Strategia Kształcenia Wyprzedzającego - broszura informacyjna. Advance Learning Strategy (ALS)

Strategia Kształcenia Wyprzedzającego

dedukcja asymiliacja

analiza

por贸wnywanie

aktywacja

indukcja

systematyzowanie

definiowanie

akomodacja

weryfikacja

uog贸lnianie

sprawdzanie dowodzenie

PRZEDMOWA Współczesna, dojrzała już latami szkoła, jak spełniony w swej pracy dorosły, potrzebuje zmiany oraz nowych wyzwań. Ale potrzebuje także integracji czy – lepiej – uspójnienia swych podmiotów: nauczycieli i uczniów – w ich myśleniu, działaniu czy wreszcie radowaniu się byciem w szkole. Jednak takiej zmiany szkoły mogą dokonać tylko sami nauczyciele i współpracujący z nimi uczniowie. Tylko nauczyciele w szkole są bezinteresownie zjednoczeni w pracy dla dobra uczniów, a uczniowie jednoczą się w tym, że chcą szkoły nie o życiu, ale szkoły, w której mogliby także żyć swoim życiem, pełnym wyzwań, przygód i nieudawanego wysiłku.

Uczniowie chcą szkoły, która będzie obecna w przestrzeni cyfrowej, przestrzeni, w której oni (uczniowie) są już obecni, w której stają się aktywnymi uczestnikami projektowania i doświadczania własnych i edukacyjnych sytuacji (por. Prensky 2012; Klus-Stańska 2010). Przy realizacji takiego założenia dydaktycznego, znacznie wspieranego przez „bezczasową” komunikację w przestrzeni cyfrowej, poznawcza aktywność uczniów kreuje ich jako podmioty własnego uczenia się, a jak wiadomo być aktywnym, oceniać i mieć wpływ… jest dla nastolatków sprawą kluczową.

Autorzy raportu Młodzi 2011 (s. 256-257) podkreślają, że bycie w sieci może uspołeczniać oraz wspierać budowanie kompetencji korzystania z wolności – jeśli tylko bywalcy przestrzeni cyfrowej się do tego przekonają, co w dużym stopniu zależy od spotykanych wzorów w sieci i poza nią, np. w szkole lub rodzinie. Dzisiaj już trudno sobie wyobrazić choćby tak bardzo okrojone z procesów wychowawczych lekcje wychowawcze bez rzeczowej debaty o wymiarach i wymaganiach korzystania z sieci, od uczciwości intelektualnej do moralności. Bez rzeczowej debaty o tym, co uczniowie tam robią, czym i dlaczego się posługują, jakie mają opinie o znanych blogach, dlaczego tak, a nie inaczej dzieje się na Facebooku czy na Twitterze. Bo to jest kawałek ich życia, obecnego, ale i z pewnością przyszłego. Jednym z najbardziej znanych i uznanych znawców digital natives oraz ich sytuacji jest Marc Prensky. Otóż jego zdaniem nowe media, zwłaszcza te cyfrowe, wymagają zmiany sposobu myślenia wszystkich dorosłych w jakikolwiek sposób zaangażowanych w edukację ponad miliardowej społeczności młodzieży z całego świata zaangażowanej w przestrzeni cyfrowej (Prensky 2012a).

Nasz edukacyjny kontekst się zmienił, a ten nowy kontekst wymaga nowego myślenia, powiada Prensky (tamże).

Nie tylko ważne jest jednak jak uczyć, ale może nawet ważniejsze jest, wbrew temu, co zwykłem sądzić na ten temat – czego uczyć i kto ma o tym decydować. Dziś jestem bliski przekonania, że

4

poważnym udziałowcem decydowania o tym, czego nauczać, powinni być uczniowie.

2

Ilość informacji zmusza nas, a raczej tych wszystkich, którzy decydują o doborze materiału nauczania, do dokonywania trafnych edukacyjnie wyborów informacji, potrzebnych uczniowi, ale i atrakcyjnych dla niego, wymagających trudu w opanowaniu, ale i możliwych do wykonania, potrzebnych do zrozumienia określonego problemu, ale nie wypełniających mózgu po brzegi. Zakładam, że udział uczniów w wyborze informacji/materiału nauczania poprzedzony byłby ich refleksją nad własną wiedzą uprzednią, zainteresowaniami oraz poznawczymi preferencjami. Może nie są to także czcze marzenia, ale z procedurą takiego wyboru związane byłoby uprzednie uczenie się oraz uczniowska debata, prowadząca do dokonywania wyborów. Jestem przekonany, że takie działanie skutkowałoby bardziej pozytywnymi postawami uczniów wobec przedmiotu uczenia się w szkole.

Z analizy aktywności nastolatków w przestrzeni cyfrowej można wnioskować, że chcieliby szkoły opartej na współpracy, na tworzeniu, poznaniu siebie i swoich zdolności oraz na robieniu rzeczy przydat-

Nauczyciel zawsze był mandatariuszem wiedzy dla uczniów. I to stało się obecnie bodaj największym obciążaniem tej profesji. Przekonanie o przekazywaniu wiedzy jako głównym zadaniu nauczyciela nie przystaje już do dzisiejszych realiów, w których problemem nie jest brak informacji, tylko jej nadmiar (por. Dylak, 2013).

nych dla innych ludzi podczas własnego uczenia się.

Doświadczenie zdobyte podczas analizy projektów uczniowskich i zachowań

W takiej sytuacji przekazywanie wiedzy przestało być najważniejszym zadaniem nauczyciela. Co więcej – przekazywanie wiedzy jest sprzeczne z konstruktywistyczną interpretacją samej wiedzy. Ta bowiem – w ujęciu konstruktywistycznym rozumiana jako system twierdzeń o rzeczywistości zbudowany w toku własnej aktywności poznawczej z uwzględnieniem już posiadanej wiedzy, sądów, przekonań, intuicji i emocji – trudna jest do przekazania. Podobnie jak doświadczenia osobiste, których nie można przekazać komuś, zaś można tylko o nich opowiadać i organizować sytuacje inicjujące określone doświadczania (por. Dylak 2013)

uczniów liceów i gimnazjów podczas realizacji projektów edukacyjnych: „eSzkoła Twórczy uczeń” oraz „e-Szkoła Moja Wielkopolska” podpowiada, że gimnazjalistom i licealistom nie jest trudno podejmować zaawansowane

Do edukacyjnych celów wiedzie wiele dróg, bardziej lub mniej efektywnych. Te bardziej efektywne to sposoby uczenia się, które inspirują wysiłek intelektualny ucznia, jego zdolności społeczne oraz zaangażowanie emocjonalne. Wierze, że do nich można zaliczyć Strategię Kształcenia Wyprzedzającego, gdyż ta wymaga od uczniów tych trzech rodziajów działań, a przy okazji stwarza im okazję do przebywania w przestrzeni cyfrowej i uczenia się w tak ulubionym przez nich środowisku.

trudnością zadania – i te praktyczne (także związane z pracą fizyczną), i te intelektualne, jeżeli tylko dostrzegają w tym działaniu osobisty sens (por. Konarzewski, 1991; Dylak, 2013).

Prof UAM dr hab. Stanisław Dylak

Kierownik Naukowy Projektu

3

CO JEST ISTOTĄ KSZTAŁCENIA WYPRZEDZAJĄCEGO?

Zadania stawiane uczniom do wykonania tuż przed lekcją ukierunkowują ich myślenie,

Patrząc z perspektywy współczesnej szkoły sednem strategii wyprzedzającej jest zmiana paradygma-

nie nad przedstawianym mu

tu nauczania – jeżeli o paradygmacie możemy tu mówić. Zmienia się rola nauczyciela – przestaje być

materiałem przez nadawcę –

kierownikiem, a staje się tłumaczem, moderatorem. Nie tyle naucza, co wspomaga w uczeniu, nie tyle

nauczyciela – ale podczas

wykłada temat, co wyjaśnia i tłumaczy. Zmienia się także rola ucznia – z biernego odbiorcy staje się

samodzielnego zbierania

aktywnym twórcą – konstruktorem własnej wiedzy. W końcu zmienia się też sama lekcja – przestaje być jednostką, na której uczeń zostaje zapoznany z nowym materiałem.

Celem lekcji staje się ugruntowanie wiadomości, korekta rozumienia, doskonalenie określonych umiejęności czy wreszcie rozwiązanie ewentualnych problemów. W dużym stopniu zmienia się również środowisko – z klasowo-lekcyjnego na internetowe, znacznie bogatsze i intelektualnie bardziej wymagające.

O nauczaniu wyprzedzającym pisał wprost David Paul Ausubel, który jest twórcą koncepcji organizatora wprowadzającego (advanced organizer). Natomiast długo przed Ausubelem, Fryderyk Herbart, twórca naukowej dydaktyki, mówi o konieczności aktywizacji mas apercepcyjnych. Zasadniczą funkcją

i porządkowania informacji, czyli myślowej obróbki opanowywanych wiadomości.

W ten sposób nowe wiadomości są/mogą być czynnie wiązane z tymi już zakorzenionymi w pamięci. Zgodnie z twierdzeniem Jeana Piageta

organizatora wprowadzającego jest powiązanie tego, co uczeń wie, z tym, co ma poznać zanim przystą-

w grę wchodzą tutaj dwa

pi do studiowania nowego fragmentu właściwego. Sądzimy, że zasadniczym czynnikiem wpływającym

procesy – akomodacja i asy-

na uczenie się ze zrozumieniem jest istnienie w strukturze poznawczej ucznia pewnych idei zakotwicza-

milacja. Wiadomości posia-

jących (Potulicka, 1988), czyli rzeczy związanych z nowym tematem, ale już uczniom przynajmniej

dane są/mogą ulegać akomo-

częściowo znanych. Stąd też istotne wydaje się, aby dać czas i możliwości uczniom na poszukanie osobi-

dacji na te nadchodzące

stych idei zakotwiczających zanim jeszcze przystąpią do uczenia się nowego materiału.

asymilacji.

Tym samym, w uczeniu wyprzedzającym uczniowie inspirowani są przede wszystkim do przerzucania pomostu między posiadanymi już wiadomościami, wiedzą potoczną oraz doświadczeniem a materiałem, który mają opanować (Kruszewski, 2004) w związku z tematem następującej po wstępnym poszukiwaniu lekcji. W budowaniu tego pomostu pomocna może okazać się zaproponowana przez nas strategia, która zakłada, że cykl kształcenia szkolnego składa się z trzech etapów: poszukiwania odniesień we własnej dotychczasowej wiedzy oraz w źródłach zewnętrznych, przetwarzania wiadomości oraz do systematyzacji i budowania uczniowskiego systemu kategorialnego. W praktyce wygląda to tak, że uczniowie samodzielnie zbierają informacje, organizują je w wiadomości, a następnie budują osobistą wiedzę przedmiotową przez tworzenie komunikatów, wykonywanie zadań, aby w końcu, z udziałem nauczyciela, usystematyzować zdobytą wiedzę. Drugą, nie mniej ważną, cechą proponowanej strategii jest głębokie zaangażowanie uczniów oraz nauczyciela w środowisku cyfrowym, w technologiach informacyjno-komunikacyjnych.

4

1. AKTYWIZACJA

2. PRZETWARZANIE

Na tym etapie zachodzi aktywowanie przez uczniów ich wiedzy potocznej o przedmiotach, zjawiskach, problemach.

Uczniowie dokonują refleksji dotyczącej przedmiotu lekcji samodzielnie, jak i przy pomocy nauczyciela (refleksja ukierunkowana przez nauczyciela). Istotą działań uczniów na tym etapie jest aktywowanie posiadanej uprzedniej wiedzy z danej dyscypliny. Nauczyciel pełni tutaj rolę wspierającą, mobilizuje uczniów do kreatywnego myślenia o danym problemie, inspiruje i mobilizuje do indywidualnych poszukiwań informacji na dany temat z kilku źródeł: własnych przemyśleń i sądów, potocznych opinii, źródeł popularnonaukowych i naukowych.

A

PS

3. SYSTEMATYZACJA Ten etap realizowany jest na lekcji w obecności nauczyciela, na tym etapie uczniowie systematyzują wiadomości nabyte podczas odpowiadania na pytania i rozwiązywania zadań.

Uświadamiają sobie własne konstrukty poznawcze i umieszczają je w systemie kategorii naukowych, według określonych, wybranych przez nauczyciela kategorii celów edukacyjnych. Kategorie te są precyzowane także w kontekście myślenia pragmatycznego: Co? W jakim kontekście?, Po co i jak? Z jakim skutkiem?

Na tym etapie uczniowie wykonują konkretne zadania związane z danym tematem w oparciu o różnorodne materiały dydaktyczne. Uczniowie pracują samodzielnie, w grupach, w porozumieniu między sobą oraz z nauczycielem; dążą do porządkowania i filtrowania zebranego materiału.

Na tym etapie chodzi przede wszystkim o posługiwanie się procesami psychologicznymi, takimi jak analiza, synteza, uogólnianie, porównywanie, definiowanie oraz procesami rozumowania uzasadniania: sprawdzanie, dowodzenie, tłumaczenie a także wnioskowanie.

E 4. EWALUACJA Na tym etapie uczniowie zajmują się zdobytą wiedzą niejako z zewnątrz, już jako krytycy, sędziowie, recenzenci.

Etap ten ma ukształtować w uczniach przekonanie o tym, że odpowiedzi na pytania zawsze rodzą nowe pytania, że wiedza nigdy nie jest ostateczna, a ma czasowy i egzystencjalny wymiar.

6

ETAP AKTYWACJI Etap aktywacji zaczyna się na pierwszej lekcji, kiedy następuje ustalenie tematów do realizacji, natomiast kończy się w czasie określonym przez nauczyciela – ale nie dłużej niż po tygodniu. Zatem lekcja wprowadzająca to 45-minutowy moduł szkolny, który odbywa się w szkole i dotyczy całego cyklu zajęć w danym roku szkolnym z danego przedmiotu. Nauczyciel wyjaśnia Strategię Kształcenia Wyprzedzającego (SKW), o tyle o ile ma to znaczenie dla świadomego podejmowania przez uczniów

wiedza ukryta, dialog

czynności uczenia się. Następnie, nauczyciel prezentuje wszystkie tematy (zagadnienia) przewidziane do realizacji na dany rok szkolny, po czym uczniowie wybierają drogą dyskusji i osiągnięcia konsensusu tematy do ostatecznej realizacji.

Po wyborze tematu do realizacji SKW, nauczyciel zadaje uczniom pytania dotyczące potocznego rozumienia danego (wybranego) tematu, pomaga im odwołać się do ich wiedzy uprzedniej. Proponuje uczniom, aby poszukując swojej wiedzy uprzedniej porozmawiali również z rówieśnikami i osobami starszymi, na temat ich doświadczeń związanych z przedmiotem poszukiwań. Uczniowie wykonują to zadanie w określonym przez nauczyciela czasie. Istotną aktywnością na tym etapie powinna być nieformalna dyskusja uczniowska (Barnes, 1988).

Uczeñ

-to ce fa

Nauczyciel

ch wy

ego jąc

-to ce fa

ce fa

ko sąd i. roz turę nim pr o y y w k dro i stru iędz ia W z n i i e m ści ow w am ałc mogisitan iązkó szt sob o K o d a i i i ie ia aet a zow teg łym etap at. ia w eadtz nig tra m ros czn us. tWri doąwcae do tym ny te oS u i d a uj at i ba yśeedmo nie nym tu; n zada e ć m n z i z ę u t j a a b e od ad i lu o tem ska n h w wnegio chzpe row yr cyc zne o am Wp zic ianeg zniow eją yd h e noywp i d c n t ąa i z ro rab ja uc z c niaas w a istycw iać rze ike us acj oo ze i aw ych pieb tyw eńpdr o uac n m dys k c z s a ą o dz A jaW rz zą c r z n i po tyc iye wio sko nawac u inn ch doaćn oż z ow niaa w y po n p z c e e i o czzn żt ow iado nie zni Uc dośw Prów ę i h o ic nna s wi po za zed

0

ce fa

on

ne

-li

11

RT

STA

m 45

Ak

22

.

in

3

h 24

tyw acj a

P

STO

4

Pierwszym etapem strategii nauczania wyprzedzającego jest aktywacja. Na tym etapie uczniowie aktywują wiedzę, którą już posiadają semiotyczną wiedzę bazową, a więc przede wszystkim posługują się wyobrażeniami, obrazami rzeczy, zgodnie z tym, jak one jawiły się im w dotychczasowym życiu codziennym, w danym kręgu kulturowym, odpowiednio do osobistego pojmowania. Według Ausubela w umyśle ucznia istnieje „zorganizowana, trwała i jasna wiedza z danego obszaru”. Ta wiedza stanowi strukturę poznawczą dla uczenia się nowych pojęć i budowania związków pomiędzy nimi (Arends 2001, s. 261). Tym samym nowy materiał okaże się dla ucznia znaczący jedynie wtedy, gdy będzie możliwe odniesienie jego treści do struktury poznawczej ucznia będącej wytworem wcześniejszego uczenia się.

Rys. 1 | Działania ucznia i nauczyciela na etapie aktywacji

7

ETAP PRZETWARZANIA Drugi etap Strategii Kształcenia Wyprzedzającego to przetwarzanie, które odbywa się w środowisku cyfrowym na platformie (w środowisku nauczania zdalnego). Uczniowie korzystając ze wskazanych bądź przygotowanych (opracowanych) przez nauczyciela materiałów dydaktycznych na dane tematy, uczą się nowych faktów, pojęć i umiejętności. Wiodącą rolę w budowaniu zasobów edukacyjnych ściśle związanych z opracowywanymi zagadnieniami odgrywają działania poznawczo-krytyczne uczniów oraz krytyczno-poznawcze nauczycieli. To uczniowskie informacje, poszukiwania, zadawane pytania

W W

wyższe procesy intelektuale konstruowanie wiedzy

i proponowane odpowiedzi oraz przypuszczenia powinny stanowić stale uzupełniany i rozszerzany bazowy zasób treściowy związany z danym zagadnieniem. Aby zachęcić uczniów do aktywności, wymagana jest inspiracja ze strony nauczyciela. Jednym ze sposobów inspiracji może być polecenie stworzenia i częstego uzupełniania indywidualnej strony WWW i/lub notatki tematycznej w e-portfolio.

Uczeñ Nauczyciel

60

.

in

m

i

am

on

ne

-li

iał er at z m e z rz ne ie -li sie i p orm on aje nym latf d n o z p rze po zcz na y p mi.

Za ies ela lemznia wa m yci j a b z cz ne c ży lro ne u yj i p mi u ia u ktua -li na kac e on n le nia ny an ch du ta i in ywa inte z e y a i y p z i ia lem ią śc zw różn jak oim aw cie row no ia nia w St czy ich iejęt sw ce ch jaśn e l w u o any wy a zas um a i u p n d ei an pis dc ch uje j za yw Po szy uł iem zu je ąz yż rm an ka wi nu lio w z a o Fo bier : ws ać cy k ro ch ób i o ch z t h ają Do ortf ny do pa pr nn ze łac rzys dz e p w gru jest uż i d ko w i ó ó a i e r zr ch ąj zn lub a sp form i uc ch ażn iedz t st zn w w ca ra te pla e hę pa jak co j a y c u yn z w Za ań w a to ego ą o i n i t ad a d zw czo kł czni za jaśn nia Ro iesz nej zy y ie pr lio u yj m i w um c a u ka z y wi fo u ta ort zro jąc ed ds e-p za ze wd pie: Pr is w a r p sp eta z za st te tym ora e a j n enie wu ów i i to m go czn ozu y z e u i, r r P c z oś ed wi om anie ad ow i w m x zu ma ni ro

on

ne

-li

1

2

RT STA

ze

4 44

4d

tw arz

an

ie

ST OP

Pr

3

4

Drugi Drugi etap etap strategii strategii kszta³cekszta³ceNa etapie przetwarzania nia nia wyprzedzaj¹cego wyprzedzaj¹cego to to uczniowie posługują się wyżprzetwarzanie, przetwarzanie, które które odbywa odbywa szymi procesami intelektualsiê siê w w œrodowisku œrodowisku cyfrowym cyfrowym nymi (analizą, syntezą, uogólna na platformie platformie (w (w œrodowisku œrodowisku nianiem, porównywaniem, nauczania nauczania zdalnego). zdalnego). UcznioUczniodefiniowaniem) oraz procesawie wie korzystaj¹c korzystaj¹c ze ze wskazawskazami uzasadniania twierdzeń nych nych b¹dź b¹dź przygotowanych przygotowanych (sprawdzaniem, dowodzeniem, (opracowanych) (opracowanych) przez przez nau-nau-tłumaczeniem, wnioskowaczyciela czyciela materia³ów materia³ów dydakdydakniem), dzięki czemu konstrutycznych tycznych na dane dane tematy, tematy, ują własnąna wiedzę (zob. Kotarucz¹ ucz¹ siê siê nowych nowych faktów, faktów, biński, 1961).

Na etapie przepojêæ pojêæ ii umiejêtnoœci. umiejêtnoœci. Na twarzania ważne jest Na zatem etapie etapie przetwarzania przetwarzania ucznioucznioodczytywanie podstawowego wie wie pos³uguj¹ pos³uguj¹ siê siê wy¿szymi wy¿szymi znaczenia, czyli denotacja: „co procesami procesami intelektualnymi intelektualnymi to jest?”), jak i przywodzenie (analiz¹, (analiz¹, syntez¹, syntez¹, uogólniauogólniaskojarzeń znaczeniowych ze niem, niem, porównywaniem, porównywaniem, defidefiznaczeniem podstawowym, niowaniem) niowaniem) oraz oraz procesami czyli konotacja: „zprocesami czym mi się uzasadniania uzasadniania twierdzeñ twierdzeñ to wtórnie kojarzy?”, „z czym (sprawdzaniem, (sprawdzaniem, dowodzedowodzeto jest związane?”, zwłaszcza niem, t³umaczeniem, t³umaczeniem, wniowniowniem, kontekście osobistego skowaniem), skowaniem), dziêki dziêki czemu czemu doświadczenia. konstruuj¹ konstruuj¹ w³asn¹ w³asn¹ wiedzê wiedzê (zob. (zob. Kotarbiñski, Kotarbiñski, 1961).

1961).

Rys. 1 | Działania ucznia i nauczyciela na etapie przetwarznia

8

ETAP SYSTEMATYZACJI Istotnym składnikiem etapu systematyzacji jest wstępny (przed lekcją) sprawdzian wiadomości, rozumienia oraz rozumowania naukowego przygotowany przez nauczyciela. Sugeruje się przeprowadzenie testu przed lekcją, aby nauczyciel mógł się przygotować się do jego skomentowania oraz uzupełnienia braków – w wiadomościach, rozumieniu, interpretacji na samej lekcji. Zatem punktem wyjścia do rozpoczęcia lekcji byłby komentarz nauczyciela do wyników testu z indywidualnym odniesieniem oraz uzupełnieniem braków, a także udzieleniem odpowiedzi na zadane przez uczniów

zbudowanie nowych powiązań w strukturze wiedzy

pytania.

Systematyzacja realizowana jest w szkole. Uczniowie przychodzą na lekcję przygotowani do prezentacji swoich notatek w e-portfolio lub swoich stron WWW, a także ewentualnych notatek i ilustracji odręcznych. Nauczyciel nie prowadzi wykładu na tej lekcji, a uzupełnia, interpretuje, systematyzuje, wyjaśnia oraz odpowiada na uczniowskie pytania. Po lekcji uczniowie dokonują korekty w swoich notatkach w e-portfolio oraz ewentualnie na stronach WWW, nad którymi pracują. Lekcja ta kończy zajmowanie się przez uczniów danym tematem jako zagadnieniem do zrozumienia (opanowania) i polega na systematyzowaniu, uzupełnianiu uwewnętrznionych już wiadomości i struktur. Uczniowie są w ten sposób także podmiotem własnego uczenia się.

Uczeñ Nauczyciel

1

ę ce tk fa ta -to no zi ce e j d a f wu ie to ow go wyp y z r ie ce fa ńp w e to ze sta ow eUc pod iela tk ac f a c d a na czy do ciel lio u nia czy rtfo ch na a y u o d n za z na w p na ch ce ko a z i fa uje rze pis ą y n j w c o -to ko ne pyć w iowi ce w lek m c źle c y a a i ó f ę ) j o j W ec o b dź st d ie b o kc ien l t e te prze zan e lu ę p le m i po że owi ie z a ap o na wy iam o p nie en iów wsk obr i m y m a g ( n a e ym zn w ów czn i ne d ko zy dz n cz uc lub zą awio, po ymi Omez u niemona wy ch c r o e t z y Sp eds enia inn pr ówi wyk iom ac się i z z zn uj pr adn ami om tało nie uc atyz byte e e g s z j c u m zdo za pra zo uc le on te ze ce ci op ys ch się als ięte oś ów Pr an s jacy d d ia om ni oje ągn za óln sci iad ucz wy, o sw si g je o o a wrzez naz uo dom u n u a p a an ci wi Pl par ad ane orie je kł o c w Na now ateg fini e a k w op lne zy d ó s c ó pi og cia za ję nie po e i n eł up uz io a l lec fo Po orto p w

to

ce fa

ce fa

2

RT

STA

m in

.

tem

yz

ac

ja

ST OP

at

4

4 5

Sy s

3

4

4

Systematyzacja to trzeci etap strategii realizowany na lekcji, w obecności nauczyciela. Lekcja ta kończy zajmowanie się przez uczniów danym zagadnieniem od wewnątrz, jako zagadnieniem do zrozumienia, opanowania i polega na systematyzowaniu, uzupełnianiu uwewnętrznionych już przez uczniów wiadomości - struktur. Na tym etapie uczniowie porządkują wiadomości nabyte podczas działań podejmowanych na etapie przetwarzania. Równocześnie budują też własne schematy poznawcze i lokują je w systemie już opanowanych pojęć, operacji, twierdzeń oraz przekonań, według określonych kategorii celów edukacyjnych, wybranych przez nauczyciela zgodnie z obraną taksonomią celów.

Kategorie te są precyzowane także w procesie myślenia pragmatycznego – „co”, „w jakim kontekście”, „po co i jak”, „z jakim skutkiem”.

Rys. 1 | Działania ucznia i nauczyciela na etapie systematyzacji

9

ETAP EWALUACJI Ocenianie to przypisywanie określonych wartości osiągnięciom uczniów. Przykładowo, uczeń M rozwiązuje problemy chemiczne według przewidzianych standardów osiągnięć i otrzymuje notę „4”.

Ewaluacja jest natomiast procesem nieco odwróconym: następuje tu wartościowanie, czyli przyporządkowywanie czegoś (tu osiągnięć własnych uczniów i nauczyciela) do określonych wartości, ze względu na które dane działanie zostało uruchomione. Jest to po prostu badanie wartości czegoś w odniesieniu do innych wartości – innymi słowy badanie w działaniu.

refleksja nad strukturą wiedzy

Ewaluacja odbywa się na platformie edukacyjnej, trwa około 15 minut i jest ostatnim etapem całego procesu opanowywania tematu. Etap ten ma ukształtować w uczniach przede wszystkim krytycyzm wobec własnych osiągnięć oraz działań do nich prowadzących, a także przekonanie o tym, że odpowiedzi na pytania zawsze rodzą nowe pytania, a wiedza nigdy nie jest ostateczna eschatologicznie, lecz ma egzystencjalny i czasowy wymiar.

Uczeñ Nauczyciel

to

ce fa

ce fa

i jak co w raz i o o iej uje z s eg ię ce cz ył s ard api fa e b j z j to u uc na m z folio ez a na o czy rt ac y f k ł g s o by W sób nie , po w p re o a tó sp o dl jące enia k , ł u ż by ne by res rze so at e t , e za zyd by ran int pos e o r j s s e p g u za ybi łu te az iej ed sk z uje j w W bard az scie ę wzez j k z a ed pr ws czę w n wi h a i aj nió ją nyc cz ier ły n w o a b u y ó y z sw od W re b zni p rze nę nia c ó ce riów la e p oce kt ez u n O e a ia t cie z r n y p kr czy ko aw ą u wy yst sow na y niaa i w opi n e e c Oc ani ną i o j d cji iów za dycy ela zn ą or i uc óln k tra je m sp nu cja w ko zy ość Do ropo art w z p ala t us

1

2

RT STA

. m

in

44

ce fa

iO

ST OP

15

EW AL UA CJA

3

to

ce fa

Na etapie ewaluacji uczniowie zajmują się zdobytą wiedzą niejako z zewnątrz, już jako sędziowie, krytycy i jej recenzenci. W procesie ewaluacji uczniowie sami orzekają o przebiegu swej pracy i osiągnięciach – np. co można by dodać lub o jakich źródłach zapomnieli; czy i jak mogliby lepiej zorganizować swą pracę; jakie czy wręcz które zdania uznaliby za najciekawsze i pomocne, a które za zbyt trudne czy wręcz zbędne; co się w ich wiedzy zmieniło od czasu zajmowania się danym tematem – np. „czy wiedziałem/am to, co teraz wiem?” lub „jak inaczej rozumiem to, co już wydawało mi się, że rozumiałam/em?”.

Uczniowie praktycznie wykorzystują umiejętność krytycznej analizy, nabytej podczas dotychczasowych etapów.

CE

NI

AN

Rys. 1 | Działania ucznia i nauczyciela na etapie ewaluacji

IE

8 8

Dzięki budowie kafelkowej, platforma edukacyjna może być wykorzystywana na komputerach jak również urządzeniach mobilnych (np. tabletach).

PLATFORMA EDUKACYJNA Strategia Kształcenia Wyprzedzającego była przedmiotem trzyletniego projektu „Kolegium Śniadeckich – innowacyjny program nauczania przedmiotów przyrodniczych”. Na potrzeby strategii została przygotowana platforma edukacyjna, na której zaproponowane aktywności ucznia i nauczyciela zostały opracowane w kontekście poszczególnych faz strategii - APSE. Podczas jej projektowania uwzględniono również sposoby uczenia się dzisiejszych uczniów. Platforma wykorzystuje nawigację kafelkową oraz infografiki ułatwiające szybkie odszukanie treści. Na platformie znajdują się gotowe scenariusze zajęć z biologii, fizyki, chemii, geografii i matematyki opracowane zgodnie ze Strategią Kształcenia Wyprzedzającego.

11

PLATFORMA - 15 SCENARIUSZY Do każdego przedmiotu - biologii, chemii, fizyki, geografii i matematyki – przygotowano i umieszczono na Platformie 15 scenariuszy lekcji dla liceum opracowanych na podstawie SKW. Tematyka scenariuszy zajęć jest zgodna z podstawą programową dla nauczania tych przedmiotów w liceum. Scenariusze przygotował zespół naukowy z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz nauczyciele przedmiotów przyrodniczych i matematyki z Liceum św. Marii Magdaleny w Poznaniu i Liceum im. Juliusza Słowackiego w Grodzisku Wielkopolskim. Na podstawie umieszczonych na platformie scenariuszy zostały przeprowadzone zajęcia w liceum w Poznaniu i w Grodzisku Wielkopolskim.

9:45 AM

9:45 AM

4

9:45 AM

9:45 AM

Rys. 1 | Widok tematów z poszczególnych przedmiotów

9:45 AM

12

Mając na uwadze fakt, że strategia zakłada aktywność uczniowską nie tylko w środowisku rzeczywistym, ale także cyfrowym; platformę wyposażono w takie funkcjonalności, które wspomagają kształcenie wyprzedzające, a z drugiej strony są to narzędzia, z których korzystają uczniowie na co dzień. Jest to forum dyskusyjne pozwalające na wymianę poglądów między uczniami oraz między nauczycielem i uczniem; e-portfolio – swoistego rodzaju elektroniczna teczka, w której uczniowie mogą gromadzić i opracowywać materiały; ogłoszenia, za pomocą których nauczyciel przekazuje uczniom komunikaty oraz kalendarz, który wykorzystuje nauczyciel do ustalenia harmonogramu realizacji poszczególnych tematów.

Scenariusz każdej lekcji, zgodnie ze Strategią Kształcenia Wyprzedzającego, podzielony jest na cztery etapy: aktywację, przetwarzanie, systematyzację i ewaluację. Natomiast treści i zadania zawarte w scenariuszach są dobrane pod kątem czynności intelektualnych, jakie ma uczeń podjąć na danym etapie kształcenia.

Każdy scenariusz lekcji na etpaie przetwarzania zawiera specjalnie zrealizowany film dydaktyczny.

13

WYBRANE DANE Z EWALUACJI PROJEKTU Strategia Kształcenia Wyprzedzającego w prezentowanej tutaj formie wdrażana była w dwóch liceach. Wybrane grupy uczniów realizowały program nauczania z przedmiotów przyrodniczych i matematyki strategią wyprzedzającą. Kształcenie SKW zarówno w trakcie procesu jak i po, poddawane było ewaluacji. Ewaluacja obejmowała zarówno uczniów (200 uczestników projektu w liceach w Wielkopolsce) jak i nauczycieli (10 osób). Wypełniali oni

10,0 8 % 7,5 ,%

64,6 %

ankiety odnosząc się do poszczególnych tematów – lekcji (15 dla każdego z przedmiotów) realizowanych według Strategii Kształcenia Wyprzedza-

57,6 %

jącego (SKW). Prezentowane dane skupiają się przede wszystkim

10,0 1 %

7,5 %

63,3 %

12 %

na efektywności SKW w różnych aspektach. Ogólnie nauczyciele oceniają efektywność strategii lepiej niż uczniowie.

32,6 %

Zarówno w obszarze swobody poruszania się, czyli

48,2 %

biegłości w danym temacie, jak i wykonywania zadań – czyli praktycznego wykorzystania wiedzy oraz w kwestii rozumienia

0%

10

zagadnień, czyli posiadania wiedzy i jej wykorzystywania w sposób

24,7 %

53,7 %

Ci

drudzy

natomiast

0 %

z przewagą zauważania postępu

7,3 %

(por. Wyk. 1).

0 %

Zastanawiające jest, że niektórzy uczniowie wskazywali, iż w swoim

3,9 0 % %

zastosowaniem

9,3 %

bez

8,8 0 % %

gor

zej

da

ian

ga d

OPINIE nauczycieli

OPINIE uczeniów

za

Wyk. 1 | Porównanie opinii nauczycieli

e ie ni

m

zm

3,2 %

ń

0 %

ia zu Ro

ść w no ra Sp

Sw ob

od

a

po

w yk

ru s

za

lub postęp.

0 %

on yw an

ni a

zmiany

lep

4,6 %

za

w pr ob ze sz dm arz io e tu

si

ę

dali wskazując tylko brak

24,7 %

ni eń

odczuciu wypadają gorzej po

le natomiast odpowia-

o le

iej

relacjonują

nowej strategii. Nauczycie-

duż

32,3 %

0 %

mniejsze efekty spostrzegane, ale

lekcjach z

31 %

51 %

teoretyczny, nauczyciele wskazują znaczne postępy uczniów.

27,0 %

5,6 %

duż

og

orz

ej

i uczniów po zastosowaniu SKW w zakresie: swobody poruszania się w obszarze przedmiotu, sprawności wykonywania zadań oraz ich rozumienia w odniesieniu do nauczania tradycyjnego

14

pie

j

Wyk. 2 | Ocena nauczycieli efektów pracy uczniów strategią wyprzedzającą w odniesieniu do własnego nakładu pracy w kontekście nauczania tradycyjnego

Prawdopodobnie to nowa strategia uczenia się mogła wywoływać u niektórych uczniów odczucie zamętu tak, że nie mieli poczucia, że

% 0 0

coś umieją. Ponadto, ponieważ zajęcia w ramach projektu były

1

dodatkowe, więc młodzież nie wykazywała dużej motywacji, by dojść do ostatecznego efektu (choć jak pokazano w Tabeli 1,

64,6 %

wkładali średnio więcej wysiłku niż zazwyczaj w uczenie się

Opinie nauczycieli

10,8 %

poszczególnych tematów). Być może tradycyjne metody, do których się przyzwyczaili dawały im lepszą orientacje w postępach.

57,6 %

Generalnie (por. wykres 3) nauczyciele są przekonani, że po uczeniu

63,3 %

10,0 %

1 12 %

SKW uczniowie lepiej (63,3%) oraz dużo lepiej (12%) rozumieją zagadnienia (w sumie 75,3%), sprawniej wykonują zadania (w sumie 67,7%) i poruszają się w obszarze przedmiotu (w sumie 75,4%). Zdecydowana większość uczniów w ocenie nauczycieli dokonała postępu i to większego niż mogliby osiągnąć metodą tradycyjną (por Tab. 2).

duż

32,3

24,7 %

o le

%

pie

24,7 %

Prosiliśmy uczestników projektu także o to, by ocenili efektywność

ń da

eń ni ga d e ni

ie m

w yk ść w no

bez

zm

ian

Sp

ra

za

on

sz po a od Sw ob

towanie się do zajęć nową metodą.

ru

(por Tab. 1). Także uczniowie relacjonują i dłuższy czas potrzebny na przego-

yw an

si an

ia

pracę i przygotowanie się przy stosowaniu SKW większy wysiłek (średnio o 164%)

ia

ę

podejściu) i dużo więcej czasu poświeconego na

iej

zu

strony (średnio 267% większy niż przy tradycyjnym

lep

Ro

nauczyciele relacjonują dużo większy wysiłek ze swojej

za

w pr ob ze sz dm arz io e tu

SKW w kontekście wkładanego wysiłku. Okazuje się, że

Nauczyciele oceniają jednak także, że włożony wysiłek daje większe efekty po stronie uczniów, niż przy tradycyjnych metodach (por Tab. 2). Jeden z nauczycieli pisał

Nauczyciele

Uczniowie

wysiłek

267%

164%

Szacowany czas przygotowania

5,7 godz.

4,6 godz.

w ankietach: „potrzebny jest dużo większy wysiłek, ale i efekty osiąga się większe – przede wszystkim samodzielność i systematyczność uczniów”.

Wyraźniej widać tę wysoką ocenę efektywności stosowania SKW jeśli podzielimy oceny nauczycieli na dwa okresy – początkowy, kiedy

Szacowany

nauczyciele i uczniowie uczyli się stosować nową metodę i końcowy, kiedy już zyskali pewną biegłość (Por. Wyk. 3). Po wdrożeniu się w kształcenie wyprzedzające, po uzyskaniu biegłości w niej, nauczyciele stwierdzili, że efekty pracy strategią są o 46,55% większe jak metodami tradycyjnymi.

Tab. 1 | Deklarowany wysiłek oraz czas potrzebny na ksztcenie SKW w kontekście nauczania tradycyjnego.

15

j

Niestety nie dysponujemy podobnym porównaniem oceny uczniów,

Procent (%)

Liczba uczniów

ale możemy spodziewać się podobnych wyników – patrząc na duży rozkład wyników uczniów w tym zakresie. Przy niektórych tematach

efekt mniejszy

uczniowie szacowali nawet 10-krotnie większy wysiłek ze swojej efekt porównywalny

strony, niż robiliby to tradycyjnie, ale były także wyniki mówiące o 5-krotnie mniejszym wysiłku. Prawdopodobnie uczniowie, podobnie jak nauczyciele potrzebowali czasu i praktyki, żeby w pełni zacząć

efekt większy

czerpać korzyści ze stosowania SKW.

49

32,03

43

28,10 164%

61

38,87

Tab. 2 | Dokonana przez nauczycieli ocena postępów uczniów po stosowaniu SKW

Podsumowując – zarówno nauczyciele, jaki i uczniowie widzą pozytywne efekty stosowania Strategii Kształcenia Wyprzedzającego. Wyraźniejszy postęp widzą nauczyciele. Jeden z nich pisze w komentarzu odnośnie strategii: „Jest trudniej, ale ciekawiej”. Podobnie mogą myśleć uczniowie, skoro na zajęciach dodatkowych byli gotowi wkładać nawet 10krotnie większy wysiłek, niż robiliby to „na lekcjach”.

46,5 5 %

18,9

2

%

% 0 0

1

Opinie nauczycieli

37,8 4 % 23,3 8 %

43,2 4 %

efe

kt w ięks

zy

30,1 7 % por

ywa

lny

re s 2

ok

1

ok

re s

ówn

Wyk. 3 | Porównanie efektywności SKW w odniesieniu do metod tradycyjnych z podziałem czasowym trwania projektu.

efe

kt m

nie

jszy

16

NA ZAKOŃCZENIE Istotą kształcenia wyprzedzającego jest aktywne organizowanie i przyswajanie wiadomości przez uczniów przed lekcją w procesie samodzielnego zbierania informacji, a także przez poszukiwanie odniesień we własnej dotychczasowej wiedzy w związku z tematem, który ma być ostatecznie omawiany na lekcji. Uczniowie, aby zdobyć wstępne, ogólne czy psychologiczne rozumienie nowego materiału, używają wcześniejszych wiadomości, doświadczeń, przypuszczeń, związków emocjonalno-poznawczych, wiedzy potocznej czy nawet posiadanej wiedzy systematycznej.

Poszukują w pamięci także informacji i doświadczeń, które pozwolą im na zrozumienie nowego materiału i nadanie tym treściom osobistego znaczenia. Dopiero po opracowaniu ogólnego obrazu planowanego tematu następuje działanie kierowane precyzyjnie określonymi zadaniami ze strony nauczyciela. Tak przygotowany uczeń przychodzi na lekcje zasadniczą, aby przedstawić swoją wiedzę nauczycielowi, którego podstawowym zadaniem jest inspirowanie zadaniami systematyzacji opanowanych wiadomości. Cały proces zwieńczony jest ewaluacją – głównie uczniowską. Istotne znaczenie w tym aktywnym organizowaniu i przyswajaniu wiadomości przed lekcją ma środowisko sieciowe, w którym uczniowie zarówno aktywnie poszukują informacji na dany temat, a także przetwarzają dany materiał wykorzystując do tego zasoby.

Tak opracowana strategia wydaje się być drogą, jedną z wielu możliwych, do zmiany szkoły, do stawiania jej nowych wyzwań na miarę współczesności. Wydaje się, że trafia ona w sedno potrzeb dzisiejszych uczniów, ponieważ:

stawia na aktywność uczniowską, także tą w przestrzeni internetowej, która jest naturalnym środowiskiem funkcjonowania dzisiejszych uczniów (cyfrowych tubylców); uczeń staje się aktywnym podmiotem własnego uczenia się – nauczyciel nie tyle, co naucza, ale wspiera ucznia w jego kształceniu; poprzez mobilizację uczniów do aktywizacji wiedzy uprzedniej - często tej potocznej - materiał szkolny znajduje odniesienie w życiu codziennym i uczenie staje się „bliższe życia”.

17

Strategia Kształcenia Wyprzedzającego (SKW) była przedmiotem trzyletniego projektu „Kolegium Śniadeckich – innowacyjny program nauczania przedmiotów przyrodniczych”, realizowanego w partnerstwie między Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza w Poznaniu a Ogólnopolską Fundacją Edukacji Komputerowej (Oddział w Poznaniu), współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.

Naczelnym efektem projektu była modyfikacja metodyki nauczania przedmiotów przyrodniczych oraz matematyki, podniesienie poziomu nauczania tych przedmiotów, a także zwiększenie uczniowskiego zainteresowania tymi przedmiotami. Dynamiczny rozwój technologii informacyjno-komunikacyjnych oraz aktywność uczniów w tej dziedzinie skłoniły autorów do uwzględnienia tego stanu w projektowaniu zmian w nauczaniu przedmiotów przyrodniczych.

Sam pomysł kształcenia wyprzedzającego powstał na spotkaniu pracowników naukowych UAM oraz pracowników OFEK jesienią 2009 roku, natomiast Strategia Kształcenia Wyprzedzającego jako propozycja dydaktyczna została opracowana w zespole Zakładu Pedeutologii Wydziału Studiów Edukacyjnych UAM w 2010 roku pod kierownictwem profesora Stanisława Dylaka. Zachęcamy Państwa do zapoznania się z proponowanąprzez nas strategią.

Egzemplarz bezpłatny - materiał wspólfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.

Efeketem pracy nad kształceniem wyprzedzającym jest publikacja zbiorowa pod redakcją naukową Stanisława Dylaka: Strategia Kształcenia Wyprzedzającego

Realizatorzy projektu Kolegium Śniadeckich

Ogólnopolska Fundacja Edukacji Komputerowej

Projekt graficzny: M. Leszkowicz - 507 077 636