Βοτανικός Κήπος
Η ιστορία του κτιρίου Το Λεβέντειο Δημοτικό Μουσείο είναι ένα ιστορικό μουσείο που βρίσκεται στη Λευκωσία, πρωτεύουσα της Κύπρου. Στεγάζεται σε ένα πετρόκτιστο νεοκλασικό κτίριο κοντά στην ενορία του Τρυπιώτη, το οποίο κτίστηκε το 1892. Πρώτος του ιδιοκτήτης ήταν ο έμπορος Ιωάννης Ευαγγελίδης. Αργότερα πέρασε στα χέρια του εγγονού του Θεμιστοκλής Δέρβης, γιατρός και δήμαρχος Λευκωσίας με το Κυπριακού Εθνικού Κόμματος για 28 συναπτά έτη. Ο Δέρβης εγκατέστησε στο Το εξωτερικό του κτιρίου κτίριο τόσο το ιατρείο του όσο και το πολιτικό του γραφείο. Το 1983, ήταν ετοιμόρροπο και έτοιμο για κατεδάφιση, μετά από πρωτοβουλία του τότε Δημάρχου Λευκωσίας, αγοράστηκε από το Ίδρυμα Α.Γ, Λεβέντη για να μετατραπεί σε ιστορικό Μουσείο. Το μουσείο ονομάστηκε Λεβέντειο προς τιμήν του δημιουργού του ιδρύματος που το χρηματοδότησε, Αναστάσιου Γ. Λεβέντη. Ο Αναστάσιος Γ. Λεβέντης ήταν ο πρώτος πρέσβης της Κύπρου στην ΟΥΝΕΣΚΟ. Το Ίδρυμα ανέλαβε και τα έξοδα συντήρησης του, ενώ ο Δήμος ανέλαβε την επάνδρωση και λειτουργία του. Την άνοιξη του 1999 μέχρι την άνοιξη του 2000, με την χορηγία και πάλι του Ιδρύματος, το Μουσείο έκλεισε για το κοινό με σκοπό την ανακαίνιση των αιθουσών που αφορούν την Αγγλοκρατία και την Αρχαία Λευκωσία. Η ανακαίνιση αποτελεί την πρώτη φάση ενός προγράμματος με σκοπό την επέκταση του Μουσείου στο δίδυμο του διπλανό κτίριο η οποία αναπτύσσεται και δημιουργεί σχήμα Π και περικλείει εσωτερική υπαίθρια αυλή.
Εσωτερικός χώρος Ημιυπαίθριος χώρος Εξωτερικός χώρος Η κάτοψη του κτιρίου, σε σχήμα Π και περικλείει εσωτερική αυλή
3
Οι εκθεσιακοί χώροι Τα εκθέματά του παρουσιάζουν την ιστορία και την κοινωνική ανάπτυξη της Λευκωσίας από την Χαλκολιθική περίοδο (3900 π.Χ.) μέχρι και σήμερα. Οι εκθεσιακοί χώροι είναι οργανωμένοι με χρονολογική σειρά αρχίζοντας από την Αρχαία Λευκωσία καταλήγοντας στην Λευκωσία κατά την περίοδο της Αγγλοκρατίας, ενώ ταυτόχρονα γίνονται και αναφορές για την σύγχρονη πόλη η οποία από το 1960 είναι η πρωτεύουσα της Κυπριακής Δημοκρατίας. Τα αντικείμενα που εκτίθενται Το πορτραίτο της Βασίλισσας στους εκθεσιακούς χώρους αντιπροσωπεύουν την Αιατερίνης Κορνάρο πέραν των 5.000 χρόνων ιστορία της Λευκωσίας. Περιλαμβάνουν αρχαιολογικά, μεσαιωνικά ευρήματα, χάρτες και γκραβούρες, κοσμήματα, ενδυμασίες, φωτογραφίες και έπιπλα. Εσωτερικά, η χωροθέτηση έγινε με βάση τις μουσειολογικές απαιτήσεις για δημιουργία χρονολογικών και θεματικών ενοτήτων. Προέκυψαν, για παράδειγμα, η Αίθουσα της Βενετοκρατίας, η Αίθουσα Αικατερίνης Κορνάρο (θεματικοί πίνακες, ταπισερί με οικόσημο κ.λπ.), η Αίθουσα των Οθωμανικών Χρόνων, το Δωμάτιο των Κοσμημάτων, το Δωμάτιο των Χαρτών κ.ο.κ. Λειτουργούν επίσης δύο νέες αίθουσες, η αίθουσα Κωστάκη και Λητώς Σεβέρη, που θα φιλοξενεί μακροχρόνια συλλογές που θα εκτίθενται επί δανείω και η αίθουσα Φυλακτού. Η Επιτροπή του Βραβείου του Ευρωπαϊκού Μουσείου, που λειτουργεί υπό την αιγίδα του Συμβουλίου της Ευρώπης, το 1991 ανακήρυξε το Λεβέντειο Δημοτικό Μουσείο σε Ευρωπαϊκό Μουσείο της Χρονιάς 1991. To έμβλημα τoυ Λεβέvτειoυ Δημoτικoύ Μoυσείoυ Λευκωσίας παρoυσιάζει τo περίγραμμα τωv εvετικώv τειχώv της πόλης - σχήμα αστεριoύ με 11 πρoμαχώvες. Στo εσωτερικό τωv τειχώv διακρίvεται τo περίγραμμα της πόρτας της εισόδoυ τoυ Μoυσείoυ πoυ συμβoλίζει και τηv πόρτα πoυ αvoίγει για vα περάσει καvείς στηv ιστoρία της πόλης. Το μουσείο λειτούργησε για πρώτη φορά στις 20 Απριλίου του 1989.
Άποψη του εσωτερικού του Μουσείου
4
Η εσωτερική αυλή Απέναντι από την κυρίως είσοδο θα δείτε την εσωτερική υπαίθρια αυλή να διαχωρίζεται με μεγάλες συρόμενες τζαμαρίες και να γίνεται σχεδόν ένα με το εσωτερικό (ημιυπαίθριο χώρο) του Μουσείου. Η εσωτερική αυλή είναι το κατ’ εξοχήν κύριο στοιχείο της σύνθεσης μιας παραδοσιακής κυπριακής κατοικίας, όπως και στο συγκεκριμένο project. Παλιά στην Κύπρο οι περισσότερες οικίες (και κυρίως στην ύπαιθρο) ήταν πετρόκτιστες και πλιθόκτιστες, όλα τα δωμάτια στο κέντρο έβλεπαν το νότο,ο ελεύθερος χώρος ήταν μια αυλή με ψηλούς τοίχους με ελευθερία κίνησης και απομονωτική απόλαυση, καθαρός ορισμός του τι ήταν δημόσιο και τι ιδιωτικό. Η interior designer του χώρου θεωρούσε επιβεβλημένη την οργανική ένταξη και διαμόρφωση της εσωτερικής αυλής του μουσείου, που διασπάτε σε δύο τμήματα. Στο πρώτο τμήμα βλέπουμε το θεματικό βοτανικό κήπο όπου καλλιεργούνται δείγματα βοτάνων (αρωματικά και φαρμακευτικά) της Κύπρου για εκπαιδευτικά και ερευνητικά προγραμμάτων, αλλά και την άμεση επαφή και ‘γνωριμία’ του Κύπριου αλλά και του ξένου επισκέπτη με τα αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά που καλλιεργούνται στην Κύπρο. Το δεύτερο τμήμα διαχωρίζεται από μία σειρά από Δάφνες (φρακτικό), δημιουργώντας ένα πυκνό αρωματικό φράκτη, βρίσκουμε τον χώρο αναψυχής (κάτω από μια ξύλινα πέργολα), όπου χρησιμοποιείται ως χώρος εκδηλώσεων και το καφεστιατόριο.
Κάτοψη της εσωτερικής αυλής που διαχωρίζεται σε δύο τμήματα. Τον βοτανικό κήπο και το χώρο αναψυχής
5
Η ιστορία του βοτανικού κήπου Οι πρώτοι συστηματικοί βοτανικοί κήποι έκαναν την εμφάνισή τους από το 1500 περίπου π.Χ. στη Βαβυλώνα, όπου είναι γνωστοί σε όλους σχεδόν οι κρεμαστοί κήποι. Από το 1600 μ.Χ. άρχικως να κάνουν την εμφάνισή τους και στα πανεπιστήμια, ενώ στην Ιατρική Σχολή της Πράγας ο πρώτος βοτανικός κήπος είχε δημιουργηθεί από τον 4ο αιώνα μ.Χ. Σαν πρώτος χρονικά μπορεί να θεωρηθεί ο βοτανικός κήπος που ιδρύθηκε στο Σαλέρνο της Ιταλίας από το Ματθαίο το Σιλβατικό που τον ίδρυσε ήδη στα 1309 μ.Χ. Σαν πρόγονοι των σημερινών βοτανικών κήπων στην Ευρώπη θα πρέπει να θεωρηθούν οι μοναστηριακοί κήποι. Στην Ελλάδα, ο πρώτος βοτανικός κήπος ιδρύθηκε το 1836 στην Ιερά Οδό. Έχει 120 στρέμματα, από τα οποία τα 95 ανήκουν στην Ανώτατη Γεωπονική Σχολή και τα 25 στο πανεπιστήμιο Αθηνών. Ιστορικά οφείλουμε και στους μοναχούς του Μεσαίωνα την φύλαξη και την διάδοση της φαρμακευτικής γνώσης κατά την πάροδο των αιώνων. Χάρη σ’αυτούς, η φαρμακογνωσία και η φαρμακολογία, διαμέσου της φυτοθεραπείας, έφτασαν στην σύγχρονη εποχή και εξελίχθηκαν όπως όλοι γνωρίζουμε. Τα μοναστήρια του Μεσαίωνα διέθεταν κήπους όπου οι ειδικευμένοι μοναχοί καλλιεργούσαν τα φαρμακευτικά φυτά. Ονομάζονταν Hortus conclusus, κλειστός κήπος θα μπορούσαμε να πούμε, με διάχυτες συμβολικές αναφορές (άξιες της εποχής). Ήταν κήποι τετράγωνοι, σύμβολο των 4 γωνιών του κόσμου και στο κέντρο είχαν μια πηγή και το δέντρο της ζωής (arbor vitae). Φύτευαν φαρμακευτικά φυτά αλλά όχι μόνον, υπήρχαν έντονες αλληγορικές αναφορές στον θεϊκό κόσμο. Σήμερα μια από τις βασικές αποστολές των βοτανικών κήπων είναι και ο εγκλιματισμός των φυτών σε νέο περιβάλλον.
Οι κρεμαστοί κήποι της Βαβυλώνας
Το μοναστήρι του Santes Creus. Άποψη του γοτθικού κήπου
6
Τα αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά της Κύπρου Η Κύπρος, παρά την περιορισμένη της έκταση, έχει μια πλούσια χλωρίδα που ένας μεγάλος αριθμός ειδών της συγκαταλέγεται στην κατηγορία των αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών. Οι Κύπριοι έχουν συμπεριλάβει τα βότανα στη διατροφή τους από πολύ παλιά, καθότι γρήγορα είχαν αντιληφθεί τις ευεργετικές τους ιδιότητες. Ορισμένα από αυτά τα καλλιεργούσαν στον κήπο τους, όπως το δυόσμο και το βασιλικό, ενώ άλλα τα έβρισκαν άγρια στη φύση. Η συστηματική καλλιέργεια των αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών ξεκίνησε στη χώρα μας εδώ και δυο δεκαετίες περίπου. Το Τμήμα Γεωργίας, του Υπουργείου Γεωργίας, Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος, από το 1991 καταβάλλει προσπάθειες, μέσω ειδικού Σχεδίου, για την ανάπτυξη της καλλιέργειάς τους με στόχο να ικανοποιήσει την εσωτερική αγορά αλλά και να προωθήσει τις εξαγωγές των ειδών αυτών.
Ξηρά αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά που καλλιεργούνται στην Κύπρο, τοποθετημένα σε μεγάλα σακιά
7
Τι είναι αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά, και ποιά η χρήση τους; Λέγοντας αρωματικά φυτά εννοούμε μια ομάδα φυτών που περιέχουν στους ιστούς τους αιθέρια έλαια, δηλαδή αρωματικές ουσίες. Φαρμακευτικά είναι τα φυτά που περιέχουν ένα ή περισσότερα δραστικά συστατικά που μπορούν να προλάβουν, να ανακουφίσουν ή να θεραπεύσουν κάποιες ασθένειες. Όλα τα αρωματικά φυτά είναι φαρμακευτικά αλλά πολλά φαρμακευτικά φυτά δεν είναι αρωματικά, όπως για παράδειγμα η ξυνίθα, το λιθόσπαστο, η μολόχα κ.ά. Οι ευεργετικές ιδιότητες των αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών είναι γνωστές στους ανθρώπους εδώ και αιώνες, ενώ η χρήση τους παλαιότερα αποτελούσε τη μόνη θεραπευτική αγωγή για ασθένειες και παθήσεις. Παρά την αλματώδη ανάπτυξη της χημικής φαρμακοβιομηχανίας, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μεγάλο ενδιαφέρον τόσο των καταναλωτών όσο και της επιστημονικής κοινότητας για τις ιδιότητες των βοτάνων. Ο λόγος είναι ότι, σε αντίθεση με τα χημικά φάρμακα, τα βότανα δεν προκαλούν παρενέργειες στον ανθρώπινο οργανισμό. Τα αρωματικά φυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν φρέσκα ή ξερά αλλά και για παραγωγή αιθέριων ελαίων. Ο πιο συνηθισμένος τρόπος χρήσης των βοτάνων είναι η παρασκευή τσαγιού, μπορούν όμως να παρασκευαστούν και βάμματα, όπου γίνεται διάλυση με οινόπνευμα, λαδάκια, κρέμες ή σιρόπια. Τα αιθέρια έλαια των αρωματικών φυτών χρησιμοποιούνται πλατιά στη σαπωνοποιία, την αρωματοποιία και την παρασκευή καλλυντικών. Φυσικά δεν πρέπει να ξεχνάμε την πλατιά χρήση των βοτάνων στη μαγειρική.
Συγκομιδή φρέσκου θυμαριού
Θερμοκήπιο με φυτεία βασιλικού
8
Τα κυριότερα καλλιεργούμενα είδη Τα τελευταία χρόνια υπάρχει παγκόσμια ένα ολοένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για τα αρωματικά φυτά και βότανα και τις πολλαπλές χρήσεις τους. Παρατηρείται άλλωστε μια αυξημένη ζήτηση σε φυσικά προϊόντα που είναι συνυφασμένη με το σύνθημα «επιστροφή στη φύση». Όλο και περισσότεροι πολίτες μαθαίνουν να χρησιμοποιούν τα βότανα στη μαγειρική, ως αφεψήματα ή την ‘αρωματοθεραπεία’ για τη βελτίωση της υγείας και της ομορφιάς. Ο βοτανικός κήπος που δημιουργήθηκε στο πρώτο τμήμα του Λεβέντειο Δημοτικού Μουσείου ανήκει στην κατηγορία Hortus Catalogi, ο οποίος περιλαμβάνει αρωματικά και φαρμακευτικά βότανα που καλλιεργούνται στην Κύπρο, τα οποία εκτός από την μελέτη και την εκπαίδευση των ενδιαφερόμενων επισκεπτών, θα χρησιμοποιείτε επίσης και στη μαγειρική· στο καφεστιατόριο το οποίο βρίσκεται στο δεύτερο τμήμα της εσωτερικής αυλής του Μουσείου. Συγκεκριμένα, θα χρησιμοποιούνται στην παρασκευή Κυπριακών εδεσμάτων (ως αρτύματα ή καρυκεύματα φαγητών), όπου θα προσφέρει στον επισκέπτη και την γευστική εμπειρία των βοτάνων που καλλιεργούνται στον κήπο, καθώς επίσης και σε διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις που θα γίνονται στο εσωτερικό της αυλής. Αναλυτικά, στο πρώτο τμήμα βρίσκεται ο βοτανικός κήπος όπου γίνετε ο διαχωρισμός του σε δύο μικρότερα με βάση τα χρώματα και αρωμάτα που κυριαρχούν. Στη μία πλευρά έχουμε την Τριανταφυλλιά την Δαμασκηνή (Rosa damascena) και μία αναρριχητική τριαντάφυλλα, και στην άλλη βρίσκεται ο βοτανικός κήπος τα οποία προσδιορίζουν την ιδιότητα του χώρου με τα χρώματα (πράσινο και ροζροδοκόκκινο) και τις έντονες μυρωδιές που αναδίδουν. Τα κυριότερα είδη αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών που βρίσκουμε στον βοτανικό κήπο του Μουσείου ευδοκιμούν στην Κύπρο (και έχουν εμπορική αξία) είναι: ο Βασιλικός, η Δάφνη, το Θυμάρι, η Κάππαρη (χρησιμοποιείται για παρασκευή ξιδάτων), το Λασμαρί (Δενδρολίβανο), ο Μαϊντανός και η Ρίγανη. Να σημειώσουμε ότι οι δύο χώροι ενώνονται με το φρακτικό τη Δάφνη και στην συνέχεια περνάμε κάτω από την ξύλινη πέργολα, στην οποία βλέπουμε μεγάλα οριζόντια ανοίγματα τα οποία αφήνουν στον επισκέπτη να έχει οπτική επαφή με τον κήπο αλλά και το Μουσείο δημιουργώντας ένα μεγάλο ενιαίο χώρο, που ενώνει το Μουσείο με τα δύο τμήματα της εσωτερικής υπαίθριας αυλής. Τέλος, η χρήση της πέργολας προσφέρει και την χρήση την φυσικής αποξήρανσης των φαρμακευτικών και αρωματικών φυτών που καλλιεργούνται στον κήπο του Μουσείου.
9
Στις σελίδες που ακολουθούν παρουσιάζονται τα αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά που χρησιμοποιήθηκαν για τη δημιουργία του βοτανικού κήπου στο Μουσείο, με βάση την εμπειρία από τη χρήση τους στην Κύπρο καθώς και τη βιολογία τους. Προτείνονται, κυρίως, ιθαγενή είδη και φυτά που έχουν καλλιεργηθεί αιώνες στον τόπο μας. Τα φυτά χωρίζονται στις ακόλουθες ομάδες: Α. Δέντρα Β. Μικρά δέντρα και ψηλοί θάμνοι Γ. Μεσαίου ύψους θάμνοι Δ. Χαμηλοί θάμνοι και άλλα είδη Για κάθε είδος δίνετε πρώτα η ελληνική ονομασία και στην παρένθεση το βοτανικό όνομα στα λατινικά. Με σύμβολα (επεξηγηματικός πίνακας) δίνονται οι απαιτήσεις σε νερό, η κατάλληλη υψομετρική ζώνη και οι περίοδοι άνθησης και καρποφορίας. Επίσης δίνετε μία σύντομη περιγραφή για το κάθε φυτό, οι ιθάνες χρήσεις και ιδιότητες του και συνήθη προβλήματα που πιθανόν να παρουσιάζει, καθώς και οι σχετικές φωτογραφίες και σχεδιαγράμμα που δείχνει τα τμήματα του βοτανικού κήπου με τις φυτέυσεις και το που τοποθετείτε το κάθε βότανο.
ΕΠΕΞΗΓΗΜΑΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΝΕΡΟ (-) Ξηρανθεκτικό, (--) Ολιγαρκές (---) Σχετικά ολιγαρκές, (----) Απαιτητικό ΥΨΟΜΕΤΡΟ
ΑΝΘΟΦΟΡΙΑ
ΚΑΡΠΟΦΟΡΙΑ
10
Βασιλικός Tαξινόμηση: Ο βασιλικός είναι ένα αρωματικό ποώδες φυτό, και ανήκει στην οικογένεια Lamiaceae (Xειλανθή) και στο είδος Ocimum basilicum. Υπάρχουν πολλές ποικιλίες και υβρίδια που οφείλονται στην εύκολη διασταύρωση και τον πολυμορφισμό του. Εδαφοκλιματολογικές απαιτήσεις: Ευδοκιμεί σε χωράφια μέσης σύστασης, πλούσια, ποτιστικά με καλή αποστράγγιση. Ο βασιλικός κατά την περίοδο του χειμώνα πρέπει να καλλιεργηθεί υπό κάλυψη και θέρμανση. Οι πιο ιδανικές θερμοκρασίες για την ανάπτυξη του είναι αυτές που κυμαίνονται γύρω στους 22Α-30Α Κελσίου. Oι θερμοκρασίες αυτές του θερμοκηπίου δεν πρέπει να είναι κάτω από 12Α Κελσίου. Πολλαπλασιασμός: Γίνεται με σπόρο. Εποχή και τρόποι φύτευσης: Ο βασιλικός όταν θα καλλιεργηθεί υπό κάλυψη φυτεύεται την περίοδο Οκτωβρίου-Νοεμβρίου που οι θερμοκρασίες είναι κάπως ψηλές ώστε να προλάβει να αναπτυχθεί, ενώ όταν θα καλλιεργηθεί σε ανοιχτούς χώρους φυτεύεται αρχές Απριλίου. Οι αποστάσεις φύτευσης είναι μεταξύ των γραμμών 40-45 εκατ. και επί των γραμμών 30-40 εκατ. Χρήση: Τα φρέσκα φύλλα χρησιμοποιούνται σε διάφορες σαλάτες, άλλα κομμένα με το χέρι, σε σος από βούτυρο για το ψάρι και σε διάφορα κρεατικά. Μπορούμε να τα χρησιμοποιήσουμε σε ρύζι μαζί με μαϊντανό, καθώς και σε σούπες. Η χρησιμοποίησή του γίνεται πάντα στα τελευταία λεπτά του ψησίματος. Μπαίνει, επίσης, φρέσκος σε λάδι και ξίδι, τα οποία και αρωματίζει, αλλά πάντα σε μικρή ποσότητα. Επίσης, δίνει γεύση σε ντομάτες, ζυμαρικά, και αρωματίζει το ελαιόλαδο. Μπορείτε ακόμα να βάλετε μερικά φύλλα σε ένα μπολ με νερό, για να καθαρίσετε τα χέρια σας μετά από ψαροφαγία. Ιδιότητες: Ο βασιλικός είναι τονωτικό στομάχου, αντιφυσητικό, για αδύνατη μνήμη, για αϋπνίες, ανοίγει την όρεξη, διώχνει τους νευρικούς πονοκεφάλους και είναι, επίσης, γαλακτογόνο.
Βασιλικός (Basil) ¦ Ocimum basilicum (----) Απαιτητικό
0600 μ.
Ιούνιος Αυγουστος
11
μέσα Απριλίου εώς μέσα Μαΐου
Δάφνη (Δάφνη η ευγενής) Tαξινόμηση: Η δάφνη είναι ένα αρωματικό φυτό της οικογένειας των Δαφνοειδών. Ανήκεί στο γένος Δάφνη. Είναι ένα μικρό αειθαλές δέντρο, ύψους 3-5 μ. και άνθη άσπρα ή κιτρινοπράσινα. Καλλιεργείται σε πάρκα και κήπους. Εδαφοκλιματολογικές απαιτήσεις: Ευδοκιμεί σε δροσερές παραθαλάσσιες περιοχές και σε χωράφια φτωχά, πλούσια, ξηρικά ή ποτιστικά. Πολλαπλασιασμός: γίνετε κυρίως με σπόρο που σπέρνεται σε σπορείο. Έπειτα από 3-4 μήνες τα φυτεύουν στο έδαφος και όταν αναπτυχθούν αρκετά τότε μεταφυτεύονται στην οριστικκή τους θέση. Εκτός αυτού, η δάφνη πολλαπλασιάζεται και με μοσχεύματα όπως και παραφυάδες. Εποχή και τρόποι φύτευσης: Η μεταφύτευση γίνεται την άνοιξη ή το φθινόπωρο σε αποστάσεις 2-2,5 επί 3-4 μ. Ανθίζει Απρίλιο-Μάιο. Τα δαφνόφυλλα συλλέγονται Αύγουστο-Σεπτέμβριο. Χρήση: Ταφύλλα του φυτού χρησιμοποιούνται ως άρτυμα στη μαγειρική (νοστιμίζει φαγητά όπως όσπρια) και στη συσκευασία ξηρών καρπών όπως σύκα ή σταφύδες. Επίσης αρωματίζει σούπες, βραστά, κονσομέ και σε ψάρια ποσέ, όπως τον σολωμό. Τέλος χρησιμοποιείτε σαν φρακτικό, ως μεμονωμένο ή σε ομάδες, σε κήπους, πάρκα, πεζοδρόμια και πλατείες καθώς και σε αρχαιολογικούς χώρους. Ιδιότητες: Το εκχύλισμα της δάφνης καταπολεμά τα φουσκώματα, ανοίγει την όρεξη και τονώνει τα τεμπέλικα στομάχια. Αντισηπτική, είναι πολύτιμη για το συνάχι και τη βρογχίτιδα. Το δαφνέλαιο είναι κατάλληλο για τους ρευματισμούς. Ιστορικά στοιχεία: Με δάφνινα στεφάνια αντάμοιβαν τους Ολυμπιονίκες στην αρχαιότητα όπου ήταν ιερό δέντρο, αφιερωμένο στο θεό Απόλλωνα. Πρώτα οι Έλληνες και μετά οι Ρωμαίοι συνήθιζαν να στεφανώνουν με κλαδιά δάφνης τους νικητές των αγώνων. Έτσι, ακόμα και σήμερα η δάφνη ταυτίζεται με τη δόξα, τη νίκη και την υπεροχή.
Δάφνη (Bay Leaf) ¦ Laurus nobilis (---) Σχετικά ολιγαρκές
30 1300 μ.
Φεβρ. Απρίλιος
12
Σεπτέμβριος Οκτώβριος
Θυμάρι Tαξινόμηση: Ανήκει στην οικογένεια Lamiaceae (Xειλανθή). Υπάρχουν δύο είδη θυμαριού που είναι αυτοφυή στην Κύπρο. Το Thymus capitatus και το Thymus integer. Aυτό όμως που καλλιεργείται στην Κύπρο είναι το Thymus vulgaris. Από το είδος αυτό υπάρχουν δύο ποικιλίες, το French summer και το English winter. To πρώτο είναι πιο αρωματισμένο και ευδοκιμεί το καλοκαίρι, το δεύτερο ευδοκιμεί περισσότερο το χειμώνα. Εδαφοκλιματολογικές απαιτήσεις: Το θυμάρι που καλλιεργείται ως φρέσκο χρειάζεται εδάφη γόνιμα, πλούσια σε οργανική ουσία και να έχουν καλή αποστράγγιση. Τούτο αναπτύσσεται και την περίοδο του χειμώνα χωρίς να χρειάζεται κάλυψη ή θέρμανση. Πολλαπλασιασμός: Γίνεται με σπόρο. Εποχή και τρόποι φύτευσης: Το θυμάρι φυτεύεται στο χωράφι το φθινόπωρο ή την άνοιξη. Οι αποστάσεις φύτευσης τόσο μεταξύ των γραμμών όσο και των φυτών πάνω στη γραμμή κυμαίνονται από 40 μέχρι 45 εκατ. Χρήση: Τα φρέσκα φύλλα του θυμαριού μαζί με μαϊντανό και φρέσκα φύλλα δάφνης χρησιμοποιούνται ως γαρνίρισμα διαφόρων φαγητών (μαρινάτα). Χρησιμοποιείται επίσης σε σούπες, στο στιφάδo, στα σος, στα κρέατα που φουσκώνουν σε κρασί, όπως χοιρινό και κυνήγι. Ιδιότητες: Το θυμάρι είναι χωνευτικό, αντιφυσητικό, τονωτικό, εξασφαλίζει διαύγεια πνεύματος, τονώνει τα νεύρα, είναι σπασμολυτικό των πεπτικών οδών, αποσμητικό, διουρητικό, αντισηπτικό, βακτηριοκτόνο, αντιβηχικό, καθαρίζει το στόμα και τα δόντια καλύτερα από κάθε οδοντόπαστα. Επίσης το εκχύλισμά του μπορεί να προλάβει το κρύωμα, ρίχνει τον πυρετό, καταπολεμά τη γρίπη, τις εντερικές διαταραχές και δερματικές λοιμώξεις. Δεν συνιστάται η χρήση του από υπερτασικούς γιατί ανεβάζει την αρτηριακή πίεση.
Θυμάρι (Thyme) ¦ Thymus capitatus (-) Ξηρανθεκτικό
0900 μ.
13
Μάϊος Οκτώβριος
Ιούνιος Νοέμβριος
Κάππαρη Tαξινόμηση: Η κάππαρη ανήκει στην οικογένεια Capparidaceae που περιλαμβάνει πολλά είδη, όπως το Capparis spinosa L. (με αγκάθια) και το Capparis οvata (χωρίς αγκάθια) τα οποία αυτοφύονται στις παραμεσογειακές χώρες. Είναι ένας θάμνος ύψους 1-1,5 μ. με πολλούς βλαστούς που μερικοί είναι πλάγιοι και άλλοι όρθιοι, με φύλλα αυγοειδή εναλλασόμενα. Τα άνθη της κάππαρης έχουν τέσσερα λευκά πέταλα, μακρύ ποσδίσκο και πολυάριθμους στήμονες. Εδαφοκλιματολογικές απαιτήσεις: Το φυτό αναπτύσεται σε ποικιλία εδαφών, εκτός από τα πολύ αργιλώδη και αμμώδη. Προτιμά όμως της μέσης σύστασης, καλά αποστραγγισμένα ασβεστώδη, χαλικώδη εδάφη. Ευδοκιμεί σε διάφορες περιοχές με ήπιο χειμώνα. Πολλαπλασιασμός: Γίνεται με σπόρο ή με έριζα μοσχεύματα. Εποχή και τρόποι φύτευσης: Η εποχή φύτευσης της κάππαρης είναι η περίοδος Φεβρουαρίου-Μαΐου. Οι αποστάσεις φύτευσης είναι 2 μέτρα μεταξύ των γραμμών και 1 μέτρο τα φυτά πάνω στη γραμμή. Η κάππαρη προσβάλλεται συχνά από το σκουλήκι του εντόμου Pieris brassicae. Χρήση: Τη βάζουμε ως πικάντικο συμπλήρωμα στη χωριάτικη σαλάτα και στις σάλτσες. Επίσης τα μπουμπούκια της μαγειρεύονται με ψάρι, χρησιμοποιούνται ως καρύκευμα στη μελιτζανοσαλάτα, με φάβα και διάφορα πιάτα λαχανικών και τέλος τοποθετείτε σε αλατισμένο νερό με ξύδι (τουρσί) αποτελώντας τη γνωστή κάππαρη του εμπορίου. Ιδιότητες: Ο φλοιός της ρίζας χρησιμοποιέιται στη θεραπεία διαφόρων παθήσεων όπως αρθρίτιδες, ρευματισμοί και πονόδοντοι λόγω της ισχυρής αντιφλεγμονώδους δράσης της. Η κάππαρη είναι πλούσια πηγή ασβεστίου, καλίου, μαγνησίου, νατρίου και ψευδαργύρου, και συγκαταλέγεται στα ωφέλιμα οργανισμό μας λίπη. Τέλος εκτός από ορετικό, χρησιμοποιείτε και ως τονωτικό, αντιαναιμικό, αφροδιασιακό, διουρητικό, αντιαρτηριοσκληρωτικό, και αντιοξειδωτικό.
Κάππαρη (Caperbush) ¦ Capparis spinosa (-) Ξηρανθεκτικό
0900 μ.
14
Μάϊος Οκτώβριος
Ιούνιος Οκτώβριος
Λασμαρί (Δεντρολίβανο) Tαξινόμηση: Ανήκει στην οικογένεια Lamiaceae (Xειλανθή) και στο είδος Rosmarinus officinalis. Είναι ένας μικρός αειθαλής θάμνος, που φτάνει σε ύψος 0,5-1,20 μ. και έχει άνθη ασπρογάλαζα. Εδαφοκλιματολογικές απαιτήσεις: Το δεντρολίβανο ευδοκιμεί σε ποικιλία εδαφών, εκτός από τα βαριά που δεν αποστραγγίζουν. Το δεντρολίβανο αναπτύσσεται καλύτερα σε θερμές περιοχές. Εντούτοις δείχνει αξιόλογη αντοχή στις χαμηλές θερμοκρασίες. Οι ανάγκες του σε νερό είναι περιορισμένες αλλά όταν καλλιεργείται για φρέσκο τότε οι ανάγκες σε νερό αυξάνονται. Πολλαπλασιασμός: Γίνεται με μοσχεύματα και με παραφυάδες. Εποχή και τρόποι φύτευσης: Ευδοκιμεί σε δροσερές πεδινές και ημιορεινές περιοχές και σε χωράφια φτωχά-πλούσια, ξηρικά ή ποτιστικά. Η καλύτερη εποχή φύτευσης του είναι η περίοδος Οκτωβρίου-Νοεμβρίου και Μαρτίου-Απριλίου. Η μεταφύτευση γίνεται το φθινόπωρο ή την άνοιξη σε αποστάσεις 0,80-1 επί 1-1,20. Η περίοδος ανθοφορίας του καλύπτει σχεδόν ολόκληρο το χρόνο. Το υπέργειο τμήμα του συλλέγεται την άνοιξη μέχρι το φθινόπωρο Χρήση: Είναι φυτό αρωματικό, φαρμακευτικό, αρτυματικό και μελισσοτροφικό. Τα φρέσκα φύλλα χρησιμοποιούνται στο ψάρι σαβόρο, στα κρέατα προβάτου και χοίρου, στις πουρέ πατάτες και καβουρδισμένο με ελαιόλαδο χρησιμοποιείται σε μαγειρευμένα λαχανικά. Τα άνθη του χρησιμοποιούνται στις σαλάτες. Επίσης, χρησιμοποιείται για γαρνίρισμα φαγητών και γλυκών, αφού προηγουμένως κοπανιστεί με ζάχαρη. Ιδιότητες: Τονώνει τη λειτουργία του ήπατος και βοηθά στη μείωση της χοληστερίνης. Ως προσθετικό σε διάφορα παρασκευάσματα ανακουφίζει τον πονόδοντο. Κατά της τριχόπτωση και της πιτυρίδας Το λασμαρί είναι εξαίρετο τονωτικό και σπασμολυτικό, ευστόμαχο, χολαγωγό, αντιρευματικό, αντιδιαβητικό, ηρεμιστικό, εμμηναγωγό, καρδιοτονωτικό, υπερτασικό, αποχρεμπτικό, αντισηπτικό κ.ά.
Λασμαρί (Rosmarin) ¦ Rosmarinus officinallis (-) Ξηρανθεκτικό
01000 μ.
15
Νοέμβριος Μάϊος
Απρίλιος Ιούνιος
Μαϊντανός Tαξινόμηση: Ο μαϊντανός ειναι διετής πόα, ύψους 40-80 εκ. και άνθη πρασινοκίτρινα και ανήκει στο γένος του Πετροσέλινον (Petroselinum) της οικογένειας των Σελινοειδών (Apiaceae). Εδαφοκλιματολογικές απαιτήσεις: Ευδοκιμεί σε πεδινές και ημιορεινές περιοχές και σε χωράφια πλούσια, ποτιστικά, στραγγερά. Πολλαπλασιασμός: Γίνεται με σπόρο που σπέρνεται σε σπορείο ή απευθείας στο χωράφι Εποχή και τρόποι φύτευσης: Η μεταφύτευση γίνεται το φθινόπωρο ή την άνοιξη σε αποστάσεις 30-40 επί 50-60 εκ. Ανθίζει από τον Ιούνιο μέχρι το Σεπτέμβριο. Το υπέργειο τμήμα συλλέγεται όλο το χρόνο, ενώ οι ρίζες το φθινόπωρο και οι καρποί όταν ωριμάσουν καλά. Χρήση: Είναι φυτό εδώδιμο, αρωματικό, φαρμακευτικό και μελισσοτροφικό. Από τα πιο αγαπημένα για την κουζίνα μας αρωματικά φυτά, γνωστό από την αρχαιότητα οπότε και χρησιμοποιούνταν ως καρύκευμα και ως φάρμακο. Χρησιμοποιείται ως καρύκευμα στις σαλάτες, τις σούπες, τα ψάρια, το κρέας και τα όσπρια. Επίσης μπορεί να φτιάξουμε διάφορα αφεψήματα και στην παρασκευή χυμών. Η φρεσκάδα του εξαλείφη τη μυρωδιά του σκόρδου και του κρεμμυδιού στην αναπνοή. Ιδιότητες: Ισχυρό διουρητικό, πολύτιμο σε περιπτώσεις κατακράτησης υγρών, πρηξίματος ποδιών και χεριών. Χρήσιμος κατά της κυτταρίτιδας. Φυτό, εξαιρετικό ως τονωτικό και αντιφλεγμονώδες. Τα φύλλα οι μίσχοι και η ρίζα, σε πολτοποιημένη κατάσταση και σε τοπική χρήση καταπραΰνουν τον πόνο και τη φαγούρα από τσιμπήματα εντόμων. Έχει τη φήμη ότι δίνει πιο φωτεινό δέρμα και εξαλείφει τους σκούρους λεκέδες του δέρματος. Ιστορικά στοιχεία: Στην αρχαία Ελλάδα δεν τον προτιμούσαν πολύ, αντίθετα με τη Ρώμη που τον εκτιμούσαν ιδιαίτερα. Στις γιορτές φορούσαν στεφάνια από μαϊντανό για να αποφύγουν το μεθύσι!
Μαϊντανός (Parsley) ¦ Petroselinum (----) Απαιτητικό πότισμα
400 700 μ.
Ιούνιος Σεπτέμβριος
16
Ολόχρονα, ενώ οι ρίζες το φθινόπωρο
Ρίγανη Tαξινόμηση: Πολυετής πόα που ανήκει στην οικογένεια Lamiaceae (Χειλανθή) και στο γένος Οriganum, με ύψος 30-80 εκ. Tα κυριότερα είδη είναι το Οriganun heracleoticum, το Οriganum vulgare και το Οriganum dubium. To Origanum dubium χρησιμοποιείται κυρίως για παραγωγή ξηρού προϊόντος, ενώ τα άλλα δύο τόσο για ξηρό όσο και για φρέσκο προϊόν. Tελευταία, η κυπριακή ρίγανη λόγω της ποιότητάς της άρχισε να γίνεται δεκτή στην ευρωπαϊκή αγορά. Εδαφοκλιματολογικές απαιτήσεις: Ευδοκιμεί σε ποικιλία εδαφών, αλλά, όταν χρησιμοποιείται για παραγωγή φρέσκου προϊόντος, προτιμά χωράφια μέσης σύστασης, φτωχά-πλούσια, ξηρικά και καλά αποστραγγισμένα. Πολλαπλασιασμός: Γίνεται με σπόρο. Εποχή και τρόποι φύτευσης: Η ρίγανη φυτεύεται από τον Οκτώβριο μέχρι το τέλος Απριλίου. Καλύτερη όμως εποχή θεωρείται το τέλος Φεβρουαρίου αρχές Απριλίου. Οι αποστάσεις φύτευσης είναι 50 εκατ. μεταξύ των γραμμών και 33 εκατ. μεταξύ των φυτών πάνω στις γραμμές. Χρήση: Εξαιρετικό μυρωδικό χρησιμοποιείται σε πολλές σάλτσες και σαλάτες – ιδίως στη χωριάτικη – Αρωματίζει ευχάριστα κρέατα, ψάρια, τηγανητές πατάτες, φέτα. Xρησιμοποιείται ως καρύκευμα στα διάφορα φαγητά τόσο ως ξηρή όσο και ως φρέσκια. Ιδιότητες: Είναι τονωτική, χωνευτική, αντιφυσητική, εφιδρωτική, αντιβιοτική, αντιβηχική, αποχρεμπτική, αντιδιαρροϊκή και εμμηναγωγή, διευκολύνει την πέψη και καταπολεμά τη δυσκοιλιότητα. Είναι αντιφυσητικό, για αδύνατη μνήμη, για αϋπνίες, ανοίγει την όρεξη, διώχνει τους νευρικούς πονοκεφάλους. Επίσης, η ρίγανη είναι ‘φίλος’ για τους πνεύμονες και βοηθά στις χρόνιες βρογχίτιδες. Τέλος, έχει διεργετικές ιδιότητες και βοηθά άτομα που υποφέρουν από κόπωση. Το αιθέριο έλαιό της χρησιμοποιείται στην αρωματοποιία, στη φαρμακοποιία (παραγωγή νέων αντιβιοτικών) και στην κονσερβοποιία.
Ρίγανη (Origan) ¦ Origanum dubium (--) Ολιγαρκές
200 1000 μ.
Ιούνιος Αυγουστος
17
Ιούνιος Σεπτέμβριος
Τριανταφυλλιά (η Δαμασκηνή) Tαξινόμηση: Φυλλοβόλος θάμνος, ύψους 1-2 μ., με άνθη ρόδινα και ανήκει στην οικογένεια Rosaceae, Ροδώδη και στο γένος Rosa που περιλαμβάνει πολλές ποικιλίες. Το είδος Rosa damascena Mill είναι το είδος που χρησιμοποείται για την παραγωγή ροδέλαιου και ροδοστάγματος. Τά φύλλα του ειναι σύνθετα από 5-7 φυλλάρια που έχουν σχήμα πρόμηκες - ωοειδές. Εδαφοκλιματολογικές απαιτήσεις: Ευδοκιμεί σε ημιορεινές περιοχές και σε χωράφια μέσης σύστασης-πλούσια, ποτιστικά, στραγγερά. Αντέχει στην ξηρασία και στις χαμηλές θερμοκρασίες. Πολλαπλασιασμός: Γίνεται με μοσχεύματα και με παραφυάδες. Εποχή και τρόποι φύτευσης: Τα μοσχεύματα και οι παραφυάδες της τριανταφυλλιάς φυτεύονται στο χωράφι το ΝοέμβριοΔεκέμβριο ή Φεβρουάριο-Μάρτιο. Οι αποστάσεις φύτευσης είναι περίπου 1-1,30 μ. Τα τριαντάφυλλα συλλέγονται λίγο πριν ανοίξουν τις πρωινές ώρες και αρχίζει το μήνα Απρίλιο και διαρκεί περί τις 30 μέρες Το στάδιο στο οποίο πρέπει να βρίσκονται τα τριαντάφυλλα για να μαζευτούν είναι λίγο πριν το πλήρες άνοιγμα τους, στάδιο το οποίο διαρκεί 2 μέρες. Εχθροί και ασθένειες: Οι κυριότεροι εχθροί της τριανταφυλλιάς είναι οι αφίδες, τετράνυχοι, η στάχτη και η σκωρίαση. Χρήση: Από τα τριαντάφυλλα λαμβάνεται το ροδέλαιο αι ροδόσταγμα, τα οποία χρησιμοποιούνται στην αρωματοποιία. Επίσης από το ροδοπέταλα παρασκευάζεται γλυκό του κουταλιού το οποίο έχει καθαρτικές ιδίοτητες. Ιδιότητες: Είναι φυτό αρωματικό, φαρμακευτικό και μελισσοτροφικό. Με τη χρήση της τριανταφυλλιάς (η δαμασκηνή) βοηθά στο να μαλακώνει τον ερεθισμένο λαιμό (αναπνέοντας το άρωμα της) και το βήχα, στην καλή κυκλοφορία του αίματος καθώς επίσης, είναι ιδανικό για για τον καθαρισμό του προσώπου.
Τριανταφυλλιά (Damas rose) ¦ Rosa damascena (---) Σχετικά ολιγαρκές
01400 μ.
Απρίλιος Ιούνιος
18
Ιούνιος Αύγουστος
Γενικές πληροφορίες α) Συλλογή – αποξήρανση – επεξεργασία και διατήρηση των φαρμακευτικών και αρωματικών φυτών Συλλογή: Τα αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά συλλέγονται όταν βρίσκονται στο στάδιο της άνθησης, διότι στο στάδιο αυτό τα φυτά έχουν την ψηλότερη περιεκτικότητα σε αιθέρια έλαια. Η συλλογή γίνεται όταν ο καιρός είναι ηλιόλουστος και ξηρός για να υπάρχει όσο το δυνατό λιγότερη υγρασία πάνω στα φυτά. Η συλλογή αρχίζει μετά τις 10 το πρωί, όταν εξατμιστεί η υγρασία που βρίσκεται πάνω στα φυτά.Για το κόψιμο των φυτών, όταν η έκταση είναι μικρή, χρησιμοποιούνται δρεπάνια, όταν όμως η έκταση είναι μεγάλη χρησιμοποιείται χορτοκοπτική μηχανή. Αποξήρανση: Κατά την αποξήρανση επιδιώκεται όπως τα συλλεγέντα φυτά διατηρήσουν το φυσικό τους χρώμα και τη χημική τους σύνθεση. Για να επιτευχθεί αυτό πρέπει η χορτομάζα να αποξηρανθεί σε περιβάλλον σκιερό και αεριζόμενο. Συνεπώς τα αποξηραντήρια, για να δώσουν προϊόν καλής ποιότητας, πρέπει να είναι σε στεγασμένα υπόστεγα. Επεξεργασία: Μετά το στάδιο της αποξήρανσης τα αποξηραθέντα φυτά περνούν στο στάδιο επεξεργασίας. Κατά το στάδιο αυτό διαχωρίζονται τα φύλλα και οι ανθοί από τα στελέχη, τις σκόνες και τους σπόρους. Τα φύλλα, ανάλογα με το προϊόν, θρυμματίζονται (κομματιάζονται) σε μικρότερα ή μεγαλύτερα τεμάχια. Διατήρηση: Μετά την επεξεργασία των αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών, τα προϊόντα πρέπει να διατηρούνται μέσα σε ξηρές και καλά αεριζόμενες αποθήκες, για να μην καταστρέφονται από την υγρασία. β) Εχθροί και ασθένειες Τα αρωματικά φυτά είναι νέα είδη καλλιεργειών και οι εμπειρίες μας όσον αφορά τους εχθρούς και ασθένειες είναι περιορισμένες. Με την πάροδο του χρόνου είναι δυνατό τα φυτά αυτά να προσβληθούν από διάφορους εχθρούς και ασθένειες. Γι΄αυτό προτρέπονται οι καλλιεργητές απευθύνονται στους κατά τόπους γεωπόνους ή στους ειδικούς Κλάδους Προστασίας Φυτών και Οπωροκηπευτικών του Τμήματος Γεωργίας. γ) Άρδευση Το βελτιωμένο σύστημα άρδευσης που συστήνεται για τα αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά είναι το σύστημα των σταγόνων, διότι δημιουργεί ιδανικές συνθήκες αερισμού και υγρασίας στο έδαφος, συνθήκες συνεχούς ανάπτυξης, εξοικονόμησης νερού, περιορίζει την ανάπτυξη των ζιζανίων και τέλος μπορεί να αξιοποιήσει τα υφάλμυρα νερά. 19
Απόψη της μίας πλευράς του βοτανικού κήπου, η οποία περιλαμβάνει τα φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά
Απόψη της άλλης πλευράς του βοτανικού κήπου, η οποία περιλαμβάνει τα δύο είδη της τριανταφυλλιάς
Γενικό πλάνο του βοτανικού κήπου που διαχωρίζεται σε δύο μικρότερα τμήματα
20
Ο διαχωρισμός των δύο τμημάτων γίνεται με μία σείρα από δάφνες, η οποία καταλήγει στο χώρο αναψυχής
Άποψη του χώρου στον βρίσκεται ο χώρος αναψυχής που λειτουργεί και ως καφεστιατόριο
Τμήμα της ξύλινης πέργολας που βρίσκεται στο δεύτερο τμήμα του κήπου, όπου ο επισκέπτης έχει την άμεση επαφή με τα βότανα, καθώς επίσης, χρησιμοποιείται για την αποξήρανση των βοτάνων
21
Πληροφορίες Διεύθυνση: Σόλωνος 21, Λευκωσία Τηλέφωνο: 22661475 Ανοικτό: Καθημερινά 10.00 π.μ. - 20.00 μ.μ. (Δευτέρα Κλειστό) Κλειστό: από Τρίτη 13 Αυγούστου, μέχρι Δευτέρα 26 Αυγούστου