ΦΥΛΑΚΕΣ ΤΟΥ ΜΥΑΛΟΥ / μια χωροκοινωνική προσέγγιση

-1-

ΕΙΚΟΝΑ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ: _Project 365 - Weeks 15 & 16 - The Body “Day 100 - Abstract 2”, BEN ELY ΠΗΓΗ: http://benelyphotography.blogspot.com/2010/12/ (τ.π. Σεπτέμβριος 2018) _NAPSBURY HOSPITAL ΠΗΓΗ: http://www.urbexdevil.co.uk/napsbury-hospital/ (τ.π. Σεπτέμβριος 2018)

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2018 -4-

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ | ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

ΦΥΛΑΚΕΣ ΤΟΥ ΜΥΑΛΟΥ

μια χωροκοινωνική προσέγγιση

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ: ΚΛΑΟΥΔΑΤΟΥ ΜΑΡΙΑ-ΑΙΜΙΛΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: ΛΥΚΟΥΡΙΩΤΗ ΙΡΙΣ -5-

-6-

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1.ΕΓΚΛΕΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ..............11 2.ΤΑ ΟΛΟΠΑΓΗ ΙΔΡΥΜΑΤΑ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ERVING GOFFMAN..................17 3.Η ΖΩΗ ΠΡΙΝ-ΚΑΤΑ-ΜΕΤΑ ΤΟ ΙΔΡΥΜΑ..............................................23 4.ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΚΑΤΑΒΟΛΕΣ......................31 5.ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΟ ΔΙΠΟΛΟ ΥΓΕΙΑΣ-ΨΥΧΑΣΘΕΝΕΙΑΣ....39 6.ΨΥΧΟΪΑΤΡΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ...................47 7. ΨΥΧΙΑΤΡΕΙΑ & ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ.......59 8.ΕΠΙΛΟΓΟΣ............................................89 9.ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ....................................95

ΕΙΚΟΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ: _Edvard Munch. 1893. Κραυγή. ΠΗΓΗ: Wikipedia. https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/The_ Scream_by_Edvard_Munch%2C_1893_-_Nasjonalgalleriet.png/220px-The_Scream_by_Edvard_Munch%2C_1893_-_Nasjonalgalleriet.png (τ.π. Σεπτέμβριος 2018) -8-

-9-

-10-

-1-

ΕΓΚΛΕΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

-11-

«Δεν μπορεί κανείς να εκπαιδεύει έναν άνθρωπο για την ελευθερία κάτω από συνθήκες εγκλεισμού.»

Sir Alexander Paterson, Βρετανός ποινικολόγος του 20ου αιώνα -12-

Ο εγκλεισμός, σύμφωνα με τον ορισμό του, είναι: η ενέργεια με την οποία κάποιος υποχρεώνεται να παραμείνει για κάποιο χρόνο περιορισμένος σε κλειστό χώρο. Πρόκειται, δηλαδή, για ένα φαινόμενο το οποίο διαμορφώνεται από την επιβολή μιας εξουσίας, η οποία κάνει χρήση ενός χωρικού σχηματισμού. «Ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται το χώρο, όχι σαν κάτι ξεχωριστό από αυτόν, αλλά θεωρεί τον εαυτό του ενεργό συμμέτοχο. Κάθε άτομο καθώς μεγαλώνει περνά από τη συνειδητοποίηση της χωρικής υπόστασης του σώματός του, στο συσχετισμό με το χώρο γύρω του, ο οποίος αποκτά υποκειμενικές ιδιότητες πάνω στις οποίες επιβάλλεται ο εγκλεισμός και ο αποκλεισμός.» (Lefebvre, 2007) Ο εγκλεισμός συνήθως συνδέεται με το σωφρονιστικό σύστημα και τα άσυλα. Συγκεκριμένα, η φυλακή αποτελεί τη συνηθέστερη αλλά ταυτόχρονα και την πιο ακραία μορφή του φαινομένου. Το πρώτο σωφρονιστικό σύστημα εμφανίζεται ήδη από την αρχαιότητα. Επίσημες μελέτες το τοποθετούν ανάμεσα στο 800 π.Χ. και το 400 π.Χ. στην αρχαία Ελλάδα και στην αρχαία Ρώμη, όπου βρίσκουμε την πρώτη περίπτωση που η κυβέρνηση αναλαμβάνει την επιβολή ποινικού δικαίου και την παροχή ποινικής τιμωρίας. Παρόλα αυτά, ο εγκλεισμός εκφράζεται και με διαφορετικούς τρόπους. Τα αίτια που τον προκαλούν εντοπίζονται σε όλους τους τομείς που διέπονται από τις ανθρώπινες σχέσεις, από την οικογένεια, μέχρι το οργανωμένο κράτος. Ως χωρική έκφραση ο εγκλεισμός παράγεται σε πολλαπλά επίπεδα. Η χωρική παράμετρος δεν αποτελεί τη μοναδική προϋπόθεση, αλλά είναι αδιαμφισβήτητα από τις πιο ισχυρές. Ο αποκλεισμός και η απομόνωση των ατόμων από τα κοινωνικά τεκταινόμενα διασφαλίζει την αποτελεσματική εφαρμογή μιας εξουσίας. Η μοναξιά άλλωστε, αποτελεί τη βασική προϋπόθεση για την ολική υπακοή. (Foucault, 1975, σ.269)

Η εμπειρία του εγκλεισμού, η αποκοπή του ατόμου από το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον του και η ένταξή του σε ένα νέο, άγνωστο περιβάλλον ιδιαίτερων συνθηκών, όπου στερείται αυτονόητα αγαθά, υπηρεσίες και μεγάλο μέρος της αυτονομίας του, συνδέεται με ποικίλες αρνητικές συνέπειες στην ψυχοσύνθεσή του. Ο εγκλεισμός ορίζει και περιχαρακώνει κοινωνικές κατηγορίες σε ιδρυματικές δομές που αναπαράγουν, σε κάθε επίπεδο, την έννοια της πειθαρχίας, ως προς την οργάνωση του χώρου, των ανθρώπων και των μεταξύ τους σχέσεων. Το άτομο αντιμετωπίζεται πλέον σαν μια ειδική μονάδα και προς αυτήν την κατεύθυνση ο χώρος υποδιαιρείται εσωτερικά, δημιουργώντας ξεχωριστές θέσεις για τον καθένα. Η χωρική υποδιαίρεση συνοδεύεται και από ανάλογο καταμερισμό των -13-

ανθρώπων στο χώρο, ο οποίος υποστηρίζει τον έλεγχο και το συντονισμό των δραστηριοτήτων τους. Η τελεσφόρος λειτουργία όλων των παραπάνω, έρχεται εις πέρας με τον προγραμματισμό και την εφαρμογή ενός ιεραρχικού συστήματος σχέσεων εξουσίας, που κατατάσσει τους ανθρώπους βάσει των μεταξύ τους σχέσεων, καθέτων ή οριζοντίων. Κατά συνέπεια, κάθε ιδρυματική δομή εγκλεισμού αποτελεί μια μικροκοινωνία, που επιδιώκει να μιμηθεί ένα «ιδανικό» κοινωνικό μοντέλο, μιας πειθαρχικής κοινωνίας. Η εξουσία που εφαρμόζεται στα κοινωνικά πλαίσια ως μέσο πειθάρχησης των δραστηριοτήτων που λαμβάνουν χώρα σε αυτήν, περιγράφεται με τρόπους και τεχνικές μέσω των οποίων η ίδια η κοινωνία επιχειρεί να αναδείξει το νομοτελειακό χαρακτήρα της. Ωστόσο, η σχέση εξουσίας και κοινωνίας, καθώς και ο τρόπος με τον οποίο αναπαράγεται στις επιμέρους κοινωνικές δομές, φέρνει στο προσκήνιο ποικίλα ζητήματα που αφορούν στη σχέση μεταξύ υποκειμένου «εξουσίας» και «υποτέλειας». Πρόκειται δηλαδή, για ένα δυναμικό σύστημα μέσα από δομές που απομονώνουν, εγκλείουν και εξουσιάζουν. Η ετερότητα, η μη κανονικότητα, η αταξία φαίνεται να συγκροτούν αναπόσπαστα συστατικά του σώματος της αστικής ζωής, μέσω της οποίας παγιώνονται επικράτειες αμοιβαίου αποκλεισμού μεταξύ ταυτότητας και ετερότητας. Δημιουργείται λοιπόν, ένας χώρος στην πόλη, μια «ουδέτερη περιοχή» όπου η πραγματική ζωή αναστέλλεται. Με τον εγκλεισμό γεννιέται ένα ηθικό ίδρυμα που καθίσταται υπεύθυνο να τιμωρήσει και να αναμορφώσει μια ηθική «αταξία». Πρόκειται για την επινόηση ενός τόπου καταναγκασμού, όπου η ηθική επιβάλλεται μέσα από διοικητικές διαδικασίες για να αντιμετωπίσει την εκτροπή από την κοινωνική νόρμα. Επί της ουσίας αποτελεί ένα μέσο καταπίεσης της σκέψης και ελέγχου της έκφρασης. Μια «σωτηρία με το στανιό» (Foucault, 2004). Ας φανταστούμε λοιπόν έναν άνθρωπο που του έχουν στερήσει τα αγαπημένα του πρόσωπα και του έχουν πάρει ακόμα το σπίτι του και τα ρούχα του, που τον έχουν απομακρύνει απ’ τις συνήθειές του, απ’ τα πάντα, απ’ οτιδήποτε είχε στην κατοχή του. Αυτός ο άνθρωπος είναι ένα κενό, τον έχουν ρίξει σ’ ένα τόπο πόνου και στέρησης, έχει ξεχάσει την αξιοπρέπεια και τα προνόμιά του γιατί συμβαίνει συχνά σ’ αυτόν που έχει χάσει τα πάντα να χάσει και τον εαυτό του. (Levi, 2009) -14-

-15-

-16-

-2-

ΤΑ ΟΛΟΠΑΓΗ ΙΔΡΥΜΑΤΑ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ERVING GOFFMAN

-17-

Πηγή εικόνας: The society pages. The editor’s desk. 2014 https://thesocietypages.org/editors/2014/10/28/face-work-from-zellweger-to-goffman/ (τ.π. Σεπτέμβριος 2018)

-18-

Ο Erving Goffman (1922-1982), Καναδός κοινωνιολόγος, στο βιβλίο του Άσυλα ορίζει ως «ολοπαγές ίδρυμα έναν τόπο διαμονής και εργασίας όπου ένας μεγάλος αριθμός ατόμων που βρίσκονται στην ίδια κατάσταση, αποκομμένα από την ευρύτερη κοινωνία για ένα σημαντικό χρονικό διάστημα, διάγουν μαζί μια έγκλειστη, τυπικά διευθυνόμενη, καθημερινότητα». (Goffman, 1994, σ.19) Στη δυτική κοινωνία βρίσκουμε ιδρύματα που είναι περίκλειστα. Ο περικλειστικός ή ολοπαγής τους χαρακτήρας συμβολίζεται στο φραγμό που αποκλείει τις κοινωνικές συναναστροφές με τον έξω κόσμο και την αναχώρηση και ο οποίος φραγμός αποτελεί μέρος των ίδιων των υλικών εγκαταστάσεων, όπως οι κλειδωμένες πόρτες, οι ψηλοί τοίχοι, το συρματόπλεγμα, οι απόκρημνοι βράχοι, το νερό, τα δάση ή τα έλη. (Goffman, 1994)

Σύμφωνα με τον Goffman (1994) τα ολοπαγή ιδρύματα μπορούν να ταξινομηθούν σε πέντε κατηγορίες: 1. Ιδρύματα που μεριμνούν για άτομα ανήμπορα και «ακίνδυνα» (εστίες τυφλών, γηροκομεία, ορφανοτροφεία, πτωχοκομεία) 2. Ιδρύματα που μεριμνούν για άτομα ανήμπορα και «επικίνδυνα» για την κοινωνία (σανατόρια, ψυχιατρεία, λεπροκομεία) 3. Ιδρύματα που μεριμνούν για άτομα «επικίνδυνα» για την κοινωνία και τα οποία εκ προθέσεως στρέφονται εναντίον της (φυλακές, σωφρονιστήρια, στρατόπεδα αιχμαλώτων και στρατόπεδα συγκέντρωσης) 4. Ιδρύματα που είναι συγκροτημένα ώστε να φέρουν εις πέρας κάποια εργασιακή αποστολή (στρατώνες, στρατόπεδα εργασίας, κλπ) 5. Τέλος υπάρχουν τα καταστήματα εκείνα που χρησιμεύουν, όπως ισχυρίζεται ο Goffman, ως αναχωρητήρια από τον κόσμο αλλά και ως κέντρα εκπαίδευσης για τους θρησκευόμενους (αβαεία, μοναστήρια, γυναικείες μονές, άλλες μοναστικές κοινότητες) Η παραπάνω ταξινόμηση ούτε εξαντλητική είναι, ούτε απόλυτη και αυστηρά δομημένη. Είναι όμως μία πρώτη κατηγοριοποίηση, μία αφετηρία για την ανάδειξη της ποικιλότητας των ολοπαγών ιδρυμάτων. Στη σύγχρονη κοινωνία το άτομο κοιμάται, διασκεδάζει και εργάζεται σε διαφορετικούς χώρους, με διαφορετικούς συμμέτοχους, κάτω από διαφορετικές αυθεντίες και χωρίς κάποιο συνολικό, ορθολογικό σχέδιο. Ένα γενικό χαρακτηριστικό αυτών των ολοπαγών ιδρυμάτων είναι η κατάργηση αυτής της δυνατότητας. Αρχικά, όλες οι εκδηλώσεις της ζωής διεξάγονται στον ίδιο χώρο και κάτω από την ίδια μοναδική αυθεντία. Δεύτερον, κάθε στιγμή της καθημερινότητας του μέλους τελείται σε άμεση συναναστροφή με μια πληθώρα άλλων, οι οποίοι υπόκεινται στην ίδια μεταχείριση και στους οποίους επιβάλλεται να κάνουν το ίδιο. Τρίτον, -19-

όλες οι δραστηριότητες της ημέρας υπόκεινται σε αυστηρό προγραμματισμό, καθώς η μία διαδέχεται την άλλη σε προκαθορισμένο χρόνο και είναι επιβεβλημένες εκ των άνω. Τέλος, οι ποικίλες δραστηριότητες συντάσσονται σε ένα σχέδιο που εξυπηρετεί τους σκοπούς του ιδρύματος. Σε αυτούς τους χώρους λοιπόν, απαντάται ένα βασικό σχίσμα ανάμεσα σε μια μεγάλη χειραγωγούμενη ομάδα, με το όνομα «τρόφιμοι» και μια δεύτερη ομάδα που αποτελεί το «προσωπικό». Οι πρώτοι εποπτεύονται από τους δεύτερους, όχι υπό κάποια μορφή καθοδήγησης και περιοδικού ελέγχου (όπως συμβαίνει σε πολλές σχέσεις εργοδότη-εργαζομένου) αλλά υπό συνθήκες επιτήρησης – η μέριμνα ότι όλοι κάνουν αυτό που τους έχει ξεκάθαρα ειπωθεί ότι απαιτείται από αυτούς και οποιοδήποτε παράπτωμα θα επιφέρει κυρώσεις. Οι «τρόφιμοι» κατά κανόνα ζουν μέσα στο ίδρυμα έχοντας περιορισμένη επαφή με τον κόσμο έξω από τους τοίχους, το προσωπικό εργάζεται κατά βάση οκτώ ώρες τη μέρα και κοινωνικά είναι ενταγμένο στον έξω κόσμο. Μεταξύ των δύο αυτών ομάδων απαντώνται συχνά εχθρικά στερεοτυπικά συναισθήματα με αποτέλεσμα να δημιουργείται επί της ουσίας μια μεγάλη κοινωνική απόσταση μεταξύ τους η οποία είναι σχεδόν θεσμικά θεσπισμένη.

-20-

-21-

-22-

-3-

Η ΖΩΗ ΠΡΙΝ-ΚΑΤΑ-ΜΕΤΑ ΤΟ ΙΔΡΥΜΑ

-23-

Πηγή εικόνας: Alex Kaiser. Wearing Architecture -24https://apkconcepts.files.wordpress.com/2011/07/dragging-architecture-alex-kaiser-anatomy.jpg (τ.π. Σεπτέμβριος 2018)

α.Ο κόσμος του τροφίμου Οι τρόφιμοι εισέρχονται στο ίδρυμα διαθέτοντας μια κουλτούρα που προέρχεται από έναν οικείο σε αυτούς κόσμο, έναν τρόπο ζωής, έναν κύκλο καθημερινών δραστηριοτήτων που θεωρούνται δεδομένοι μέχρι τη στιγμή της εισόδου τους εκεί. Το φράγμα που θέτει το ίδρυμα ανάμεσα στον τρόφιμο και τον ευρύτερο κόσμο σημαδεύει την πρώτη περιστολή του εαυτού. Ζώντας ως ελεύθερος πολίτης, οι ρόλοι του ατόμου αλληλοδιαδέχονται ο ένας τον άλλο (είτε αυτοί αφορούν το βιολογικό κύκλο ζωής, είτε την καθημερινότητα) χωρίς να λειτουργούν ως τροχοπέδη μεταξύ τους. Στα ολοπαγή ιδρύματα, η αποσύνδεση του ατόμου από τον κόσμο διαρκεί όλο το 24ωρο με αποτέλεσμα να επέρχεται στέρηση των προηγούμενων ρόλων του. Κάποιοι ρόλοι μπορούν να ανακτηθούν από τον τρόφιμο όταν επιστρέψει στην πρότερη ζωή του εκτός ιδρύματος, ενώ άλλου είδους απώλειες είναι τελεσίδικες και μη αναστρέψιμες. Ίσως είναι αδύνατο για παράδειγμα, να αναπληρωθεί ο χαμένος χρόνος σε σχέση με τη μόρφωση, την οικογενειακή κατάσταση, τις απολαύσεις της ζωής. Μια τέτοια μορφή στέρησης με νομική υπόσταση είναι και η έννοια του «πολιτικού θανάτου», όπου οι τρόφιμοι των φυλακών μπορούν να υποστούν μέχρι και οριστική στέρηση των δικαιωμάτων τους ως πολίτες. Πέρα από αυτού του τύπου τις απώλειες και στερήσεις, η διαδικασία της εισδοχής ενέχει και ευτελισμούς. Σε πολλές περιπτώσεις το προσωπικό εφαρμόζει τις αποκαλούμενες «εισαγωγικές διατυπώσεις» όπως, τη λήψη βιογραφικού, τη φωτογράφιση, το ζύγισμα, τη λήψη δακτυλικών αποτυπωμάτων, τον καθορισμό ενός αριθμού για τον καθένα, την έρευνα, την καταγραφή των προσωπικών ειδών προς αποθήκευση, τη γύμνωση, το λουτρό, την απολύμανση, το κούρεμα, τη διανομή ιδρυματικού ιματισμού, την κατανομή στα καταλύματα. Τακτοποιώντας επί της ουσίας τον νεοφερμένο και μετατρέποντάς τον σε κωδικοποιημένο αντικείμενο. Τα υπάρχοντα που διανέμονται στον τρόφιμο φέρουν σαφή ένδειξη ότι στην πραγματικότητα ανήκουν στο ίδρυμα και σε μερικές περιπτώσεις αποσύρονται ανά τακτά χρονικά διαστήματα για να απολυμανθούν από στοιχεία προσωπικής ταυτότητας. Η μη παροχή ατομικών σκευοθηκών ή οι περιοδικές έρευνες για εύρεση και δήμευση προσωπικών αντικειμένων είναι στοιχεία που ενισχύουν την προσπάθεια στέρησης της ιδιοκτησίας. Συχνά απαντάται ακόμα και η απαίτηση αλλαγής κελιού προκειμένου να αποφευχθεί η δημιουργία δεσμών με αυτό.

-25-

Όπως αναφέρει ο E. Goffman (1994): Κατά την εισαγωγή, η απώλεια της σκευής της ταυτότητας μπορεί να εμποδίσει το άτομο να παρουσιάσει τη συνηθισμένη εικόνα του εαυτού του στους άλλους. Μετά την εισαγωγή, η εικόνα του εαυτού του που παρουσιάζει προσβάλλεται με έναν άλλο τρόπο. Σύμφωνα με το δεδομένο εκφραστικό ιδίωμα μιας συγκεκριμένης κοινωνίας, ορισμένες κινήσεις, θέσεις και σωματικές στάσεις μεταδίδουν μια κατώτερη εικόνα για το άτομο και αποφεύγονται ως μειωτικές. Οποιοσδήποτε κανονισμός, διαταγή ή καθήκον εξαναγκάζει το άτομο να υιοθετήσει αυτές τις κινήσεις ή θέσεις μπορεί να ευτελίσει τον εαυτό του. Τέτοια παραδείγματα είναι ο εξαναγκασμός των ασθενών στα ψυχιατρικά νοσοκομεία να τρώνε όλες τις τροφές με κουτάλι, η απαίτηση από τους τροφίμους στρατιωτικών φυλακών να στέκονται προσοχή κάθε φορά που εισέρχεται στον περίβολο κάποιος αξιωματικός, οι βεβηλώσεις με λόγια ή χειρονομίες, οι ιατρικές εξετάσεις που εκθέτουν σωματικά τον τρόφιμο παρουσία άλλων χωρίς τη συγκατάθεσή του, τα συλλογικά αποχωρητήρια, οι συλλογικοί κοιτώνες, λερωμένες πετσέτες/παπούτσια/ρουχισμός, η γύμνωση κάποιου ασθενή ψυχιατρείου με αυτοκαταστροφικές τάσεις, όπου, για «δική του προστασία», όπως πιστεύεται, απομονώνεται σε δωμάτιο διαρκώς φωτισμένο, όπου από το παραθυράκι της πόρτας μπορεί καθένας να κοιτάζει μέσα, οι σεξουαλικές βιαιοπραγίες κλπ. Εντός του ολοπαγούς ιδρύματος ο τρόφιμος διδάσκεται, τυπικά ή άτυπα, αυτό που ο E. Goffman (1994) ονομάζει «σύστημα προνομίων» το οποίο διαθέτει τα ακόλουθα στοιχεία: Εσωτερικοί κανόνες: ένα σύνολο σχετικά ρητών και τυπικών υπαγορεύσεων και απαγορεύσεων που διατυπώνουν με σαφήνεια και λεπτομέρειες την ασκητική καθημερινή ρουτίνα του τροφίμου 2. Ανταμοιβές ή προνόμια: αφορούν υλικά και άυλα ανταλλάγματα για την υπακοή του τροφίμου στο προσωπικό του ιδρύματος (προσφέρονται δυνατότητες που κάποτε ήταν αυτονόητες για τον τρόφιμο όπως το πώς προτιμάει τον καφέ του, πότε θα ανάψει τσιγάρο ή θα μιλήσει κ.α.)

3. Τιμωρίες: πρόκειται για τις συνέπειες της μη τήρησης των κανόνων (προσωρινή ή οριστική αφαίρεση προνομίων) 1.

-26-

Εστιάζοντας και αναλύοντας περισσότερο τα ως άνω, οι τιμωρίες και τα προνόμια είναι τρόποι οργάνωσης που προσιδιάζουν στα ολοπαγή ιδρύματα. οι τιμωρίες ασκούνται εν γένει σε τόπους άσκησης εξουσίας και ελέγχου και τα προνόμια δεν αφορούν δώρα, εύνοιες και αξίες αλλά απουσία στερήσεων. Στην περίπτωση του ψυχιατρικού ασθενή, από τη στιγμή που θα εγκατασταθεί στο ίδρυμα, διδάσκεται ότι οι περιορισμοί και οι αποστερήσεις που υφίσταται είναι μέρος της θεραπείας και της βιοτικής του ανάγκης τη στιγμή εκείνη. Δεν είναι μόνο οι συνθήκες διαβίωσης που κάνουν σκληρή τη διαμονή στα ολοπαγή ιδρύματα, αλλά και η αίσθηση της χαραμισμένης ζωής, του χαμένου και μη αναπληρώσιμου χρόνου, οι κοινωνικές αποσυνδέσεις και η αδυναμία απόκτησης οφελών μεταβιβάσιμων στη ζωή έξω. Μία από τις «αρετές» του δόγματος ότι τα άσυλα των φρενοβλαβών είναι θεραπευτικές μονάδες για άρρωστους ανθρώπους, συγκριτικά με άλλους τύπους ιδρυμάτων, είναι ότι οι τρόφιμοι που έζησαν κάποιο χρονικό διάστημα εκεί, μπορούν να προσπαθήσουν να πείσουν τον εαυτό τους ότι δούλευαν εντατικά για τη θεραπεία τους και ότι από τη στιγμή που θα θεραπευθούν, ο χρόνος που ξόδεψαν θα έχει αποτελέσει μια λογική και προσοδοφόρα επένδυση. Σε σχέση με το εάν και όταν ο τρόφιμος απολύεται και αποστέλλεται πίσω στην ευρύτερη κοινωνία, τα ολοπαγή ιδρύματα ισχυρίζονται ότι έχουν ως μέλημα την αποκατάσταση και την επαναλειτουργία των αυτορυθμιστικών μηχανισμών του, ούτως ώστε να διατηρήσει έξω οικειοθελώς τα πρότυπα του ιδρύματος. Συχνά, η είσοδος για το νεοφερμένο σημαίνει ότι έχει αποκτήσει αυτό που ο E.Goffman (1994) ονομάζει «προενεργό καθεστώς»: όχι μόνο η κοινωνική του θέση εντός των τειχών είναι ριζικά διαφορετική από ότι ήταν έξω, αλλά και εάν και όταν βγει, η κοινωνική του θέση στον έξω κόσμο δε θα είναι ποτέ αυτή που ήταν πριν την είσοδό του. Πιο συγκεκριμένα, εκεί που θεωρητικά το «προενεργό καθεστώς» δε ζημειώνει την πρότερη κοινωνική θέση του ατόμου (π.χ. σχολές αξιωματικών, οικοτροφεία επίλεκτων κλπ) οι απόφοιτοι νιώθουν περήφανοι, ενώ όταν το «προενεργό καθεστώς» είναι δυσμενές (π.χ. φυλακές, ψυχιατρικά νοσοκομεία κλπ) μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τον όρο «στιγματισμός» και να αναμένουμε από τον πρώην τρόφιμο μια προσπάθεια απόκρυψης του παρελθόντος. Επίσης, τα δόγματα της ψυχιατρικής μπορούν να ενισχύσουν τις κοινωνικές διακυμάνσεις του συστήματος θαλάμου. Υπάρχει μια ψυχιατρική άποψη ότι το σύστημα θαλάμου είναι ένα είδος κοινωνικού θερμοκηπίου, στο οποίο, οι ασθενείς ξεκινάνε ως κοινωνικά βρέφη και μέσα σε ένα χρόνο καταλήγουν σε θαλάμους ανάρρωσης, ως επανεκκοινωνισμένοι ενήλικοι. Ωστόσο, η απόλυση μπορεί να σημαίνει τη μεταφορά από την κορυφή ενός μικρόκοσμου στον πυθμένα ενός ευρύτερου. Άλλωστε είναι πιθανό η επιστροφή του τροφίμου στην ελεύθερη κοινότητα να συνοδεύεται από ορισμένους περιορισμούς στην ελευθερία του. Μερικά στρατόπεδα συγκεντρώσεως για παράδειγμα, απαιτούσαν από τον τρόφιμο να υπογράψει ένα αποφυ-27-

λακιστήριο που βεβαίωνε πως του συμπεριφέρθηκαν άψογα. τον προειδοποιούσαν για τις συνέπειες που θα είχε το να λέει ιστορίες για το στρατόπεδο. Σε ορισμένα ψυχιατρικά νοσοκομεία ο τρόφιμος πριν την απόλυση περνούσε για τελευταία φορά από συνέντευξη ώστε να επιβεβαιωθεί πως δεν έτρεφε πικρία έναντι του ιδρύματος. (Goffman, 1994, σ. 81)

-28-

β. Λειτουργία ολοπαγών ιδρυμάτων Τα ολοπαγή ιδρύματα παρουσιάζονται συνήθως στο κοινό ως ορθολογικοί οργανισμοί, σχεδιασμένοι συνειδητά και καθ’ ολοκληρίαν ως αποτελεσματικές μηχανές, με σκοπό να φέρουν εις πέρας ορισμένες επισήμως αναγνωρισμένες και επισήμως εγκεκριμένες επιδιώξεις, πράγμα που μπορεί ορισμένες φορές να απέχει από αυτό που πραγματικά ισχύει. Η αντίφαση αυτή, ανάμεσα σ’ αυτό που κάνει το ίδρυμα και σ’ αυτό που λέει επίσημα ότι κάνει, αποτελεί το βασικό πλαίσιο της καθημερινής δραστηριότητας του προσωπικού. Το άτομο θεωρείται ως αυτοσκοπός και επίκεντρο του ολοπαγούς ιδρύματος, σύμφωνα με τις ευρύτερες ηθικές αρχές της κοινωνίας. Σχεδόν πάντοτε, λοιπόν, είναι αναγκαίο να τηρηθούν ορισμένα πρότυπα στο χειρισμό του ανθρώπινου υλικού τα οποία όμως, τεχνικά δεν είναι απαραίτητα. Η τήρηση αυτών των ονομαζόμενων «ανθρωπιστικών προτύπων» ορίζεται τελικά ως μέρος της «ευθύνης» του ιδρύματος και είναι ένα από τα πράγματα που το ίδρυμα εγγυάται στον τρόφιμο. Μια συνθήκη που κρύβει έναν ενδότερο διχασμό. Ιδρύματα που οργανώνουν την καθημερινότητα των τροφίμων, επιβάλλοντας ένα συγκεκριμένο τρόπο ζωής εντός τους, αλλά ταυτόχρονα «ενδιαφέρονται» για τον έγκλειστο. Οι υπεύθυνοι φυλακών, για παράδειγμα, ήταν υποχρεωμένοι να αποτρέψουν τις απόπειρες αυτοκτονίας του κρατούμενου ο οποίος κατά τα άλλα είχε προαποφασιστεί ότι θα εκτελεστεί. Στα γερμανικά στρατόπεδα συγκεντρώσεως, υπάρχουν αναφορές για παροχή ιατρικής περίθαλψης σε τροφίμους ενώ προορίζονταν για το θάλαμο αερίων. Παραδείγματα που για τη δυτική κοινωνία του σήμερα αποτελούν παρελθόν, καθότι ούτε θανατική ποινή επιβάλλεται ούτε θάλαμοι αερίων υπάρχουν, αλλά σε μια συγκριτική αναλογία μόνο μακρυά δεν είναι. Επίσης, υπάρχει μια ερμηνεία που λαμβάνει χώρα αυτόματα στα ολοπαγή ιδρύματα, από τη στιγμή που εισέρχεται ο τρόφιμος. Το προσωπικό έχει την αντίληψη ότι η εισδοχή αποτελεί αυταπόδεικτη μαρτυρία ότι κάποιος ανήκει στην κατηγορία προσώπων που αποτελούν το λόγο ύπαρξης του ιδρύματος. Πιο συγκεκριμένα, ένας άνθρωπος σε μια φυλακή πολιτικών κρατουμένων πρέπει να είναι προδότης ένας άνθρωπος σε μια φυλακή πρέπει να είναι παραβάτης του νόμου κάποιος σε ένα ψυχιατρικό νοσοκομείο πρέπει να είναι άρρωστος κ.ο.κ. Αν δεν ήταν προδότης ή εγκληματίας ή άρρωστος δε θα βρισκόταν εκεί.

-29-

-30-

-4-

ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΚΑΤΑΒΟΛΕΣ

-31-

-32-

Πηγή εικόνας: JW. Το Κυνήγι Μαγισσών στην Ευρώπη. 2014 https://assetsnffrgf-a.akamaihd.net/assets/m/102014166/univ/art/102014166_univ_cnt_2_xl.jpg (τ.π. Σεπτέμβριος 2018)

Η ιστορική αντιμετώπιση ενός θέματος, έστω και με συντομία, προσδίδει μια απαραίτητη διάσταση στην έρευνα. Η ιστορικότητα των κοινωνικών φαινομένων είναι αυτή που τα θωρακίζει στο να μη «φυσικοποιούνται», όπως θα ήθελε κυρίως μια πιο συντηρητική πλευρά της κοινωνίας ώστε, να τα αναπαράγει. Η ιστορικότητα μας λέει ότι τα πράγματα αλλάζουν και άρα μπορούν να γίνουν και καλύτερα, όχι μόνο χειρότερα. Δε γίνεται λοιπόν, να παραβλέψουμε μια χρονοϊστορική προσέγγιση της έννοιας της «τρέλας» στη διάρκεια των ετών. Ήδη, από την προκλασική περίοδο, οι ψυχικές νόσοι αποδίδονταν σε υπερφυσικές δυνάµεις. Στην κλασική Αρχαιότητα, η αντίληψη για αυτές αλλάζει λόγω της αντιµετώπισης που προτείνει ο Ιπποκράτης (460-377 π.Χ.), αρχαίος Έλληνας γιατρός από την Κω. Ήταν ο πρώτος που απέδωσε στην ψυχική νόσο φυσιοκρατικές διαστάσεις, υποστήριξε, δηλαδή, ότι προέρχεται από φυσικά αίτια, όπως ακριβώς και κάθε άλλο νόσηµα και µπορεί να θεραπευτεί µε φυσικά µέσα. Υποστήριζε ότι προέρχεται από την ανισορροπία - δηλαδή, την υπερεπάρκεια ή την έλλειψη των τεσσάρων χυµών του σώµατος: του αίµατος, του φλέγµατος, της κίτρινης και της µέλαινας χολής (Λέκκα, 2012, σ.20-22). ∆ιακρίνονταν δύο βασικές κατηγορίες ψυχικών νόσων, η µανία και η µελαγχολία, που περιέγραψε λεπτοµερέστερα, αρκετά αργότερα, ο γιατρός Αρεταίος ο Καππαδόκης. Η πρώτη οφειλόταν στην υπερεπάρκεια του αίµατος και κίτρινης χολής και η δεύτερη στην υπερεπάρκεια µέλαινας χολής έναντι των υπόλοιπων ουσιών (Λέκκα, 2012, σ.23). Ως θεραπεία για τις ψυχικές διαταραχές, όπως και για όλα τα νοσήµατα, συνίστατο ύπνος, άσκηση, αλλαγή περιβάλλοντος και διατροφής και µια σειρά από βότανα µε φαρµακευτικές ιδιότητες (Τσαλίκογλου, 1989, σ.28). Στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα διαβάζουμε σχετικά με τη θεραπεία των ψυχικών νόσων: «Εάν κανείς είναι πνευματικά ασθενής, δεν πρέπει να εμφανίζεται δημόσια στην πόλη. Οι συγγενείς του οφείλουν να τον κρατούν μέσα στο σπίτι, να τον περιποιούνται και να τον προστατεύουν. Εάν εγκαταλείψουν τον ασθενή να τιμωρηθούν με χρηματικό πρόστιμο». Στα χρόνια του Ιπποκράτη οι ασθενείς πήγαιναν στο ναό, προσέφεραν θυσίες και προσεύχονταν. Η μελαγχολία θεραπευόταν με γυμναστική και μουσική. Ο Αρεταίος (2ος αι. μ.Χ.) περιέγραψε τη μανία και τη μελαγχολία, θεωρώντας την πρώτη ως «καθολική διαταραχή της νοημοσύνης» και τη δεύτερη ως «θλίψη της ψυχής με συγκέντρωση της σκέψης σε μία έμμονη ιδέα χωρίς πυρετό». Η περίοδος ακμής της ελληνορωμαϊκής ψυχιατρικής κλείνει με το Γαληνό (130200 μ.Χ.) ο οποίος, ισχυριζόταν ότι το πνεύμα διακρίνεται σε «ψυχικό» με έδρα τον εγκέφαλο, σε «ζωτικό» με έδρα την καρδιά και σε «φυσικό» με έδρα το ήπαρ. Στο Μεσαίωνα, οι ψυχικές ασθένειες ερµηνεύονται µέσα από δεισιδαιµονίες και -33-

προκαταλήψεις. Ειδικότερα, λόγω της επίδρασης και απόλυτης κυριαρχίας του Χριστιανισµού, εκείνη την εποχή υπήρχε η πεποίθηση ότι κακά και καλά πνεύµατα ασκούσαν επιρροή στο άτοµο, δηλαδή, ότι υπήρχαν δαιµονικές δυνάµεις που εξουσίαζαν τον ψυχικά ασθενή και την ψυχή του, κατευθύνοντας τη συµπεριφορά του (Τσαλίκογλου, 1989, σ.28). Οι ψυχικά ασθενείς διαχωρίζονταν ως «Άλλοι», ως άτοµα που είναι διαφορετικά από το υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο. Τους θεωρούσαν ακατανόητα και βλαβερά στοιχεία για την κοινωνία και ήταν αναγκαίο να αποµακρυνθούν και να περιθωριοποιηθούν (Λέκκα, 2012, σ.32). Έτσι, κατέληγαν στο δια πυρός θάνατο, ή εξορκίζονταν από τα σατανικά πνεύµατα που είχαν κυριεύσει το σώµα τους με την εφαρμογή βασανιστηρίων απίστευτης σκαιότητας (Λέκκα, 2012, σ.27). Κατά την περίοδο της Αναγέννησης, τα πράγµατα δεν αλλάζουν και πολύ, µε το λεγόµενο «Κυνήγι Μαγισσών» να παίρνει µεγάλες διαστάσεις. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, οι ψυχικά ασθενείς γίνονταν αντικείµενα χλευασµού, εξευτελισµού και κακοµεταχείρισης (Λέκκα, 2012, σ.28-29). Αργότερα, η τρέλα αποτελούσε στίγμα και θεωρείτο επιλήψιμη. Για τον Michel Foucault η διαφοροποίηση της τρέλας από τη λογική, κατά την εποχή του διαφωτισμού, αποτελεί σημαντικό ιστορικό γεγονός. Σηματοδοτεί το σημείο καμπής από το οποίο η σύγχρονη λογική και η νεωτερική επιστήμη αναδύθηκαν για να κυριαρχήσουν στην ανθρώπινη εμπειρία. Το πνεύμα του καπιταλισμού προάγει την επιτήρηση, τον ορθολογισμό, την πειθαρχία ενώ πολλαπλασιάζονται τα ηθικοπλαστικά κηρύγματα. Η τρέλα πλέον άρχισε να γίνεται αντιληπτή ως απώλεια του αυτοελέγχου και όχι ως αλλοίωση της ανθρώπινης υπόστασης. Στα μέσα του 17ου αιώνα έχουμε την ίδρυση του συστήματος εγκλεισμού που επέβαλε την εργατικότητα, μια ηθική φιλοπονίας και ενάρετης διαγωγής, επέφερε μια αστυνόμευση της αλητείας και της ανεργίας, προκειμένου να ενισχύσει τις αρετές της κοινωνικής ευταξίας και να στηρίξει συγκεκριμένες ηθικές και θρησκευτικές αξίες. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εγκάθειρξης των απόρων, των ανέργων, των εγκληματιών και των «τρελών», η έννοια της «παραφροσύνης» άρχισε να αποκτά αρνητικές συνεκδοχές λόγω της αδυναμίας των «τρελών» να εργαστούν, καθώς και επειδή θεωρείτο ότι προσέβαλλαν τη δημόσια ευπρέπεια, υιοθετώντας επονείδιστες συμπεριφορές. Με αυτόν τον τρόπο διαχωρίζονται οι «τρελοί» από τις άλλες «μη λογικές» ομάδες και η τρέλα αποκτά μια αποκλειστική θέση στο πεδίο του αποκλεισμού (Smart, όπως αναφέρεται στο Πεμετζίδου, 1999, σ.141-146).

Αν σε ένα επίπεδο το άσυλο σηματοδοτεί ένα σημάδι προόδου και βελτίωσης των πραγμάτων, σε ένα άλλο επίπεδο σηματοδοτεί την προσπάθεια μιας άγρυπνης και στυγνής παρακολούθησης όσων αποκλίνουν από τα επιθυμητά για την εξουσία -34-

πλαίσια, ένα σκληρό κοινωνικό έλεγχο. Οι επικρατέστερες ερμηνείες της ψυχικής διαταραχής, με βάση τη Θεολογία ή την Ιατρική, έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό. Αμφότερες διαθέτουν κατάλληλα ερμηνευτικά εργαλεία προκειμένου να επιτραπεί στην κοινωνία να απομονώσει τα άτομα με την ασυνήθιστη συμπεριφορά. Είτε «άρρωστα» είτε «δαιμονισμένα» ονομαστούν αυτά, η τοποθέτησή τους σε μια τέτοια κατηγορία περιορίζει την ανάγκη για επικοινωνία και συναλλαγή μαζί τους, πράγμα που είναι βολικό για την κοινωνία αλλά που δε βοηθάει τα άτομα που υποφέρουν. Η μετάβαση από το απολυταρχικό κράτος στο αποϊεροποιημένο κράτος δικαίου συνοδεύτηκε από την απέκδυση του κόσμου από το μεταφυσικό μανδύα που τον σκέπαζε μετά τον περιορισμό που επέβαλλε ο Διαφωτισμός στην πανίσχυρη επιρροή των διαφόρων θρησκευτικών δογμάτων. Η διανοητικοποίηση της κοινωνικής σφαίρας δημιούργησε έτσι, ένα ουδέτερο πεδίο απαλλαγμένο από πρωτόγονες δοξασίες και ανορθολογικά κατάλοιπα του παρελθόντος, ανοιχτό πλέον σε επιστημονικές επιρροές μέσα από τη χειραφέτηση του ανθρώπου από μεσαιωνικές δεισιδαιμονίες και θρησκευτικές προκαταλήψεις. Το 18ο αιώνα λοιπόν, ο Διαφωτισµός επηρεάζει τις αντιλήψεις σχετικά µε την ψυχική νόσο. Πλέον, οι γιατροί αποδίδουν τις ψυχικές νόσους σε ανατοµικές βλάβες ή ανωµαλίες του εγκεφάλου. Ο ορθολογισμός, αποκύημα της βιομηχανικής επανάστασης και η ουμανιστική ιδεολογία της ανερχόμενης αστικής κοινωνίας, οδήγησαν σε ένα επόμενο στάδιο που σηματοδοτείται από την επέμβαση του Philippe Pinel (1754-1826), γάλλου ψυχιάτρου γνωστού ως ανθρωπιστή (Roback, 2004, σ.84-88). Ήταν αυτός που κατήργησε πρώτος τις αλυσίδες στα ψυχιατρικά άσυλα (1793), μέτρο που αποτέλεσε σταθμό στην ψυχιατρική. Επηρεασμένος από τις ιδέες της γαλλικής επανάστασης χαράσσει το δρόμο για μια ανθρωπιστική αντιμετώπιση στην ψυχιατρική και γίνεται ο πατέρας της λεγόμενης «ηθικής θεραπείας» των ψυχασθενειών, που στηριζόταν στην καλοσύνη και το σεβασμό προς τον «άρρωστο» (Γρίβας, 1985, σ.39-41). Οι αλλαγές στον τομέα της αγωγής και της πρακτικής που συνδέονται με τη γέννηση του ασύλου έχουν θεωρηθεί αναμφίβολα ως συμπτώματα ανθρωπιστικής μεταρρύθμισης και ιατρικής, επιστημονικής προόδου. Ένα τέτοιο συμπέρασμα όμως, είναι αμφισβητήσιμο, αφού οι «τρελοί» δεν απελευθερώθηκαν από την εξουσία αλλά, μάλλον, επανορίσθηκαν ως υποκείμενα εξουσίας και αντικείμενα γνώσης μέσα στο άσυλο. Το νέο καθεστώς εγκλεισμού που αναδύθηκε μετά την επανάσταση στη Γαλλία εισήγαγε έναν ειδικό αποκλεισμό των «τρελών». Ο M.Foucault υποστηρίζει ότι στον κόσμο του παλαιού φρενοκομείου, πριν τις καταλυτικές αλλαγές του P.Pinel και των άλλων μεταρρυθμιστών, οι «τρελοί» στην ουσία απολάμβαναν μεγαλύτερη ελευθερία από όση τους παρέχουν οι σύγχρονες -35-

θεραπείες, γιατί απλούστατα η κλασική αντιμετώπιση μέσω του εγκλεισμού δεν αποσκοπούσε στο να μεταβάλει τη συνείδησή τους. Μπορεί το σώμα τους να ήταν αλυσοδεμένο αλλά ο νους τους είχε φτερά (Merquior, 2002, σ.36-38). Η άποψη του Philippe Pinel ήταν πολύ προοδευτική για την εποχή της. Θεωρούσε τους ψυχασθενείς άτομα στην πραγματικότητα ομαλά, τα οποία κάτω από τις πιέσεις που τους ασκούσαν διάφοροι περιβαλλοντικοί παράγοντες είχαν χάσει την ικανότητα ορθής κρίσης. Υποστήριζε ότι ο περιορισμός των ατόμων αυτών σε ειδικά ιδρύματα τα απομάκρυνε από τους εξωγενείς παράγοντες που τα έφερναν σε διεγερτική κατάσταση. Έτσι, με την είσοδο στο άσυλο, η βλαπτική αυτή διέγερση υποχωρεί και μπορούν πλέον τα άτομα να συζητήσουν ατομικά και σε ομάδες τα προβλήματά τους. Θεωρούσε επίσης μεγάλης θεραπευτικής σημασίας το να λαμβάνουν οι ασθενείς μέρος σε ομαδικές δραστηριότητες μέσα στο άσυλο. Η θεραπευτική αυτή τακτική έδωσε, σύμφωνα με κοινές παραδοχές, σημαντικά αποτελέσματα καθώς ένα μεγάλο ποσοστό ασθενών φαίνεται ότι αποκαταστάθηκε. Τόσο ο P.Pinel όσο και ο William Tuke κατάργησαν τις μορφές σωματικού περιορισμού που χαρακτήριζαν τον εγκλεισμό των φρενοβλαβών. Το νέο καθεστώς αναζήτησε διαφορετικά μέσα για να επιτύχει ένα διαφορετικό σκοπό. Ο στόχος δεν ήταν πλέον ο κτηνώδης σωματικός περιορισμός, αλλά η εφαρμογή μιας σειράς συστηματικών μορφών ελέγχου, τυποποιημένων δραστηριοτήτων και όπου κρινόταν απαραίτητο, της απειλής της τιμωρίας, μέτρα που αποσκοπούσαν στην επιβολή και εσωτερίκευση συγκεκριμένων ηθικών αξιών και κωδικών συμπεριφοράς. Ο στόχος ήταν να επιτευχθεί η αυτοσυγκράτηση μέσα από την εργασία και την παρατήρηση, να περιοριστεί η «τρέλα» με ένα σύστημα «ανταμοιβής και τιμωρίας», για τη λειτουργία του οποίου απαραίτητη προϋπόθεση ήταν η συνεργασία και η υποταγή των ψυχικά πασχόντων. Ο 19ος αιώνας σήµαινε µια νέα εποχή για την επιστήµη της ψυχιατρικής. Πλέον, βασική θεωρία των επιστηµόνων είναι ότι οι ψυχικές νόσοι αφορούν τον εγκέφαλο. Στα τέλη του αιώνα, σηµαντικό γεγονός είναι η εµφάνιση της ψυχανάλυσης της οποίας πατέρας θεωρείται ο Sigmund Freud (1856-1939) ο οποίος διαφοροποιήθηκε ως προς την προσέγγιση των ψυχικών νόσων. Τον 20ο αιώνα, οι ψυχίατροι προσπάθησαν µέσα από µια σειρά θεραπευτικών µεθόδων να αντιµετωπίσουν τις ψυχικές διαταραχές. Επρόκειτο, όµως, για βάναυσους πειραµατισµούς που έκαναν στους ασθενείς, όπως το ηλεκτροσόκ ή η λοβοτοµή, για να τους «θεραπεύσουν» – µάταια – από τις διαταραχές τους. Στις αρχές του αιώνα προσπάθησαν µε τη χορήγηση βαρβιτουρικών και ινσουλίνης να κατευνάσουν και να ελέγξουν τις κρίσεις των ασθενών τους µε την πρόκληση παρατεταµένου ύπνου (Λέκκα, 2012, σ.132-134). Τη µέθοδο αυτή αντικατέστησε τη δεκαετία του 1930 το ηλεκτροσόκ µε την πρόκληση σπασµών στους ασθενείς (Λέκκα, 2012, -36-

σ.136).

Αργότερα, στο προσκήνιο έρχεται η χειρουργική επέµβαση του εγκεφάλου. Αυτό αναπτύχθηκε µε βασικό σκεπτικό ότι οι ψυχικές νόσοι βρίσκονταν σε συγκεκριµένες περιοχές στον εγκέφαλο (Λέκκα, 2012, σ. 140). Έτσι, αναπτύχθηκε και διαδόθηκε η λοβοτοµή ή, αλλιώς, διατοµή του µεσολόβιου που επέφερε, όµως, καταστροφικές για τους ασθενείς συνέπειες. Τα µέσα αυτά εγκαταλείφθηκαν τη δεκαετία του 1950, καθώς τότε εµφανίζονται τα πρώτα φάρµακα, όπως τα αντιψυχωτικά, τα αντικαταθλιπτικά και τα ηρεµιστικά που υφίστανται µέχρι και σήµερα (Λέκκα, 2012, σ.145). Σε άµεση συνάρτηση µε τα ψυχοφάρµακα, στο επίπεδο των διαγνώσεων ήταν και η έκδοση του DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders), το 1952, ενός εγχειριδίου που κυκλοφορεί µέχρι και σήµερα και αποτελεί την πρώτη προσπάθεια ταξινόµησης και καταγραφής των ψυχικών νόσων (Λέκκα, 2012,σ.149). Ένα κίνημα, εκείνη την περίοδο, που έθεσε τα φλέγοντα θέματα της ψυχικής υγείας στην επικαιρότητα και τα μετέφερε από το επίπεδο του ανεπαίσθητου ψιθύρου στο πεδίο του δημόσιου διαλόγου είναι το «αντιψυχιατρικό κίνημα». Το ασυλιακό σύστημα ήταν προβληματικό από τη σύλληψή του. Τα προτάγματα της «ηθικής θεραπείας» εγκαταλείφθηκαν σχεδόν αμέσως. Το σύστημα γρήγορα κατακλύστηκε από τον αριθμό εκείνων που εισήχθησαν με χρόνιες παθήσεις. Η κυριαρχία του ασύλου άρχισε να φθίνει από τη δεκαετία του ’30 και μετά, με σταδιακή μείωση του αριθμού των ενοίκων των ασύλων. Οι Roland Laing, Daνid Cooper και Thomas Szasz ήταν ψυχίατροι, που αμφισβήτησαν την τότε κυρίαρχη επιστημονική θεωρία και παραδοσιακή επαγγελματική πρακτική. Ενδιαφέρονταν να αναπτύξουν υπηρεσίες για τους ασθενείς, οι οποίες να βασίζονται σε εθελούσιες ψυχολογικές προσεγγίσεις και κατά συνέπεια επιτέθηκαν κατά της ισχύουσας καταναγκαστικής, βιολογικής και ιδρυματικής ψυχιατρικής. Ο R.Laing, επέμενε στο να βλέπει τον ασθενή ως άνθρωπο. Αυτό προερχόταν από μια υπαρξιστική θέση και βασίζεται στην παραδοχή ότι ο κάθε άνθρωπος έχει συναίσθηση του κόσμου και ξέρει ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος ύπαρξης σε αυτόν (Cooper, 1974, σ.63-65).

-37-

-38-

-5-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΟ ΔΙΠΟΛΟ ΥΓΕΙΑΣ - ΨΥΧΑΣΘΕΝΕΙΑΣ

-39-

«Ψυχικά ασθενής είναι κάποιος που δεν μπορεί ή δε θέλει να αναλάβει έναν καθιερωμένο κοινωνικό ρόλο» (Σας, όπως αναφέρεται στο Sanejoker, 2015) -40-

Υπάρχουν θεωρήσεις που λογαριάζουν την ψυχική ασθένεια ως ένα κοινωνικό φαινόμενο (παράγωγο), αντιμετωπίζοντάς την μέσα από τις κοινωνικές μεταβολές πιστεύοντας ότι αυτή δεν υφίσταται, όταν οι αιτίες που την προκαλούν ελαχιστοποιηθούν ή πάψουν να λειτουργούν (άποψη της αντιψυχιατρικής). Κατά τον ορισμό του Karl Menninger (όπως αναφέρεται στο Βαβύλη, 1975) ψυχική υγεία είναι: Η προσαρμογή του ατόμου στην ανθρώπινη κοινότητα, έτσι ώστε να επιτυγχάνεται η μέγιστη απόδοση και ευτυχία. Δεν είναι μόνο η ικανοποίηση, ή η αποτελεσματικότητα, ή η υπακοή με ευχαρίστηση στους κανόνες του παιχνιδιού. Είναι όλα αυτά μαζί. Η ικανότητα διατήρησης ενός ισόρροπου χαρακτήρα, η συνεχής νοητική εγρήγορση, η κοινωνική συμπεριφορά που δείχνει σεβασμό προς τους άλλους και η καλή ψυχική διάθεση. Η ψυχική ασθένεια συμπεριλαμβάνει τις περιπτώσεις στις οποίες παρατηρούνται ψυχολογικές ή συγκινησιακές ή συμπεριφορικές διαταραχές. Δεν υπάρχει κοινή παραδοχή ωστόσο για όλα τα παραπάνω. Υπάρχουν ριζικές διαφορές στον τρόπο θεώρησης του τι είναι ψυχική ασθένεια και της αντιμετώπισής της. Αυτό που θεωρείται «φυσιολογικό» σε μια κοινωνική ομάδα ίσως είναι «αφύσικο» για μια άλλη (Βαβύλη, 1975). Στη θεωρία έχουν κατά καιρούς προταθεί διαφορετικοί ορισμοί για την υγεία, με επικρατέστερο αυτόν που περιλαμβάνεται στο προοίμιο του καταστατικού του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας του 1946, σύμφωνα με το οποίο ως υγεία νοείται «η κατάσταση της πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας και όχι μόνο η απολύτρωση από κάθε ασθένεια ή αναπηρία» (Παπακωνσταντίνου, 2007, σ.128132). Η πραγμάτωση του στόχου της υγείας δεν εξαντλείται, λοιπόν, στην απουσία εμφανούς, διαγνωσμένης νόσου, αλλά στην επίτευξη μιας γενικευμένης ικανότητας αποτελεσματικής εμπλοκής του ατόμου σε ένα ευρύτερο φάσμα κοινωνικών και διαπροσωπικών δραστηριοτήτων (Ουλής, 2003, σ.48-50). Η υιοθέτηση αυτού του ολιστικού ορισμού, τονίζει τον πολυπαραγοντικό χαρακτήρα της υγείας και προσλαμβάνει την υγεία ως μια θετική κατάσταση ευεξίας στην οποία εκτός από τη σωματική διάσταση συνυπολογίζονται και άλλες ψυχολογικές, κοινωνικές, πολιτισμικές, παράμετροι οι οποίες διαμορφώνουν τόσο την υποκειμενική όσο και την αντικειμενική βίωση και πρόσληψη της έννοιας της υγείας (Οικονόμου, 2005, σ.52-54). Τα πρότυπα υγείας και αρρώστιας, προσδιορίζονται από τον οικονομικοπολιτικό τρόπο οργάνωσης μιας κοινωνίας. Όλες -41-

αυτές οι έννοιες είναι κοινωνικές κατασκευές, θεσμοθετημένες ως αξιολογικές κρίσεις, υποκινούμενες από κοινωνικά προτάγματα και επιμέρους συμφέροντα. Δεν υπάρχουν νοσήματα στη φύση, παρά μόνο σημασίες που εκούσια οι άνθρωποι αποδίδουν σε ορισμένες συνθήκες της ύπαρξής τους. Ειδικότερα, η ψυχική διαταραχή δε φέρει σημάδια έκδηλης εκτροπής ή ενδείξεις διαφοροποίησης από μια απόλυτα δεδομένη «φυσιολογικότητα». Το ανθρώπινο συμπεριφεριολογικό φάσμα είναι ιδιαίτερα ευρύ και μόνο με κοινωνικά κριτήρια μπορούμε να το διασπάσουμε σε «παθολογικά» και «φυσιολογικά» τμήματα. Η παραπάνω διατύπωση του περιεχομένου της έννοιας της υγείας από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας προδίδει μια μαξιμαλιστική αντίληψη που δεν είναι εύκολο να επιτευχθεί σε πραγματιστικό επίπεδο. Ο εν λόγω ορισμός φαντάζει υπερβολικά ευρύς και φιλόδοξος, αφού η συνολική «ευεξία» στην οποία αναφέρεται είναι συνάρτηση ετερόκλητων παραγόντων, η διασφάλιση των οποίων ίσως δεν είναι εύκολη. Η ίδια η ιδέα της «φυσιολογικότητας» θεμελιώνεται πάνω στην ιδέα της «διαταραχής», αυτού που βρίσκεται έξω από τον κανόνα. Μόνο αν πάψει να κυριαρχεί το δίπολο «φυσιολογικότητας και διαταραχής», θα μπορέσουν να αναπτυχθούν τρόποι πρόσληψης και κατανόησης του διαφορετικού, που να μην παράγουν κατηγορίες παθολογίας. Η ψυχοπαθολογία κατασκευάζεται από ερευνητικές και κλινικές διαδικασίες, μέσω των οποίων τα άτομα διαγιγνώσκονται ως πάσχοντα. Η ψυχιατρική έρευνα δεν περιγράφει και δεν ταξινομεί τα χαρακτηριστικά ομάδων, αλλά κατασκευάζει μια εκδοχή τόσο της «φυσιολογικής» όσο και της «διαταραγμένης» συμπεριφοράς, η οποία κατόπιν εφαρμόζεται σε άτομα που καταλήγουν να ταξινομούνται ως «φυσιολογικά» ή «διαταραγμένα». Με την ανάπτυξη της επιστημονικής ιατρικής, κάθε «μη κανονική» κοινωνική συμπεριφορά φέρει τη βαρύτητα των ορίων του κοινωνικού ελέγχου. Η υπέρβαση των ορίων αυτών είναι που καθορίζει την παθολογική της διάσταση και κατά συνέπεια την ανάγει στο καθεστώς του νοσηρού. Με αυτόν τον τρόπο εξασφαλίζεται τη συμμόρφωση του υποκειμένου εντός του πλαισίου των «φυσιολογικών» και αναμενόμενων συμπεριφορών. Η αστική παραδοσιακή ψυχιατρική αποτυπώνει κατά την εφαρμογή της, τις ισχύουσες κοινωνικές νόρμες, ενισχύει και δικαιώνει την ιδεολογία των κυρίαρχων κοινωνικών στρωμάτων και στιγματίζει αρνητικά όσα μέλη της κοινωνίας επιδεικνύουν αντικομφορμιστική στάση. Οι επιστήμες της «ψυχικής υγείας» αποσκοπούν στην εκπλήρωση μιας λειτουργίας επιτήρησης και ελέγχου του πληθυσμού, χαρακτηρίζοντας ως ανεπαρκείς και κατώτερους όσους δεν ανταποκρίνονται στα -42-

δυτικά πολιτισμικά πρότυπα. Μέσα από την πολυμορφία των προτύπων προσέγγισης της ψυχικής ασθένειας (το ψυχογενετικό, το βιογενετικό, το κοινωνικογενετικό πρότυπο), αναδύεται η ιδεολογία της ατομικής δυσλειτουργίας, ανάγοντας την παραφροσύνη σε ένα αποκλειστικά ενδοατομικό φαινόμενο. Το ψυχοπαθολογικό σύμπτωμα εμφανίζεται απομονωμένο από το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσεται και από όπου αντλεί το νόημα και τη σημασία του. Δηλαδή, οι αναπότρεπτοι δεσμοί που συνδέουν το ψυχοπαθολογικό σύμπτωμα με ένα συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο συγκαλύπτονται και η ψυχική ασθένεια εμφανίζεται σαν ένα ατομικό φαινόμενο, αποτέλεσμα της ιδιαίτερης φύσης του ψυχικά ασθενή. Οι διαρκείς απόπειρες προσδιορισμού της έννοιας της ψυχοπαθολογίας στα αυστηρά πλαίσια διάφορων ορισμών παραμένουν ατελέσφορες. Ο στατιστικός ορισμός (η λατρεία του μέσου όρου), ορίζει ως παθολογικό ό,τι αποκλίνει από το μέσο όρο, ο ηθικός ορισμός (τα κατάλοιπα της θρησκείας), ορίζει ως παθολογικό ό,τι παραβιάζει τον κυρίαρχο ηθικό κανόνα και ο ιατρικός ορισμός (η πεποίθηση της γονιδιακής προέλευσης της ψυχικής διαταραχής), ορίζει ως παθολογικό το προϊόν οργανικής βλάβης. Η αδυναμία σαφούς ορισμού του παθολογικού, η δυσχέρεια στην ανεύρεση αυστηρών αντικειμενικών επιστημονικών κριτηρίων για τον επακριβή εντοπισμό του, αποτελούν τα ευάλωτα και τρωτά σημεία της ψυχιατρικής. Το ίδιο το επίσημο όργανο της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Ένωσης, αναφέρει στην εισαγωγή της πιο πρόσφατα επεξεργασμένης επανέκδοσής του, ότι δεν υπάρχουν σαφώς προδιαγεγραμμένα όρια για τον προσδιορισμό της ψυχικής διαταραχής. Δέχεται συνεπώς ότι υπάρχουν περιθώρια απροσδιοριστίας και ασάφειας. Παρά τις διαφοροποιήσεις και τις νεωτεριστικές τάσεις που με το πέρασμα του χρόνου συσσωρεύει στους κόλπους της, η ψυχιατρική παραμένει παραδοσιακά αναχρονιστική. Η βία και η καταστολή εξακολουθούν να αποτελούν τα κύρια όπλα στη φαρέτρα της ψυχιατρικής (Τσαλίκογλου, 1987, σ.26-29). Η μοντέρνα ψυχιατρική βέβαια, δεν είναι πλέον τόσο μονολιθική, οι πρακτικές της έχουν πολλαπλασιαστεί τόσο γεωγραφικά (από το «νοσοκομείο» στην «κοινότητα»), όσο και σε σχέση με νέες «τεχνικές κανονικοποίησης», νέες θεραπείες και μια νέα κατανομή των επαγγελματικών εξουσιών. Η επίσημη άποψη της κοινωνίας είναι ότι οι τρόφιμοι των ψυχιατρικών νοσοκομείων βρίσκονται εκεί πρωταρχικά γιατί πάσχουν από ψυχικές ασθένειες. Στο μέτρο πάντως που οι «ψυχικά πάσχοντες» έξω από τα νοσοκομεία προσεγγίζουν ή ξεπερνούν αριθμητικά εκείνους που είναι μέσα στα νοσοκομεία, θα μπορούσε να πει κανείς ότι οι ασθενείς του ψυχιατρείου δεν πάσχουν χαρακτηριστικά από ψυχικές ασθένειες αλλά από συντυχίες.

-43-

«Το ποσοστό των εγκλημάτων των ψυχιατρικά διαγνωσμένων ‘‘ψυχοπαθών’’ είναι εντυπωσιακά μικρότερο από εκείνο των εγκλημάτων που διαπράττονται από τους ‘‘υγιείς’’». Διεθνής Επιθεώρηση Κοινωνικών Επιστημών, Unesco, 1973 (όπως αναφέ-

ρεται στο Sanejoker, 2015)

Η αντίληψη, συμπερασματικά, ότι κάποιος χάνει τα λογικά του, βασίζεται σε στερεοτυπικά δεδομένα που εκπορεύονται από την κουλτούρα και ριζώνουν στην κοινωνία ως προς την ερμηνεία συμπτωμάτων, όπως το να ακούς φωνές, να χάνεις το χρονικό και χωρικό προσανατολισμό, να αισθάνεσαι πως σε παρακολουθούν, ενώ πολλά από αυτά τα συμπτώματα σε ορισμένες περιπτώσεις σημαίνουν ψυχιατρικά μια παροδική απλώς συγκινησιακή αναστάτωση μέσα σε μια ψυχοπιεστική κατάσταση. Κατ’ επέκταση, το άγχος που απορρέει από αυτήν την αντίληψη για τον εαυτό θα μπορούσε να παρουσιασθεί σε οποιοδήποτε εκκοινωνισμένο πρόσωπο που θα κατέληγε να αντιμετωπίζει τον εαυτό του ως κάποιον που χάνει τα λογικά του. Σύμφωνα με την Κάρεν Χόρνεϋ, μια σημαντική μορφή στο χώρο της ψυχολογίας, τα κριτήρια που εφαρμόζουμε για να χαρακτηρίσουμε έναν άνθρωπο ψυχικά ασθενή ή ψυχωτικό, έγκειται στο ότι εξετάζουμε αν ο τρόπος ζωής του συμφωνεί με τους παραδεγμένους και γενικούς τρόπους συμπεριφοράς της εποχής μας (Χόρνεϋ, 1975). Έτσι λοιπόν, αν και ιατρικός όρος η έκφραση «ψυχωτικός», είναι ανάρμοστο να χρησιμοποιείται χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι πολιτιστικοί παράγοντες που τη συνοδεύουν. Μπορούμε να κάνουμε διάγνωση για ένα σπασμένο πόδι χωρίς να γνωρίζουμε το πολιτιστικό υπόβαθρο του ασθενούς, αλλά θα ήταν τολμηρό να ονομάσουμε έναν Ινδιάνο «ψυχωτικό» επειδή μας διηγήθηκε πως είδε ένα όραμα στο οποίο πιστεύει. Και αυτό γιατί στο συγκεκριμένο πολιτισμό το βίωμα ενός οράματος ή μιας παραίσθησης θεωρείται χάρισμα, δώρο των πνευμάτων και υπάρχουν λόγοι που δικαιολογείται η διάκριση του ανθρώπου που διαθέτει αυτά τα χαρίσματα. Για εμάς, ένας άνθρωπος που ισχυρίζεται ότι έχει επικοινωνία με το νεκρό παππού του θα ήταν «ψυχικά ασθενής» ή «παράφρων», ενώ σε μερικές φυλές Ινδιάνων μια τέτοια επαφή με τους προγόνους αποτελεί έναν αποδεκτό και οικείο τρόπο συμπεριφοράς. Αντίστοιχα, στον πολιτισμό των Απάτσι είναι απόλυτα φυσιολογικό ένας άνθρωπος να προσβάλλεται όταν κάποιος αναφέρει το όνομα ενός πεθαμένου, πράγμα που στη δική μας κοινωνία θα ήταν πέρα για πέρα παράλογο. Ένας άντρας που θα αισθανόταν τρόμο απέναντι σε μία γυναίκα που έχει εμμηνόρροια, θα ήταν για εμάς αλλόκοτος, ενώ σε πολλές πρωτόγονες φυλές ο φόβος απέναντι σε μια τέτοια γυναίκα αποτελεί συνηθισμένη γενική στάση. Η έννοια του «φυσιολογικού» δεν αλλάζει μόνο ανάμεσα σε διαφορετικούς πολιτισμούς, αλλά μεταβάλλεται και μέσα στον ίδιο πολιτισμό με το πέρας των χρόνων. Είναι γεγονός λοιπόν, πως αυτό που θεωρείται φυσιολογικό κάθε φορά παρουσιάζει παραλλαγές. Παραλλαγές δεν έχουν μόνο τα ήθη, αλλά και οι ορμές -44-

και τα συναισθήματα. Όπως διατύπωσε ο Έντουαρτ Σαπίρ (όπως αναφέρεται στο Χόρ«ένα από τα επιτεύγματα της σύγχρονης ανθρωπολογίας είναι να ανακαλύπτει ολοένα από την αρχή το φυσιολογικό» και όπως υποστηρίζει η Φροϋδική θεωρία (όπως αναφέρεται στο Χόρνεϋ, 1975, σ.15) «οι νευρώσεις είναι αποτέλεσμα μιας σύγκρουσης ανάμεσα στα ένστικτα και στις κοινωνικές απαιτήσεις».

νεϋ, 1975, σ.7)

-45-

-46-

-6-

ΨΥΧΟΪΑΤΡΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ

-47-

Πηγή εικόνας: Forgotten Inside. Mental Illness -48http://creepypasta.wikia.com/wiki/Forgotten_Inside (τ.π. Σεπτέμβριος 2018)

α. Ψυχιατρική νοσηλεία «Στη δυτική κοινωνία μας, ένας σημαντικός τρόπος με τον οποίο δύο άτομα ενδέχεται να συναλλάσσονται είναι το ένα ως υπηρετών και το άλλο ως υπηρετούμενος. Εξερευνώντας τις παραδοχές και τα ιδεώδη πίσω από την επιτηδευματική αυτή σχέση, μπορούμε, νομίζω, να καταλάβουμε μερικά από τα προβλήματα της ψυχιατρικής νοσηλείας.» (Goffman, 1994, σ.293) Στη Δύση, η ιστορία της ερμηνείας των ατόμων εκείνων που φαίνονται να ενεργούν παράξενα είναι: θεληματική ή αθέλητη συναναστροφή με το διάβολο, κατάληψη από της τάσεις των άγριων θηρίων κλπ. Στη Βρετανία, στα τέλη του 18ου αιώνα, εγκαινιάσθηκε η ιατρική εντολή επί των παραβατών αυτών. Οι τρόφιμοι ονομάσθηκαν ασθενείς, εκπαιδεύτηκαν νοσοκόμες και άρχισαν να διατηρούνται αρχεία ιατρικού τύπου. Τα «τρελοκομεία», τα οποία είχαν μετονομασθεί σε «άσυλα για φρενοβλαβείς», μετονομάσθηκαν ξανά, αυτή τη φορά σε «ψυχιατρικά νοσοκομεία». Μια παρόμοια κίνηση άρχισε στην Αμερική το 1756, υπό την αιγίδα του Νοσοκομείου της Πενσυλβανίας. Όταν ένας ασθενής έρχεται στην πρώτη του συνέντευξη εφαρμόζεται αμέσως το ιατρικό υπηρεσιακό μοντέλο. Η διαφορά στο φύλο, την ηλικία, τη φυλετική ομάδα, την οικογενειακή κατάσταση, το θρήσκευμα ή την κοινωνική τάξη είναι απλώς στοιχεία που θα εξαλειφθούν προκειμένου να εφαρμοστεί η γενική ψυχιατρική θεωρία. Κοινωνικά ανάρμοστη συμπεριφορά και ορατή οργανική παθολογία συνταιριάζονται σε μια πλήρη επιβεβαίωση της εφαρμοστικότητας του ιατρικού μοντέλου. Μερικές ψυχιατρικές περιπτώσεις ενδέχεται να αντιμετωπιστούν εύστοχα μέσα στο πλαίσιο που καθιέρωσε το ιατρικό μοντέλο, ενώ άλλες όχι. Μία βασική προβληματική είναι το γεγονός πως μέρος της επίσημης εντολής του δημόσιου ψυχιατρικού νοσοκομείου είναι να προστατεύει την κοινότητα από τον κίνδυνο και την ενόχληση ορισμένων ειδών ανάρμοστης συμπεριφοράς. Το ψυχιατρικό νοσοκομείο μέσα στο ιστορικό πλαίσιο που αναπτύχθηκε, εμφανίζεται ως ίδρυμα μέσα σε ένα δίκτυο ιδρυμάτων που έχουν σχεδιαστεί με σκοπό να προσφέρουν διαμονή σε ποικίλες κατηγορίες «κοινωνικά προβληματικών ατόμων». Τα ιδρύματα αυτά συμπεριλαμβάνουν μικρές ιδιωτικές κλινικές, γενικά νοσοκομεία, οίκους παλαίμαχων, φυλακές, γηριατρικές κλινικές, οίκους για άτομα με νοητική καθυστέρηση, αγροκτήματα εργασίας, ορφανοτροφεία και γηροκομεία. Κάθε φορά που το ψυχιατρικό νοσοκομείο λειτουργεί ως σταθμός παραμονής, το υπηρεσιακό μοντέλο ακυρώνεται. Επίσης, ενώ η διάγνωση ενός «ψυχιατρικού ασθενή» μπορεί να είναι ιατρική, η αγωγή του δεν φαίνεται ως τέτοια πάντα, διότι επί της ουσίας ο ασθενής - κοι-49-

νωνικά παρεκκλίνων, αντιμετωπίζεται παρέχοντάς του απλώς τη ζωή που είναι διαθέσιμη για ασθενείς του είδους του γενικά. Για να γίνει πιο σαφές το παραπάνω, η ζωή του θαλάμου παύει να ανταποκρίνεται στις ανάγκες του ατόμου, καθώς η ανάπαυση, για παράδειγμα, στο κρεβάτι είναι έκφραση της φυσικής κατάστασης ενός μετεγχειρητικού ασθενή.

O Thomas Szasz (όπως αναφέρεται στο Goffman, 1994, σ.329-330) αναφέρει: Ακριβέστερα, σύμφωνα με τον ορισμό του κοινού νου, η ψυχική υγεία είναι η ικανότητα να παίζεις το παιχνίδι της κοινωνικής διαβίωσης, σε ό,τι κι αν συνίσταται αυτό και να το παίζεις καλά. Αντίθετα, η άρνηση να το παίξεις, ή να το παίζεις άσχημα, σημαίνει ότι το πρόσωπο είναι ψυχικά άρρωστο. Θα μπορούσε τώρα να τεθεί το ερώτημα όσον αφορά τις διαφορές, αν υπάρχουν, ανάμεσα στην κοινωνική μη συμμόρφωση (ή παρέκκλιση) και στην ψυχική νόσο. Αφήνοντας προς στιγμήν κατά μέρος τις ψυχιατρικές θεωρήσεις, θα υποστηρίξω ότι η διαφορά ανάμεσα στις δύο αυτές ιδέες – όπως εκφράζονται, π.χ. στις δηλώσεις «Σφάλλει» και «Είναι ψυχικά άρρωστος»- δεν βρίσκεται αναγκαστικά σε οποιαδήποτε παρατηρήσιμα γεγονότα που αυτές μαρτυρούν, αλλά συνίσταται ενδεχομένως μόνο σε μια διαφορά, στις στάσεις μας απέναντι στο υποκείμενο. Αν τον πάρουμε στα σοβαρά, αν θεωρήσουμε ότι έχει ανθρώπινα δικαιώματα και αξιοπρέπεια και τον λογαριάσουμε λίγο-πολύ για ίσο μας – μπορούμε τότε να μιλήσουμε για ασυμφωνίες, παρεκκλίσεις, καυγάδες, εγκλήματα, ίσως ακόμη και για προδοσία. Αν όμως κρίνουμε ότι δεν μπορούμε να επικοινωνήσουμε μαζί του, ότι είναι κατά κάποιον τρόπο «βασικά» διαφορετικός από μας, θα κλίνουμε τότε να μην τον θεωρούμε πια ως ίσο αλλά μάλλον ως κατώτερο (σπάνια ανώτερο) πρόσωπο και τότε λέμε γι’ αυτόν ότι είναι τρελός, ψυχικά άρρωστος, παράφρων, ψυχωτικός, ανώριμος και παρόμοια.

-50-

Στην ιατρική είναι δυνατό να ενεργείς με βάση ότι δεν υπάρχουν καλοί και κακοί στρεπτόκοκκοι, αλλά απλώς επικίνδυνοι. Στην ψυχιατρική τα πράγματα δε λειτουργούν έτσι. Είναι δύσκολο να διατηρηθεί ηθική ουδετερότητα καθώς η διαταραχή του ασθενή θεωρείται ότι ενεργεί κατά τέτοιο τρόπο που πιθανά προσβάλλει κάποιους μάρτυρες. Άλλωστε, ο πάγιος τρόπος αντιμετώπισης τέτοιων προσβολών στην κοινωνία είναι επιβολή κυρώσεων σε αυτόν που προσβάλλει, απαγορευτικών και σωφρονιστικών. Ό,τι η κοινωνία βλέπει ως απρεπή συμπεριφορά στο άτομο, το προσωπικό του ψυχιατρείου οφείλει να το δει ως παθολογία. Βέβαια, αποτελεί ικανοποίηση για όλους να νιώθουν ότι αυτοί που εξορίζονται σε αυτά τα ολοπαγή ιδρύματα υποβάλλονται σε θεραπευτική αγωγή και όχι σε τιμωρία, υπό τη φροντίδα των ιατρών. Το να μετατραπεί κάποιος σε ασθενή είναι το να μετασκευάζεται σε αντικείμενο δεκτικό υπηρεσιών συντήρησης, ενώ παράλληλα η παρουσία του στο νοσοκομείο εκλαμβάνεται ως απόδειξη ότι είναι ψυχικά άρρωστος, με γνώριμη σε όλους τη δήλωση: «αν δεν ήσουν άρρωστος δε θα βρισκόσουν εδώ». Οι κοιτώνες ονομάζονται «θάλαμοι», η τιμωρία μετάβασης σε χειρότερο θάλαμο ονομάζεται «μεταφορά του ασθενή σε θάλαμο στις ρυθμίσεις του οποίου μπορεί να ανταπεξέλθει», το κελί απομόνωσης περιγράφεται ως «τόπος όπου ο ασθενής θα είναι σε θέση να αισθανθεί άνετα σε σχέση με την αδυναμία του να ελέγξει τις εκδραματιστικές του παρορμήσεις». Η επιβεβλημένη σιγή του θαλάμου τη νύχτα μέσω αναγκαστικής λήψης φαρμάκων ονομάζεται «φαρμακευτική ή ηρεμιστική αγωγή», εργασιακά καθήκοντα ορίζονται ως «εργασιοθεραπεία» ή ως «μέσο έκφρασης της επαναφυπνισμένης ικανότητας του ασθενή να αναλαμβάνει καθήκοντα πολίτη». Οι ασθενείς που στεγάζονται εκεί που παρέχεται για πρώτη φορά θεραπεία λέγεται ότι βρίσκονται σε «οξύ στάδιο», αυτοί που δεν κατορθώνουν να φύγουν μετά τον αρχικό κύκλο μεταφέρονται σε αυτό που αποκαλείται «υπηρεσία χρονίων» ή «θάλαμοι συνεχούς θεραπείας», οι έτοιμοι να φύγουν στεγάζονται σε «θάλαμο ανάρρωσης» και τέλος, το εξιτήριο που εκλαμβάνεται ως το τεκμήριο ότι έχει επέλθει βελτίωση, αποδίδεται σιωπηρά στον τρόπο λειτουργίας του ιδρύματος.

-51-

β. Ψυχολογικά πειράματα αδειάσματος προσωπικότητας Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η πληροφόρηση που παίρνουμε από τη Naomi Klein (2010) για τα ψυχολογικά πειράματα «αδειάσματος» της προσωπικότητας του ατόμου με σκοπό τη χειραγώγησή του, χρηματοδοτημένα από τη CIA ως έρευνα σε πανεπιστήμια του Καναδά και με ερευνητές που τέλεσαν ως πρόεδροι των Ψυχιατρικών Εταιρειών. Τη δεκαετία του 1950, η Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών των ΗΠΑ είχε χρηματοδοτήσει ένα γιατρό του Μόντρεαλ για να πραγματοποιήσει πειράματα σε ανθρώπους με ψυχικές διαταραχές, κρατώντας τους ναρκωμένους και σε απομόνωση για εβδομάδες, ενώ στη συνέχεια τους υπέβαλλε σε πολλαπλά ηλεκτροσόκ και τους χορηγούσε διάφορα κοκτέιλ πειραματικών φαρμάκων. Τα πειράματα αυτά, που ανάγκαζαν τους ασθενείς να παλινδρομούν σε μια βρεφική, προ-λεκτική κατάσταση, είχαν πραγματοποιηθεί στο Ινστιτούτο Άλαν, του Πανεπιστημίου Μακγκίλ, υπό την εποπτεία του διευθυντή του δρα Γιούεν Κάμερον – Αμερικανός πολίτης, γεννημένος στη Σκοτία, είχε διατελέσει πρόεδρος της Αμερικανικής, της Καναδικής και της Παγκόσμιας Ψυχιατρικής Ένωσης-. Η χρηματοδότηση του Κάμερον από τη CIA και την καναδική κυβέρνηση αποκαλύφθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1970, πυροδοτώντας έντονες συζητήσεις στη Γερουσία των ΗΠΑ. Οι ασθενείς είχαν χρησιμοποιηθεί εν αγνοία τους και χωρίς τη συγκατάθεσή τους, ως πειραματόζωα για να ικανοποιηθεί η δίψα της CIA για πληροφορίες σχετικά με τον έλεγχο της σκέψης. Πιο συγκεκριμένα, στις αρχές της δεκαετίας του 1950, ο Κάμερον είχε απορρίψει την κλασική φροϋδική τεχνική της «θεραπείας μέσω του λόγου» προκειμένου να αποκαλυφθούν οι «βαθύτερες αιτίες» της ψυχικής διαταραχής των ασθενών. Εκείνος δε φιλοδοξούσε να βελτιώσει ή να αποκαταστήσει την υγεία των ασθενών του, αλλά να τους αναπλάσει χρησιμοποιώντας μια μέθοδο που είχε επινοήσει και την οποία ονόμαζε «ψυχική καθοδήγηση» (Klein, 2010, σ.51). Πίστευε ότι ο μοναδικός τρόπος για να διδάξει στους ασθενείς νέες, υγιείς συμπεριφορές ήταν να διεισδύσει στο μυαλό τους και να «σπάσει τα παλιά, παθολογικά νοητικά σχήματα». Το πρώτο βήμα ήταν η «αποδόμηση», η διάλυση των υπαρχόντων γνωστικών σχημάτων, η οποία απέβλεπε σε έναν στόχο: να οδηγήσει τον ανθρώπινο νου σε μια κατάσταση tabula rasa. Στα μέσα λοιπόν, της δεκαετίας του 1950, αρκετοί ερευνητές της CIA άρχισαν να ενδιαφέρονται για τις μεθόδους του Κάμερον. Καθώς η υστερία του Ψυχρού Πολέμου είχε μόλις αρχίσει, η υπηρεσία εγκαινίασε ένα απόρρητο ερευνητικό πρόγραμμα για «ειδικές ανακριτικές τεχνικές». Το πρόγραμμα «εξέταζε και ερευνούσε πολυάριθμες ασυνήθιστες τεχνικές ανάκρισης, συμπεριλαμβανομένων της ψυχολογικής βίας και μεθόδων όπως η “απόλυτη απομόνωση”, αλλά και η -52-

“χρησιμοποίηση φαρμάκων και χημικών ουσιών”» (Klein, 2010, σ.53). Στο πλαίσιο του προγράμματος που ονομάστηκε «MKUltra», δαπανήθηκαν είκοσι πέντε εκατομμύρια δολάρια σε έρευνες για να βρεθούν νέοι τρόποι ώστε, να «σπάνε» οι κρατούμενοι για τους οποίους υπήρχαν υποψίες ότι ήταν κομουνιστές και πράκτορες. Ογδόντα ιδρύματα συμμετείχαν στο πρόγραμμα, συμπεριλαμβανομένων σαράντα τεσσάρων πανεπιστημίων και δώδεκα νοσοκομείων. Την 1η Ιουνίου 1951 πραγματοποιήθηκε μια τριεθνής συνάντηση αξιωματούχων των υπηρεσιών πληροφοριών και ακαδημαϊκών στο Μόντρεαλ. Το αντικείμενο της συνάντησης ήταν η αυξανόμενη ανησυχία ότι οι κομουνιστές είχαν ανακαλύψει πώς να κάνουν «πλύση εγκεφάλου» σε αιχμαλώτους πολέμου, με απόδειξη το γεγονός πως Αμερικανοί στρατιώτες που είχαν αιχμαλωτιστεί στην Κορέα εμφανίζονταν μπροστά στις κάμερες και φαινομενικά εκουσίως καταδίκαζαν τον καπιταλισμό και τον ιμπεριαλισμό. Οι συμμετέχοντες λοιπόν, ήταν πεπεισμένοι πως πρέπει να ανακαλύψουν πώς οι κομουνιστές αποσπούσαν αυτές τις ομολογίες. Το πρώτο βήμα ήταν να πραγματοποιηθεί μια «κλινική μελέτη πραγματικών περιπτώσεων» προκειμένου να διαπιστωθεί πώς λειτουργούσε η πλύση εγκεφάλου. Ο διακηρυγμένος στόχος της έρευνας δεν ήταν να αρχίσουν να εφαρμόζονται μέθοδοι ελέγχου της σκέψης σε αιχμαλώτους, αλλά να μπορούν οι στρατιώτες να αντιμετωπίζουν οποιαδήποτε τεχνική εξαναγκασμού, αν συλλαμβάνονταν αιχμάλωτοι. Ένας από τους παρευρισκόμενους στη συνάντηση ήταν ο δρ. Ντόναλντ Χεμπ, διευθυντής του Τμήματος Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Μακγίλ. Προσπαθώντας, λοιπόν, να δώσει μια απάντηση, διατύπωσε την υπόθεση ότι κομουνιστές χειραγωγούσαν τους αιχμαλώτους διατηρώντας τους σε απομόνωση για μεγάλα χρονικά διαστήματα και εμποδίζοντας την εισροή εξωτερικών ερεθισμάτων στις αισθήσεις τους. Οι επικεφαλής των υπηρεσιών πληροφοριών εντυπωσιάστηκαν και τρεις μήνες μετά το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας του Καναδά επιχορήγησε τον Χεμπ προκειμένου να διεξάγει μια σειρά από απόρρητα πειράματα αποστέρησης των αισθήσεων. Το πείραμα είχε ως εξής: ο Χεμπ έδινε σε μια ομάδα εξήντα τριών φοιτητών του Πανεπιστημίου Μακγκίλ είκοσι δολάρια καθημερινά για να απομονώνονται σε ένα δωμάτιο φορώντας σκούρα γυαλιά και ακουστικά λευκού θορύβου, ενώ τα χέρια τους ήταν εγκλωβισμένα σε χαρτονένιους κυλίνδρους ώστε να στερούνται την αίσθηση της αφής. Για μέρες ολόκληρες οι φοιτητές αιωρούνταν μια θάλασσα ανυπαρξίας, ανίκανοι να προσανατολιστούν με τα μάτια, τα αφτιά ή τα χέρια τους, αναγκασμένοι να ζουν με τις ολοένα και πιο ζωηρές φαντασιώσεις τους. Για να διαπιστώσει αν αυτή η στέρηση τους καθιστούσε πιο ευάλωτους σε μια «πλύση εγκεφάλου», ο Χεμπ άρχισε να παίζει ηχογραφημένες φωνές που μιλούσαν για την ύπαρξη φαντασμάτων και για την ανηθικότητα της επιστήμης – ιδέες στις οποίες είχαν εναντιωθεί οι φοιτητές πριν αρχίσει το πείραμα (Klein, 2010, σ.55-56). Σε μια αναφορά σχετικά με τα ευρήματα του Χεμπ, το Ερευνητικό Συμβούλιο για -53-

την Άμυνα του Καναδά κατέληγε στο συμπέρασμα ότι η αποστέρηση των αισθήσεων προκαλούσε εμφανώς ακραία σύγχυση, αλλά και παραισθήσεις στους φοιτητές που είχαν υποβληθεί στις δοκιμές, και ότι παρατηρούνταν «μια σημαντική προσωρινή μείωση της πνευματικής ικανότητας κατά τη διάρκεια και αμέσως μετά τη χρονική περίοδο της αντιληπτικής αποστέρησης» (Klein, 2010, σ.56). Ο Χεμπ είχε βαλθεί να αποδείξει ότι η μακροχρόνια απομόνωση εμπόδιζε την πνευματική διαύγεια και καθιστούσε τους ανθρώπους περισσότερο δεκτικούς σε υποδείξεις ιδέες ανεκτίμητης αξίας για κάθε ανακριτή. Τελικά, συνειδητοποίησε ότι ανοίγονταν τεράστιες δυνατότητες ώστε, η έρευνά του να χρησιμοποιηθεί όχι μόνο για την προστασία των αιχμάλωτων στρατιωτών από την «πλύση εγκεφάλου», αλλά και ως ένα πρακτικό εγχειρίδιο για ψυχολογικά βασανιστήρια. Στην αναφορά του υπογραμμιζόταν ότι ορισμένα από τα υποκείμενα του πειράματος δήλωσαν πως ο εξοπλισμός που έφεραν ισοδυναμούσε με μια μορφή βασανισμού, γεγονός που σήμαινε πως ο εξαναγκασμός τους να συνεχίσουν θα συνιστούσε σαφή παραβίαση της ιατρικής δεοντολογίας. Έγραφε, λοιπόν, ο Χεμπ πως δεν μπορούσαν να συναχθούν «πιο σαφή συμπεράσματα» επειδή «δεν είναι εφικτό να εξαναγκαστούν τα υποκείμενα του πειράματος να περάσουν τριάντα με εξήντα μέρες σε συνθήκες αντιληπτικής απομόνωσης». Χωρίς δισταγμό από την άλλη, ο συνάδελφός του στο Πανεπιστήμιο Μακγκίλ και μεγαλύτερος ακαδημαϊκός αντίπαλός του δρα Γιούεν Κάμερον, έλαβε την πρώτη του επιχορήγηση από τη CIA το 1957, χρησιμοποιώντας ως βιτρίνα μια οργάνωση με την ονομασία «Εταιρεία για την Έρευνα της Ανθρώπινης Οικολογίας», προκειμένου να συνεχίσει την έρευνα. Όσο περισσότερα δολάρια εισέρρεαν από τη CIA, τόσο λιγότερο έμοιαζε το Ινστιτούτο Άλαν με νοσοκομείο, μετατρεπόμενο σταδιακά σε μια μακάβρια φυλακή. Η πρώτη αλλαγή που σημειώθηκε ήταν η δραματική αύξηση του αριθμού των ηλεκτροσόκ, φτάνοντας τον τρομακτικό αριθμό των εξακοσίων τριάντα ηλεκτροσόκ σε κάθε ασθενή μέσα ένα διάστημα «νοσηλείας» τριάντα ημερών το μέγιστο, καθώς και η προσθήκη των ψυχοτρόπων ουσιών LSD και PCP στον ιλιγγιώδη κατάλογο ουσιών που χορηγούσε. Επίσης, πρόσθεσε στο οπλοστάσιο για την καταστολή της νόησης: αποστέρηση των αισθήσεων και πολύωρο ύπνο που όπως ισχυριζόταν καθιστούσε τους ασθενείς πιο δεκτικούς στα ηχογραφημένα μηνύματα που τους έβαζε να ακούνε σε επανάληψη. Όταν άρχισαν να φτάνουν τα δολάρια της CIA, ο Κάμερον χρησιμοποίησε τα χρήματα της επιχορήγησης για να μετατρέψει τους παλιούς στάβλους πίσω από το νοσοκομείο σε κελιά απομόνωσης. Επιπλέον, ανακαίνισε το υπόγειο κατασκευάζοντας ένα δωμάτιο το οποίο αποκαλούσε «θάλαμο απομόνωσης». Ηχομόνωνε το δωμάτιο, το κατέκλυζε με «λευκό θόρυβο», έσβηνε τα φώτα, φορούσε αδιαφανή γυαλιά και «λαστιχένιες ωτοασπίδες» σε κάθε ασθενή, εγκλωβίζοντας ταυτόχρονα τα χέρια του μέσα σε χαρτονένιους κυλίνδρους, ώστε «να μην μπορεί να αγγίζει το σώμα του, επιβεβαιώνοντας με αυτό τον τρόπο την αυτοεικόνα του», όπως έγραψε το 1956 σε ένα άρθρο του. Όμως, ενώ η αποστέρηση των αισθήσεων στα πειράμα-54-

τα του Χεμπ σταματούσε έπειτα από λίγες μέρες, ο Κάμερον υποχρέωνε τους ασθενείς να παραμένουν σε αυτήν την κατάσταση για εβδομάδες. Επιπλέον, αποστέρηση των αισθήσεων επιβαλλόταν στο αποκαλούμενο «δωμάτιο του ύπνου», όπου οι ασθενείς παρέμεναν ναρκωμένοι για είκοσι με είκοσι δύο ώρες το εικοσιτετράωρο, με τις νοσοκόμες να τους αλλάζουν θέση πάνω στα κρεβάτια για να μην πιάνονται και να τους ξυπνούν μόνο για να φάνε και να πάνε στην τουαλέτα. Σε ένα άρθρο που έγραψε το 1960 ισχυριζόταν ότι υπάρχουν «δύο μείζονες παράγοντες» που μας επιτρέπουν «να διατηρούμε την αντίληψη του χρόνου και του χώρου» - με άλλα λόγια, να γνωρίζουμε που και ποιοι είμαστε. Αυτοί οι δύο παράγοντες είναι: «α) η συνεχής εισροή αισθητηριακών ερεθισμάτων και β) η μνήμη μας». Με τα ηλεκτροσόκ εξουδετέρωνε τη μνήμη και με τα κελιά απομόνωσης την εισροή αισθητηριακών ερεθισμάτων (Klein, 2010, σ.58). Υπάρχουν ενδείξεις ότι ο Κάμερον είχε επίγνωση του γεγονότος ότι προσομοίωνε συνθήκες βασανισμού και όντας φανατικός αντικομουνιστής, δικαιολογούσε τα πειράματα στους ασθενείς του ως μέρος των πολεμικών επιχειρήσεων στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου. Το 1960 πραγματοποίησε μια σειρά διαλέξεων για τις έρευνές του σχετικά με την αποστέρηση των αισθήσεων, στις οποίες παρευρέθηκαν ψυχίατροι αλλά και στρατιωτικοί. Σε μια από αυτές παραδέχτηκε ότι δε θεράπευε τη σχιζοφρένεια, αλλά ότι, αντίθετα, η αποστέρηση των αισθήσεων «προκαλεί τα βασικά συμπτώματα της σχιζοφρένειας, παραισθήσεις, έντονο άγχος, απώλεια της επαφής με την πραγματικότητα» (Klein, 2010, σ.60). Η CIA χρηματοδοτούσε το έργο του Κάμερον μέχρι το 1961 και για πολλά χρόνια δεν ήταν σαφές πώς ακριβώς –και αν- η κυβέρνηση των ΗΠΑ χρησιμοποίησε τις έρευνές του. Στις δεκαετίες του 1970 και του 1980, όταν τελικά παρουσιάστηκαν αποδείξεις για τη χρηματοδότηση των πειραμάτων από τη CIA κάποιοι ασθενείς υπέβαλλαν αγωγές εναντίον της υπηρεσίας, παρόλ’ αυτά οι περισσότεροι δημοσιογράφοι και νομοθέτες έτειναν να πιστεύουν την εκδοχή της CIA, πως δηλαδή είχε διεξάγει έρευνες για τις τεχνικές πλύσης εγκεφάλου με σκοπό την προστασία των αιχμαλώτων Αμερικανών στρατιωτών. Όταν κατά τις ακροάσεις της Γερουσίας ζητήθηκε από τον Σίντνεϊ Γκότλιμπ, πρώην επικεφαλής του σχεδίου «MKUltra», να εξηγήσει για ποιο λόγο είχε διατάξει να καταστραφούν όλα τα αρχεία του είκοσι πέντε εκατομμυρίων δολαρίων προγράμματος, απάντησε ότι «τα αποτελέσματα του “MKUltra” δεν είχαν κάποια σημαντική αξία για την υπηρεσία». Από τη στιγμή που ήρθε στο φως το σχέδιο «MKUltra» τη δεκαετία του 1980 και μέχρι σήμερα, στις διάφορες έρευνες που δημοσιεύονται τόσο στον Τύπο όσο και σε βιβλία, τα πειράματα περιγράφονται συστηματικά με τις φράσεις «έλεγχος της σκέψης» και «πλύση εγκεφάλου». Η λέξη «βασανιστήρια» δε χρησιμοποιείται σχεδόν ποτέ.

-55-

γ. Τόποι - κοινωνική χρήση του χώρου Στα ψυχιατρικά νοσοκομεία όπως και σε διάφορα ολοπαγή ιδρύματα ο χώρος τείνει να κατηγοριοποιείται ανάλογα με τη χρήση ή μη που μπορεί να κάνει ο τρόφιμος σε αυτόν. Μια τέτοια υποτυπώδης ομαδοποίηση θα μπορούσε να είναι η ακόλουθη: 1. Ο εκτός επιτρεπόμενων ορίων ή απαγορευμένος χώρος. Σημεία στα οποία ο τρόφιμος δεν έχει πρόσβαση και δεν μπορεί να βρεθεί, εκτός εάν, συνοδεύεται από κάποιο εξουσιοδοτημένο πρόσωπο ή εκτελεί κάποιον σχετικό υπηρεσιακό ρόλο (οτιδήποτε πέρα από τους τοίχους του ιδρύματος, κλειδωμένοι θάλαμοι, διοικητικά κτίρια, γραφεία ιατρών κ.α.)

2. Ο χώρος επιτήρησης. Πρόκειται για την περιοχή στην οποία ο ασθενής μπορεί να κινηθεί χωρίς να χρειάζεται κάποια ιδιαίτερη δικαιολογία για να βρίσκεται εκεί, όπου όμως, υπόκειται στη συνηθισμένη αυθεντία και στους περιορισμούς του ιδρύματος 3. Οι ελεύθεροι τόποι. Πρόκειται για χώρους μειωμένης ή μηδενικής επιτήρησης που φιλοξενούν κατά βάση δραστηριότητες ταμπού όπως το κάπνισμα, οι σεξουαλικές επαφές κλπ (οι τουαλέτες και ο προθάλαμος που οδηγεί σε αυτές, το κυλικείο, κάποιο εγκαταλειμμένο υπόγειο του κτιρίου κ.α.)

δ. Πολυπροσαρμοστικότητα ψυχιατρικού θαλάμου Ο θάλαμος ενός ψυχιατρικού νοσοκομείου μπορεί να προσαρμόζεται με ευκολία στις καθημερινές αυξομειώσεις του αριθμού των ενοίκων ασθενών, γεγονός που οφείλεται στην απουσία προσωπικών αντικειμένων των εισερχόμενων και τον αποχωρούντων, καθώς και στην απουσία της δυνατότητας επιλογής του που θα τοποθετηθούν. Αντίστοιχα, στο κομμάτι της ενδυμασίας η ίδια η κατασκευή ενός ρούχου μπορεί να εξυπηρετεί την αποτελεσματικότητα και όχι την προσωπικότητα όπως μαρτυρεί και η εξής εμπορική διαφήμιση: ΟΛΟ ΧΑΡΑ, ΟΛΟ ΥΓΕΙΑ! ΜΟΝΟΚΟΜΜΑΤΕΣ ΦΟΡΜΕΣ ΜΕ ΚΟΠΙΤΣΕΣ, ολόσωμες, σχεδιασμένες και δοκιμασμένες στα ιδρύματα για ασθενείς με ειδικές ανάγκες και ψυχικά πάσχοντες. Εμποδίζει τις αποκαλυπτικές τάσεις δεν σχίζεται. Φοριέται από το κεφάλι. Δεν χρειάζεται σουτιέν ή άλλου είδους εσώρουχα. Κόπιτσες στον καβάλο ή σε δυο αποχρώσεις, με στρογγυλό, σε σχήμα V ή τετράγωνο γιακά. Δε χρειάζεται σίδερο (όπως αναφέρεται στο Goffman, 1994, σ.20).

-56-

-57-

-58-

-7-

ΨΥΧΙΑΤΡΕΙΑ & ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

-59-

-60-

-61-

Πηγή εικόνας: Alex Majoli. Leros. Magnum Fotos. 1995 http://pro.magnumphotos.com/C.aspx?VP3=SearchResult&VBID=2K1HZO4Z1JSR1V&SMLS=1&RW=1366&RH=631(τ.π. Σεπτέμβριος 2018)

-62-

Το ψυχιατρείο δε θεραπεύει την ψυχική ασθένεια, αλλά ισοπεδώνει τον ασθενή και ελέγχει την παρεκκλίνουσα συμπεριφορά του, τη μη παραγωγικότητά του. Το ψυχιατρείο, εκτός από πραγματική δομή, έχει και ένα φαντασιακό περιεχόμενο. Είναι τόπος εγκλεισμού και τόπος από τον οποίο γεννιέται ο φόβος του εγκλεισμού για οποιονδήποτε. Με αυτήν την έννοια είναι εργαλείο ελέγχου των παρορμήσεων. Αυτό ισχύει και για άλλα μέσα κοινωνικού ελέγχου που διαθέτει το κράτος. Το ψυχιατρείο αντιπροσωπεύει τον «τόπο της τρέλας». Κανείς δεν είναι «τρελός» στην πόλη, τη στιγμή που όλοι οι «τρελοί» βρίσκονται στο ψυχιατρείο. Αυτό είναι το παιχνίδι της φαντασιακής διάστασης και των συμβολισμών των τοπίων εγκλεισμού. Η «τρέλα» όπως και όλες οι ασθένειες είναι αντιφάσεις του ίδιου μας του σώματος. Και λέγοντας σώμα, εννοώ σώμα βιολογικό και κοινωνικό. (Basaglia, όπως αναφέρεται στο Γεωργάκα, σ.37)

-63-

α. Εισαγωγή Όπως αναφέρει ο Γ. Τριανταφυλλίδης (1964): «Ο αρχιτέκτων μιας φυλακής είναι ο κατασκευαστής του οργάνου της τιμωρίας και παράλληλα του εξιλασμού και της ηθικοποίησης» και «Ο αρχιτέκτων μιας φυλακής, πρέπει να είναι κατά κάποιον τρόπο και φιλόσοφος και ηθικολόγος, έχοντας πάντα στο νου του, ότι συμβάλλει στη βελτίωση μιας κοινωνικής αθλιότητας». Η συνεχώς μεταβαλλόμενη ψυχιατρική πρακτική εκφράστηκε μέχρι σήμερα με ποικίλα μοντέλα, αρχιτεκτονικές προτάσεις και κτίρια. Το δομημένο περιβάλλον μεταφέρει το μήνυμά του, τη γνώμη του θεραπευτικού προσωπικού αλλά και της κοινωνίας προς τους θεραπευμένους. Έτσι, οι ασθενείς συχνά συμπεριφέρονται όπως αναμένεται να συμπεριφερθούν, όπως τους «οδηγεί» το περιβάλλον να συμπεριφερθούν (Βαβύλη, 1984, σ.11). Η αρχιτεκτονική παρήγαγε στέγη σε μια προσπάθεια να «ελεγχθεί» ο ψυχιατρικός ασθενής και να «προστατευθεί» ο κόσμος. Το σύστημα φυλακή - ψυχιατρείο - άσυλο με καθοριστικούς παράγοντες την επιτήρηση, τον περιορισμό και τον έλεγχο στεγάστηκε σε εγκαταστάσεις εγκλεισμού (Bicêtre-Salpêtrière, Houses of correction & workhouses), σε φυλακές- «τρελοκομεία» (κυκλικοί πύργοι – Narrenturm του Γ.Ν. της Βιέννης - Celle στη Γερμανία), σε άσυλα (llluenau στη Γερμανία, Bethlehem στην Αγγλία), σε αναρρωτήρια (Retreat στο York της Αγγλίας) αλλά και στα «πλοία των τρελών». Τις τελευταίες δεκαετίες, ο διάλογος αρχιτεκτονικής και ψυχιατρικής βρίσκεται σε μια διαδικασία άρσης των φραγμών σε σχέση με την οργάνωση και το σχεδιασμό χώρων για την ψυχική υγεία. Η άρση αυτή σχετίζεται κατά βάση με την άρση του στίγματος που ακολουθεί την ψυχική υγεία ακόμα και σήμερα. Κύρια έκφραση αυτού είναι η μεταφορά όλο και περισσότερων υπηρεσιών και εγκαταστάσεων στην κοινότητα. Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ‘50, οι ψυχιατρικές υπηρεσίες απομακρύνονται από την ιδρυματική φροντίδα (ψυχιατρεία). Πρόκειται επί της ουσίας για τη μετάβαση από το μεγάλο ψυχιατρείο – άσυλο του παρελθόντος, προς μια πληθώρα παροχών, ενός πλέγματος ψυχιατρικών υπηρεσιών και εγκαταστάσεων μη ιδρυματικού τύπου στην κοινότητα. Οι αρχές αυτές, που διέπουν τις σύγχρονες συνολικές κοινοτικές υπηρεσίες ψυχικής υγείας, τέθηκαν ήδη από το 1980, από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (συνάντηση Ghent του Βελγίου) (Βαβύλη, 1984, σ.13). Η μετάβαση από το άσυλο, τον αποκλεισμό και την απομόνωση προς την κοινότητα επιχειρήθηκε με την ανάπτυξη μιας ποικιλίας νέων δομών. Το ψυχιατρικό τμήμα του γενικού νοσοκομείου διαθέτοντας τα χαρακτηριστικά του «ουδέτερου τόπου», αναλαμβάνει το ρόλο του ενδιάμεσου χώρου. Πλαισιώνεται από μια σει-64-

ρά εξωνοσοκομειακών δομών, στις οποίες αναπτύσσονται ποικίλες ψυχιατρικές πρακτικές, όπως είναι το νοσοκομείο ημέρας, τα προστατευμένα εργαστήρια, τα κέντρα ψυχικής υγείας, οι ξενώνες, οι διάφοροι τύποι κατοικίας κ.ά. που είναι τόποι διαβίωσης ή εργασίας, αλλά και τόποι θεραπευτικοί. Με αυτόν τον τρόπο δίνεται έμφαση στο γεγονός πως ο ασθενής δεν είναι ένα άτομο που ορίζεται από την ασθένειά του, αλλά παραμένει ένα κοινωνικό όν, που αντιμετωπίζει όπως όλοι την κοινωνικοοικονομική πραγματικότητα.

Κοινό χαρακτηριστικό των σύγχρονων αρχιτεκτονικών προτάσεων είναι η προσπάθεια αποφυγής κάθε μνήμης που παραπέμπει σε ιδρυματικά χαρακτηριστικά και η αναζήτηση του αντιιδρυματικού χαρακτήρα. Έτσι, το μικρό μέγεθος του συνόλου αλλά και των υποομάδων, η μεταβλητότητα αλλά και η απροσδιοριστία του χώρου, η σημασία αισθητικών και συγκινησιακών παραγόντων και ο βαθμός μίμησης του περιβάλλοντος της καθημερινής ζωής, οι ποικίλες ομαδοποιήσεις, αλλά και ο βαθμός ιδιωτικότητας-μοναξιάς, ανθρώπινων επαφών-συλλογικότητας διερευνήθηκαν και επιχειρήθηκαν στο σχεδιασμό κτιρίων για την ψυχική υγεία για τη δημιουργία του νέου επιθυμητού θεραπευτικού περιβάλλοντος (Βαβύλη, 1984, σ.14).

-65-

β. Τα πρώτα ψυχιατρεία - άσυλα Τα πρώτα ίχνη συστηματικού σχεδιασμού του χώρου για ψυχιατρικούς ασθενείς ανάγονται στο 16ο αιώνα. Παρόλο που οι παράμετροι που επικράτησαν στην οργάνωση και το σχεδιασμό ήταν φιλοσοφικοί και κοινωνικοί είναι εμφανής η παρουσία στοιχείων που προέρχονται από το σχεδιασμό των γενικών νοσοκομείων καθώς και η επίδραση των μεταβολών που παρατηρούνται στην οργάνωση των υπηρεσιών ψυχικής υγείας (Abel-Smith, όπως αναφέρεται στο Βαβύλη, 1984, σ.125). Οι βασικοί παράγοντες που καθόρισαν το «σύστημα» ψυχιατρείο–άσυλο ήταν η επιτήρηση, ο περιορισμός και ο έλεγχος. Ο σχεδιασμός ασύλων λοιπόν, κατά τους 17ο, 18ο και 19ο αιώνα θα εξεταστεί υπό το πρίσμα των αντίστοιχων κοινωνικών συνθηκών και πρακτικών συγκράτησης (αλυσίδες, χειροπέδες, κλπ) ανά τα χρόνια.

Στο γαλλικό κράτος του Λουδοβίκου XIV, όλοι οι κοινωνικά ανεπιθύμητοι συγκεντρώνονται (1656) στο Hospital General (Γενικό Νοσοκομείο) του Παρισιού. Με το διάταγμα του 1690 διαχωρίζονται οι άνδρες στη Bicêtre και οι γυναίκες στη Salpêtrière. Ο εγκλεισμός των παραπάνω ατόμων είναι δημιούργημα του 17ου αιώνα και θεσμός κοινωνικής και οικονομικής πολιτικής. Αντίστοιχα ιδρύματα βέβαια, εμφανίζονται σε όλη τη Γαλλία και η ίδια δομή εξαπλώνεται και στην Ευρώπη. Στη Γερμανία ιδρύονται τα Zuchthaus, στην Αγγλία τα Houses Of Correction και στη συνέχεια τα Workhouses. Οι εγκαταστάσεις που ιδρύθηκαν για τους ψυχοπαθείς είχαν τα χαρακτηριστικά μια αποικίας καταδίκων, ενός ασύλου «τρελών», ενός προστατευόμενου εργαστηρίου και ενός νοσοκομείου με το γιατρό στο ρόλο του φύλακα. Συνέπεια αυτών των μαζικών συγκεντρώσεων ήταν η αύξηση του πληθυσμού των εγκαταστάσεων με αποτέλεσμα την επιδείνωση των ήδη θλιβερών συνθηκών διαβίωσης. Βελτίωση των ψυχιατρικών εγκαταστάσεων επιχειρήθηκε από τους ανθρωπιστές με προτάσεις που απέβλεπαν στην παροχή καθαρού αέρα, νερού και στο διαχωρισμό των ψυχικά ασθενών ανάλογα τον τύπο και το βαθμό της σοβαρότητας της ασθένειας (Ayers, όπως αναφέρεται στο Βαβύλη, 1984, σ.126). Οι αρχές αυτές εκφράστηκαν από τον αρχιτέκτονα Francois Viel ο οποίος σχεδίασε, ύστερα από εντολή του Λουδοβίκου XVI, καινούρια περίπτερα για τη Salpêtrière (εικ.1,2,3). Ο Viel σχεδίασε διπλή σειρά δωματίων ανοιχτών προς υπαίθριους διαδρόμους, προκειμένου να μειωθούν οι βλαβερές επιδράσεις στη σωματική υγεία που προέρχονταν από τον αέρα. Εξέφρασε επίσης τις τρέχουσες απόψεις της εποχής (1786) για την ανάγκη της αίσθησης ελευθερίας των ασθενών, με τη δημιουργία δενδρόφυτων χώρων περιπάτου καθώς και τον μεταξύ τους διαχωρισμό αναπτύσσοντας ομάδες κτιρίων γύρω από μια κοινή αυλή (εικ.3).

-66-

1.Κάτοψη και τομή περίπτερου στη Salpietriere. Αρχιτέκτων: Frangois Viel

Πηγή: J.Thompson & G. Goldin, “The Hospital: A Social and Architectural History”, New Heaven,1975, στο Βαβύλη, 1984

2.Αξονομετρικό σε μια από τις κατασκευές του Frangois Viel Πηγή: ο.π.

-67-

3.Κάτοψη των περιπτέρων στη Salpetriere (1786- 89) Πηγή: ο.π.

-68-

Τα δωμάτια παραμένουν κελιά διαστάσεων 2,30m x 1,86m με μια πόρτα και ένα παράθυρο ανοίγματος τόσου όσο κρίθηκε απαραίτητο για να περνά η τροφή. Ο εξοπλισμός αποτελείται από τα απαραίτητα εξαρτήματα καταστολής (σιδερένιοι κρίκοι και αλυσίδες) και ένα αχυρένιο κρεβάτι που οι φτωχοί ασθενείς μοιράζονται ανά δύο, ενώ όσοι έχουν την οικονομική δυνατότητα έχουν το δικό τους θερμαινόμενο δωμάτιο. Ήδη είναι εμφανής η κατηγοριοποίηση ασθενών ανάλογα με την οικονομική κατάσταση (Conolly, όπως αναφέρεται στο Βαβύλη, 1984, σ.126-129). (εικ.4) Στην κεντρική Ευρώπη της ίδιας περιόδου (17ος-18ος αιώνας), τα κτίρια για τους ψυχικά ασθενείς είναι όμοια με αυτά των φυλακών. Στη Γερμανία τα κελιά των ασθενών, όπως και των φυλακισμένων, βρίσκονται έξω από τα τείχη των πόλεων, συνεχίζοντας το διαχωρισμό μιας ομάδας του πληθυσμού από το υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο, με κύριο στόχο κοινό με αυτόν της Αναγέννησης, που ήταν η απαλλαγή από την «απειλή» και όχι η αποκατάσταση του «χαμένου λογικού» (Foucault, 2004). Το γενικό νοσοκομείο της Βιέννης, το Narrenturm (πύργος των τρελών) ήταν ένα πενταόροφο κυκλικό φρούριο με 28 κελιά ανά όροφο (εικ.5). Το κυκλικό σχήμα δημιουργούσε δυσκολίες στην επιτήρηση, καθώς ήταν ορατό μόνο ένα τμήμα του κυκλικού διαδρόμου από το προσωπικό, όπως και στην ανανέωση του αέρα στο κέντρο του. Ίσως τα κυκλικά κτίρια αυτής της λογικής αποτέλεσαν το αρχέτυπο για το Panopticon (εικ.6) του Άγγλου Jeremy Bentham (1791), το οποίο παρόλη την ακαμψία του, χρησιμοποιήθηκε στο σχεδιασμό ψυχιατρείων και φυλακών με κύριο πλεονέκτημά του τον έλεγχο όλων των κελιών από ένα υπερυψωμένο σημείο (Foucault, 2011). Ο σχεδιασμός των βρετανικών ασύλων ακολούθησε αυτό το σύστημα σχεδιασμού του Bentham. Έτσι, τα κτίρια οργανώνονται με τέτοιο τρόπο, ώστε, κάθε ομάδα ασθενών να απομονώνεται από την άλλη. Η κατανομή των χώρων διημέρευσης καθώς και των υπαίθριων χώρων επιτρέπει το συνεχή έλεγχο των μεν ασθενών από τους φύλακες, του δε συνόλου των φυλάκων από το διευθυντή επόπτη. Ο διαχωρισμός των λειτουργιών φυλακής και ψυχιατρείου διακρίνεται στα γερμανικά κρατίδια πριν παρατηρηθεί κάτι ανάλογο στο γενικό νοσοκομείο του Παρισιού. Το άσυλο της πόλης Celle (Τσέλε) της Γερμανίας (εικ.7) οργανώνεται ως εξής: η φυλακή καταλαμβάνει το χώρο που βρίσκεται αμέσως μετά την είσοδο και το ψυχιατρείο την πίσω πλευρά του συμμετρικού αυτού συγκροτήματος. Οι χώροι έχουν παράθυρα προς την εσωτερική αυλή για λόγους ασφαλείας και η διάκριση των ασθενών γίνεται μόνο ανάλογα με το φύλο. Περεταίρω κριτήρια για την ομαδοποίηση των ασθενών εντάσσονται αργότερα (Freeman, όπως αναφέρεται στο Βαβύλη, 1984, σ.132).

-69-

4.Κάτοψη ισογείου των νέων περιπτέρων στη Bicetre (1836) Πηγή: Βαβύλη, 1984

5.To Narrenturm του Γενικού Νοσοκομείου της Βιέννης (1784)

Πηγή: Alchetron, Narrenturm, https://alchetron.com/Narrenturm-(hospital), (τ.π. Σπτέμβριος 2018) -70-

6.Το Panopticon του Jeremy Bentham (1791)

Πηγή: Panopticon, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Panopticon, (τ.π. Σεπτέμβριος 2018)

7. Κάτοψη ισογείου και τομή της διώροφης φυλακής - ψυχιατρείου (1710) Celle, Germany

Πηγή: J. Thompson & G. Goldin, “The Hospital: A Soda! and Architectural History”, New Heaven, 1975, στο Βαβύλη, 1984 -71-

Στη Δανία, στο άσυλο του Schleswig (Σλέσβιχ, 1818) (εικ.8) η ομαδοποίηση των ασθενών γίνεται με βάση: 1. το φύλο τα κελιά εκατέρωθεν ενός κεντρικού άξονα, 2. την κοινωνική τάξη τα μονόκλινα των πλευρικών πτερύγων διατίθενται στους εύπορους, ενώ τα πολύκλινα της κεντρικής πτέρυγας διατίθενται στα κατώτερα στρώματα (2-3 άτομα), 3. την επικινδυνότητα της ασθένειας το πίσω μέρος του συγκροτήματος είναι ημικυκλικό, κατ’ αναλογία του Narrenturm της Βιέννης, για συνεχή παρακολούθηση (Goffman, 1994). Ο διαχωρισμός και η κατάταξη των ασθενών ανάλογα με τα χαρακτηριστικά και τη σοβαρότητα της κατάστασής τους, βασισμένη σε ιατρικά δεδομένα αποδίδεται στους Γάλλους ψυχιάτρους Philippe Pinel και Jean-Étienne Dominique Esquirol, ενώ μέχρι πρότινος ο διαχωρισμός αυτός προερχόταν από την ανάγκη

8. Κάτοψη ασύλου για ψυχασθενείς. Schleswing, Denmark (1818) Πηγή: Βαβύλη, 1984 -72-

προστασίας που αναζητούσαν και επέβαλαν οι θεράποντες. Οι Γάλλοι δημιούργησαν τα «carré isolé», δηλαδή τους χώρους απομόνωσης και ομαδοποίησης των ασθενών σε εσωτερικούς διαδρόμους και αυλές, χωρίς δυνατότητα δραπέτευσης, προκειμένου να περιορίσουν τις ανεπιθύμητες ενέργειές τους (Hamlin, όπως αναφέρεται στο Βαβύλη, 1984, σ.133). Το μεγάλο ψυχιατρείο του Charenton κοντά στο Παρίσι (1838-1885) είναι μια συμμετρική, νεοκλασική κατασκευή, με τα τμήματα γυναικών και ανδρών εκατέρωθεν του άξονα συμμετρίας της και η οποία αποτελείται από δεκαέξι τμήματα απομόνωσης (Thomson, όπως αναφέρεται στο Βαβύλη, 1984, σ.133). Η αντίστοιχη λογική διαχωρισμού στη Γερμανία εκφράστηκε με την ύπαρξη δύο διαφορετικών ιδρυμάτων. Το ένα προοριζόταν για ασθενείς που μπορούσαν να θεραπευτούν ενώ το άλλο για ανίατες περιπτώσεις, με το δεύτερο να βρίσκεται συνήθως μακριά από τον οικισμό. Λόγω, όμως, της αυξανόμενης αδυναμίας προσδιορισμού ιάσιμου και ανίατου, οι δύο εγκαταστάσεις κατέληξαν να αποτελούν τμήματα του ίδιου ιδρύματος. Παράδειγμα αποτελεί το Illenau Asylum (εικ.9) (1842-1940) στην περιοχή Achern, Grand Duchy of Baden. Το σύστημα εγκλεισμού των ψυχοπαθών σε ιδρύματα, εκφράζεται σχεδόν απόλυτα στο Bethlem Royal Hospital, γωνστό ως Bedlam (εικ.10), το οποίο επαναχτίστηκε στα Moorfields στο Λονδίνο (1676) από τον Άγγλο αρχιτέκτονα, φιλόσοφο και επιθεωρητή της φύσης (City Surveyor) Robert Hooke. Η έκθεση των «τρελών» σε κοινή θεά, μεσαιωνική συνήθεια, συναντιέται και εδώ. Αρκεί να σκεφτούμε πως περιμετρικά του κτηρίου υπήρχαν έξι μεγάλα ανοίγματα της τάξεως των τριών μέτρων πλάτος, που χρησίμευαν ταυτόχρονα ως «διαφήμιση» αλλά και προειδοποίηση για το τι βρίσκεται μέσα. Ο Hogarth απεικόνισε ζωγραφικά αυτόν τον εμπαιγμό των τρελών στα έργα του (Sargant, όπως αναφέρεται στο Βαβύλη, 1984, σ.136). (εικ.11) Οι ψυχασθενείς παύουν να είναι δημόσιο θέαμα το 1766 όπου επιβάλλονται νέοι κανονισμοί για την προστασία τους. Σύμφωνα με αυτούς, οι γυναίκες απομονώνονται και μεταφέρονται σε υψηλότερους ορόφους, το επισκεπτήριο γίνεται αυστηρό και συγκεκριμένο και η συνάντηση ατόμων του αντίθετου φύλου λαμβάνει χώρα παρουσία νοσοκόμων. Τέλος στο Bedlam, εφαρμόστηκε η ομαδοποίηση των ασθενών ανάλογα με την οικονομική τους κατάσταση και την ιασιμότητα της πάθησής τους, ένα χρόνο πριν σχεδιαστεί το Illeneau που αναφέρθηκε παραπάνω (Ingleby. Smith. όπως αναφέρεται στο Βαβύλη, 1984, σ.136-137).

-73-

9. Illenau Asylum στο Achern, Grand Duchy of Baden

Πηγή: European Journeys, http://europeanjourneys.museumofthemind.org.uk/biogs/E000008b.htm, (τ.π. Σεπτέμβριος 2018)

10. Το νοσοκομείο Bethlem

Πηγή: History House, http://www.historyhouse.co.uk/articles/bedlam.html. (τ.π. Σεπτέμβριος 2018)

11. Σκίτσο του Bethlehem Hospital από το William Hogarth Πηγή: Rake’s Progress, Plate VIII, στο Βαβύλη, 1984 -74-

γ. Η εξέλιξη και η παρακμή των ψυχιατρείων-ασύλων Το 18ο αιώνα παρατηρείται μια προσπάθεια κατανόησης των ψυχικών διαταραχών η οποία ακολουθείται από προσπάθειες βελτίωσης των θεραπευτικών μεθόδων που εφαρμόζονται καθώς και ενημέρωσης της κοινή γνώμης. Στο τέλος του 18ου - αρχές 19ου αιώνα εμφανίζονται και οι κινήσεις απελευθέρωσης των ψυχασθενών, με απώτερο σκοπό την κατάργηση των απαράδεκτων μεθόδων καταστολής. Ο Philippe Pinel στη Γαλλία, ήταν ο πρώτος που κατήργησε τις αλυσίδες στα ψυχιατρικά άσυλα. Αντίστοιχες κινήσεις γίνονται και στην Ιταλία από τον Vincenzo Chiarugi στο νοσοκομείο Bonifacio της Φλωρεντίας (1785). Ο νέος κανονισμός των νοσοκομείων τόνιζε πως «είναι ύψιστο ηθικό καθήκον και ιατρική υποχρέωση ο σεβασμός του κάθε ασθενή ως ατόμου». Στόχος της νέας αυτής πραγματικότητας ήταν η αποφυγή των ωμών μεθόδων αντιμετώπισης των ασθενών καθώς και ο περιορισμός της χρήσης του μανδύα καταστολής. Το θεραπευτικό αυτό πρόγραμμα, που αργότερα ονομάστηκε «θεραπεία της ψυχής» (moral treatment), είχε ως βασική αρχή το σεβασμό στην ιδιαιτερότητα κάθε ασθενή και αποτέλεσε πρότυπο συμπεριφοράς για άσυλα ψυχικής υγείας σε όλο τον κόσμο (Kartwring, όπως αναφέρεται στο Βαβύλη, 1984, σ.137). Αντίστοιχες ήταν και οι απόψεις του William Tuke, σημαντική φιγούρα στην ίδρυση του Retreat (εικ.12.), στο Lamel Hill, ένα μέρος για τη θεραπεία των αναγκών της ψυχικής υγείας. Το οίκημα βρισκόταν στην εξοχή, σε απόσταση ενός μιλίου από το York και εξέφραζε την άποψη του W.Tuke πως, αν ο ασθενής απομακρυνθεί από τις εντάσεις του περίγυρου και μεταφερθεί σε ένα ελεγχόμενο περιβάλλον, θα καλυτερεύσει μέσα από μια σειρά φυσικών γεγονότων -φιλική ατμόσφαιρα, φροντίδα με καλοσύνη, ελευθερία από καταναγκασμούς κ.α.-. Οι αρχές του ησυχαστηρίου του York ήταν ηθικές και θρησκευτικές, με κυρίαρχο στοιχείο την πατριαρχική ηρεμία, μέσα σε ένα περιβάλλον όμοιο με αυτό της κοινωνίας των Κουακέρων. Η απελευθέρωση των ασθενών από τις αλυσίδες ίσχυε για όλους, υπό την προϋπόθεση να τηρούν τους κανονισμούς του ιδρύματος. Το κτίριο έμοιαζε με μια μεγάλη φάρμα που είχε θέα προς όλες τις κατευθύνσεις (εικ.13). Τα κιγκλιδώματα των παραθύρων εξαφανίστηκαν αλλά η συγκράτηση και η ασφάλεια των ασθενών παρέμεινε μέσα από τον πυκνό χωρισμό των ανοιγμάτων με σιδερένια καΐτια. Αντίθετα από τον W.Tuke, ο P.Pinel δημιούργησε ένα άσυλο χωρίς συσχετισμούς με θρησκευτικές αρχές. Απομονωμένο από τον κόσμο, με σκοπό την επαναφορά του ατόμου στις ηθικές αρχές της κοινωνίας. Ωστόσο, σύμφωνα με τον M.Foucault (2011) «το άσυλο της εποχής του θετικισμού, που το φόρο τιμής για τη δημιουργία του αποτίνουν στον Pinel, δεν είναι ένας ελεύθερος χώρος έρευνας, διάγνωσης και θεραπείας· είναι ένας χώρος νομικός» με κυρίαρχη μορφή το γιατρό που έχει εξουσίες παρεχόμενες από την ηθική και κοινωνική δομή του ιδρύματος.

-75-

12. Το Retreat, στο Lamel Hill, York (1796)

Πηγή: The Retreat, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/The_Retreat (τ.π. Σεπτέμβριος 2018)

-76-

-77-

13. Ισόγειο και όροφος του Retreat στο York της Αγγλίας

Πηγή: A. Freeman, “Comprehensive Textbook of Psychiatry- II”, vol. 1, Baltimore, 1975, στο Βαβύλη 1984 -78-

-79-

Οι ιδέες των Pinel, Tuke και Chiarugi, που τόνιζαν την υγιή πλευρά της προσωπικότητας του ασθενή και που θεωρούσαν ως κατάλληλη θεραπευτική αγωγή αυτή που θα εμπεριείχε την απομάκρυνση από την οικογένεια και την τοποθέτηση σε ένα ελεγχόμενο νοσοκομειακό περιβάλλον, μέσα σε μια «τεχνητή» οικογένεια, με μια ελεγχόμενη σχέση γιατρού-ασθενή, εφαρμόστηκαν ευρύτατα στις ΗΠΑ. Η εκστρατεία της Dorothea Lynde Dix (αμερικανίδα ακτιβίστρια εξ ονόματος των άπορων ψυχικά ασθενών) ενάντια στις επικρατούσες δομές οδήγησε, παράλληλα με τις ευρωπαϊκές επιδράσεις, στη δημιουργία τριάντα δύο κρατικών ασύλων (1841-1887), όπου το μοντέλο λειτουργίας τους διαμορφώθηκε από το γιατρό Thomas Story Kirkbride, απόφοιτο του πανεπιστημίου της Pennsylvania. Με τη συμβολή του αρχιτέκτονα Samuel Sloan, το σύστημα του T.S.Kirkbride εκφράζεται σε μια γραμμική κάτοψη (εικ. 14), με τα δωμάτια τοποθετημένα εκατέρωθεν του διαδρόμου. Επιτυγχάνοντας καλό φωτισμό και ηλιασμό, επεκτατότητα αλλά και απομόνωση των μονάδων σε περίπτωση κινδύνου, διατηρούνται τα πλεονεκτήματα των περιπτέρων σε μια γραμμική κάτοψη. Οι ασθενείς ομαδοποιούνται ανάλογα με τη βαρύτητα και επικινδυνότητα της ασθένειάς τους, σε νοσηλευτικές μονάδες των δεκαπέντε ατόμων. Η πλειονότητα των ασθενών ζει σε μονόκλινα, όπου δεν υπάρχει χώρος για προσθήκη δεύτερου κρεβατιού. Ο Kirkbride θεωρούσε ότι ήταν επικίνδυνο, ψυχασθενείς να μοιράζονται τον ίδιο θάλαμο εκτός και αν βρίσκονταν κάτω από συνεχή παρακολούθηση. Επεδίωκε, παράλληλα, δημιουργία εξυπηρετήσεων νοσοκομείου ή ακόμα και ξενοδοχείου που συνδέονταν με την κοινωνική τάξη των ασθενών (Τριανταφυλλίδης, 1964). Το μοντέλο των Kirkbride-Sloan θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι έλυσε πολλά από τα προβλήματα των ψυχιατρείων. Η υπερσυγκέντρωση όμως απόρων, αλκοολικών, κλπ στα περισσότερα αμερικανικά νοσοκομεία-ψυχιατρεία, που η συντήρησή τους επιβάρυνε τους φορολογούμενους, οδήγησε το σύστημα σε δυσλειτουργία και σε σταδιακή παρακμή της «θεραπείας της ψυχής». Η ιδρυματοποίηση συνεχίστηκε, είτε με την κατασκευή νέων ασύλων, είτε με τη μετατροπή παλαιών εξοχικών σπιτιών, μικρού συνήθως εμβαδού, με κυρίαρχο στόχο τη διατήρηση των δαπανών σε χαμηλά επίπεδα. Η νοσηλεία επικεντρώθηκε στην κατηγοριοποίηση και κατανομή των ασθενών σε χωριστές νοσηλευτικές μονάδες με παράλληλο διαχωρισμό των ιάσιμων από τις ανίατες περιπτώσεις, βάσει των τότε κριτηρίων και μειώθηκαν ή εξαφανίστηκαν τα προγράμματα απασχολησιοθεραπείας. Η απομάκρυνση και ιδρυματοποίηση των ψυχοπαθών ήταν αποτέλεσμα της κυριαρχίας του κοινωνικού δαρβινισμού κατά τον οποίο η κοινωνία βασίζεται στην επιβίωση των υγιέστερων και ικανότερων μελών της και στην απόρριψη των ασθενέστερων. Ο διαφωτισμός το 18ο αιώνα επηρέασε και τις απόψεις για την ποιότητα του προσωπικού, τις μεθόδους ελέγχου και επιτήρησης, με το αποκορύφωμα της αμφισβήτησης του ασύλου να λαμβάνει χώρα στα τέλη του 19ου αιώνα. Ο σχεδιασμός των ασύλων -80-

τον αιώνα αυτό ακολούθησε κατά κύριο λόγο είτε το μοντέλο του Bentham, που μετατράπηκε από κυκλικό σε ημικυκλικό, είτε το γραμμικό του Kirkbride.

14. Κάτοψη ισογείου του State Asylum for the Insane, Tuscaloosa, Alabama (1860) Μια από τις “γραμμικές κατόψεις” των Kirkbride- Sloan Πηγή: Βαβύλη, 1984

-81-

δ. Η περίοδος των ψυχιατρικών νοσοκομείων Η περίοδος από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι το Β’ παγκόσμιο πόλεμο χαρακτηρίζεται από σταδιακές μεταβολές στον τρόπο διοίκησης των ψυχιατρείων. Βασικός σκοπός ήταν η ανάπτυξη της θεραπείας έναντι του εγκλεισμού και παράλληλα η ελάττωση των προκαταλήψεων γύρω από την έννοια της «τρέλας» και τη δομή του ψυχιατρείου. Μια περίοδος «μη καταστολής» αντικατέστησε το σύστημα απομόνωσης, που σε ό,τι αφορά την οργάνωση του χώρου, βασιζόταν κατά βάση σε μονόκλινα, συνήθως κλειδωμένα δωμάτια, με μαλακές επιστρώσεις στις πόρτες, μέτρα που με τη σταδιακή αριθμητική και ποιοτική αύξηση του ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού αχρηστεύτηκαν. Οι ασθενείς βρίσκονταν υπό εικοσιτετράωρη παρακολούθηση και η ομαδοποίησή τους γινόταν όλο και πιο πολύπλοκη. Μέσα σε ένα πλαίσιο βελτίωσης των συνθηκών νοσηλείας των ψυχικά πασχόντων, άρχισε να επισημαίνεται η σημασία των εργαστηριακών εξετάσεων και θεραπειών, της απασχολησιοθεραπείας, αλλά και της πρόληψης. Τότε αρχίζουν να εμφανίζονται και προτάσεις για ένα «ολικό ψυχιατρικό σύστημα». Σύμφωνα με αυτές το νέο ψυχιατρικό σύστημα θα έπρεπε να αποτελείται από ψυχιατρικές κλινικές δυναμικότητας 60-100 ασθενών, ψυχιατρικά τμήματα συνδεμένα με το γενικό νοσοκομείο, τμήματα κοινωνικών υπηρεσιών που θα οργανώνουν και θα αναλαμβάνουν τη μετανοσοκομειακή φροντίδα (Butler, όπως αναφέρεται στο Βαβύλη, 1984, σ.144). Οι ψυχιατρικές υπηρεσίες θα έπρεπε να συνδέονται επίσης και με επιμορφωτικούς και φιλανθρωπικούς οργανισμούς, την εργοδοσία και τη νομοθεσία. Η άποψη ότι η ψυχική ασθένεια πρέπει να αντιμετωπίζεται κατά τον ίδιο τρόπο με τη σωματική και η σύνδεση του ψυχιατρικού τομέα με τον τομέα της γενικής ιατρικής, οδήγησε στη δημιουργία προτάσεων για στέγαση ψυχιατρικών τμημάτων στα γενικά νοσοκομεία. Η διαφορετική αντιμετώπιση της ψυχικής ασθένειας από τον ιατρικό κόσμο και το κοινό καθώς και αυτή η πρωτοεμφανιζόμενη τάση για δυνατότητα νοσηλείας στα γενικά νοσοκομεία, μετέβαλαν το ρόλο των ψυχιατρείων–ασύλων τα οποία άρχισαν να αντιμετωπίζονται περισσότερο ως τόποι επιτήρησης και κηδεμονίας των μη ιάσιμων περιπτώσεων, παρά ως θεραπευτικές εγκαταστάσεις. Αντίθετα, τα ψυχιατρικά ιδρύματα που έμοιαζαν να παρουσιάζουν δυνατότητες αλλαγών (μη κηδεμονικά) άρχισαν να οργανώνονται πάνω σε αρχές όμοιες με αυτές των νοσοκομείων. Κύριες λειτουργίες μιας ψυχιατρικής εγκατάσταση θεωρήθηκαν η διάγνωση και η θεραπεία, με βασικό στοιχείο την φροντίδα από τη στιγμή της εισαγωγής μέχρι και μετά την έξοδο από την εγκατάσταση (μετανοσοκομειακή φροντίδα). Η εισαγωγή του ασθενή στην ψυχιατρική εγκατάσταση περιλαμβάνει συγκέντρωση πληροφοριών για τη φυσική και ψυχική του υγεία, πληροφορίες για τη μορφωτική, επαγγελματική και οικογενειακή του κατάσταση, παράγοντες που -82-

άρχισαν να έχουν σημασία στην αντιμετώπιση της ψυχικής ασθένειας. Επίσης παρατηρείται για πρώτη φορά, κατά το χρόνο εισαγωγής, αξιολόγηση από δικαστές, των ασυλιακών και εγκληματικών περιπτώσεων που μέχρι τότε μεταφέρονταν στα κρατητήρια της αστυνομίας. Ο διαχωρισμός των ασθενών σε ήσυχους και επικίνδυνους δε συνεπάγεται αντίστοιχη διαβάθμιση των μέτρων ασφαλείας, παρά συνεχίζουν να ισχύουν όπως και στο παρελθόν, αδιάκριτα και για τις δύο περιπτώσεις. Οι χαρακτηριστικές βαριές κατασκευές ασφαλείας, αντικαθίστανται από ειδικά σχεδιασμένα παράθυρα (πλέγματα, μικρές γυάλινες επιφάνειες) που έχουν ως αποτέλεσμα μικρά σχετικά ανοίγματα και κακοφωτισμένους χώρους. Η προστασία, του προσωπικού βασίζεται σε κλειδωμένες πόρτες και στην απομόνωση των νοσηλευτικών μονάδων από το υπόλοιπο κτίριο. Οι ασθενείς ελέγχονται από μικρά ανοίγματα στις πόρτες (παράθυρα ή «μάτια») και τα μέτρα προστασίας εξαντλούνται στους κανόνες σχεδιασμού των επίπλων, τα οποία είναι αμετακίνητα από ανθεκτικά και αδιάβροχα υλικά. Ο αρχιτέκτονας πρέπει να καλύψει εξίσου δύο αντίθετες καταστάσεις του ασθενή: την ηρεμία και την ξαφνική έκρηξη, δημιουργώντας ένα χώρο που να ανταποκρίνεται σε οποιεσδήποτε συνθήκες. Κατά τη μεσοπολεμική περίοδο οι χημικές και βιολογικές θεραπείες υποσκελίζονται από την υδροθεραπεία και τη φυσιοθεραπεία. Οι τεχνικές λουτρών, καταιονισμών και κρύων καταπλασμάτων χρησιμοποιούνται για κατευνασμό των βίαιων ασθενών αλλά και για γενική χαλάρωση. Η υδροθεραπεία δεν περιορίστηκε μόνο σε ειδικούς χώρους αλλά συστήματα καταιονισμού ύδατος υπήρχαν σε κάθε δωμάτιο (όπως στο Henry Ford Hospital, Detroit) (Butler, όπως αναφέρεται στο Βαβύλη, 1984, σ.146-147). Η σπασμοθεραπεία εφαρμοζόταν και στις τρεις εκδοχές της: ζέστη-κρύο, ηλεκτρισμός και φάρμακα έχοντας συγκεκριμένο χώρο στέγασης. Η ιδιαιτερότητα σε αυτή την τεχνική θεραπείας ήταν ότι απαιτεί πέρα από ειδικές παροχές και συνεχή παρακολούθηση των ασθενών αποτέλεσμα τη δημιουργία ειδικής μονάδας με άμεσες δυνατότητες παροχής στους νοσηλευόμενους κατάλληλων χώρων για ανάνηψη, λουτρό και φαγητό. Δραστηριότητες όπως καλαθοπλεκτική, ύφανση, ξυλουργική αποτελούν κομμάτι της απασχολησιοθεραπείας που άρχισε να εφαρμόζεται σαν θεραπευτική αγωγή και εκτυλίσσεται τόσο σε εσωτερικούς όσο και εξωτερικούς χώρους. Μετά το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο τα ψυχιατρεία παρουσιάζουν την ανάγκη για χώρους ουσιαστικής θεραπείας, κάλυψης ευρέων προγραμμάτων για τους ασθενείς και αύξηση του προσωπικού. Τη δεκαετία του 1950 με την εισαγωγή νέων φαρμάκων, περισσότερου προσωπικού και την έναρξη ενδιάμεσων δομών, μεταφέρεται σταδιακά το βάρος της φροντίδας στις βασιζόμενες στην κοινότητα υπηρεσίες.

-83-

Από τα μέσα της δεκαετίας του ‘50 το ψυχιατρείο αποτελεί τμήμα ενός ολόκληρου συστήματος ποικίλων ψυχιατρικών εγκαταστάσεων και βρίσκεται στη διάθεση συγκεκριμένων ασθενών για κάποια φάση της ασθένειάς τους. Την πλειοψηφία των πασχόντων που χρειάζονται εσωνοσοκομειακή περίθαλψη αναλαμβάνουν τα ψυχιατρικά τμήματα στα γενικά νοσοκομεία και οι ιδιωτικές κλινικές. Ο τύπος της εσωνοσοκομειακής περίθαλψης καθορίζεται ανάλογα τις ανάγκες του ασθενή και παύει να ταυτίζεται με τον εγκλεισμό. Έτσι, η απομάκρυνση του ατόμου από την καθημερινή ζωή κρίνεται αναγκαία, προκειμένου να εφαρμοστούν συλλογικές θεραπευτικές προσπάθειες, χωρίς όμως αυτό να ταυτίζεται πια με κοινωνική απόρριψη ή με αδυναμία αντιμετώπισής του. Το ψυχιατρείο μεταβάλλεται σε έναν τόπο παροχής υπηρεσιών. Η φυσική απομάκρυνση των ψυχιατρείων από τους οικισμούς θεωρήθηκε ότι αυξάνει την ανασφάλεια λόγω της μεγάλης απόσταση που συνεπάγεται δυσκολία επισκεψιμότητας από και προς αυτό. Αυτό ταυτόχρονα όμως, δε σημαίνει και την ένταξή τους στα αστικά κέντρα. Το ψυχιατρείο θεωρήθηκε ένας μικρόκοσμος που επιβάλλεται να βρίσκεται σε ένα περιβάλλον με ελάχιστη δόμηση προκειμένου να επιτευχθεί η εσωτερική του συνοχή (Sivadon, όπως αναφέρεται στο Βαβύλη, 1984, σ.149-150). Προκειμένου το σημείο επιλογής να είναι φιλικό προς τους χρήστες έπρεπε να προσφέρει κάποια πληθυσμιακή πυκνότητα, πολιτιστικά, επιμορφωτικά και εμπορικά κέντρα. Σκεφτόμενος κάπως έτσι ο Paul Sivadon (Γάλλος ψυχίατρος 1907-1992) πρότεινε η επιλογή της θέσης να γίνεται στα περίχωρα των οικισμών και σε απόσταση που να καλύπτεται με ταξίδι μισής έως μιας ώρας, έτσι, ώστε να τονίζεται μεν η αυτονομία της εγκατάστασης, αλλά και η σχέση της δε με την κοινότητα που εξυπηρετεί. Η εξεύρεση κατάλληλων χώρων για την ανέγερση, μεταπολεμικά, νέων ψυχιατρείων κοντά σε οικιστικά συγκροτήματα δεν εμφάνιζε, ίσως, μεγάλες δυσκολίες, παρ’ όλη την αύξηση του κόστους της γης που παρατηρήθηκε στις περισσότερες χώρες, εξαιτίας της υψηλής ζήτησης για οικισμούς και βιομηχανικά συγκροτήματα. Κυρίαρχο πρόβλημα ήταν το μέγεθος των ήδη υπαρχουσών εγκαταστάσεων και ο καθορισμός νέων μέγιστων αριθμών κλινών ή ομάδων ασθενών. Οι εγκαταστάσεις είχαν μεγαλώσει τόσο που έφθασαν να στεγάζουν, αντί του αρχικά προγραμματισμένου μεγέθους των 200 ή 1000 ατόμων, από 5000 ως και 15.000 άτομα. Αν και υπήρχαν ήδη απόψεις ότι οι διαταραχές της προσωπικότητας μπορούν να αντιμετωπιστούν και με άλλους τρόπους και έξω από συγκεκριμένες εγκαταστάσεις, το ψυχιατρικό νοσοκομείο εξακολούθησε να είναι το «θεραπευτικό εργαλείο» (έκφραση του Esquirol) που θα επέτρεπε στον κάθε ασθενή να επωφελείται από τις μεταβαλλόμενες και ελεγχόμενες από τη νοσηλευτική ομάδα σχέσεις. Μέσα από μια τέτοια σκοπιά καθορίστηκε το μέγεθος των ψυχιατρείων, η οργάνωση των οποίων διεπόταν από κοινές αρχές με αυτές των γενικών νοσο-84-

κομείων (όπως π.χ. ότι το νοσηλευτήριο είναι, ένας «δυναμικός» και όχι «στατικός» οργανισμός κτλ.). Το συνολικό μέγεθος επιδιώκεται να είναι τέτοιο ώστε να διατηρούνται οι σχέσεις των επιμέρους ομάδων και ταυτόχρονα να διαφυλάσσεται το άτομο από την απομόνωση. Γενικά, επιχειρείται ένα γεφύρωμα ανάμεσα σε παραδοσιακές πρακτικές και νεωτερισμούς που άρχισαν να εφαρμόζονται στο χώρο της ψυχιατρικής μετά το 1950. Οι νεωτερισμοί αυτοί, πέρα από την εισαγωγή της ψυχοφαρμακοθεραπείας, αποτελούνται και από μια ποικιλία ψυχοκοινωνικών θεραπειών (ομαδικών ψυχοθεραπευτικών συγκεντρώσεων των ασθενών κτλ.). Η κίνηση για το άνοιγμα των ψυχιατρείων, οδήγησε σε μια αύξηση της κινητικότητας του ασθενή, αλλά και στο ψυχιατρείο της «περιστρεφόμενης πόρτας» (Λυχέτσος, 1983, σ.381). Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας πρότεινε το μέγεθος ενός ψυχιατρικού νοσοκομείου να κυμαίνεται από 250-1000 κλίνες τόσο για λόγους οικονομικούς όσο και για λόγους καλύτερης διαχείρισης. Η πρόταση αυτή παρουσιάζει μία μεγάλη γκάμα επιλογής που εξαρτάται από τις εκάστοτε πληθυσμιακές ανάγκες, το νοσηλευτικό προσωπικό, τη δομή του νοσοκομείου κλπ. Τα μεγέθη των υπο-ομάδων αναζητήθηκαν με βάση την ιδιωτικότητα, τη μοναξιά, τις ανθρώπινες επαφές. Προτάθηκαν λοιπόν μικρές ομάδες των 3-9 ατόμων (π.χ. ο θάλαμος), μεγάλες ομάδες των 20-30 ατόμων (που είναι η νοσηλευτική μονάδα), μικρές κοινότητες των 80-100 ατόμων (το ψυχιατρικό τμήμα) και μεγάλες κοινότητες των 2501000 ατόμων (το ψυχιατρείο). Τα μεγέθη αυτά είναι εμπειρικά και ποικίλλουν. Επιχειρήθηκε με την πρόταση αυτή η διευκόλυνση της ιδιωτικής και ομαδικής ζωής, αλλά και η οικονομική λειτουργία του συνόλου της μονάδας, αφού έτσι το μέγεθός της δικαιολογεί την αυτόνομη ύπαρξη εργαστηρίων, βιβλιοθηκών κτλ. Τις ίδιες περίπου αρχές ακολουθεί και ένα μοντέλο κοινότητας-χωριού που πρότειναν για τη στέγαση οξέων ψυχιατρικών περιστατικών οι Baker, LlewelynDavies και Sivadon (The Architectural Review, όπως αναφέρεται στο Βαβύλη, 1984, σ.154). Το μοντέλο μιμείται μια πραγματική κοινότητα συντιθέμενη από ομάδες κτιρίων, η καθεμιά αποτελούμενη από ομάδες δεκατεσσάρων ασθενών, που αναπτύσσονται γύρω από ένα κοινωνικό κέντρο. Η αναζήτηση μεγεθών και τύπων οργάνωσης (κυρίως αυτές των Sivadon, Davies κτλ.) επηρέασαν το σχεδιασμό των μελλοντικών ψυχιατρικών εγκαταστάσεων. Στο σχεδιασμό του ψυχιατρικού νοσοκομείου του Birmingham για παράδειγμα, (εικ.15) οι προδιαγραφές καθόριζαν οργάνωση μικρών νοσηλευτικών μονάδων, αποφυγή του ιδρυματικού χαρακτήρα και απόλυτη απομάκρυνση από την ατμόσφαιρα του παλιού ψυχιατρείου–ασύλου. Πιο συγκεκριμένα, το ψυχιατρικό νοσοκομείο αποτελείται από τρεις νοσηλευτικές μονάδες των τριάντα κλινών, κατανεμημένες σε οκτάκλινους, εξάκλινους και -85-

μονόκλινους θαλάμους. Η παρακολούθηση των ασθενών γίνεται από το διάδρομο, που χωρίζεται από το θάλαμο με τζάμι (Φατούρος, 1972, σ.376). Τα μπαλκόνια υπάρχουν μόνο για την προστασία του εσωτερικού χώρου από την ηλιακή αντανάκλαση και για τη δημιουργία αισθήματος ασφάλειας στους ασθενείς. Η αντιμετώπιση του ψυχικά ασθενή ως «φυσιολογικού» ατόμου που χρειάζεται νοσοκομειακή φροντίδα, δεν περιορίζεται μόνο στο σχεδιασμό και την οργάνωση του εσωτερικού χώρου, αλλά επεκτείνεται και σε παροχές προς την κοινότητα με πολύπλευρες υπηρεσίες εξωτερικών ιατρείων. Το μεταβαλλόμενο μοντέλο της ψυχιατρικής πρακτικής εκφράστηκε με ποικίλες οργανώσεις και σχεδιαστικές προτάσεις. Κοινά χαρακτηριστικά είναι ο αντι-ιδρυματικός χαρακτήρας, το μικρό μέγεθος των υπο-ομάδων και η μεταβλητότητα του χώρου. Πλέον δίνεται σημασία σε αισθητικούς και συγκινησιακούς παράγοντες για τη δημιουργία του θεραπευτικού περιβάλλοντος καθώς και στο βαθμό μίμησης του περιβάλλοντος της καθημερινής ζωής.

15. Ψυχιατρικό νοσοκομείο Birmingham

Πηγή: The Architect and Building Hews, στο Βαβύλη, 1984

-86-

-87-

-88-

-8-

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

-89-

Μια πραγματιστική, ψυχαναλυτικά θεμελιωμένη θεωρία της ασθένειας, δείχνει πως η ψυχολογία στο βαθμό που υποτάσσεται στη διαδικασία αξιοποίησης του κεφαλαίου, γίνεται ψυχοπαθολογία. Αν οι κοινωνικές ετικέτες του «υγιούς» και του «ασθενούς» είναι έκφραση της καπιταλιστικής επιλογής ανάμεσα στην εύρωστη και την καθημαγμένη, την επικερδή και τη ζημιογόνα, την προσαρμοσμένη και την αντιδραστική εργατική δύναμη, τότε πρέπει να κινητοποιήσουμε την ασθένεια σε όλες της τις μορφές, ως αντίσταση κατά του κυρίαρχου προτύπου υγείας. Αν η κλασική ψυχανάλυση περιορίστηκε να αντιμετωπίσει τον άρρωστο μέσα στη κοινωνία, έργο μιας αυθεντικά λυτρωτικής ψυχανάλυσης, θα είναι να αντιμετωπίσει τη κοινωνία ως ασθένεια. Αν η παραδοσιακή ψυχανάλυση είδε το θεραπευτικό σκοπό της στην προσαρμογή του δήθεν ασθενούς σε μια δήθεν υγιή κοινωνία, θεραπευτικό έργο μιας σύγχρονης, προοδευτικής ψυχανάλυσης, θα πρέπει να είναι η μετατροπή του στοιχείου της ασυνείδητης ανατροπής και της παθητικής αντίστασης, που εκφράζεται σε κάθε ψυχική διαταραχή, σε συνειδητή πολιτική ανατροπή και ενεργητική πολιτική αντίδραση απέναντι στην άρρωστη κοινωνία. Τα ψυχιατρικά νοσοκομεία δε βρίσκονται στην κοινωνία επειδή επιβλέποντες, ψυχίατροι και φύλακες αναζητούν εργασία αλλά επειδή υπάρχει μια αγορά για αυτά. Το βασικό θέμα δεν είναι ότι το ψυχιατρικό νοσοκομείο είναι μισητό για τους ασθενείς αλλά ότι η έκφραση μίσους ενός ασθενή απέναντί του αποτελεί απόδειξη ότι η θέση του σε αυτό είναι δικαιολογημένη και ότι είναι ακόμη ανέτοιμος να το εγκαταλείψει. Συγχέεται συστηματικά η υπακοή ενός ατόμου στους άλλους με την προσωπική μεθαρμογή του και η σύγχυση αυτή συντηρείται συνειδητά. ‘Ο,τι ορίζεται ως «ψυχική υγεία» και «ψυχική ασθένεια» δεν μπορεί να ιδωθεί αποκομμένο από το ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο που το συγκροτεί και το ορίζει ως τέτοιο. Ως εκ τούτου, σήμερα, εντός των νεοφιλελεύθερων κοινωνιών παρατηρούμε αφενός μία εντεινόμενη τάση ψυχιατρικοποίησης - ψυχολογικοποίησης μίας σειράς συναισθημάτων και καταστάσεων, όπως είναι ο φόβος, η ανασφάλεια, η δυσφορία, η οργή, τα οποία είναι απότοκα και προϊόντα της κρίσης του ίδιου του συστήματος που βιώνουμε και τα οποία ερμηνεύονται και αντιμετωπίζονται ως ψυχικές διαταραχές. Kαθετί που αποκλίνει από το κανονιστικό πρότυπο ενός παραγωγικού, αποδοτικού υποκειμένου μπαίνει στο μικροσκόπιο της ψυχιατρικής γνώσης και κατηγοριοποιείται ως «παθολογικό».

-90-

Η επιστήμη της αρχιτεκτονικής καλείται να συντονίζει και να εξισορροπεί μια ποικιλία στοιχείων και παραγόντων, ετερόκλητων και μη. Τα κτίρια δεν είναι απλώς κατοικήσιμες δομές που μας προστατεύουν από τα στοιχεία της φύσης, που περιφρουρούν την ιδιωτικότητά μας και παρέχουν χώρο για τις όποιες δραστηριότητές μας. Εκφράζουν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο πολιτικό λόγο και παίρνουν θέση στα ζητήματα της κοινωνίας. Ως κοινωνική κατασκευή, ο χώρος είναι στενά συνδεδεμένος με την ισχύ και την εξουσία. Πεδία σύμπραξης ή σύγκρουσης, αποκλεισμού ή συμβιβασμού συστήνονται ως αστικά μορφώματα του δημόσιου χώρου, ως σημεία «ανάμειξης» ετερόκλητων στοιχείων. Στην προσπάθεια συμφιλίωσης αντιφατικών εννοιών (επιτήρηση, ασφάλεια, αναμόρφωση, περιορισμός κ.ά.), η αρχιτεκτονική ανταποκρίνεται με τρόπους που δεν την τιμούν: «Η αρχιτεκτονική εξυπηρετεί ιδεωδώς το στόχο να παραμένουν οι άνθρωποι μακριά ο ένας από τον άλλο. Οι τοίχοι δεν κάνουν τίποτε τόσο καλά όσο αυτό. Η διάταξη των τοίχων σε ένα σχέδιο και η κατανομή των χώρων σε μια τομή συνοψίζουν μια κοινωνική πραγματικότητα, η οποία καθορίζεται από την απαγόρευση ή επέκταση της επικοινωνίας ανάμεσα σε δύο χώρους. Στο βαθμό που η κατανομή των ανθρώπων, οι συνθήκες στις οποίες ζουν και η δικαιοδοσία του ενός επί του άλλου μπορούν να κανονιστούν, είτε μόνο με τη δύναμη της αρχιτεκτονικής, είτε με την υποστήριξη κανόνων και κανονισμών, το κτίριο μπορεί να ειδωθεί σαν μια παγωμένη εικόνα των κοινωνικών σχέσεων» (Foucault, 2011). Η αρχιτεκτονική είναι αδιαμφισβήτητα μια επιστήμη ουμανιστική. Γεννήθηκε από τον άνθρωπο και περιστρέφεται γύρω από αυτόν. Ο αρχιτέκτονας οφείλει να εξυπηρετεί το κοινό καλό, προσπαθώντας να βελτιώσει την ποιότητα ζωής του ανθρώπου. Το ιδιότυπο περιβάλλον του ψυχιατρείου, ως χώρος εγκλεισμού, λοιπόν, πως προσεγγίζεται σχεδιαστικά; Πώς να κριθεί ως καλώς ή κακώς ποιημένος ένα χώρος, μια αρχιτεκτονική, ένα κτίσμα όταν πρόκειται να στεγάσει μηχανισμούς ελέγχου, ομοιομορφοποίησης της συμπεριφοράς, στρατηγικές κοινωνικής χειραγώγησης και μεγιστοποίησης των κερδών; Πώς να μιλήσουμε για σωστό αερισμό, αρχιτεκτονική αρτιότητα, χώρους εκτόνωσης και πρασίνου όταν στο εσωτερικό αυτών στεγάζεται η αδυναμία της κοινωνίας να αντιμετωπίσει τον εαυτό της; Μια όμορφη και εντυπωσιακή όψη, για να κρύψει την ωμή όψη της πραγματικότητας. Πως συμβάλει ένας αρχιτέκτονας στη διατήρηση -91-

ενός κοινωνικοπολιτικού καθεστώτος το οποίο πιθανά είναι άδικο, ρηχό και ατελέσφορο για τη γενική πρόοδο;

-92-

-93-

-94-

-9-

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

-95-

_Adler, A. (1933). Το κοινωνικό ενδιαφέρον. Μτφρ. Ε. Γραμμένος. Αθήνα: Μπουκουμάνης. 1990 _Βαβύλη-Τσινίκα, Φ. (1975), Οργάνωση και σχεδιασμός εγκαταστάσεων υγείας. Το ψυχιτρικό νοσηλευτήριο. Οι εγκαταστάσεις για την ψυχική υγεία. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) _Cooper, D. (1967). Ψυχιατρική και αντιψυχιατρική. Μτφρ. Κ. Χατζηδήμου, Ι. Ράλλη. Αθήνα: Ράππα. 1990 _ Γεωργάκα, Ε. Λαϊνάς, Σ. Σταμάτη, Γ. Φίγγου, Λ. & Φραγκιαδάκης, Κ. (2006). Κοινωνική δομή, υγεία και ψυχική υγεία. Κοινωνία και ψυχική υγεία _Γρίβας, Κ. (1985). Ψυχιατρικός ολοκληρωτισμός. Ιστορική και κοινωνική θεώρηση της ψυχιατρικής (1). Θεσσαλονίκη: Ιανός _Foucault, M. (1975). Επιτήρηση και τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής. Μτφρ. Τ. Μπέτζελος. Αθήνα: Πλέθρον. 2011 _Foucault, Μ. (1961). Η ιστορία της τρέλας. Μτφρ. Φ. Αμπατζοπούλου. Αθήνα: Ηριδανός. 2004 _Fromm, E. Αναλυτική Κοινωνιοψυχολογία. Μτφρ. Γ. Βαμβαλής. Αθήνα: Επίκουρος. 1972 _Goffman, E. (1961). Άσυλα. Μτφρ. Ξ. Κομνηνός. Αθήνα: Ευρύαλος. 1994 _Λέκκα, Β. (2012). Ιστορία και Θεωρία της Ψυχιατρικής. Από τον Ιπποκράτη µέχρι το κίνηµα της αντιψυχιατρικής και τον Michel Foucault. Αθήνα: FUTURA _Horney, K. (1950). Ο νευρωτικός άνθρωπος της εποχής μας. Μτφρ. Γ. Βαμβαλής. Αθήνα: Επίκουρος. 1975 _Καράμπελας, Γ. Επιτηρούμενος χώρος, Από το Πανόπτικον στον κυβερνοχώρο. Issuu. https://issuu.com/georgekarampelas/docs/lecture. (τ.π. Σεπτέμβριος 2018) _Klein, N. (2007). Το δόγμα του σοκ. Η άνοδος του καπιταλισμού της καταστροφής. Μτφρ. Α. Φιλιππάτος. Αθήνα: Λιβάνης. 2010 _Lefebvre, H. (1968). Δικαίωμα στην πόλη. Χώρος και πολιτική. Μτφρ. Π. Τουρνικιώτης. Αθήνα: Κουκκίδα. 2007 -96-

_Levi, P. (1947). Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος. Μτφρ. Χ. Σαρλικιώτη. Αθήνα: ΑΓΡΑ. 2009 _Marcuse, H. (1964). Ο μονοδιάστατος άνθρωπος. Επιστήμη και κοινωνία. Μτφρ. Μ. Λυκούδης. Αθήνα: Παπαζήσης. 1971 _Merquior, J.G. (1985). Foucault. Μτφρ. Δ. Μέλλος. Αθήνα: Πατάκη. 2002 _Ο δούρειος ίππος της ψυχιατρικής. Ελευθερία έκφρασης, Η φωνή της σαηεντολογίας από το 1968. https://www.freedommag.org/greek/ issue015/page03.htm. (τ.π. Σεπτέμβριος 2018) _Οικονόμου, Χ. (2005). Κοινωνιολογία της Υγείας. Βασικές θεωρητικές προσεγγίσεις (Α). Αθήνα: Διόνικος _Ουλής, Π. (2003). Η φύση της ψυχικής νόσου. Μια φιλοσοφική – επιστημονική διερεύνηση. Αθήνα: Εξάντας _Παπακωνσταντίνου, Α. Το κανονιστικό περιεχόμενο του κοινωνικού δικαιώματος στην υγεία. Στο: Σωτηρέλης. Γ., Τσαϊτουρίδης. Χ. (Επιμ.). Κοινωνικά δικαιώματα και κρίση του κράτους πρόνοιας. (σ.128-132). Αθήνα: Σαββάλας. 2007 _Roback, A. A. (1961). Ιστορία της Ψυχιατρικής. Μτφρ. Ζ. Σαρίκας. Θεσσαλονίκη: Βάνιας. 2004 _Sanejoker. (2015). Η ύψιστη μορφή αναρχίας είναι η τρέλα. https:// sanejoker.info/2015/08/anarchy-and-insanity.html. (τ.π. Σεπτέμβριος 2018) _Smart, B. Michel Foucault: Κύρια θέματα και ζητήματα. Στο: Μ. Πετμεζίδου-Τσουλούβη (Eπιμ.). Σύγχρονη Κοινωνιολογική Θεωρία. Τόμος 2ος. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. 1999 _Τριανταφυλλίδης, Ι. (1964). Η αρχιτεκτονική των φυλακών: από πλευράς κοινωνικής πολεοδομικής και κτηριολογικής. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης _Τσαλίκογλου, Φ. (1987). Ο Μύθος του επικίνδυνου ψυχασθενή. Αθήνα: Παπαζήσης _Τσαλίκογλου, Φ. (1993). Σχιζοφρένεια και φόνος. Μια ψυχολογική – εγκληματολογική έρευνα. Αθήνα: Παπαζήσης -97-

_Τσαντής, Χ. (2013). Σαζ-Η Ψυχιατρική Ταξινόμηση σαν στρατηγική προσωπικής καταπίεσης. https://christostsantis.com/author/tsantis. (τ.π. Σεπτέμβριος 2018) _Τσότσος, Χ. (2008). Η ανάδυση της σύγχρονης ψυχιατρικής και ο «ρόλος» της στις σύγχρονες δυτικές αστικές κοινωνίες. Πάντειον Πανεπιστήμιο Κοινωνικών Και Πολιτικών Επιστημών. _Φατούρος, Δ. (2005). Μαθήματα συστηματικής θεωρίας της αρχιτεκτονικής (1). Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο _Yalom, D. I. (1989). Ο Δήμιος του Έρωτα, Και άλλες ιστορίες ψυχοθεραπείας. Μτφρ. Ε. Ανδριτσάνου. Αθήνα: ΑΓΡΑ. 2010

-98-

-99-

-102-