Piosenka jest dobra na wszystko! Czyli muzyka jako element wszechstronnego wychowania w ZHP
Opracowanie merytoryczne i graficzne: pwd. Marta Kuter Zdjęcia: archiwum 11 Artystycznej Drużyny Harcerskiej „Polana”
Bibliografia: Ewa Lipska, Maria Przychodzińska, Muzyka w nauczaniu początkowym, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1991 Jadwiga Uchyła- Zroski, Promuzyczne zachowania młodzieży w okresie dorastania i ich uwarunkowania, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1999 Jadwiga Uchyła- Zroski, Śpiew jako wartość osobowa dziecka, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2015 Muzyka w edukacji i wychowaniu, red. Helena Danel-Bobrzyk, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1999
Muzyka od zarania dziejów była stałym elementem życia społecznego. Towarzyszyła pracy, obrzędom religijnym, zabawom. Wyznaczała dawniej rytm dnia, pozwalała wyrażać emocje, łączyła i nadawała poczucie przynależności budując silne więzi społeczne. Człowiek od najmłodszych lat ma kontakt z muzyką. Nadal jest ona obecna podczas pracy, zabawy w chwilach relaksu i ważnych uroczystościach. Jej odziaływanie na nas jest natomiast stałe, oczywiście i bezsporne. Dlatego też wykorzystywana jest w procesie edukacji i wychowania.
Wpływ muzyki na rozwój emocjonalny Muzykowanie
i
edukacja
muzyczna
uczy
spostrzegania,
doznawania i odczuwania rzeczywistości. Muzyka aktywizuje uczucia i emocje. Każdy z pewnością, łatwo przypomni sobie sytuację, w której usłyszana w radiu piosenka spowodowała uśmiech lub zadumę, przypomina o wydarzeniu, przywiodła wspomnienia. Muzyka wpływa więc na rozwój odczuwania i okazywania emocji, a przez to na rozwijanie wrażliwości uczuć. Wzruszenia wywołane przez muzykę kształtują postawy moralne i pogląd na istotne wartości, ważne w kontaktach nie tylko z rówieśnikami, ale także z osobami dorosłymi. Piosenki stają się także pewnymi „magazynami wspomnień”. Budują odpowiednią atmosferę i powodują, że pewne przeżycia pozostają z nami na dłużej i powracają w znanych i bliskich nam dźwiękach.
Włączenie muzyki w proces wychowania pozwala na wychowanie wszechstronnie rozwiniętego, rozumnego, twórczego i wrażliwego człowieka.
Rozwój procesów poznawczych Uwrażliwianie na zjawiska dźwiękowe wzbogaca spostrzeżenia. Według psychologów zajmujących się rozwojem myślenia, bogactwo spostrzeżeń ma wpływ na harmonię pomiędzy myśleniem konkretnym, a abstrakcyjnym. Ćwiczenia muzyczne oparte na improwizacji, łączące muzykę z ruchem lub działaniami plastycznymi rozwijają aktywną, twórczą wyobraźnię oraz myślenie symboliczne. Kontakt z muzyką intensywnie kształtuje także koncentrację i uwagę oraz jej podzielność w czasie. Nauka piosenek pozwala rozwijać pamięć i uczy logicznego myślenia, a wszystko to za sprawą stymulacji komórek mózgowych.
Relaks Terapeutyczne działanie muzyki znane jest od wieków. Szczególnie podkreśla się tu działanie uspokajające, relaksujące. Muzyka klasyczna oraz barokowa między innymi poprzez swoje tempo i instrumentarium reguluje ciśnienie krwi, uwalnia od stresu i zmęczenia.
Więzi międzyludzkie Muzyka jest też nie bez znaczenia w budowaniu więzi międzyludzkich. Wspólne słuchanie, granie, śpiewanie powoduje przełamanie barier, wspólne odczuwanie emocji, które łączy. Wspólna zabawa z muzyką i piosenką pozwala na tworzenie interakcji społecznych, zbliża do siebie, a także uczy współpracy z innymi, zdyscyplinowania i odpowiedzialności nie tylko za siebie, ale również za całą grupę. To pozwala z kolei na kształtowanie takich cech charakteru jak opanowanie, koleżeńskość, uczynność czy wytrwałość. Wspólny śpiew uczy także przełamania oporów w grupie, wpływa na budowę poczucia pewności siebie.
Muzyka z racji bycia dziedziną sztuki ma swój udział w tworzeniu wartości artystycznych, estetycznych oraz wartości osobowych. Wartości te biorą udział w kształtowaniu potencjału osobowego każdego człowieka.
Śpiewanie piosenek Piosenka jest podstawową formą muzycznej ekspresji. Łącząc treści słowno-muzyczne ułatwia kontakt ze sztuką dźwięków. Jest najbardziej naturalną formą umuzykalnienia, źródłem radości.
O czym warto pamiętać? Właściwa postawa podczas śpiewania Jest warunkiem dobrej emisji głosu, ułatwia prawidłowy oddech. Powinna powodować rozluźnienie mięśni i swobodę ciała. Najlepiej stanąć swobodnie wyprostowanym, w lekkim rozkroku, który daje stabilność ciału. Pochylanie się do przodu ściska klatkę piersiową i hamuje prawidłowe napięcie mięśni. Podnoszenie ramion ku górze krępuje swobodne oddychanie. Rozluźnienie ciała Warto przed rozpoczęciem śpiewu wykonać kilka, niemęczących ćwiczeń: skłony, rozluźnienie mięśni ramion, szyi, karku i pleców oraz mięśni twarzy, żuchwy, warg i języka. Ćwiczenie: DOM Zuchy siedzą wygodnie. Przed nimi rozłożone są kartki papieru oraz pisaki. Drużynowy/a odczytuje rymowankę. Zadaniem zuchów jest narysowanie jej treści. „To jest mój dom, słońce mieszka w nim, A z komina leci w niebo kolorowy dym To jest mój dom, wśród zielonych drzew Tuż za progiem odpoczywa Azor – wierny pies.” W dalszej części drużynowy/a prosi aby zuchy wyobraziły sobie swoją twarz jako dom. Oczy to okienka, nos to drzwi. Zabawa polega na powtarzaniu czynności po drużynowym/ej.
,Wchodzę do domku - otwieram drzwi” - palcem wskazującym masujemy nos ruchami okrężnymi. „Chodzę po mieszkaniu z pokoju do pokoju” - pocieramy palcami czoło, policzki, brodę. „Zamykamy okna” - zamykamy oczy. ,,Zamykam drzwi na klucz” - ściskamy nos palcami i delikatnie nim kręcimy. Ćwiczenie MIM: zuchy/harcerze stoją swobodnie lub siedzą, drużynowy/a prosi o zrobienie różnych min: wesoła mina, smutna mina, groźna mina. Ćwiczenie rozgrzewkowe: dłońmi masujemy czoło, nos, policzki, brodę. Następnie językiem „masujemy” twarz od środka: policzki i wargi. Staramy się kilka razy zwinąć język w trąbkę. Oddychanie Oddychanie przebiega dwufazowo: wdech i wydech, które trwają prawie taki sam czas. Jednak podczas śpiewania wdech staje się krótki i szybki, a wydech wydłuża się. Powinno pracować się wówczas przeponą, by zwiększyć objętość klatki piersiowej i wydłużyć wydech. Dzieci nie mają jednak umiejętności świadomego operowania tymi mechanizmami, ale warto stosować proste ćwiczenia usprawniające oddychanie. Ćwiczenie: PŁONĄCA ŚWIECA Prosimy zuchy/harcerzy, aby wyobrazili sobie, że trzymają w ręku płonącą świecę i wziąwszy naturalny wdech dmuchali na płomień wolno, ale by nie zgasł, a jedynie lekko się poruszał. Harcerzom starszym lub wędrownikom możemy zaproponować to ćwiczenie używając prawdziwej świecy. Ćwiczenie: CHODZONY Harcerze chodzą spokojnie, w naturalnym wolnym tempie. Ich zadaniem jest wzięcie oddechu w ciągu jednego kroku, podczas gdy wydech następuje w trakcie 4 – 6 kroków.
Ćwiczenie: PIES Harcerze powinni stać lub siedzieć swobodnie. Jedną rękę można położyć na brzuchu, aby czuć ruch mięśni. Język należy wyciągnąć na brodę i udawać „sapiącego” psa. Ćwiczenie: KARTKA Zuchy/ harcerze stają prosto i swobodnie. Jedną dłoń kładą na brzuchu, drugą trzymając kartkę ustawiają w odległości ok. 20 cm na wysokości ust. W takiej pozycji należy wykonywać naprzemiennie szybkie wdechy i intensywne krótkie wydechy. Podczas wydechów kartka powinna równomiernie odchylać się, a ręka na brzuchu czuć krótkie odepchnięcia. Stopniowo można zwiększać tempo oddechów. Należy jednak pamiętać, że ćwiczenie wykonuje się swobodnie bez wysiłku, a podczas fazy wydechu nie powinno wydmuchiwać się nabranego powietrza do końca – powinien zostać mały zapas.
Jak wybrać piosenkę? Wybierając piosenkę warto wziąć pod uwagę: - możliwości wykonawcze: piosenki nie powinny zbyt trudne (szybkie tempo, trudny tekst, częste skoki melodii) aby nie zrazić do śpiewania. - wartość artystyczną i wychowawczą muzyki i tekstu: warto dopierać piosenki pasujące do tematyki zbiórek, wprowadzające odpowiedni nastrój i atmosferę. - zainteresowania muzyczne: śpiewanie piosenek powinno dawać radość, jeśli nasz wybór pomimo prób nie przypadnie do gustu, nie należy się przy nim upierać, ponieważ to „podobanie” czy „lubienie” piosenki wpływa na jej przeżywanie.
Sposoby nauki tekstu piosenek Powtarzanie słów Tradycyjna metoda, którą warto jednak urozmaicić np. wprowadzając zróżnicowaną intonację i modulując głos (gruby, cienki, jak robot, jak olbrzym, szeptem, głośno). Rzucanie piłki Drużynowy mówi pierwsze wyraz piosenki, a następnie rzuca piłkę do kolejnej osoby, która mówi kolejne słowo. Rozsypanka Tekst piosenki zapisujemy na kolorowych kartkach. Każda zwrotka ma inny kolor. Tniemy je na osobne wersy i rozdajemy do ułożenia. Możemy zdradzić, że kolor ma znaczenie. Puzzle Tekst piosenki zapisujemy na kolorowej kartce, następnie wycinamy w kształt puzzli. Zadaniem jest dobrać i ułożyć treści zwrotek.
Wyrazy na ścianie Pojedyncze słowa z tekstu piosenki rozwieszamy na ścianie, jedno przy drugim (np. wokół sali). Śpiewający muszą na bieżąco śledzić wiszący tekst przemieszczając się po Sali.
Ucząc piosenek warto pamiętać, aby: - zaśpiewać nową piosenkę przed rozpoczęciem nauki, - wytłumaczyć wszystkie trudne słowa, które pojawiają się w teksie, - mówić powoli i wyraźnie, - nie kazać zbyt długo powtarzać tekstu, ponieważ stanie się to nużące, - łączyć różne sposoby nauki tekstu, - wykorzystywać różne instrumenty (bębenki, tamburyna, grzechotki),
Kiedy śpiewać? Zawsze Obrzędowe rozpoczęcie i zakończenie zbiórki Piosenka na początek i na koniec stanowi spójną klamrę, pozwala odnaleźć w sytuacji, przyjąć odpowiednią postawę i zachowanie. Dodatkowo stałe elementy wprowadzają porządek i harmonię w przebieg zbiórki. Piosenka obrzędowa drużyny/gromady Poza tradycyjnymi piosenkami śpiewanym podczas rozpalania ogniska lub kominka oraz kończącymi harcerskie spotkanie nazywanym niekiedy „triadą ogniskową”, warto mieć w drużynie/ gromadzie swoją obrzędową piosenkę. Śpiewana podczas ważnych uroczystości i podniosłych chwil tj. uroczyste przyjęcie do drużyny/gromady, Przyrzeczenia, Obietnice. Pozwoli ona stworzyć szczególną atmosferę, podkreślić wagę chwili, a także będzie wpływać na poczucie przynależności do grupy. Pozwalają się identyfikować z drużyną, czuć dumę z przynależności do swojej jednostki. Piosenki zwykłe dla innych, poprzez nadanie im szczególnej rangi stają się specjalne, a może staną się „tą piosenką”, która nawet po latach będzie przywoływała szczególne wspomnienia.
Piosenki budują niepowtarzalną atmosferę harcerskiego życia
Piosenka wprowadzająca do tematu Piosenkę możemy wykorzystywać także jako wprowadzenie do tematu, części zbiórki. Nie musi być przerywnikiem i „zapchaj dziurą”, ale możemy uczynić z niej łącznik. A mamy z czego wybierać: piosenki harcerskie, turystyczne, patriotyczne, poezja śpiewana. Dobrze dobrana piosenka wprowadzi odpowiednią atmosferę oraz zanurzyć w tematykę, pobudzając przy tym myśli. Piosenka na chwilę relaksu Odpowiednia muzyka lub piosenka może dać też chwilę relaksacji i uspokojenia. W przemiennej formie elementów dynamicznych i statycznych na zbiórce, to właśnie ona pozwoli się uspokoić, wyciszyć, ale także skupić, co w przypadku zbiórek zuchowych może być ważnym momentem ;) Przyśpiewki w czasie marszu Coraz rzadziej śpiewamy marszowe piosenki. A nic tak nie równa marszu jak równy śpiew. To także doskonały sposób na urozmaicenie podróży oraz budowania podczas jej trwania pewnej atmosfery wspólnoty i współpracy.
To nic, że długi jest marsz, Lewa, lewa, lewa noga na przód Lewa noga na przód, dla ojczyzny równaj krok. Najpierw palce, potem pięty, noc zadarty, brzuch wciągnięty
Słońce osuszy twarz Idziesz i liczysz naboje – ostatnie trzy I nie chybisz już – to wiesz! Różna czerwona, biało kwitnie bez Nikt z nas nie pęka, chociaż krucho jest. Wzgórza przejdziemy, wodą popijemy, Kuchnie polowe diabli wiedzą gdzie.
Jak wprowadzać i rozwijać elementy muzyczne? Dla zuchów: Warto zrealizować z zuchami muzyczne cykle sprawnościowe np. muzykologa. Ale także wprowadzać elementy muzyczne w inne cykle sprawnościowe, uczyć piosenek, puszczać muzykę np. podczas majsterki, zbudować z zuchami własne – proste instrumenty np. grzechotki, na których zuchy będą mogły grać podczas śpiewania. Śpiewniki Dobrze, aby harcerze nie musieli najpierw poświęcać dużo czasu na naukę tekstu, bo szybko się znużą. Prowadzenie własnych śpiewników jest już dużą rzadkością, ale zachęcam! Bo to miejsce nie tylko na teksty piosenek, ale także pamiątki z obozów, biwaków, zbiórek. Innym rozwiązaniem jest drukowanie przygotowanych śpiewników lub zakup tych już wydanych. Instrumenty Grajmy na instrumentach, uczmy się i próbujmy. Na pewno w każdej drużynie znajdzie się choć jedna osoba, której uda się opanować podstawowe chwyty gitarowe. Warto też poszerzyć instrumentarium o instrumenty perkusyjne tj. bębny, bębenki, tamburyna… itp. A może prosty, drewniany flet albo harmonijka? W sieci można znaleźć wiele tutoriali, pokazujących jak stawiać pierwsze kroki w nauce gry na danym instrumencie. Wystarczy trochę chęci i czasu! Jeśli nie mamy muzyków, nie rezygnujmy z muzyki Nawet jeśli nikt z drużyny/ gromady nie gra na gitarze, ani żadnym innym instrumencie, nie rezygnujmy z muzyki. Możemy znaleźć podkłady do naszych piosenek (nawet harcerskich) i wykorzystywać je jako akompaniament. Piszmy swoje piosenki Nie bójmy się tworzyć. Piszmy swoje piosenki, do znanych nam melodii lub do tych autorskich, przez nas skomponowanych. Kto wie, może to właśnie one wychowają kolejne harcerskie pokolenia.
Śpiewogrania, festiwale, występy Wyjeżdżamy na harcerskie imprezy muzyczne. To wspaniała okazja do zaprezentowania siebie i swojego środowiska oraz poznania innych. Możliwość do wspólnego śpiewania i poznawania nowych piosenek, wersji, aranżacji.