Stedelijke stofwisseling

Beeldkwaliteitplan

Augustus 2013

Max Visser

Stedelijke stofwisseling

OP ZOEK NAAR CONTACT

E

r is een trend gaande waarbij mensen steeds meer op zoek zijn naar contact en ontmoeting. Netwerken wordt een steeds belangrijker aspect van ons dagelijks leven. Moderne technologie, zoals social media en smartphones zorgen ervoor dat we waar dan ook, wanneer dan ook, met anderen online in contact kunnen komen. Er zijn mensen die stellen dat deze moderne technologieën ten kosten gaan van direct contact tussen mensen. De oneindige hoeveelheid kennis die online beschikbaar is, gecombineerd met de opkomst van het nieuwe winkelen en werken, zou ervoor zorgen dat we nauwelijks nog onze deur uit hoeven.

Niets is minder waar. Het individualisme lijkt steeds verder teruggedrongen te worden. In de huidige economie, waarin er nauwelijks wordt geïnvesteerd door bedrijven en de overheid, komen initiatieven alleen tot stand als zij door burgers zelf worden opgezet. Er is meer ruimte voor innovatie en creatieve ideeën dan voorheen. De betrokkenheid onder burgers bij hun woon- en leefomgeving wordt daarmee langzamerhand steeds groter. De opkomst van fenomenen als crowdfunding en organische stadsontwikkeling geven aan dat de macht van burgers groot is als zij als collectief optreden. Wanneer de overheid en het bedrijfsleven nauwelijks meer investeren, zullen veranderingen er alleen komen als mensen samenwerken.

We delen onze belevenissen, mening, gevoelens en ideeën op social media. We willen in contact komen met anderen en samen creëren. We hebben een netwerk dat steeds verder uitbreidt en zijn minder honkvast. Er is mee betrokkenheid bij de stad doordat inwoners zelf initiatieven opzetten. Kantoren verliezen hun werkfunctie, terwijl er wel gewerkt wordt op flexwerkplekken, in cafés en zelfs parken. De betrokkenheid van stadsbewoners bij sociale problemen en ruimtelijke ontwikkelingen wordt langzaam steeds groter.

INFORMELE NETWERKSAMENLEVING Het gebruik van ruimte moet inspelen op veranderingen in de samenleving. De genoemde ontwikkelingen zorgen er tevens voor dat onze samenleving steeds informeler wordt. Het succes van flexwerkplekken laat zien dat mensen behoefte hebben aan het vergroten van hun netwerk en het in contact komen met anderen. Er is vraag naar inspirerende plekken, waar mensen individueel kunnen werken, maar ook elkaar kunnen ontmoeten. Op deze manier beschikken steeds meer werknemers over een uitgebreid netwerk, dat ze in kunnen zetten bij hun dagelijkse werkzaamheden. Daarnaast komen mensen steeds meer in aanraking met nieuwe ideeën, andere denkwijzen en interessante initiatieven. Er vindt een voorzichtige verschuiving plaats van werken op kantoor naar werken op inspirerende ontmoetingsplekken.

De stad is onderhevig aan een continue uitwisseling van informatie en kennis via face-to-face contact, internet en mobiele telefoons.

De opkomst van de netwerksamenleving betekent niet dat er geen behoefte meer is aan privacy. Juist de continue toegang tot informatie en sociaal contact, waar en wanneer dan ook, zorgt ervoor dat mensen behoefte hebben aan bezinning. Mensen leven geen anoniem leven meer, maar dat betekent niet dat zij dag en nacht een “openbaar leven” willen leiden. Het belang van een eigen plek, een eigen privésfeer, is nog altijd aanwezig. Dit hoeft echter geen grote, vaste ruimte te zijn. Met name in de steden kan dit een flexibele en compacte woonruimte zijn. Een ruimte die zowel praktisch als mooi is. Een ruimte die voelt als thuis. Mensen kunnen en willen niet meer tientallen jaren in hetzelfde huis of op dezelfde plek wonen. Toch is betrokkenheid bij de woonruimte en leefomgeving zeer actueel.

Alle genoemde processen zorgen voor een transformatie van onze samenleving. Een nieuwe manier van wonen, werken en winkelen; een nieuwe manier van leven in feite, betekent ook dat het ruimtegebruik veranderd. Al deze processen hebben immers invloed op de inrichting van de ruimte. Toch lijkt de ruimte soms achter te blijven op de maatschappelijke veranderingen. Dit is te verklaren aan de hand van onze benadering van de openbare ruimte.

BENADERING VAN OPENBARE RUIMTE De benadering van de openbare ruimte en het gebruik van deze ruimte, is per land verschillend en wordt bepaald door culturele invloeden. In ons land zijn wij “vervreemd” geraakt van de openbare ruimte. Wanneer we ons zonder gezelschap op straat begeven, kunnen we een gehaast en ongemakkelijk gevoel krijgen, alsof anderen ons afrekenen op het feit dat we ons daar bevinden. Soms kan er zelfs een soort gêne ontstaan voor het gebruik van de openbare ruimte, die weliswaar van iedereen is, maar niet voelt als “eigen”. Dit gevoel is een typisch westers verschijnsel. In een willekeurig Noord-Europese stad zie je gehaaste mensen op straat, die zich niet bewust lijken van de stad om hen heen.

Vervreemding van de openbare ruimte betekent de drang voelen om door te lopen en zich ongemakkelijk voelen in de openbare ruimte.

De openbare ruimte kan een belangrijkere functie innemen als ontmoetingsplaats, waar een stedelijke stofwisseling plaatsvindt.

In Zuid-Europese landen neemt het leven op straat een veel belangrijker plek in het dagelijks leven in. In Italië, Spanje of Frankrijk is het niet ongebruikelijk dat mensen vrijwel dagelijks samenkomen op stadspleinen en straten. Het is hier niet vreemd om voor je deur te gaan zitten en de wereld om je heen te observeren. Mensen praten op luide toon met de overburen vanuit hun raam.

Hoewel dit ongetwijfeld met het klimaat te maken heeft, is er ook een duidelijk cultuurverschil merkbaar. In Noord-Europese landen als Nederland is het individualisme diepgeworteld. In Zuid-Europese landen licht de nadruk meer op het collectief. De openbare buitenruimte lijkt hier van iedereen, en wordt ook gebruikt alsof deze van iedereen is. De straat is bedoeld om je voort te bewegen, maar ook om een praatje te maken, te eten en drinken, te genieten van wat er zoal te zien is. Meer dan in bijvoorbeeld Nederland, vindt hier een wisselwerking van informatie, inspiratie, kennis, contact, ideeën en visies plaats in de buitenlucht. De “stofwisseling” van de stad of en dorp is hier duidelijk merkbaar.

Daarnaast wordt de openbare ruimte hier recreatief gebruikt, om te ontspannen, te flaneren, te spelen, te eten en te drinken, te genieten. Hierdoor wordt de openbare ruimte vaak als positief ervaren. Er is meer betrokkenheid bij de openbare ruimte, omdat deze simpelweg veel meer wordt gebruikt en een belangrijke rol speelt in het leven van de mensen. Er is sprake van “beleving” op straat, zonder dat deze heel bewust gecreëerd wordt. Wel zit een dergelijke gebruik van de openbare ruimte in de cultuur geworteld, en daarom wordt de openbare ruimte ook zo ingericht en onderhouden dat deze beleving mogelijk blijft. De positieve beleving van de openbare ruimte wordt dus niet zozeer gecreëerd door autoriteiten, maar slechts gefaciliteerd. De beleving wordt door de mensen zelf gemaakt, de ruimte wordt zelf ingevuld.

De stedelijke stofwisseling: een uitwisseling van cultuur, kunst, ideeën, visies en beïnvloeding, een bruisende wisselwerking die de stad tot een stad maakt.

TOEPASSING IN NEDERLAND In Nederland kunnen we van een Zuid-Europese benadering van de openbare ruimte veel leren. Onze steden bestaan grotendeels uit “anonieme ruimte”, ruimte waar niemand zich eigenaar van voelt en niemand zich werkelijk betrokken bij voelt. Ruimte die daardoor niet veelvoudig benut wordt en waar weinig tot geen contact tussen mensen plaatsvindt. “Betrokken ruimte”, zoals een druk bezocht park of een stadsplein waar iedereen samenkomt, is hier het tegenovergestelde van. Hoe kan anonieme ruimte transformeren in betrokken ruimte?

Waar wij lange tijd grootschalig hebben geprobeerd de ruimtelijke inrichting te plannen, aan te sturen en uit te denken; zien we nu steeds meer organische, vraaggestuurde ontwikkelingen opkomen. Door de veranderde economische tijden worden er nauwelijks tot geen grootschalige bouwprojecten opgestart. De ontwikkelingen die wel plaatsvinden zijn veelal kleinschalig en gericht op de eindgebruiker. Participatie van “gewone burgers” neemt hierbij een steeds belangrijke rol in. Dit laat zien dat, met enige aansturing van experts, ruimtelijke ontwikkeling door burgers goed mogelijk is.

Veel gebouwen lijken overbodig te worden door veranderingen in het werken en winkelen. Dit betekent echter niet dat mensen zonder gebouwen kunnen. Gebouwen die wel nodig zijn en hun waarde ook in de toekomst behouden, zijn gebouwen die “zich kunnen aanpassen”. In een tijd waarin de ontwikkelingen zich in rap tempo opvolgen en in een wereld die continu aan verandering onderhevig is, is er behoefte aan dynamische gebouwen. Gebouwen die zo gebouwd zijn dat hun indeling, inrichting en vooral functie niet voor altijd vaststaat. Bij de bouw zijn ze zo ontwikkeld dat ze kunnen groeien en krimpen, naar gelang de behoefte aan ruimte. Gebouwen die qua architectuur zowel inspirerend als functioneel zijn. Gebouwen waarbij eindgebruikers hebben meegedacht over het meest optimale ontwerp. Gebouwen die, kortom, een positieve beleving faciliteren, zonder deze af te dwingen of op te leggen aan de gebruiker. Gebouwen die eindeloze mogelijkheden bieden.

Openbare plekken als straten, pleinen en parken zullen ook flexibeler moeten worden. De bewoners en bezoekers van een stad staan centraal bij de ontwikkeling van deze openbare ruimte. Zij moeten dan ook mee kunnen denken over het karakter, de functie en de indeling van deze ruimte. De openbare ruimte is de gezamenlijk ruimte bij uitstek. Openbare ruimte wordt gemaakt door mensen en is bedoeld voor mensen

DE STAD ALS ORGANISME Een stad is vergelijkbaar met een levend organisme. De stad bestaat uit allerlei “cellen”. Er is gesloten ruimte, waarin mensen zich kunnen terugtrekken, privacy hebben, tot rust en bezinning kunnen komen. Dan is er de halfgesloten ruimte, waarin mensen binnen groepen samen zijn, die ze min of meer bewust kiezen of opzoeken. Soms zijn deze ruimten voor iedereen te betreden, soms heeft niet iedereen toegang tot deze ruimten. Daarnaast is er de openbare ruimte, bestemd voor infrastructuur en plaatsen die “van iedereen zijn”. Op deze plaatsten heeft men geen enkele invloed op met wie hij samen is. Tussen deze cellen van gesloten, halfgesloten en openbare ruimte vindt een uitwisseling plaats van informatie. De mensen bewegen zich heen en weer tussen de verschillende cellen en er vinden ontmoetingen plaats. Netwerken ontstaan tussen de mensen en de cellen binnen de stad, maar ook daarbuiten. Deze uitwisseling kan gezien worden als de motor van de stad, er vindt als het ware een “stofwisseling” plaats binnen de stad.

Bij ruimtelijke ontwikkeling is het belangrijk om niet in te grijpen in deze organische opbouw van de stad. Een nieuwe wijk of een nieuwbouwproject kan nog zo goed uitgedacht zijn, als mensen er geen goed “gevoel” bij krijgen, blijft de gewenste wisselwerking uit en vindt er geen ontmoeting plaats. Zo’n wijk wordt maar met moeite opgenomen in de stedelijke stofwisseling, met soms mislukking van een project of teleurstelling onder de mensen als gevolg.

Het is daarom belangrijk bij ruimtelijke ontwikkeling rekening te houden met de stad als organisme. Een stad is meer dan een stuk grond dat ingericht is en vervolgens door mensen in gebruik genomen wordt. De meest aantrekkelijke en fascinerende steden zijn die steden die historisch ontstaan zijn. Steden waarbinnen een sterk stedelijk netwerk is ontstaan door de tijd heen. Steden waar nieuwe, moderne zaken samenkomen met historisch charmes. Hieruit blijkt dat de stad als organisme steeds aan verandering onderhevig is. Zoals eerder genoemd, kan gesteld worden dat de stad bestaat uit cellen. Deze cellen worden, net als bij een levend organisme, vernieuwd of vervangen. De stad groeit en krimpt.

Een voorbeeld hiervan is de situatie die in Nederlandse steden is ontstaan door de economische crisis. Grootschalige plannen voor nieuwbouwwijken zijn stilgelegd en zowel de gemeentebesturen als de bewoners beseffen dat de stad in deze tijd niet teveel moet groeien. De toename van leegstand van winkelpanden en kantoren, maar ook centrale plekken in de stad die “achtergebleven” lijken, bieden hierbij kansen. Deze panden en locaties bestaan uit cellen die toe zijn aan vernieuwing en vervanging. Min of meer vanzelf richt men zich bij de ontwikkeling van de stad niet op uitbreiding, maar op een transformatie of herinrichting van de bestaande delen van de stad. Gebouwen krijgen nieuwe functies, er ontstaan innovatieve en creatieve ideeën voor locaties. Er is meer aandacht voor historische gebouwen, waarin juist moderne organisaties, bedrijven en initiatieven zich vestigen. Burgers nemen het heft in eigen hand bij het verbeteren van hun woonomgeving en zien kansen voor locaties die hen inspireren.

Betrokken ruimte maakt dat de mensen gelukkiger zijn, de stad aantrekkelijker is en het stedelijk netwerk optimaal functioneert.

DE STAD VAN DE TOEKOMST Door de transformatie naar een informele netwerksamenleving wordt het individualisme teruggedrongen en worden ontmoetingen en contact belangrijker in ons leven. Betrokkenheid neemt toe en mensen werken samen. Het stedelijk netwerk sluit hierbij aan en zorgt voor de stofwisseling van de stad. Er blijft weliswaar behoefte aan privacy, maar de stad wordt dynamischer en flexibeler. Een positieve beleving van de ruimte wordt gefaciliteerd, maar vormgegeven door de bewoners en bezoekers van de stad.

De stad van de toekomst is een dynamische stad, die door middel van het stedelijk netwerk optimaal functioneert als organisme. Grenzen tussen binnen- en buitenruimte in de stad zijn vervaagd. De stad bestaat uit openbare gebouwen waar iedereen vrij gebruik van mag maken en waar mobiele capsules vrij aan te plakken en te verwijderen zijn. Capsules die voor privĂŠgebruik of gezamenlijk gebruik bestemd zijn. Mensen vestigen zich op de plek die hen aanspreekt en zijn hierdoor vanzelf betrokken bij hun omgeving. De stofwisseling van de stad zorgt voor welvaart, ontwikkeling, geluk en een prachtig vormgegeven stad. Cellen ontstaan of verdwijnen, vernieuwen of verplaatsen zich, de stad is onderhevig aan dynamiek en geen dag hetzelfde. Ruimte is niet langer statisch, maar beweegt mee met ontwikkelingen in de samenleving.

Daarmee is de ruimte veel flexibeler en past deze automatisch bij maatschappelijke veranderingen. Ruimte blijft niet langer achterlopen. Problemen als leegstand en verloedering krijgen daardoor nauwelijks de kans om op te treden, maar worden door de stad als organisme tegengegaan. Overal is een positieve beleving van de openbare ruimte.

In de stad van de toekomst is de anonieme ruimte verandert in een betrokken ruimte die gedeeld wordt met elkaar, zonder dat privacy verdwijnt.

Kortom, de stad leeft, beweegt en bruist