Orde scheppen In de blog: Wereldvreemd zon, 27 januari 2013
In het nummer van februari 2013 van Scientific American staat een artikel over hoe onze neuronen herinneringen registreren. Wat duidelijk wordt uit dat artikel is dat we nog veel dingen niet weten over hoe ons geheugen wordt gerealiseerd, maar dat het idee van een grootmoederneuron, een enkel neuron dat de herinnering aan je grootmoeder vertegenwoordigt, onjuist is. En ook dat, hoewel onze hersenen in totaal honderd miljard neuronen bevatten, dat er niet genoeg zijn om alles wat wij ons herinneren, als een soort fotografische registratie vast te leggen. De complexiteit van de wereld overtreft de complexiteit van ons brein vele malen. Tussen alles wat we meemaken, en hoe dat uiteindelijk in de hersenen wordt vastgelegd, zitten vele stappen. Stappen die de invoer van onze zintuigen verwerken tot signalen, stappen die die signalen in een context plaatsen, stappen die zo'n context proberen te karakteriseren en te vergelijken met andere contexten. Stappen die de verschillen en overeenkomsten ten opzichte van eerdere herinneringen registreren, zodanig dat daar nog maar een paar neuronen voor nodig zijn. Er is, kortom, een soort logica die enerzijds gebeurtenissen die we meemaken verwerkt tot registraties in ons geheugen, en anderzijds die registraties gebruikt om die gebeurtenissen in onze herinnering op te roepen, als daar behoefte aan is. Iets dergelijks geldt ook voor onze woordenschat, en voor ons taalvermogen in het algemeen. We beschikken in onze hersenen niet over een compleet woordenboek, waarin alle woorden die we kennen elk apart zijn opgenomen. Dat blijkt onder andere uit het feit dat we weliswaar nieuwe woorden kunnen leren, maar dat dat niet voor alle woorden even gemakkelijk gaat. Door een computer geconstrueerde kunstwoorden zijn veel moeilijker te onthouden dan woorden die in een normale conversatie tussen mensen worden gebruikt. Er is dus een logica die bepaalt welke woorden acceptabel zijn en welke niet, een logica die bepaalde patronen in woorden onderkent. En het is waarschijnlijk ook die logica die helpt bij het opslaan en terugvinden van die woorden in het geheugen. Dank zij die logica besparen we op de aantallen neuronen die nodig zijn om woorden en andere herinneringen in ons geheugen vast te leggen. Het opvallende van die logica is dat die niet lijkt op wat we normaliter "logica" noemen, de formalismen waarmee we wiskundige bewijzen vastleggen, en waarmee we symbolische formules omvormen tot andere symbolische formules. Een veelgebruikte uitdrukking is "Taal is niet logisch". Zo duidt "levensgevaar" op een gevaar voor het verlies van je leven, terwijl " overstromingsgevaar" het gevaar voor een overstroming aanduidt. Waarom noemen we het risico om te overlijden dan niet "doodsgevaar"? En zo zijn er nog vele voorbeelden te geven. Maar of het nu gaat om woorden en herinneringen, of om kennis en handelwijzen, onze logica helpt ons om orde op zaken te stellen. We beginnen met het karakteriseren van indrukken. We leiden er kenmerken uit af die ons in staat stellen die indrukken met andere te vergelijken. En onze logica helpt daarbij om verbanden te leggen. We kunnen overeenkomsten bepalen, afhankelijkheden, oorzaken en gevolgen, voorwaarden en consequenties. De logica biedt ons het gereedschap om standen van zaken aan elkaar te koppelen, formeel of informeel. En zo komen we uiteindelijk tot conclusies over wat het geval is en hoe te handelen. De logica van ons brein is een andere dan de logica van ons intellect, terwijl dat intellect toch voortkomt uit dat brein. Ons intellect zoekt naar principes, naar recepten om orde op zaken te stellen. Ons intellect biedt ons manieren om met de wereld om te gaan. De werkelijkheid is voor ons zo complex, dat het voor niemand mogelijk is om daarvan een beeld te hebben dat vrij is van inconsistenties. Dan komt het erop neer die complexiteit te verlagen door die werkelijkheid met principes te lijf te gaan. We zoeken een aansprekend verhaal dat de werkelijkheid beter hanteerbaar maakt, zonder dat dat een garantie biedt tegen tegenspraken. Zo bezien is ieder verhaal vatbaar voor kritiek, maar je kunt er altijd over discussiĂŤren welk verhaal beter is dan een ander. En dat is waar het uiteindelijk om gaat: de discussie. Maar dan moet die wel gevoerd worden door mensen die bereid zijn daarin te investeren. Dat is, denk ik, waar het in de filosofie om gaat: welk verhaal maakt voor ons de werkelijkheid het beste hanteerbaar. En dat is wat filosofen doen: voortdurend daarover in discussie gaan. Want er zijn vele principes denkbaar, en vele manieren om daarmee de complexiteit te lijf te gaan. Punten van discussie zijn: wat zijn de beste principes om orde mee te scheppen? Maar ook: wat is het waarin we die orde scheppen? En: wie zijn wij, dat we de wereld willen ordenen? Tags complexiteit, geheugen, logica, orde