nr. 9 september 2O19 € 5,95 in samenwerking met
maandelijks, niet in juli
DNA VOORSPELT GEZICHT Via DNA kunnen speurders het geslacht en de afkomst van een misdadiger afleiden. Het geeft hen zelfs een idee van hoe zijn gezicht eruitziet.
Virtual reality in de klas
Mensen hoeven niet bang te zijn voor wolven. We kunnen er perfect mee samenleven. Maar hoe beschermen we ons vee en onze huisdieren?
WENNEN AAN DE WOLF
Breekt virtual reality eindelijk door in het onderwijs? Kan het er een meerwaarde bieden of is het niet meer dan entertainment met een educatief laagje?
Eerherstel voor de koe
Methaan boerende koeien leveren een substantiële bijdrage aan de klimaatverandering. Maar volgens sommige experts verdienen runderen hun slechte reputatie niet.
Inhoud 6 Nieuws
44 De mirakels van Lourdes
16 De wolf in België
Mensen hoeven weinig te vrezen van de grote boze wolf, maar voor vee zijn er wel risico’s. Aangepaste omheiningen moeten voorkomen dat wolven zich specialiseren in de schapenjacht. Natuurverenigingen haasten zich om die te installeren voordat Naya’s welpen groot worden.
22 Virtueel leren
Leerkrachten experimenteren met virtual reality in hun lessen, tot grote vreugde van hun leerlingen. VR-brillen in de klas kunnen het engagement vergroten, maar de visuele prikkels kunnen evengoed overbelastend werken.
27 Column Sylvia Wenmackers
Eeuwenlang braken wiskundigen zich het hoofd over een begrip dat letterlijk ‘het oneindigste’ betekent.
28 DNA voorspelt gezicht
Een nieuwe manier om misdadigers te identificeren baseert zich op het spel Wie is het? Speurders kunnen DNA van een plaats delict vergelijken met een fotodatabank om een match te vinden.
‘Met DNA kan je iemands leeftijd tot drie à vier jaar nauwkeurig voorspellen’ DNA-expert Peter Claes
De ‘wonderbaarlijke’ genezingen van Lourdes zijn nog niet allemaal wetenschappelijk verklaard. Onderzoekers kijken met hernieuwde interesse naar het bedevaartsoord, in de hoop nieuwe therapieën te ontwikkelen.
48 Genezend spinrag
Spindraden zijn van de sterkste en meest elastische materialen op aarde. Ze breken ook vanzelf af in het menselijk lichaam. Dat alles geeft ze mogelijk levensreddende kwaliteiten.
51 Ruimte in de tijd
Sinds een paar miljard jaar is het heelal versneld aan het uitdijen. Niemand weet hoe dat komt.
52 Een nieuwe vorm van ruimtereizen
Met een keukentafelexperiment onderzoeken twee wetenschappers hoe ze de mens brandstofloos naar de sterren kunnen sturen. Hun aandrijfssysteem klinkt onwaarschijnlijk, maar de NASA ziet er wel iets in.
58 Chemische doorlichting Deze maand: contactlenzen.
60 Controverse na de oorlog
Een 75 jaar oude bevrijdingsfoto roept vragen op in de WestVlaamse gemeente Staden. De man die luisterrijk wordt gefêteerd, blijkt geen geallieerde te zijn geweest.
64 ‘Het neoliberalisme worstelt met een structurele crisis’
Emeritus hoogleraar Herman Van der Wee maakt zich zorgen over de staat van de wereldeconomie. ‘We hebben dringend een sociale correctie nodig. In België en op Europees niveau.’
32 Koe versus klimaat
Sommige experts vinden het al te makkelijk om rundvee naar voren te schuiven als de klimaatboeman. Ze wijzen op haar rol in de koolstofopslag van planten en op het tijdelijke effect van methaan. Eos houdt hun argumenten tegen het licht.
Eos-redacteur Dieter De Cleene
‘Omheiningen en bordjes met doodshoofden moeten
39 Vals naakt
De app DeepNude toont het perverse kantje van artificiële intelligentie.
40 De tol van supersnel internet
De nakende invoer van 5G roept vragen op over mogelijke gezondheidseffecten. Tegenstanders waarschuwen voor hoofdpijn en zelfs kanker. Anderen denken dat 5G de stralingsniveaus net kan verlagen.
bezoekers van de militaire oefenterreinen houden. Maar voor vlindervangers en Eos maakte het leger een uitzondering.’ pg. 70
16
EOS
Aangepaste omheiningen moeten het vee beschermen
Leven met de wolf Als mens hebben we weinig redenen om bang te zijn voor de grote boze wolf. Maar voor ons vee en onze huisdieren vormen Naya en haar nageslacht wel degelijk een probleem. Eos ging na hoe we de vrede met de teruggekeerde rover kunnen bewaren.
E Melissa Vanderheyden is freelancejournalist. Ze maakt graag van de gelegenheid gebruik om Naya en Gust te feliciteren met de kleintjes.
IN HET KORT
Nu wolvin Naya welpen heeft, haasten natuurverenigingen zich om aangepaste omheiningen te plaatsen. • Gebeurt dat niet tijdig, dan kunnen de wolven zich specialiseren in de jacht op schapen van veehouderijen. • Dat zou van het dier een dankbare schietschijf maken voor boeren en jagers, die zijn voortbestaan in België zouden bedreigen.
rgens in Canada tuurt een vrouw door haar verrekijker. Een wolf verschijnt aan de bosrand, amper een vijftiental meter verder. Plat op haar buik in het hoge gras wacht ze de toenadering af. De eerste wolf, het alfavrouwtje, nadert voorzichtig. Ze besnuffelt haar en krabt aan de grond om haar geursporen na te laten. De rest van de roedel volgt haar voorbeeld. Eén wolf ruikt aan haar gezicht. Na die eerste kennismaking laat de familie de vrouw met rust. Eén van de ouders gaat vijf meter verder in het gras liggen, terwijl de pups heen en weer rennen en spelend in elkaars vacht en oren bijten. Wanneer het begint te schemeren, pakt de vrouw haar boeltje en vertrekt ze. Op de achtergrond huilen de zes wolven. Toegegeven, dit is niet het beste voorbeeld van wat je als wandelaar doet bij een ontmoeting met de wolf (zie kaderstuk). Maar het filmfragment van wolfkenner Gudrun Pflüger spreekt in elk geval wel tot de verbeelding. Het is een droom voor wolvenliefhebbers, en een nachtmerrie voor de rest van de wereld. Hoe rijmt dat aandoenlijke filmpje met het beruchte beeld van de wolf als jager? In België deden wolven hun vervaarlijke imago recht aan door dode schapen achter te laten. Vorig jaar waren dat er tien. Met de kersverse familie van wolvin Naya komt het aantal slachtoffers dit jaar wellicht hoger te liggen. Bevestigt dat iets wat we als kind al leerden uit de sprookjes, namelijk dat wolven gevaarlijk zijn? Diemer Vercayie, zoogdierspecialist bij Natuurpunt, biedt een geruststellend antwoord. Als het op jagen
EOS
17
INBO
verschilt sterk van die in Noord-Amerika, waar de wolf over uitgestrekte natuurgebieden beschikt. Volgens Gouwy kunnen we onszelf slechts in beperkte mate spiegelen aan buurlanden als Duitsland. ‘Daar is ook veel cultuurlandschap en weinig pure natuur, maar Vlaanderen is nog dichter bevolkt. Het is maar de vraag hoe dat het leven van de wolf beïnvloedt en hoe wij ons daaraan kunnen aanpassen.’ ‘In algemene lijnen blijft de ecologie van de soort hetzelfde: wolven zijn sociale roofdieren die in roedels leven en een territorium verdedigen. Maar voor het flexibele aspect van het gedrag geldt: vergeet wat je weet over de wolven in het buitenland. Nu zitten ze hier.’ ■
INBO
‘Wolven verleggen rivieren’, is de titel van een spectaculair filmpje over de heringevoerde wolven in het Amerikaanse natuurgebied Yellowstone. Kort samengevat: bossen zouden er beter groeien doordat herten de door wolven bevolkte gebieden gingen mijden. De afwezigheid van herten trok bevers aan, die met hun dammen de rivierlopen verlegden. Het succesverhaal bleek te mooi om waar te zijn. ‘Wolven hebben inderdaad allerlei effecten op de ecologie en het voedselweb, maar die worden vaak overdreven voorgesteld. Alsof het hele ecosysteem staat of valt met de wolf’, zegt Jan Gouwy van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO). ‘De wolf zorgt wel voor een ander gedrag bij zijn prooidieren. Ze worden alerter en gaan zich meer verplaatsen, waardoor er minder begrazing op één plek is.’ Of de wolven in België de overlast die de everzwijnen veroorzaken bij landbouwers zullen verlichten, valt niet te voorspellen. Er is wel ander goed nieuws. Onlangs vonden wetenschappers aanwijzingen dat de wolven in Spanje de verspreiding van rundertuberculose indijken. Die ziekte komt ook voor bij everzwijnen, die ze op hun beurt doorgeven aan vee. Toen de wolvenpopulatie in het studiegebied groeide, nam het aantal besmette everzwijnen af met 77 procent. Volgens de onderzoekers kwam dat doordat de wolven er de makkelijkste prooien uitpikten: de zieke dieren en biggen. Die laatste zijn gevoeliger voor besmettingen dan de volwassen everzwijnen. Eind jaren 1990 bleek ook dat de klassieke varkenspest in Slowakije veel minder voorkwam in gebieden met wolven. Volgens een Nederlandse studie uit 2017 beperken ook kleine roofdieren de verspreiding van ziektes. In gebieden waar meer vossen en steenmarters leven, zitten minder teken op de muizen. Mogelijk doen de muizen minder teken op doordat ze zich gedeisd houden. Dat verlaagt, ook voor de mens, het risico op een besmetting met de door teken overgedragen ziekte van Lyme.
INBO
WAT KAN DE WOLF VOOR ONS DOEN?
Wolven in België, vastgelegd op cameravallen. In totaal werden hier sinds 2011 acht wolven waargenomen, waaronder Naya en Gust.
EOS
21
Een nieuw voorgestelde methode binnen forensisch onderzoek vertrekt van het spelletje Wie is het?
DNA-monster laat misdadiger zien
WIE IS HET? Uit DNA kan je afleiden hoe iemand er ongeveer uitziet. Dat biedt mogelijkheden om misdadigers te vinden die sporen hebben achtergelaten op de plaats delict.
28
EOS
S
eptember 2031. Een wandelaar met hond doet een lugubere ontdekking op een braakliggend terrein bij een industriezone. Tussen de woekerende braamstruiken ligt het lichaam van een jonge vrouw – bebloed en levenloos. Een moordonderzoek wordt opgestart en al snel vinden de speurders op het slachtoffer DNA van haar vermoedelijke moordenaar. Die genetische code halen ze door een zoekmachine, en na enkele seconden verschijnen tientallen gezichten die kunnen matchen met het DNA. Verder onderzoek wijst steeds duidelijker in de richting van één man, die in de buurt van de bewuste industriezone woont. Enkele dagen
na de vondst van het lijk kan de zaak worden afgesloten: de bewuste man is thuis opgepakt en heeft de moord bekend. Een realistisch toekomstscenario? Mogelijk. DNA koppelen met hoe iemand eruitziet, lukt steeds aardiger. ‘Het geslacht, de etnische afkomst en de vorm van de neus kunnen we goed afleiden uit DNA’, zegt Peter Claes, onderzoeker aan de KU Leuven. ‘Ook voor andere kenmerken, zoals de haar- en oogkleur en de vorm van de kin vinden we steeds meer betrokken genen.’ Claes is gefascineerd door gezichten. Door dat van zijn eigen zoon – ‘Die is tien en heeft nog een klein kinderneusje, maar dat zal nu beginnen te veranderen’ – en door
Rundvee en klimaat
De rehabilitatie van het rund? De methaan boerende koe is het symbool geworden van onze klimaatbelastende landbouw. Maar volgens sommige experts vergissen we ons van vijand en verdienen runderen hun slechte reputatie niet. Is de koe onterecht het zwarte schaap?
32
EOS
Tegenstanders waarschuwen voor misselijkheid, hoofdpijn en zelfs kanker
5G
HET GEZONDHEIDSDEBAT OVER
Moet 5G er komen of niet? De nieuwe generatie van mobiel internet heeft heel wat te bieden, maar roept tegelijk vragen op over mogelijke gezondheidseffecten. Sommige bezorgdheden gaan al even lang mee als de eerste smartphones.
‘B
Tom Cassauwers is freelancejournalist. Hij schrijft over start-ups, digitale technologie en de toekomst.
40
EOS
russelaars zijn geen laboratoriumratten wier gezondheid ik inruil voor winst’, verklaarde Brussels minister van leefmilieu Céline Fremault (cdH) eerder dit jaar. Met die woorden blokkeerde ze de verhoging van de Brusselse stralingsnormen die 5G moest toelaten. Een verhoging die zij als schadelijk voor onze gezondheid zag. Fremault kreeg veel tegenwind voor haar beslissing. Als opvolger van de huidige 4G-standaard belooft mobiel internet via 5G vooral veel sneller te zijn, volgens sommige projecties tot honderd keer. Om je een idee te geven van hoe snel dat is: met een 5G-verbinding kan je een volledig seizoen van de Netflix-serie La Casa de Papel in een paar minuten tijd downloaden op je smartphone of tablet. De aantrekkelijke technologie lijkt dan ook moeilijk te stoppen. Landen als de VS, Zuid-Korea en Zwitserland rollen nu de eerste 5G-netwerken uit, de eerste 5Gsmartphones komen op de markt en in de handelsoorlog tussen de VS en China is 5G-infrastructuur een heet hangijzer. Toch raakte Fremault met haar uitspraak ook een gevoelige snaar. Er zijn wel wat bezorgdheden over welke impact 5G op onze gezondheid heeft, en ze sluiten aan bij eerdere bekommernissen over de stralingseffecten die onze mobiele toestellen al dan niet teweegbrengen. Meer dan tweehonderd wetenschappers – onder wie echter een groot aantal niet-specialisten en academici op rust – tekenden bijvoorbeeld al een petitie die oproept om een moratorium te heffen op 5G. En in Zwitserland lokten anti-5G-betogingen enkele duizenden manifestanten. Baseren de tegenstanders van de nieuwe technologie zich op anekdotiek en ongefundeerde uitspraken, of is hun bezorgdheid terecht? Eos vroeg experts naar antwoorden op vier terugkerende vragen.
Spinrag heeft medische toepassingen
Zenuwen aan een zijden draadje Spinrag is tegelijk een van de sterkste en meest elastische materialen op aarde. Van de zijdedraden kan je onverslijtbare schoenen, vioolsnaren en kabels voor hangbruggen maken. Nu proberen chirurgen met het spinsel onder meer beschadigde zenuwen te herstellen. De zijdedraden van de Tanzaniaanse gouden zijdewever scheuren minder snel dan nylon en zijn elastischer dan staaldraden.
48
EOS
De bizarre zoektocht naar alternatieve raketaandrijvingen
De ruimte in zonder brandstof
Als we tot de sterren willen reiken, dan moeten we iets
beters verzinnen dan de klassieke raket. Wie weet wordt een grensverleggend experiment wel een schot in de roos. 52
EOS
Sarah Scoles
I
n 2012 wachtte Heidi Fearn een verrassing van formaat toen ze na een sabbatjaar haar kantoor aan California State University binnenliep. In het aanpalende lab had een man zijn intrek genomen – een oude man, met witte haren en een professorbril. Fearn wist wie het was: James Woodward, hoogleraar wetenschapsgeschiedenis en docent natuurkunde. Maar wat deed hij in haar achterkamer? Je zou kunnen zeggen dat de ruimtetijd hem daarheen geslingerd had. De universiteit had namelijk Woodwards kantoor opgevorderd voor het nieuwe Gravitational Wave Physics and Astronomy Center, en had een nieuwe plek voor hem moeten zoeken. Fearn was eerst niet opgezet met de ongenode gast. Woodwards onder-
Luc Van Meervelt Chemische doorlichting
Luc Van Meervelt is chemicus aan de KU Leuven. Elke maand ontleedt hij een stukje van ons dagelijks leven tot op de molecule.
Contactlenzen De laatste jaren heeft de reputatie van sommige kunststoffen nogal wat schade opgelopen. Maar vele kunststofproducten zorgen wel degelijk voor meer comfort in het dagelijkse leven. Zoals de contactlens.
Methylmethacrylaat is de repeterende eenheid voor PMMA. De blauwgekleurde bindingen geven de richting van de keten aan
HARDE LENZEN
De eerste contactlenzen op het einde van de 19e eeuw waren van glas. Een groot succes werden ze niet. Daarvoor was het wachten tot 1935, toen Britse chemici van Imperial Chemistry Industries een lichter materiaal ontdekten. Polymethylmethacrylaat, afgekort PMMA, is een polymeer opgebouwd uit het monomeer methylmethacrylaat. In de volksmond heet het plexiglas. Hoewel de contactlens nu heel wat dunner was, werd ze hoofdzakelijk voor medische toepassingen gebruikt. Er bleef een belangrijk nadeel: ze lieten geen lucht door, waardoor het hoornvlies van het oog geen zuurstof kon opnemen.
Bij de voorstellingen zijn volgende kleuren gebruikt: koolstof – donkergrijs, waterstof – lichtgrijs, zuurstof – rood, stikstof – blauw, silicium – lichtgeel.
58
EOS
Gemeente Staden viert een ‘Duitser’ als bevrijder
De man die uit de geschiedenis moest verdwijnen 75 jaar nadat België werd bevrijd van de Duitse bezetting, halen steden en gemeentes hun foto-archieven terug boven. In de gemeente Staden ging daar nogal wat discussie aan vooraf. Wat een aandenken moest zijn aan een heuglijke gebeurtenis, nam daar een gênante wending.
60
EOS
Biologen verzamelen vleugelstukjes voor genetische analyse
Vlinders in de vuurlinie
Het gaat niet goed met het heideblauwtje in Vlaanderen. Genetisch onderzoek moet helpen de soort beter te beschermen. Eos ging op militair domein mee op vlinderjacht.
D
e auto staat amper stil op de Limburgse heide of Dirk Maes doorklieft een paar honderd meter verderop al de lucht met zijn vlindernet. De vlinderexpert aan het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) moet dertig exemplaren van het heideblauwtje zien te verschalken. Op de achtergrond: enkele door straaljagers stukgeschoten autowrakken – geen alledaags gezicht in een natuurgebied. We bevinden ons in het ruim 2.000 hectare grote militair oefendomein bij Helchteren – normaal strikt verboden terrein – dat voor meer dan de helft uit heide bestaat. Hier, tussen de dop- en struikhei, voelen heideblauwtjes zich thuis. Maes is uit op hun DNA. De vlindertjes kwamen ooit voor tot in het Zoniënwoud, maar hebben nu de status ‘bedreigd’ op de Rode Lijst. De soort heeft het moeilijk in ons versnipperde landschap. DNAanalyse moet duidelijk maken hoe het gesteld is met de genetische diversiteit en de overlevingskans van de overblijvende populaties.
70
EOS
Vorig jaar vingen Maes en zijn collega’s al een zeshonderdtal vlinders op meer dan twintig plaatsen. Dit jaar moeten er daar nog ruim vierhonderd bijkomen. ‘Het is goed mogelijk dat ik vandaag het duizendste heideblauwtje vang, maar dit is niet de plaats om de kurken te laten knallen’, lacht Maes.
Delicaat werkje
Met een pincet verwijdert Maes bij elke vlinder een stukje vleugel. In het lab zal daar het DNA uit worden gehaald. Het vleugelstukje verwijderen is een delicaat werkje. ‘Je pakt de vlinder eerst bij de vleugels en vervolgens bij het borststuk’, doceert Maes. Dat doe je het best niet te hard, maar ook niet te zacht. ‘Je allereerste vlinder ontsnapt meestal. De tweede nijp je plat. Vanaf de derde ben je vertrokken. Enkel opletten dat je er geen halve vleugel afsleurt.’ Het gaat vooruit. Terwijl Maes de monsters verzamelt en benadrukt dat er zelden een vlinder sneuvelt voor de wetenschap, draaft boswachter Michel Broeckmans van het Agentschap voor Natuur en Bos, beheerder van
Dieter De Cleene is Eos-redacteur en ving op 36-jarige leeftijd zijn eerste vlinder. Foto’s:
Rollin Verlinde / Vilda
De Limburgse heide is een van de weinige landschappen in Vlaanderen waar het heideblauwtje zich nog kan handhaven. Veel andere habitats zijn versnipperd.
Nog in dit nummer De ruimte in zonder brandstof Als we naar andere sterrenstelsels willen reizen, hebben we iets beters nodig dan de klassieke raket. Twee onderzoekers hebben een idee dat misschien briljant en sowieso waanzinnig is. De NASA gaf hun een beurs van een half miljoen dollar.
De man die moest verdwijnen
Nadat de West-Vlaamse gemeente Staden in 1944 bevrijd was, huldigden haar inwoners twee leden van de geallieerden. 75 jaar later blijkt dat de Stadenaars zich vergist hebben in minstens ĂŠĂŠn van die twee helden.
Gekortwiekt voor onderzoek
Pakketexemplaar
Het heideblauwtje is een bedreigde vlindersoort. Genetisch onderzoek moet de soort beschermen. Om het nodige DNA te bemachtigen, gaan onderzoekers op stap met vlindernet en pincet.