκευτικό χώρο, σήμερα όμως παραμένει

http://pandektis.ekt.gr, φωτογραφία1995

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 7/5/2011

άδειο.

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 7/5/2011

105

Στις δύο φωτογραφίες αριστερά απεικονίζεται το σαπωνοποιείο Πασπάτη στο Πέραμα, το 2011 και το 2004, χωρίς ιδιαίτερες διαφορές. Το κτίριο έχει αποκατασταθεί και λειτουργεί σήμερα ως ταβέρνα, κατά του θερινούς μήνες.

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 7/5/2011

Κάτω δεξιά το δίδυμο βιομηχανικό συγκρότημα στον παραλιακό δρόμο του Περάματος, πιθανόν ελαιοτριβείο, έχει αλλάξει χρήση και έχει μετατραπεί σε νυχτερινό κέντρο, το οποίο όμως δεν λειhttp://pandektis.ekt.gr, φωτογραφία 2004

τουργεί σήμερα.

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 7/5/2011

106

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 7/5/2011

Πάνω στον παραλιακό δρόμο του Περάματος συναντάμε το συγκρότημα του Βυρσοδεψείου Σουρλάγκα που κάποτε ήταν το μεγαλύτερο των Βαλκανίων και αποτελούσε ένα ελληνικό επίτευγμα επιχειρηματικής τόλμης. Ιδρύθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα και έκλεισε τη δεκαετία του 1980 αφού κατηγορήθηκε για μόλυνση του κόλπου της Γέρας, ενώ σήμερα τα κτίρια του στέκουν επιβλητικά αλλά εγκαταλειμμένα. http://pandektis.ekt.gr, φωτογραφία 2006

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 7/5/2011

107

Το ελαιοτριβείο της Αγίας Παρασκευής, γνωστό ως η «μηχανή του κοινού», αποτελεί πρωτοποριακή πρωτοβουλία των αρχών του 20ού αιώνα.Το ελαιοτριβείο λειτούργησε από το 1911 έως το 1967. Τα έσοδα χρησιμοποιούνταν για την υποστήριξη του κοινωνικού και εκπαιδευτικού έργου της κοινότητας Αγίας Παρασκευής. Το 2003, το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ) ανέλαβε τη μετατροπή του ελαιοτριβείου σε μουσείο και έτσι το 2006, εγκαινιάστηκε το Μουσείο Βιομηχανικής Ελαιουρ-

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 7/5/2011

γίας Λέσβου. Το συγκρότημα της Αγίας Παρασκευής αναδεικνύεται σε «μουσείο του εαυτού του», παρουσιάζοντας στο κεντρικό κτίριο τα τρία βασικά στάδια της διαδικασίας παραγωγής ελαιόλαδου αλλά και την συμπληρωματική λειτουργία του αλευρόμυλου, ενώ επιπλέον υλικό για μια πιο σφαιρική παρουσίαση του θέματος, εκτίθεται στις μπατές που έχουν μετατραπεί σε προθήκες. Τέλος στον προαύ-

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 7/5/2011

λιο χώρο του ελαιοτριβείου έχει διαμορφωθεί υπαίθριο αμφιθέατρο για πολιτιστικές εκδηλώσεις.

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 7/5/2011

108

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 7/5/2011

http://pandektis.ekt.gr, πριν την αναστήλωση (2006)

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 6/5/2011

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 6/5/2011

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 6/5/2011

Το ελαιοτριβείο Βρανά-Νικολάου οικοδομήθηκε το 1887 για να στεγάσει την πρώτη ατμοκίνητη μονάδα παραγωγής λαδιού της περιοχής. Το ελαιοτριβείο πέρασε δυο τεχνολογικές φάσεις: ξεκίνησε να λειτουργεί ως ατμοκίνητο και στη συνέχεια εξοπλίστηκε με μηχανή καύσεως diesel. Το ελαιοτριβείο έμενε κλειστό και παραδομένο στη φθορά του χρόνου από τα μέσα της δεκαετίας του ’70, έως το 2006 που ξεκίνησαν οι εργασίες αναστήλωσης, οι οποίες διήρκησαν τρία περίπου χρόνια. Σήμερα το ελαιοτριβείο λειτουργεί σαν μουσείο του εαυτού του υπό την αιγίδα της μη κερδοσκοπικής Εταιρείας Αρχιπέλαγος.

109

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

Την περίοδο 1907-1911 χτίστηκε η μηχανή τ’ Αγίου, δηλαδή το κοινοτικό ελαιοτριβείο του Μανταμάδου, που αποτέλεσε σταθμό στην οικονομική και κοινωνική ιστορία του χωριού. Πρόκειται για ένα μεγάλο βιομηχανικό συγκρότημα με την τυπική διάταξη του μεγάλου προαυλίου με περιμετρικές μπατές και αποθήκες λαδιού και μεγάλο κεντριπροσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

κό κτίριο, στο οποίο λαμβάνει χώρα η παραγωγική διαδικασία. Η μηχανή τ’ Αγίου αγοράστηκε το 1984 από την πολιτεία μαζί με άλλα βιομηχανικά συγκροτήματα, αποκαταστάθηκε και μετατράπηκε σε πολύκεντρο. Σήμερα, κάθε καλοκαίρι, λαμβάνει χώρο στο κεντρικό κτίριο η «Παλλεσβιακή Έκθεση Κεραμικής», που δέχεται χιλιάδες επισκέπτες και στα πλαίσια της οποίας, όλοι οι κεραμίστες της Λέσβου εκθέτουν τις νέες δημιουργίες τους. Παράλληλα οι περιμετρικές μπατές έχουν παραχωρηθεί στον εκπολιτιστικό και αθλητικό σύλλογο «Ταξιάρχη», στο σύλλογο γυναικών Μανταμάδου και στο σύλλογο γονέων και κηδεμόνων του δημοτικού σχολείου και νηπιαγωγείου Μανταμάδου.

110

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

Το ελαιοτριβείο του αγροτικού συνεταιρισμού Κάπης στεγάζεται σε ένα παλιό ελαιοτριβείο του 19ου αιώνα. Οι μπατές που φαίνονται στον προαύλιο χώρο μπορεί να μην χρησιμοποιούνται πια, όμως από το Νοέμβρη ως τον Μάρτιο οι ελαιοπροσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

παραγωγοί της περιοχής εκεί αλέθουν τις ελιές τους. Το κεντρικό κτίριο, στο οποίο έχει προστεθεί μεταλλική δεξαμενή, όπως φαίνεται αριστερά, έχει επιχριστεί πλήρως, ενώ τα κουφώματα έχουν αντικατασταθεί με σύγχρονα, αλλοιώνοντας τον παραδοσιακό του χαρακτήρα. Στο εσωτερικό τα παλιά μηχανήματα αντικαταστάθηκαν με νέα, πιο γρήγορα και πιο «καθαρά». Τέλος η πολυγωνικής διατομής καμινάδα στο βάθος παραμένει για να θυμίζει μια άλλη εποχή.

111

Στη Σκάλα Συκαμιάς, σε ένα από τα βορειότερα χωριά του νησιού, πάνω στον παραλιακό πλακόστρωτο δρόμο βρίσκεται σήμερα το καλύτερα ίσως αξιοποιημένο βιομηχανικό συγκρότημα του νησιού. Πρόκειται για το ελαιοτριβείο του Καλιγέρη, που ξεκίνησε τη λειτουργία του στην αρχή του 20ού αιώνα. Στα μέσα του αιώνα αγοράζεται από τον συνεταιρισμό και αξιοποιείται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Σήμερα λειτουργεί ως ελαιοτριβείο με σύγπροσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

χρονα μέσα από το Νοέμβριο έως τον Μάρτιο, ενώ τμήματα του συγκροτήματος έχουν αλλάξει χρήση. Ένα κομμάτι του λειτουργεί τους θερινούς μήνες ως ξενώνας, ενώ στο ισόγειο έχουν διαμορφωθεί ένα κατάστημα παραδοσιακών προϊόντων του συνεταιρισμού που είναι ανοιχτό όλο το χρόνο και ένα μικρότερο κατάστημα που λειτουργεί τους «τουριστικούς» μήνες. Ο συνεταιρισμός της Συκαμιάς διαχειρίζεται τη λειτουργία αλλά και τα έσοδα όλων των επιμέρους τμημάτων και των λειτουργιών του

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

συγκροτήματος.

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

112

1

Στην είσοδο του Πολιχνίτου βρίσκεται το δημοτικό ελαιοτριβείο του χωριού που ιδρύθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα (φωτογραφία 1). Το 1984 αγοράστηκε από την πολιτεία μαζί με άλλα βιομηχανικά κτίρια και μετατράπηκε σε πολύκεντρο. Έτσι από το 1988 λειτουργεί με τον τίτλο «ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΝΕΟΤΗΤΑΣ ΔΗΜΟΥ ΠΟΛΙΧΝΙΤΟΥ». Όμως αυτό που βλέπει κανείς όταν το επισκέπτεται σε ανύποπτο χρόνο, όταν δεν είναι δηλαδή προγραμ-

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 7/5/2011

2

ματισμένη κάποια εκδήλωση, είναι μια κλειδωμένη, άδεια και σκονισμένη αίθουσα χωρίς καθόλου ζωή. Το μόνο που πραγματικά λειτουργεί όλο το χρόνο είναι το παραδοσιακό καφενείο το οποίο είναι οργανικά συνδεμένο με το κυρίως κτήριο. Λίγο πιο έξω, ένα δεύτερο ελαιοτριβείο (φωτογραφία 2) παραδίδεται στη φθορά του χρόνου και ακόμα πιο έξω (φωτογραφία 3), μέσα στα χωράφια το τρίτο ελαιοτριβείο της ίδιας περιόδου στον Πολιχνίτο, λειτουργεί σήμερα σαν ξυλουργείο, χρησιμο-

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 7/5/2011

ποιώντας το προϋπάρχον κέλυφος.

3

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 7/5/2011

113

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

Λίγο έξω από το χωριό Συκαμινιά βρίσκεται εγκαταλελειμμένο το Πρότυπο Ελαιοτριβείο Πλατογιάννη Σεραφείμ. Το ελαιοτριβείο ιδρύθηκε το 1936, όπως φαίνεται από την αναθηματική πλάκα πάνω από την είσοδο, ενώ φανερώνεται και από την χαμηλότερη από το συνηθισμένο καμινάδα του. Η διάταξή του ξεφεύγει από την τυπική, με τις μπατές να είναι χωμένες κατά το ήμισυ στο έδαφος, ενώ ο χώρος της παραγωγικής διαδικασίας κατεβαίνει βαθμιδωτά σε δύο επίπεδα, λόγω της κλίσης του εδάφους. Στη δεύτερη φωτογραφία φαίνεται σε πρώτο πλάνο το καφενείο-χώρος του επιστάτη και δίπλα ακριβώς η μεταλλική δεξαμενή, που φανερώνει ότι το ελαιοτριβείο λειτούργησε και με σύγχρονες μηχανές. Από τα σπασμένα τζάμια βλέπεις στο εσωτερικό την ντίζελ-μηχανή, αλλά και διάφορα εργαλεία που μοιάζουν σαν να τα άφησαν οι μάστορες μες στη μέση γιατί θα τα χρησιμοποιούσαν την επόμενη μέρα ξανά. Όμως το ελαιοτριβείο έκλεισε οριστικά και μετατράπηκε σε μια αποθήκη μεταλλικών σκουριασμένων καζανιών, που προσπαθούν να προστατευτούν κάτω από την στρατζαριστή λαμαρίνα της σκεπής.

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

114

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

http://pandektis.ekt.gr, φωτογραφία 2001

Το χωριό Κλειώ βρίσκεται στο βόρειο τμήμα της Λέσβου. Στις φωτογραφίες της επάνω σειράς φαίνεται το ελαιοτριβείο-αλευρόμυλος της Σαράντου Μαρίας, που όπως φαίνεται αλλοιώνεται χρόνο με το χρόνο. Στις δύο φωτογραφίες με διαφορά δέκα χρόνων μπορούμε να εντοπίσουμε τη φθορά που παρουσιάζεται κυρίως στη στέγη, αλλά και στον περίβολο του βιομηχανικού συγκροτήματος. Στην κάτω φωτογραφία φαίνεται μια σύγχρονη βιομηχανική μονάδα λίγα μέτρα πιο κάτω. Δεν θα μπορούσε το κέλυφος του παλιού βιομηχανικού συγκροτήματος με κάποιες προσθήκες και επεμβάσεις να φιλοξενήσει τη νέα βιομηχανική διαδικασία;

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

115

ΒΑΣΙΛΙΚΑ ΑΓΙΑΣΟΣ

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 7/5/2011

Παίρνοντας τον δρόμο από τον Πολιχνίτο προς την Αγιάσο, περνά κανείς από το χωριό Βασιλικά. Πάνω στο δρόμο σχεδόν βρίσκεται κλειστό και εγκαταλελειμμένο μικρό ελαιοτριβείο (επάνω). Το κτίριο φαίνεται να έχει λειτουργήσει μεταγενέστερα από την αρχική περίοδο λειτουργίας του, ενώ στη στέψη του έχει προστεθεί τσιμέντο και λαμαρίνες για την προστασία του από τις καιρικές συνθήκες. προσωπικό αρχείο Μ.Π., 7/5/2011

Στην Αγιάσο το κοινοτικό ελαιοτριβείο(δεξιά) έχει εν μέρει αναστηλωθεί σε κέντρο νεότητας, το οποίο δεν φαίνεται να έχει μπει στην καθημερινότητα των νέων του χωριού. Το υπόλοιπο βιομηχανικό συγκρότημα παραμένει ανεκμετάλλευτο, ενώ ο προαύλιος χώρος του έχει μετατραπεί σε χώρο στάθμευσης των τροχοφόρων του δήμου.

116

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 7/5/2011

ΜΑΝΤΑΜΑΔΟΣ

ΚΑΡΗΝΗ

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 4/11/2011

Στην Καρήνη, ανάμεσα στα πλατάνια, ξεπροβάλλει το παλιό ελαιοτριβείο του Δουκάρου. Πρόκειται για ένα μεσαίου μεγέθους βιομηχανικό συγκρότημα, με κεντρικό κτίριο, βοηθητικό κτίσμα ως αποθηκευτικό χώρο και επιβλητική κολουροκωνική καπνοδόχο. Από τα μέσα του περασμένου αιώνα, είχε ήδη σταματήσει η λειτουργία του, ενώ σήμερα, σε καλή κατάσταση, είναι νοικιασμένο σαν αποθήκη. προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

Αρκετά πιο βόρεια, στα περίχωρα του Μανταμάδου, ένα παλιό ελαιοτριβείο, έχει ενοικιαστεί και λειτουργεί σήμερα σαν εργαστήριο ζωοτροφών. Η καπνοδόχος διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση, ενώ στα δύο κεντρικά κτίρια έχουν γίνει οι απαραίτητες επεμβάσεις, όπως η διάνοιξη των θυρών, για την καλύτερη λειτουργικότητα του κτιρίου, με βάση τη νέα παραγωγική διαδικασία.

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 3/11/2011

117

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 8/5/2011

Στον κεντρικό δρόμο που οδηγεί από την Καλλονή στην Σκάλα Καλλονής, μέσα στα όρια του οικισμού βρίσκεται το ελαιοτριβείο του συνεταιρισμού του χωριού(επάνω). Πρόκειται για μικρό βιομηχανικό συγκρότημα, στο οποίο έχουν γίνει σύγχρονες επεμβάσεις και προσθήκες κτισμάτων. Δεν υπάρχουν μπατές, αλλά μόνο μεγάλα κτίσματα στα οποία γίνεται η παραγωγική διαδικασία αλλά και η αποθήκευση πρώτων υλών και τελικών προϊόντων. Τέλος, η καπνοδόχος, οκταγωνικού σχήματος, αν και έχει χάσει κάποιο ύψος, διατηρείται σήμερα για να θυμίζει μια άλλη εποχή. Στο δυτικό άκρο του χωριού βρίσκεται εγκαταλελειμμένο το ελαιοτριβείο Πρασακάκη(κάτω), το οποίο αν και λειτούργησε με σύγχρονα μέσα υπό τη διεύθυνση Παπουτσή, σήμερα παραμένει κλειστό με όλον τον εξοπλισμό του.

προσωπικό αρχείο Μ.Π., 8/5/2011

118

119

120

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

Βιβλιογραφία 1. Σιφναίου Ε., Λέσβος: Οικονομική και κοινωνική ιστορία (1840 – 1912), Τροχαλία, Αθήνα 1996 2. Σιφναίου Ε., Βιομηχανία και κοινοτισμός. Η «Μηχανή του Κοινού» στην Αγία Παρασκευή Λέσβου, ΠΙΟΠ, Αθήνα 2007 3. Σιφναίου Ε., Σηφουνάκης Ν., Κουτσουρίδης Ι., Ενθύμιον Σαπωνοποιίας Λέσβου, Εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 2002 4. Πλυτάς Α., Η βιομηχανική ελαιουργία, ΠΙΟΠ, Αθήνα 2007 5. Πλυτάς Α., Πυρηνελαιουργία, ραφιναρία, σαπωνοποιία, ΠΙΟΠ, Αθήνα 2007 6. Σηφουνάκης Ν., Κουτσκουδή Β., Φραντζέσκος Σ., Χαλαυτής Σ., Βιομηχανικά κτίρια στη Λέσβο. Ελαιοτριβεία – Σαπωνοποιεία. 19ος και αρχές 20ου αιώνα, ΤΕΔΚ Ν. Λέσβου, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1986 7. Οδηγός του Μουσείου Βιομηχανικής Ελαιουργίας Λέσβου, ΠΙΟΠ, Αθήνα 2008 8. Παρασκευαΐδης Θ., Τα λιόδεντρα κι’ οι ξωμάχοι πάνω στη Λέσβο. Χρονικό, ΤΕΔΚ Νομού Λέσβου, Μυτιλήνη 1982 9. Τάξης Ο. Σ., Συνοπτική Ιστορία και Τοπογραφία της Λέσβου, Κάϊρο 1909 (2η Έκδ.). Φωτομηχανική Ανατύπωση: Πανεπιστήμιο Αιγαίου - Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Μυτιλήνη 1995

Άλλες πηγές 1. Μαρτυρίες των κατοίκων της Λέσβου (Μαΐος και Νοέμβριος 2011) 2. Ηχογραφημένη ξενάγηση από το Μουσείο - Ελαιοτριβείο Βρανά στον Παπάδο της Λέσβου 3. Οπτικοακουστικό υλικό (DVD) «Το ελαιοτριβείο στον Παπάδο - Εικόνες και Μνήμες» (ημίωρο ντοκιμαντέρ για το παρελθόν και το μέλλον του Ελαιοτριβείου Βρανά) της Εταιρείας Πολιτισμού Αρχιπέλαγος.

Βιβλιογραφία - Πηγές

121

Διαδικτυακές πηγές 1. http://www.oliveoilmuseums.gr/ecportal.asp?id=57&nt=18&lang=1 2. http://www2.egeonet.gr/Forms/fLemma.aspx?lemmaid=6873&contlang=57 3. http://www.agiaparaskevi.net/history-en.htm 4. http://www.piop.gr/PiopMuseum.asp?id=423&nt=18&Lang=2&MuseumID=421 5. http://www.greeknet.com/oil.htm 6. http://www.arxaiologia.gr/assets/media/PDF/migrated/1102.pdf 7. http://www.arxaiologia.gr/assets/media/PDF/migrated/89_42-48.pdf 8. http://www.lesvosgreece.gr/el/the-island/Architecture/ 9. http://library.tee.gr/digital/bibliogr/viomihania/bibl_chap3.htm 10. http://www.sifounakis.gr/gr/dhmosios_dialogos/ 11. http://www2.egeonet.gr/forms/flemmaAdds.aspx?Mode=BiblioGraphy&paramid=6873&b oithimata_State=true&kefalaia_State=true 12. http://helios-eie.ekt.gr/EIE/handle/10442/4096 13. http://phdtheses.ekt.gr/eadd/handle/10442/17800 14. http://www.srcosmos.gr/srcosmos/showpub.aspx?aa=8632 15. http://panagiotisandriopoulos.blogspot.com/2011/07/blog-post_12.html 16. http://www2.egeonet.gr/forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaID=6873 17. http://www.sifounakis.gr/gr/gr/lesbos.asp 18. http://www.uadphilecon.gr/UA/files/469913166..pdf 19. http://www.greekscapes.gr/index.php/2010-01-21-16-47-29/landscapescat/68/171skala-loutron-lesvou.html 20. http://www.lesvosonline.gr/lesvos_gr/Olives/ktiria.htm 21. http://www.greekarchitects.gr/ 22. http://www.monumenta.org/article.php?IssueID=5&ArticleID=545&CategoryID=6&lang =gr

122

Η Βιομηχανική Λέσβος του 19 ου και 20 ου αιώνα

23. http://www.tovima.gr/culture/article/?aid=276992 24. http://www.mporos.gr/files/mporos/mporos.htm 25. http://www.tanea.gr/politismos/article/?aid=4569941 26. http://www.iera.gr/old/efimerida/49/4/Syllogiki_drasi.htm 27. http://www.lesvosonline.gr/lesvos_gr/Map/places/perama/perama.htm 28. http://pandektis.ekt.gr/pandektis/handle/10442/158849 29. http://www.emprosnet.gr/Current/?EntityID=52aceefd-b3c9-4dd8-870e-ac703323b8be 30. http://www.gera.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=RESOURCE&cresrc=84&cnode=117 31. http://www.ticcih.gr/index.php?timicat1=31676&timicat2=0 32. http://www.etal-sa.gr/ 33. http://wikimapia.org/#lat=39.1960768&lon=26.3465881&z=10&l=14&m=b 34. http://www.arxaiologia.gr/assets/media/PDF/migrated/89_49-52.pdf 35. http://www.arxaiologia.gr/assets/media/PDF/migrated/378.pdf 36. http://agrorama.files.wordpress.com/2011/04/t-68o.pdf

Φωτογραφικό υλικό Όλες οι φωτογραφίες, στις οποίες δεν αναγράφεται κάποια πηγή, προέρχονται από το προσωπικό μου φωτογραφικό αρχείο. Όλες οι λήψεις έχουν γίνει εντός του 2011, εκτός από τη φωτογραφία της σελίδας 52 που απεικονίζει το Αϊβαλί που τραβήχτηκε το 2009.

Βιβλιογραφία - Πηγές

123