Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΛΠΙΔΑΣ*? Η μετάβαση της Σαλαμίνας από παραθεριστικό τόπο σε τόπο μόνιμης κατοικίας Σπουδάστρια: Μαρία Τσούμαρη // Εαρινό εξάμηνο 2022 Διδακτική ομάδα: Ειρ. Κλαμπατσέα, Κ. Βαλεριάνου Ειδικά Θέματα Πολεοδομίας 8ου // Σχεδιασμός και Βιώσιμη Ανάπτυξη στην Πόλη και στην ‘Περιφέρειά της’. // Ο Εξωαστικός Χώρος Σήμερα
Η ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΤΟΥ ΝΗΣΙΟΥ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ ΑΠΟ ΠΑΡΑΘΕΡΙΣΤΙΚΟ ΤΟΠΟ ΣΕ ΤΟΠΟ ΜΟΝΙΜΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΕΚ ΤΩΝ ΕΞΩ: Μελέτη του νησιού ως εξωαστικός χώρος της Αθήνας ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΕΚ ΤΩΝ ΕΣΩ: Μελέτη των οικισμών ως εξωαστικοί χώροι του κέντρου της Σαλαμίνας ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Γενικά χαρακτηριστικά για το νησί και τη γειτνίαση με την Αθήνα Πρόσβαση στη Σαλαμίνα Κατανομή υπηρεσιών Θεσμικό πλαίσιο με βάση το ΡΣΑ Δίκτυο οικισμών και εσωτερική δομή Συνθήκες δόμησης Πληθυσμιακά δεδομένα και κατανομή στους οικισμούς Διαμόρφωση της δυναμικότητας των οικισμών Γεωμορφολογικά δεδομένα Χρονοαποστάσεις και δίκτυο μεταφορών Χρήσεις γης και υποδομές Διάχυση δραστηριοτήτων και μεταβολή επαγγελματικών κλάδων Ο Παραθερισμός από το κέντρο στη Σαλαμίνα Αναδρομή: πώς ξεκίνησε ο παραθερισμός στη Σαλαμίνα Ο τουρισμός, που επικρατεί τώρα Διαδημοτική κινητικότητα Συλλογή πληθυσμιακών δεδομένων και αιτίες εγκατάστασης στο νησί https://www.patrisnews.com/wp-content/uploads/2022/03/Screenshot_1-13-1024x576.jpg Αιτίες Αποτελέσματα Άποψη από ψηλά, από την εκκλησία του Προφήτη Ηλία κοντά στη Ψιλή Άμμο
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
και δεύτερον η μελέτη των εσωτερικών συνθηκών που δημιουργούνται από αυτό το φαινόμενο. Η μεθοδολογία έχει στηριχτεί σε δύο σκέλη. Αρχικά, μελετώνται οι εξωτερικές συνθήκες, που οδηγούν το νησί σε μια τέτοια μεταβατική κατάσταση και έπειτα με πιο ενδελεχή τρόπο παρουσιάζεται πως επηρεάζονται οι οικισμοί. Το δεύτερο μέρος επικεντρώνεται στην μικροκλίμακα αποκλειστικά του νησιού, στο δίκτυο συγκρότησης των κεντρικών πόλων και των γύρω “εξωαστικών” οικισμών. Προκειμένου να αναδειχτούν αυτές οι σχέσεις, γίνεται μια κατηγοριοποίηση κριτηρίων σε γεωμορφολογικά, πληθυσμιακά, οικονομικά, παραγωγικά δεδομένα και υποδομές. Όλα αυτά αποτελούν συγχρόνως αιτίες και αποτελέσματα, και οδηγούν στην καλύτερη κατανόηση των μετασχηματισμών χρήσεων γης, των ορίων και εν τέλει της γενικότερης εικόνας του κάθε οικισμού. Και στις δυο περιπτώσεις επικεντρώνομαι στις σχέσεις που κυριαρχούν ανάμεσα στο κέντρο και στον εξωαστικό χώρο, έννοιες οι οποίες από τη μια πλευρά μεταβάλλονται ανάλογα με την κλίμακα μελέτης, από την άλλη παραμένουν ίδιες. Ως πρωτογενή στοιχεία χρησιμοποιήθηκαν απόψεις κατοίκων και βιωματικές καταγραφές, οι οποίες ενσωματώνονται, έπειτα από προσωπική επεξεργασία, στα απαραίτητα κεφάλαια κάθε φορά. Οι άνθρωποι που συνεισφέραν στην εργασία πρόκειται για μόνιμους κατοίκους που διαμένουν εκεί από 5 μέχρι και 20 χρόνια. Επομένως, έπειτα από ημιδομημένες συνεντεύξεις προέκυψαν ποιοτικά συμπεράσματα, τα οποία επιβεβαίωσαν ή πρόσθεσαν στοιχεία στην επιστημονική έρευνα από τα δευτερογενή δεδομένα (απογραφές, χάρτες, ιστορικές αναφορές). Σημαντική ήταν η συμβολή του κ.Μάνου Δερτούζου, δημοτικός σύμβουλος Σαλαμίνας, ο οποίος βοήθησε πολύ στην ενίσχυση του υλικού και έδωσε σημαντικές πληροφορίες από την προσωπική του εμπειρία.
ΟΡΙΣΜΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Η εργασία μελετά τη Σαλαμίνα και το δίκτυο οικισμών της, ως έναν εξωαστικό χώρο σε μεταβατική κατάσταση. Αρχικός στόχος είναι η ανάδειξη της σταδιακής εξέλιξης του νησιού από παραθεριστικό τόπο της Αθήνας σε τόπο μόνιμης κατοικίας
https://64.media.tumblr.com/7ba28632a904355eb9e9ada484444cda/tumblr_mrc3570w6h1sed1f5o1_1280.jpg
ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΕΚ ΤΩΝ ΕΞΩ: Μελέτη του νησιού ως εξωαστικός χώρος της Αθήνας https://www.epoli.gr/content/data/multimedia/images/Ferry_Boat-767x403-1_5.jpg Tα ferry boat στο λιμάνι, στα Παλούκια
Νοέμβριο του 2010 και έπειτα συγκρότησαν τον ενιαίο Καλλικρατικό Δήμο Σαλαμίνας. Περιλαμβάνει τη Δημοτική Ενότητα Σαλαμίνας με δύο Δημοτικές Κοινότητες (Σαλαμίνα και Αιάντειο) και τη Δημοτική Ενότητα Αμπελακίων με δύο Δημοτικές Κοινότητες (Αμπελάκια και Σελήνια), οι οποίες θεωρούνται από τους πιο σημαντικούς οικισμούς. Το γεγονός της άμεσης γειτνίασης και σύνδεσης με την Αθήνα έχει αναδείξει το νησί σε βασικό πόλο παραθερισμού και εξάπλωσης της δεύτερης κατοικίας σε αυτό. Συγκεκριμένα, ο μόνιμος πληθυσμός της Σαλαμίνας σύμφωνα με την τελευταία απογραφή του 2011 είναι 39.220, ενώ το καλοκαίρι ο πληθυσμός υπολογίζεται ότι ανέρχεται στους 280.000. Η πληθυσμιακή ανάπτυξη είναι έντονη τα τελευταία χρόνια, καθώς παρατηρούμε ότι από το 1980 στο 2011 ο πληθυσμός έχει σχεδόν διπλασιαστεί, από 25.215 κατοίκους σε 39.220. Μάλιστα, σύμφωνα με τον κ.Μάνο Δερτούζο
ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΑΙ Η ΓΕΙΤΝΙΑΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ Έκταση 96,9χλμ 39.220 280.000 24χλμ Μόνιμος πληθυσμός Πληθυσμός το καλοκαίρι Απόσταση από την Αθήνα Η Σαλαμίνα είναι το μεγαλύτερο νησί του Σαρωνικού Κόλπου και το πιο κοντινό στις ακτές της Αττικής. Βρίσκεται ΒΔ του Σαρωνικού Κόλπου και έναντι του Κόλπου της Ελευσίνας (νοτιοδυτικά του νομού Αττικής). Πρωτεύουσά της είναι η ομώνυμη
Το νησί της Σαλαμίνας χωριζόταν αρχικά σε δύο δήμους, τον δήμο
του καταγεγραμμένου και πραγματικά μόνιμου πληθυσμού είναι και βασική αιτία της διαχείρισης του νησιού, καθώς οι υποδομές και οι υπηρεσίες απευθύνονται σε ένα πλασματικό νούμερο. Η πρόσβαση στο νησί γίνεται από τρία λιμάνια: Το πιο μεγάλο και πολυσύχναστο είναι το λιμάνι στα Παλούκια, που συνδέει τη Σαλαμίνα με το Πέραμα, μέσω ferry boat (για επιβάτες και οχήματα) κάθε δεκαπέντε λεπτά ή μικρά καραβάκια για πεζούς, ενώ υπάρχει και γραμμή Πειραιάς - Παλούκια σε μικρότερη συχνότητα. Το δεύτερο είναι το λιμάνι της Φανερωμένης που συνδέεται με τα Μέγαρα και το τρίτο, το λιμάνι στα Σελήνια, που εξυπηρετεί το καλοκαίρι μόνο πεζούς με προορισμό τον Πειραιά. Χάρτης, ιδία επεξεργασία Σχέση Σαλαμίνας και αστικού κέντρου
πόλη. Έχει καταγεγραμμένο πληθυσμό 39.220 κατοίκους, έκταση 95 τετραγωνικά χιλιόμετρα και είναι το νησί με την μεγαλύτερη πυκνότητα μόνιμου πληθυσμού στη Ελλάδα.
Σαλαμίνας που ιδρύθηκε το 1835 και τον δήμο Αμπελακίων που ιδρύθηκε το 1998. Οι δύο δήμοι διατηρήθηκαν μέχρι τον
ο πραγματικός μόνιμος πληθυσμός τώρα ανέρχεται περίπου στους 80.000. Η ασυμφωνία
(ΝΟΜΟΣ ΥΠ’ΑΡΙΘ. 4277/ 2014) η κατεύθυνση ανάπτυξης της Σαλαμίνας στηρίζεται στα πλαίσια της Χωρικής Ενότητας Νησιώτικης Αττικής. Βασικό σημείο είναι η διατύπωση για ήπια οικιστική ανάπτυξη, ηοποίαπρέπεινασυσχετίζεται με την αναζωογόνηση των φθίνοντων οικισμών και την περιορισμένη επέκταση των υπάρχοντων, η οποία έρχεται σε άμεση συσχέτιση με την οικιστική ανάπτυξη του νησιού, το οποίο πρέπει να διαχειριστεί μια έντονη οικιστική εξάπλωση τα τελευταία χρόνια. Ταυτόχρονα, προωθείται ηοργάνωσητωννησιώντουΑργοσαρωνικού μεενίσχυσητωνσυνδέσεωνκαιτηλειτουργικήμεταξύ τους συσχέτιση, ενώ στην πραγματικότητα η άμεση σύνδεση των νησιών είναι με το κέντρο, την Αθήνα, καθώς δεν υπάρχουν δρομολόγια που συνδέουν τη Σαλαμίνα με τα γύρω νησιά του Αργοσαρωνικού. Όσον αφορά τον πρωτογενή τομέα, επιδιώκεται η διατήρηση του, καθώς υπάρχουν προϋποθέσεις ανάπτυξης στο νησί, με επιπλέον ανάπτυξη ειδικών καλλιεργειών και δραστηριοτήτων εκμετάλλευσης, γεγονός που θα αναλυθεί στη συνέχεια, πόσο ουσιαστικά έχει περιοριστεί ο πρωτογενής τομέας στο νησί στην πάροδο των χρόνων, ως επίπτωση και της οικιστικής ανάπτυξης. Παρατηρούμε και στο χάρτη ότι η αγροτική γη δεν εμφανίζεται απεικονισμένη και σημειώνονται οι μόνο οι οικιστικοί υποδοχείς, ως οι περιοχές μόνιμης κατοικίας. Τέλος, στα Διαδημοτικά Κέντρα Ευρείας Ακτινοβολίας εκτός Χωρικής Ενότητας Λεκανοπεδίου
ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΑΘΗΝΑΣ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ Πυροσβαστικό σώμα Δημόσιες υπηρεσίες Υπηρεσίες υγείας Σώματα ασφαλείας Στο νησί, το πλήθος των υπηρεσιών φαίνεται να συγκεντρώνεται στο κέντρο του Δήμου, στην Κούλουρη και στα Παλούκια. Η συσπείρωση των υπηρεσιών στο κέντρο ενισχύει την άμεση εξάρτηση των γύρων οικισμών από αυτό, ωστόσο το ίδιο το κέντρο παρουσιάζει μια έλλειψη στο σύνολο των δημόσιων υπηρεσιών του, υποχρεώνοντας το νησί να έχει άμεση ανάγκη από την Αθήνα. Για παράδειγμα, η έλλειψη δημόσιων υπηρεσιών, ΟΑΕΕ, ή ΔΟΥ και η απουσία πλήρους προσωπικού στα ιατρικά κέντρα, ωθεί τους κατοίκους να μετακινούνται από τη Σαλαμίνα και να εξαρτώνται από τις υπηρεσίες των υπόλοιπων δήμων της Αττικής. Η κατάσταση αυτή έρχεται σε άμεση συνάφεια με την ανακρίβεια του μόνιμου πληθυσμού στη Σαλαμίνα, καθώς οι υπηρεσίες πρέπει να απευθύνονται σε πολύ μεγαλύτερο μέγεθος πληθυσμού. Σύμφωνα με το Ρυθμιστικό Σχέδιο της Αθήνας
σε όλα η ανάπτυξη του τουρισμού προκειμένου ο νησιωτικός χώρος της Περιφέρειας να αποτελεί συνδυασμένο προορισμό διεθνούς εμβέλειας. Χωροταξική οργάνωση, Αναπτυξιακοί πόλοι και άξονες Οργάνωση παραγωγικών δραστηριοτήτων attikipedia.sadas-pea.gr, ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΑ ΣΧΕΔΙΑ (χαρτογραφικό υλικό) www.e-nomothesia.gr, ΝΟΜΟΣ ΥΠ’ ΑΡΙΘ. 4277/2014 ΦΕΚ 156/Α/1.8.2014 Νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας Αττικής και άλλες διατάξεις. google maps http://www.pamesalamina.gr, ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ
από τη νησιώτικη Αττική συγκαταλέγεται μόνο ο Δήμος Αιγίνης, ενώ προωθείται
Η αύξηση του πληθυσμού του νησιού επιβεβαιώνεται από τα πληθυσμιακά δεδομένα. Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ από το 2006 μέχρι και το 2011, 3.424 άνθρωποι εγκαταστάθηκαν στη Σαλαμίνα, ερχόμενοι από την υπόλοιπη Αττική, 754 από άλλη Περιφέριεα και 44 από χώρα του εξωτερικού. Συνολικά λοιπόν, σε ένα διάστημα 5 χρόνων το νησί αποκτά 4222 νέους κατοίκους. Ενώ, σε ένα χρόνο από το 2010 ήρθαν 1462 νέοι μόνιμοι κάτοικοι. Η εξέλιξη αυτή συνάδει με την αύξηση του πληθυσμού στους οικισμούς του νησιού με τη μεγαλύτερη συγκέντρωση να καταγράφεται στο κέντρο, την Κούλουρη. Η κινητικότητα στο νησί οφείλεται σε οικονομικούς και κοινωνικούς λόγους, η καταγραφή των οποίων δεν μπορεί να είναι ακριβής, αλλά σύμφωνα με τα γενικότερα στοιχεία, η εγκατάσταση στη Σαλαμίνα αφορά, κυρίως, ηλικιωμένα ζευγάρια, συνταξιοδοτημένα, τα οποία μεταβαίνουν στην παραθεριστική τους κατοικία. Μάλιστα, το ποσοστό ατόμων άνω των 65 στο νησί ανέρχεται στο 22, 65% και των συνταξιούχων στο 24,61%. Ακόμα, η διαφορά των ενοικίων στη Σαλαμίνα και στην Αθήνα, αποτελεί βασική οικονομική διευκόλυνση για την μόνιμη εγκατάσταση στο νησί. Συγκεκριμένα, με βάση την έρευνα του Πανελλαδικού Κτηματομεσιτικού Δικτύου E-Real Estates τα ενοίκια των κατοικιών που βρίσκονται στο κέντρο της Αθήνας έχουν μίσθωμα πάνω από 600 ευρώ, γεγονός που δεν συμβαίνει στη Σαλαμίνα. Παράλληλα, παρατηρείται μια αύξηση των ιδιόκτητων κατοικιών στη Σαλαμίνα
και εκείνη, το 1975, τη δική της εξοχική κατοικία στον οικισμό του Λιμιώνα. Άρχισε με αυτό τον τρόπο, η μετάβαση του νησιού από τα λίγα και αραιά σπίτια, στην εγκατάσταση των κατοίκων από τις γύρω περιοχές, κυρίως Πέραμα και Πειραιά, για παραθερισμό. Στα Σελήνια, για παράδειγμα, το 1920 υπήρχαν είκοσι εξοχικές κατοικίες, ενώ λίγα χρόνια αργότερα τα σπίτια αυξήθηκαν, δημιουργήθηκαν καφενεία, εστιατόρια, παντοπωλεία, φτάνοντας το 1991 στους 1763 μόνιμους κατοίκους. Χαρακτηριστικές είναι οι αεροφωτογραφίες που δείχνουν τη μετάβαση της Σαλαμίνας από το 1945-60 στο 2007 - 2009, από έναν αγροτικό, δασικό τόπο σε οικιστικό. Η γενιά αυτή οδήγησε στην ραγδαία ανάπτυξη της Σαλαμίνας σε παραθεριστικό οικισμό και ταυτόχρονα στην εγκατάσταση του μόνιμου πληθυσμού, καθώς ήδη το 1981 οι μόνιμοι κάτοικοι πλέον ανέρχονταν στους 25.215. Φυσικά, πολλοί είναι αυτοί που ακόμα παραθερίζουν στο νησί, φτάνοντας σε πληθυσμό τους 240.000 κάθε καλοκαίρι. Η κατασκευή των νέων εξοχικών κατοικιών με περισσότερες ανέσεις και μεγαλύτερες εκτάσεις, οδήγησε σε μια συνθήκη διαμονής στην παραθεριστική κατοικία και στη σταδιακή απομάκρυνση των παλαιότερων χώρων αναψυχής. Την ανάπτυξη
ΔΙΑΔΗΜΟΤΙΚΗ ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ
συγκριτικά με την Αθήνα, σε ποσοστό
δεδομένων, το 2011, στο 82,63%. Ωστόσο, από το 1991 το ποσοστό δεν έχει πέσει κάτω από το 80%, που πιθανά μαρτυρά την χαμηλή αγοραστική αξία των σπιτιών. https://e-realestates.gr/news/anazitisi-katoikias-stin-attiki-gia-enoikiasi-chartografisi-ton-diathesimon-katallilon-gia-oikogeneia-me-noiki-eos-600-evro-video/
Στατιστική Αρχή Ποσοστιαία κατανομή συνταξιούχων Ποσοστιαία κατανομή ιδιόκτητων κατοικιών, 2011 Ποσοστιαία κατανομή “υπεύθυνου” κατοικίας άνω των 65, 2001 ΠΩΣ ΞΕΚΙΝΗΣΕ Ο ΠΑΡΑΘΕΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΣΑΛΑΜΙΝΑ ΚΑΙ Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Η Σαλαμίνα είχε αναδειχθεί εξ’ αρχής ως τόπος παραθερισμού, καθώς η εγγύτητα του νησιού με την Αθήνα ευνοούσε την άμεση μετακίνηση εκεί. Ήδη από το 1930, τα Παλούκια και το Καματερό είχαν γνωρίσει τουριστική
τα Αμπελάκια, τα
η
και η Ντάμπια.
άμεσο
Οι μονοήμερες εξορμήσεις στο νησί και η μαζική προσέλευση στους διάφορους οικισμούς οδήγησε αρχικά στην ανάπτυξη πόλων προσέλκυσης, με την ταυτόχρονη δημιουργία κέντρων αναψυχής και έπειτα στην απόφαση για παραθεριστική εγκατάσταση στο νησί. Σύμφωνα με την κ.Μαρία Ασαριώτη, μόνιμη πλέον κάτοικος της Σαλαμίνας, οι πρώτες επισκέψεις της στο νησί ως μικρό παιδί ήταν για μονοήμερες εκδρομές στην παραλία της Κακής Βίγλας. Έπειτα, η οικογένεια της αποφάσισε να κτίσει ένα εξοχικό για παραθερισμό και στη συνέχεια ακολούθησε τα ίδια βήματα και έκτισε
πλευρα των κέντρων εστίασης και διασκέδασης. Η συνθήκη αυτή αφενός δημιουργείται διότι, τα δρομολόγια διευκολύνουν
στην παραμέλιση των τοποσήμων, τα οποία παραμένουν ανεκμετάλλευτα και δεν αξιοποιούνται στην προσέλκυση ενός άλλου είδους τουρισμού ή μιας πιο σταθερής ροής τουρισμού. Η παραθεριστική κατοικία, λοιπόν, όπου εκδηλώθηκε με μεγάλη γεωγραφική συγκέντρωση, φαίνεται να κράτησε μακριά ή υπό έλεγχο άλλες οργανωμένες μορφές μαζικού τουρισμού (ξενοδοχεία, καταλύματα), διευκολύνοντας την οικιστική εξάπλωση σε μια άναρχη δομή και επιτρέποντας την ιδιόκτητη περιουσία να κυριαρχήσει, η οποία εύκολα μετατρέπεται σε μόνιμη κατοικία. www.taathinaika.gr, ΟΤΑΝ Η ΚΟΥΛΟΥΡΗ ΓΙΝΟΤΑΝ ΚΕΝΤΡΟΥ ΠΑΡΑΘΕΡΙΣΜΟΥ Υλικό από τη συνέντευξη με την κ. Μαρία Ασαριώτη https://www.statistics.gr, Ελληνική Στατιστική Αρχή
που ανέρχεται, σύμφωνα με την τελευταία απογραφή από το ΠΑΝΟΡΑΜΑ απογραφικών
https://panoramaps2.statistics.gr https://www.statistics.gr, Ελληνική
ανάπτυξη. Ακολούθησαν
Σελήνια,
Φανερωμένη
Υπήρχε
δρομολόγιο από τον Πειραιά για το Καματερό και τα Παλούκια και ορισμένα καραβάκια για εκδρομές σε άλλους οικισμούς, όπως η Ντάμπια.
αυτών επανέφερε στο νησί η μορφή τουρισμού που κυριαρχεί και σήμερα στο νησί, δηλαδή η φιλοξενία κόσμου, ο οποίος παραμένει στη Σαλαμίνα για μια μέρα, χωρίς διανυκτέρευση, στρεφόμενος αποκλειστικά στην τουριστική
την άμεση πρόσβαση, άρα και την ανεμπόδιστη μετακίνηση προς και από το νησί μέσα σε μια μέρα και αφετέρου
1. salamina-press.blogspot.com, Η ΣΑΛΑΜΙΝΑ ΣΤΟΝ ΠΑΛΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟ, ΜΕΡΟΣ 2ο 2.
3,4.
ΜE TON “ΣΙΔΗΡΟΥΝ ΔΟΥΚΑ” ΓΙΑ ΤΑ ΠΑΛΟΥΚΙΑ Αεροφωτογραφίες από το ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ, gis.ktimanet.gr Φανερωμένη Κούλουρη Καματερό Αμπελάκια Σελήνια Ντάμπια 1 2 3 4 Αεροφωτογραφία στα Σελήνια το 1945-1960 Αεροφωτογραφία στα Σελήνια το2007-2009 Ο ΠΑΡΑΘΕΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΗ
http://my-salamina.blogspot.com
https://www.anexitilo.net/2015/10/blog-post_4.html,
ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΕΚ ΤΩΝ ΕΣΩ: Μελέτη των οικισμών ως εξωαστικοί χώροι του κέντρου της Σαλαμίνας Χάρτης, ιδία επεξεργασία Γενική άποψη της Σαλαμίνας και το δίκτυο οικισμών
ΔΙΚΤΥΟ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΚΑΙ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΔΟΜΗ Το νησί μετρά 30 οικισμούς, με σημαντικότερο αυτόν της Κούλουρης, που αποτελεί την έδρα του νησιού, με 25.370 μόνιμους κατοίκους. Ο αμέσως μεγαλύτερος οικισμός είναι τα Αμπελάκια με 4500 μόνιμους κατοίκους, ενώ σημαντικής εμβέλειας είναι και οι οικισμοί Σελήνια, Μπατσί, Αιάντειο, Αμπελάκια και Φανερωμένη. Με το ρυθμιστικό σχέδιο της Αθήνας το ‘85 οι οικισμοί Ψιλή Άμμος, Μπλε Λιμανάκι, Ηλιακτή, Μπατσί, Σελήνια, Νταμπιά, Κανάκια, όπως και άλλοι, ορίστηκαν ως περιοχές παραθεριστικής κατοικίας και αναπτύχθηκαν ομοίως. Ωστόσο, η έλλειψη ρυθμίσεων για την πολεοδόμηση αυτών Ποσοστιαία κατανομή του πληθυσμού στους οικισμούς, από το 1991 στο 2001 και από το 2001 στο 2011 Ποσοστιαία χρονολογική καταγραφή των κτιρίων από το 1981 μέχρι το 2005
μεταξύ τους. Η χαοτική και ραγδαία ανάπτυξη των κατοικιών σε ρυμοτομημένα οικόπεδα αποτελεί, λοιπόν, βασική αιτία της σημερινής υποβάθμισης του οικιστικού περιβάλλοντος. Χαρακτηριστικά, κατά τη διάρκεια της συνέντευξης με την κ.Μαρία Ασαριώτη, η οποία ξεκίνησε να χτίζει το εξοχικό της σπίτι το ‘75 στον Λιμιώνα, αναφέρει ότι κάθε Σαββατοκύριακο που ερχόταν έβλεπε και ένα καινούργιο σπίτι να κατασκευάζεται. Ωστόσο, η απουσία θεσμοθετημένου πλαισίου οδήγησε τους οικισμούς να είναι κυρίως εκτάσεις ρυμοτομημένων οικοπέδων και όχι ικανά να χτιστούν, περιορίζοντας πολύ τις δυνατότητες που θα μπορούσε να αποκτήσει πολεοδομικά ο κάθε οικισμός. Από το 2010 και έπειτα η Σαλαμίνα συνενώθηκε σε έναν καλλικρατικό δήμο, ο οποίος πήρε υπό την επίρροια του όλους τους οικισμούς. Η περισσότερη βάση δόθηκε στην ανάπτυξη του κέντρου του νησιού, το οποίο συγκεντρώνει τις περισσότερες υπηρεσίες και τους περισσότερους μόνιμους κατοίκους. Παρατηρείται, λοιπόν, η προτίμηση εγκατάστασης στο κέντρο, το οποίο πλέον αναπτύσσεται ως μια πόλη με τελείως διαφορετικό ύφος από τους γύρω πιο “παραδοσιακούς” οικισμούς του νησιού. Αφενός, λοιπόν, παρατηρείται η αύξηση του μόνιμου πληθυσμού σε όλο το νησί, αλλά αφετέρου η άνιση κατανομή του. Συγκεκριμένα,
Πανοράματος (pan ora.statistics.gr) παρατηρούμε
ΠΑΝΟΡΑΜΑ
https://www.statistics.gr, ΕΛΛΗΝΙΚΗ
των περιοχών οδήγησε σε μια άναρχη και αυθαίρετη δόμηση των κατοικιών. Αυτό έχει φέρει ως αποτέλεσμα μια ανισόρροπη ανάπτυξη των οικισμών, την απουσία βασικών υπηρεσιών και υποδομών και μια ασύμβατη σύνδεση των οικισμών
μέσα από τα χαρτογραφικά δεδομένα του
ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΔΟΜΗΣΗΣ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΣΤΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ την εξάπλωση των κατοικιών στη χρονική διάρκεια 20 χρόνων. Το 1981 καταγράφονται κατοικίες κεντρικά, προς τον Άγιο Νικόλαο και τα Παλούκια, ενώ σημαντική ανοικοδόμηση φαίνεται να καταγράφεται από το 2005 και έπειτα στα Σελήνια, καθώς και σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ από το 2001 μέχρι και το 2011 τα Σελήνια αποκτούν σημαντική αύξηση μόνιμου πληθυσμού (553 νέοι κάτοικοι). Παρόμοια εξέλιξη αποκτούν και οι περιοχές του Αιαντείου και Νάτου, καθώς ο μόνιμος πληθυσμός αυξάνεται κατά 1887 κατοίκους από το 2001 στο 2011, ενώ τα περισσότερα κτίρια είναι κατασκευασμένα από το 2005 και έπειτα. Η εξέλιξη αυτή των οικισμών συμβαδίζει με τη γεωμορφολογία του νησιού, που θα αναλυθεί στη συνέχεια, αλλά έρχονται και σε συσχέτιση με τη διαχείριση του κέντρου του νησιού και τις συνέπειες που επιφέρει η συνθήκη της Σαλαμίνας ως εξωαστικός χώρος της Αθήνας, που αναλύθηκε στο προηγούμενο μέρος. ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΗΜΟΥ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ 2011-2014, ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΝΗΣΩΝ ΔΗΜΟΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ https://www.statistics.gr, ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΡΧΗ Υλικό από τις συνεντεύξεις https://panorama.statistics.gr,
1991-2001 2001-2011 ΑΠΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ
1981 - 1990 1991 - 2000 2001 - 2005 2005 και μετά ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΡΧΗ
ΧΡΟΝΟΑΠΟΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΙΚΤΥΟ ΜΕΤΑΦΟΡΩΝ ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Κατασκευή Διαδραστικών Χαρτών για τη Σαλαμίνα Μπεζιουλας Μάριος https://gis.ktimanet.gr, ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ - ΔΑΣΙΚΟΙ ΧΑΡΤΕΣ Χάρτες, ιδία πεξεργασία Google maps Υλικό από συνεντεύξεις Χάρτης, ιδία επεξεργασία Η γεωμορφολογία του νησιού αποτελεί κριτήριο ανάπτυξης των οικισμών και συμβαδίζει με την οικιστική εξάπλωση και με το ποιοι οικισμοί έχουν αποκτήσει περισσότερο μόνιμο πληθυσμό. Συγκεκριμένα, τα πιο μεγάλα υψόμετρα συναντώνται στο νότιο μέρος του νησιού, με το υψηλότερο σημείο στο Αιάντειο (375μ.) και αμέσως μετά στη Κακή Βίγλα (366μ.). Το κέντρο της Σαλαμίνας, δεν παρουσιάζει έντονη αλλαγή υψομέτρου και ήταν πιο εύκολη η διαδικασία της οικιστικής εξάπλωσης.
την αύξηση του μόνιμου πληθυσμού
διάχυσης στο νησί αλλά η συσπέιρωση στους
στο παράκτιο μέτωπο (Κολώνες, Περιστέρια, Πέρανι) και η δασική έκταση της υπόλοιπης περιοχής δεν έχει οικοδομηθεί. Ωστόσο, σε περιοχές που επιτρέπεται η ανάπτυξη, αυτό έχει γίνει, όπως για παράδειγμα στον άξονα Αιαντείου - Κακής Βίγλας. Σημαντικό στοιχείο για τη μελέτη της δυναμικότητας των οικισμών και την κατανόηση της συγκέντρωσης του μόνιμου πληθυσμού αποτελούν οι χρονοαποστάσεις και οι υποδομές του οδικού δικτύου. Περιοχές , όπως τα Σελήνια και το Αιάντειο, τα οποία βρίσκονται σε κοντινή απόσταση από την Κούλουρη και ο δρόμος είναι πιο ομαλός έχουν αποκτήσει μεγαλύτερη εμβέλεια επιρροής στο νησί για την εγκατάσταση μόνιμου πληθυσμού. Ενώ για παράδειγμα, οι νότιοι οικισμοί, που είναι πιο δυσπρόσιτοι, δεν έχουν αναπτυχθεί ομοίως. Οι ίδιες οι υποδομές, δεν επιτρέπουν τη διευκόλυνση της μετακίνησης, καθώς οι δρόμοι βρίσκονται σε μια μέτρια προς κακή κατάσταση, ενώ η έλλειψη σήμανσης και φαναριών οδηγεί σε πολλά τροχαία ατυχήματα στο νησί. Επομένως, η ισόνομη κατανομή του πληθυσμού στο νησί δεν επιτυγχάνεται καθώς, οι περιοχές δεν αναπτύσσονται παράλληλα, υπάρχει ο κίνδυνος αποκοπής τους από το σύνολο και εντείνεται η εξάρτηση από το κέντρο. Η ίδια, η συγκοινωνία, μάλιστα, αναβαθμίστηκε πρόσφατα, το 2021, ενώ τα προηγούμενα έτη δυσκόλευε πολύ την μετακίνηση από τον έναν οικισμό στον άλλο, λόγω των περιορισμένων δρομολογίων. Διακύμανση του αναγλύφου του νησιού Δασικές εκτάσεις Ανάπτυξη των οικισμών με βάση το ανάγλυφο και τη δασική έκταση
Επομένως, παρά
στη Σαλαμίνα, δεν παρατηρείται τόσο έντονα το φαινόμενο της
οικισμούς. Για παράδειγμα, οι οικισμοί στο νότιο άκρο περιορίζονται
και μετασχηματισμούς στις χρήσεις γης. Παρατηρείται από το corine πως έχουν εξελιχθεί οι καλύψεις γης από το 2000 μέχρι το 2018. Η σημαντικότερη οικιστική εξάπλωση είναι αυτή στον άξονα της Κακής Βίγλας, όπως έχει προαναφερθεί. Παρατηρείται παράλληλα, η αλλαγή της αγροτικής γης σε οικιστική, κυρίως στα έτη 2000 και 2006, όπου αλλάζει μεγάλη έκταση στη βόρεια πλευρά του νησιού και στους οικισμούς Κακής Βίγλας, Λιμιώνα και Αιαντείου. Σύμφωνα και με το ΓΠΣ του 2010, οι νότιοι οικισμοί (Λιμιώνας, Περιστέρια, Κολώνες, Πέρανι) εντάσσονται σε περιοχές παραθεριστικής κατοικίας, ενώ η περιοχή της Κακή Βίγλας, η οποία διαμορφώθηκε έπειτα, σε μόνιμη. Αυτό είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα διαχείρισης της αύξησης του μόνιμου πληθυσμού στο νησί, διότι περιορίστηκε η αγροτική έκταση που προϋπήρχε στο νησί, αναπτύχθηκε ο οικισμός εσωτερικά του νησιού και όχι σε παράκτια ζώνη, διευκολύνοντας την επέκταση του και ορίστηκε μέσα σε λίγα χρόνια περιοχή μόνιμης κατοικίας.
ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ ΚΑΙ ΥΠΟΔΟΜΕΣ Εξάπλωση του αστικού ιστού από το 2000 μέχρι το 2018 Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο 2010 https://thesalaminians.wordpress.com/, Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο https://land.copernicus.eu/pan-european/corine-land-cover Η εξάπλωση των οικισμών στη Σαλαμίνα και η μετάβαση από έναν παραθεριστικό τόπο σε τόπο μόνιμης κατοικίας επιφέρει αλλαγές
ευνοεί ή δυσκολεύει τη διάχυση δραστηριοτήτων και συντελεί στην ανασυγκρότηση
Χάρτης συγκέντρωσης σχολείων Εξέλιξη πρωτογενούς τομέα εργασίας στους οικισμούς. Εξέλιξη τριτογενούς τομέα εργασίας στους οικισμούς. Πολεοδομικό κέντρο του Δήμου ορίζεται η Κούλουρη και ταυτόχρονα χωροθετούνται κάποια τοπικά κέντρα γειτονιάς σε κάθε οικισμό, χωρίς όμως να λειτουργούν στην πραγματικότητα ως κέντρα εξυπηρέτησης και αυτόνομης λειτουργίας, διότι υπάρχουν σχέσεις εξάρτησης μεταξύ των οικισμών. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τις συνεντεύξεις το πλησιέστερο φαρμακείο από τη Γιάλα βρίσκεται στο Αιάντειο, ενώ για τις βασικές ανάγκες σε τρόφιμα εξυπηρετούν δύο φούρνοι στη λεωφόρο της Κακή Βίγλας. Φαίνεται, λοιπόν, η ανάγκη του κάθε οικισμού από τον άλλο, μη επιτρέποντας του να αναπτυχθεί σε πιο αυτόνομο οικισμό, που θα μπορεί να εξυπηρετεί με άνεση το μόνιμο πληθυσμό, που τον συγκροτεί. Καθώς διαπιστώθηκε, ήδη, ότι οι περισσότερες υπηρεσίες του νησιού συγκεντρώνονται στην Κούλουρη, ο χάρτης κατανομής των σχολείων παρουσιάζει το ίδιο φαινόμενο συγκεντρωτισμού. Τα περισσότερα βρίσκονται στο βόρειο τμήμα της Σαλαμίνας, κυρίως στα Παλούκια και στην Κούλουρη. Στο πλαίσιο των μετασχηματισμών που προκαλεί η άυξηση του μόνιμου πληθυσμού είναι και η αναδιαμόρφωση των κυρίαρχων επαγγελματικών δραστηριοτήτων στην έκταση του νησιού. Συγκεκριμένα, η αγροτική ανάπτυξη έχει περιοριστεί εις βάρος της αστικής εξάπλωσης και της ανάπτυξης του τριτογενούς τομέα. Εφόσον, ο πληθυσός αυξάνεται η ανάγκη για περισσότερες υπηρεσίες και περισσότερη έκταση γίνεται προτεραιότητα. Επομένως, απο τα χαρτογραφικά δεδομένα παρατηρείται η μείωση της απασχόλησης στη γεωργία, την κτηνοτροφία και την αλιεία. Μάλιστα, σύμφωνα
ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ ΚΑΙ ΥΠΟΔΟΜΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΩΝ ΚΛΑΔΩΝ
ΑΠΟΓΡΑΦΙΚΩΝ
με το επιχειρησιακό σχέδιο της Σαλαμίνας, μόνο το 6% του πληθυσμού ασχολείται πλεόν με τον πρωτογενή τομέα, το 24% με το δευτερογενή και το υπόλοιπο με τον τριτογενή. Επομένως, η επαγγελματική κατεύθυνση του μόνιμου κατοίκου μεταβάλλει και αυτή τον χαρακτήρα του νησιού,
των οικισμών.
Google maps https://www.salamina.gr Χάρτης, ιδία επεξεργασία https://panorama.statistics.gr, ΠΑΝΟΡΑΜΑ
ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ
πλέον μόνιμο πληθυσμό. Μάλιστα, η προσεχώς νέα υποθαλάσσια ζεύξη του νησιού με το Πέραμα, τονίζει ή μάλλον θα παγιώσει ακόμα περισσότερο την μετατροπή της Σαλαμίνας ως μια αστική συνέχεια του υπόλοιπου κεντρικού αστού, αυξάνοντας την εισροή του μόνιμου πληθυσμού. Στη συνέχεια, με το πέρασμα στη μικροκλίμακα της Σαλαμίνας και στην ανάλυση αιτιών και επιπτώσεων επιβεβαιώθηκε ότι οι οικισμοί αντιμετωπίζονται ως εξωαστικοί χώροι του κέντρου του νησιού, από το οποίο εξαρτώνται. Και στις δυο περιπτώσεις, ο χώρος που βρίσκεται σε μια μετάβαση υποδοχής του πληθυσμού δεν είναι συνολικά πλαισιωμένος για αυτό. Δηλαδή, οι μεταλλαγές στα δημογραφικά δεδομένα, στον τομέα απασχόλησης, στα καταναλωτικά πρότυπα, στη φυσιογνωμία του τόπου δεν εξελίσσονται ομαλά αλλά πρόκειται για δύο καταστάσεις διαφορετικών ταχυτήτων. Αυτό έχει ως συνέπεια, την άμεση ανταπόκριση στις καινούργιες ανάγκες μέσω του συγκεντρωτισμού και της επιβάρυνσης του τόπου με τις ήδη υπάρχων υποδομές. Επομένως, η Σαλαμίνα, ως ύπαιθρος προσπαθεί αφενός να εξυπηρετήσει τη νέα εισροή του πληθυσμού και αφετέρου να συγκρατήσει έναν εξωαστικό χαρακτήρα. Αυτό
Στόχος της εργασίας ήταν να διερευνηθούν οι μετασχηματισμοί που συμβαίνουν σε ένα εξωαστικό χώρο, όταν αυτός βρίσκεται σε σημείο αλλαγής από μια υφιστάμενη κατάσταση. Η Σαλαμίνα, ως ένας εξωαστικός χώρος της Αθήνας, επιλέχθηκε διότι βρίσκεται σε μια μεταβατική κατάσταση, καθώς πρόκειται για έναν παραθεριστικό τόπο που καλείται να δεχτεί μια ραγδαία ανάπτυξη μόνιμου πληθυσμού. Η κατάσταση αυτή γεννάται αρχικά από μια εξωτερική συνθήκη, καθώς ο μόνιμος πληθυσμός έρχεται από έξω, στην προκειμένη περίπτωση από την υπόλοιπη περιφέρεια της Αττικής και κατά δεύτερον γεννά στο εσωτερικό νέες χωρο-κοινωνικές αλλαγές. Η ανάλυση αυτή οδήγησε στην κατανόηση ενός παρόμοιου φαινομένου συγκεντρωτισμού. Συγκεκριμένα, διαπιστώθηκε η εξάρτηση του νησιού από την Αθήνα, αλλά και υπό ποιος όρους και γιατί υποδέχεται
όμως γίνεται άναρχα, χωρίς τη βασική προεργασία και τις σωστές προϋπάρχουσες δομές ή ένα ρυθμιστικό πλαίσιο ώστε αυτή διαδικασία να μην επιβαρύνει ένα μέρος του νησιού , με αποτέλεσμα να μετατρέπεται σε αστική πόλη, ενώ οι υπόλοιποι οικισμοί να παραμένουν χωρίς βασικές υποδομές, με την απαίτηση, όμως, να φιλοξενήσουν τη μαζική εισροή νέου μόνιμου πληθυσμού. * https://www.sharingperama.com/thebeginningofhope Εικαστική εγκατάσταση στο λιμάνι του Περάματος με προορισμό τη Σαλαμίνα, από τον καλλιτέχνη Robert Montgomery Αφορμή για σκέψη και τίτλο της εργασίας.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ: - ΠΑΝΟΡΑΜΑ ΑΠΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ, https://panorama.statistics.gr/ - ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ, http://gis.ktimanet.gr/ - Χάρτης Σαλαμίνας, https://www.salamina.gr/ - CORINE Land Cover, https://land.copernicus.eu/pan-european/corine-land-cover - ΓΕΝΙΚΟ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ, Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο: Τί κρύβεται πίσω από το «πάγωμά» του;, https://thesalaminians.wordpress.com/ - Κατασκευή Διαδραστικών Χαρτών για τη Σαλαμίνα, ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ, Μπεζιουλας Μάριος: Επιβλέπων καθηγητής: Χαλκιάς Χρίστος - ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΑ ΣΧΕΔΙΑ, attikipedia.sadas-pea.gr - Google maps ΠΗΓΕΣ: Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο: Τί κρύβεται πίσω από το «πάγωμά» του;, https://thesalaminians.wordpress.com/, Χρυσόστομος Βασιλείου - ΝΟΜΟΣ ΥΠ’ ΑΡΙΘ. 4277/2014 ΦΕΚ 156/Α/1.8.2014 Νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας Αττικής και άλλες διατάξεις, https://www.e-nomothesia.gr/
- ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ
ΕΝΟΤΗΤΑ ΝΗΣΩΝ ΔΗΜΟΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΗΜΟΥ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ Στρατηγικό Σχέδιο, https://docplayer.gr/29861638-Perifereiaki-enotita-nison-dimos-salaminas-epiheirisiako-programma-di
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - «Η ύπαιθρος ως πεδίο χωρο-κοινωνικών μετασχηματισμών: Σύγχρονες λειτουργικές δικτυώσεις υπό το πρίσμα της εξέλιξης του παραθερισμού», ΜΠΑΚΑΟΥΚΑΣ ΜΕΛΕΤΙΟΣ, http://grsa.prd.uth.gr/conf2013/40_mpakaoukas_ersagr13.pdf - Η ζεύξη Σαλαμίνας Περάματος, Πάστρα, Στούμπου, Παπαματθαιάκης, Σπουδαστική εργασία στα πλαίσια του μαθήματος της Χωροταξίας, στη σχολή Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου - ΜE TON “ΣΙΔΗΡΟΥΝ ΔΟΥΚΑ” ΓΙΑ ΤΑ ΠΑΛΟΥΚΙΑ, . https://www.anexitilo.net/2015/10/blog-post_4.html - ΟΤΑΝ Η ΚΟΥΛΟΥΡΗ ΓΙΝΟΤΑΝ ΚΕΝΤΡΟΥ ΠΑΡΑΘΕΡΙΣΜΟΥ, www.taathinaika.gr - Τουρισμός στο Δήμο Σαλαμίνας, https://www.salamina.gr/
moy-salaminas-stratigiko-shedio.html
