Qhichwa simipi

Satukup Kawsaynin

DIPLOMADO EN PRODUCCIÓN DE TEXTOS EN QUECHUA Quinta versión, 2012

QHICHWA SIMIPI KAWSAYNINCHIKMANTA RIMARISPA (Hablando sobre nuestra vida en lengua quechua)

1

)81352(,% $QGHV

'LUHFWRU 0JU *XLGR 0DFKDFD %HQLWR $GPLQLVWUDGRUD /LF 1RKHPt 0HQJRD 3DQFODV

&RRUGLQDGRU GLSORPDGR 0JU $PLOFDU =DPEUDQD %

<DFKDFKLTNXQD 0JU 9LGDO $UUDWLD

0JU -XDQD -DQFR 0JU 'DYLG &RQGRUL 0JU 0DULD &ULVWLQD 7HUDQ 0JU (GQD 2WRQGR 0JU $OH[ &XL]D 'U 3HGUR 3OD]D

)RWRJUDItD GH OD SRUWDGD 0JU $PtOFDU =DPEUDQD %

3UH HGLFLyQ /LF -XDQD -DQFR

(GLFLyQ ILQDO 0JU 0DUtD &ULVWLQD 7HUiQ 6DQWLHVWHEDQ

&RQVHMR (GXFDWLYR GH OD 1DFLyQ 4XHFKXD &(1$4

)81352(,% $QGHV 3ULPHUD (GLFLyQ 1RYLHPEUH GH

,6%1

'HSyVLWR OHJDO

/D UHSURGXFFLyQ WRWDO R SDUFLDO GH HVWH GRFXPHQWR HVWi SHUPLWLGD VLHPSUH \ FXDQGR VH FLWH OD IXHQWH \ VH KDJD FRQRFHU D )81352(,% $QGHV

)XQGDFLyQ SDUD OD (GXFDFLyQ HQ &RQWH[WRV GH 0XOWLOLQJ LVPR \ 3OXULFXOWXUDOLGDG

&DOOH 1pVWRU 0RUDOHV 1 HQWUH $QLFHWR $UFH \ 5DPyQ 5LYHUR (GLILFLR -DGH SLVR 7HOpIRQR \ ZZZ SURHLEDQGHV RUJ &RUUHR (OHFWUyQLFR IXQGDFLRQ#SURHLEDQGHV RUJ &RFKDEDPED %ROLYLD

UTJIRINAKA (Índice) 1. SATUKUP KAWSAYNIN............................................................................. 7 2. ANKU ANKU QHURA JAMPIMANTA.................................................... 21 3. Q’UWA JAYWAKUNAMANTA................................................................. 31 4. KULLI AQHATA RUWAYMANTA........................................................... 39 5. QHURA JAMPIKUNA WIKSA NANAYPAQ........................................... 47 6. T’AQWISQA TULLU P’AKISQATA JAMPIKUNAPAQ ������������������������ 53 7. AYNI LLAMK’AY...................................................................................... 65 8. TAKIYPA PAQARIYNIN........................................................................... 75 9. MAKI Q’IWISQA....................................................................................... 83 10. UNQUQ WARMIMANTA WAWA PAQARICHIYMANTAWAN........... 93

3

4

5

6

Qillqaq: Juana Janco Choqueribe Quchapampa-Qullasayu

QALLARIYNIN Kay llamk’ayqa tukuy kawsaq runapaq: Mamapaq, tatapaq, jatun tatapaq, jatun mamapaq, sipaskunapaq, waynuchukunapaq, wawapaq, ima kachkan.

Tukuy kawsakup kawsayninmanta rimarispa, yuyachakuspa, jamut’arispa, khuskirispa jap’iqanapaq.

Kay llamk’ayta ruwanapaqqa, kawsaq runata waturikurqa, paykunataq wañusqa tatankumanta, mamankumanta yuyarikuspa willariwarqayku.

Imapaq kay qillqa: kunan kawsayninchikta qhawarispaqa t’ukuriyman chayanchik, ancha sasa pillapaqpis kawsayninchikqa, manaña allin yuyayniyuq, yupaychasqa, qhispichisqa, maqt’akuna, sipasakuna, wawakunaqa wiñayninpi allin sunquwanñachu ima ruwaytapis, yuyaytapis qhawarispa kachkanku.

Unay kawsaqmanjinaqa ruwasqankuta, yawar ayllu pachamamapaq, ayllu ukhupaq, sapa runa kawsaqpaq kachkan.

ukhupaq,

Llamk’ayqa mana watusqallamantachu, kay tata Nicolas Ninankuru pallarispa kallpachasqa kachkan.

Qillqaq: Juana Janco Choqueribe Yuyayta yanapaspa pallaq: Nicolás Ninancuro

9

Satukup Kawsaynin Satukuqa juch’uymantapacha qhawaynillampi tiyakusqa.

ayllu

ukhupiqa

payan

yayanpaq

Kay kawsayninpiqa, runa rimasqanta, kawsasqanta, llamk’asqanta, raymichakusqanta tutapipis p’unchawpipis kayninmajina kasqanta qhawarispa kawsakusqa.

Satukuqa juch’uymantapacha runap kamachisqantaqa, tukuy sunquwan, ima ruwayllapipis yanapakuq chimpaqpuni kasqa. Payqa mana kamachinankutaqa suyaqchu, sapallanmanta t’ukurispa yanapanacha ñispa ruwaykachaq kasqa.

Chay kawsayninpitaq yapuq kallpasapa, allin umanchasqa tukuy imata yuyaychakuspa, rimaykunata allinta jap’iqarispa aylluntaqa purichisqa.

Tukuytaq ñisqanku:Satukuqa allin yupaychasqa, pillapis rimasqanta uyarinku ñisqantataq allinta junt’anku.

Juk kutiqa payanqa ñisqa:

hikpaq Pitaq ñuqanc chik? n ruwapuwasu chaw Tutanpis p’un anchik ñispa llamk’an tiyan.

10

Satukup Kawsaynin

apuni. pis napaykun ta lla a n ru a Im uni pis jap’ikunap Pi waqisqanta

Kay ñiyqa ñiyta munan: Llamk’aypiqa mana sut’iyanantaqa suyanachu, chhapu chhaputa jatarikuspa llamk’anallapuni. Tutapi killata, ch’askakunata qhawaspa, k’ankaq waqayninta, allquq ayñakuyninta uyarispaqa utqhay utqhayllata llamk’aqqa thatkirina. Astawanpis mama sapachasqa, wakcha wawa kaptinkupuniqa ajinata ñiq kanku.

Ima runatapis qhawaspaqa, juch’uyta jatunta napaykunapuni.

Mana napaykuptinchikqa, mamakunaqa napaykuchikuspa ayllu ukhupi yachachikuq

rumikunata,

wurukunata,

kanku. Jinallataq mikhunataqa imatachá puquchiq kanku, chayta mikhuna kaq, q’illikuptinchiqqa manaña mikhunata jaywakuqñachu kanku.

Satukuqa mamakunap rimaynintaqa uywa michispa, wakaman yakuta quspa, papa tarpuypi allinta uyariqpuni.

11

Juana Janco Choqueribe

Ñañachay,… ñawpaqtataq , qhipatataq qhawarispa, imallamantapi s rimarina.

_Arí, jinapuni mpis ñañachay, qa simi a amapuni nin kankichu.

Kawsakuyqa pantayniyuqpuni, unayqa pimanta rimariptinchikqa, allintaraq kawsayninchikta qhawakuna kaq, mana chiqata rimaptinchikqa ayllu ukhupiqa wanaykunata qukuq kanku. Wakinqa mana kaqtapis umankumanta jurqhukuspa, ñak’achinankuraykuqa imatapis ñillaq kanku, saqra siminwantaq ch’ampaykunaman chayaq kanku, chayrayku nina simi ñiq kanku.

Kunankamapis ajinatapuni ñukun. munaspaqa, Allin rinasunta tukuy sunqu wasiykimanta an . lluqsinayki tiy

Tataykita ma may amapuni saqra kitapis simiwanqa phiña makiwa nq a jap’inakunkic hu.

12

Satukup Kawsaynin

Ch’usaywan karunchakuywanqa mana juk yuyayllachu; wasimantaqa allin sunquchasqa mana phiñakuspalla lluqsina, q’aya minchhaqa uyan uyanchikwan kutiykullanchiktaq. Ajinallataq yawar ayllukunawanqa mana rimanarakunachu, nitaq makinkumanta qhichuqjinaqa jap’ikunachu, chayqa saqraman ñinayan.

Warmitapis m unakuna sunqunchikta tapurispa.

Wawatapis ri qsikuna chumpinchikt a mat’ikuspa.

Satukuqa warmillikuytaña yuyachkaspaqa, wawqi masinwan yuyaychakusqanta rimarin, payqa qhariña kani ñiq, warmichakunaypaqqa chunka kutita sunquyta waturikunay tiyan, uywayta atisaqchu? Jayñiyta, junt’ayta, wañupunaykama munakuyta atisaqchu? Ajinata satukuqa yuyachakuspa allin warmita juqharikuyta yuyasqa. Sawarasqa kaptiyqa warmiytapuni imallapaqpis waturikusaq, yanatin khuskachasqa kawsanakunaykupaq.

Allin kawsaku yta munaspa, tuta tutamanta, tukuy kallpaw an, tukuy sunquw an llamk’ana kaq .

13

Juana Janco Choqueribe

Mamakunaqa ajinata yuyaychawaqkanchik: “pachaqa mana suyawanchikchu, payqa ñuqanchik llamk’aptinchik llamk’asqa, qhillakuptinchikqa usapis tukuykuwasunman, allin kawsayta munaspaqa, suksa suksata, killakunap, ch’askakunap puririyninpi sayarina. Pacha wakinanta munaspaqa, allinta mikhuykuspa llamk’allayña”. Chayrayku, Satukuqa wawayuqña kaspa utqhay utqhayllata maymanpis risqanta yuyarin.

Allin kawsaku yta munaspa , tuta tutama nta, tukuy kallpawan, tu kuy sunquwa n llamk’ana kaq .

Yawar ayllu ukhupiqa Satukup wawanqa manchay utqhay utqhayllata, maymanpis rumpirispa kachaykukuq, tatanjinapuni imallatapis utqhayta thatkirispa ruwaysikuq kasqa. Chayrayku mamanqa, tatanpa papa q’allun ñiq.

Satukutaq warminwan raymiman rispaqa ajinata ñiq: Kayta ñispaqa, mana raymillapichu ajinata ñina kaq, ima llamk’aypipis, ima upyaypipis. Piwanchus machakuqwan chayta ñikun: Mana saqirpanakunapaq, manataq imallamantapis phiñanarpakunapaq, khuyananakunapaqpis, ajinata ñiq kanku. apaq mana Qampaq ñuq anakunapaq. jayk’aq qunq

14

Satukup Kawsaynin

Satukup warminqa, mamakunawan tantakuspaqa, warmipura yuyay kawsaykunata willanarikuq kanku, chaypitaq mama Santusaqa ñiq:

Warmi wawa qa juch’uymanta pacha phuchkayta a wayta yachanan tiy an .

q’ipi kayqa Waway, q’illi hu, ¿Ichari? manami allinc

Satukup ayllunpiqa warmi wawata astawanqa ñinku, “kayta ruway t’antata qusqayki”, chay ñiymanjina mana junt’aqtinkuqa, imatapis kamachiptinkukama q’illikuyta qallarinkupacha, ajina kaptinqa jatunkama yachaykukun, manataq ayllupiqa munachikunkuchu. Chayrayku ñinku: “Wawakunaqa qhawaspalla imatapis yachaqanku, tata mamaqa allinta llamk’ayta, awayta, tarpuyta, uywa michiyta, p’itayta, wayk’uyta, simp’akuyta wakkunatawan qhawachinanku tiyan”; ajina yawar ayllunpi kaptin, sumaq warmi kanqa ñinku. Satukumanta rimaspallapuniqa, paytaqa ajinata uyariq ñin:

15

Juana Janco Choqueribe

Qamqa qhun chu puchullaña ka nki

Ayllupiqa sawarakusqankutawanqa, watan watanta wawayuqllaña warmikunaqa rikhuriq kanku, piqpa wawantapis allin juch’uyta rikuspaqa “Ay, tata Mariyanuq qhunchu puchunsina kanki”, mamakunataq ñiq kanku: “chaykamalla wawaqa kachun, imawan uywasun, pachapis wakjinayan”.

illa, utqhayta Thasa siki im yanapawayku

Llamk’aypiqa tukuy imallatapis ruwakun. Satukup ayllunpiqa, qhillakuq imillata ruwaykachaqllata, puriykachaqllata, tiyakuqllata ima ajinata ñiq kasqanku.

16

Satukup Kawsaynin

Mamaqa qunqachita wayk’usqanki .

Ajinata kay ayllupiqa kiwacha qhachuninta lawata wayk’uptin ñiq kasqanku, qhachuninta manchay sankhu lawata qaraptin, mana sinchitachu k’aminku, imaraykuchus chakrapiqa, wasipipis ima ruwayllapis kanpuni; chayta qhawaspaqa mana q’illikupchu kanku, ichami wakin warmikuna qhillarayku ajinata wayk’uq kanku ñinku.

qa tataykip Waway qam nki papa q’allun ka

Wawa kikin tatan kaptinqa, jatun tata, jatun mamawan papata chayachispa, papata q’alluspa iskayninkuman khuskankama mikhunankuta kamachiq kanku. Wakinkunaqa, kikin kaptinku maqanakuyta qallarinku. Chayjina kaptinqa lawata wayk’uspa juk chuwallamanta iskayninkuta mikhuchiq kanku.

Thaka uma warmi, millay ichhu pichanaj ina chukchayki.

17

Juana Janco Choqueribe

Warmipiqa mana allinchu ajinata qhawakuyqa, umamanta urakama mana kaq qhawakuptinqa, qhillaman rikch’akun, mana awayta yachanchu, mana phuchkayta yachanchu ñinku.

Umphujina q hasa maki kanki

Pillatapis makinmanta q’apiriptinkuqa, manchay qhasa makinku kaptin, unphu maki ñinku, ñak’aytataq imallatapis ruwaykachan ñillankutaq.

Sallqa runa m ulajina mana waway uq kanki.

Kay ñiyqa qharipaqpis warmipaqpis. Ayllu ukhupiqa mana yumiyta atiqqa kampuni, chayta sallqa ñispa ñinku. Satukup wawqin sawarakusqa, chunka watataña warminwan tiyakusqa ñitaq wawanku kasqachu, ayllupiqataq ajinata sutichasqanku.

Kachi pampa pipis tiyawaq jina wayk’unki.

18

Satukup Kawsaynin

Wayk’usqapi ancha millu mikhuna kaptin, mana mikhukuyta atikunchu.

Chayrayku Kiwachiqa mana k’amispalla “kachi pampapipis tiyawaqjina wayk’unki” ñispa ñin.

Kay willakuy tukukunanpaq, ima ruwaykunapipis qhilla qharitaqa wak yuyawan sutichanku, chaywanpis mana imatapis ruwaspa wirayaptinqa astawan sutichanku: Qhilla, runaqa mana llamk’aspalla kh uchijina wirayan.

Satukup ayllunpiqa, qhilla runaqa ima llamk’aymantapis llusp’inpuni, payqa qhasillamanta qullqitaqa jap’irispa kawsan, wakpa kallpanwantaq khuchijina wirayarin.

chu Ñuqa qullqita pa p’unchaw akachkani sa q? jaywanasuypa

19

Juana Janco Choqueribe

Chakrapi wawaqa qullqita mana apaykachaqchu, pituta, jamk’ata, mut’ita, k’ispiñuta, papa wayk’uta, ch’uñu chayasqata wakkunatawan mikhuspa kallaq, kunanqa llaqtapi rantiyman yachaykukun, ima p’unchawpipis qullqitaqa mañakullanña.

Tukuchiynin Kay llamk’aywanqa, kawsasqanchikta riqsichispa kachkanchik, ima llamk’ayllapipis kayjina rimaykunaqa kanpuni; mama, tata, jatun mama, jatun tataqa yuyaynin junt’asqawan sumaqta yuyachakunku.

Ajinataq wiñasqanchikmanjina, kallpanchikmanjinaqa yuyaykuna umanchawanchikpuni, chaypaqqa kawsayninkuta ñawpaqmantaq qhipamantaq qhawarikuspa imatapis ñikunku; ajinataq qharita, warmita, wawata, sipasata, waynuchuta, k’uchi k’uchilla, sunquchasqa, kallpachasqa kawsayninta purichinanta ñiwanchik.

20

Qillqaq: Doris Gloria Crespo Torrez Quchapampa-Qullasuyu

Anku Anku Qhura Jampimanta Qallariynin Kay llamk’aypiqa, anku anku qhuramanta rimarikuchkan. Anku anku qhuraqa tukuy ima unquykunata thañichiq kasqa. Kay llamk’ayta qillqakunanpaqqa kayjinamanta tapuykunata qillqakurqa: ¿maypitaq kay anku anku qhura puqun?, ¿ima unquykunapaqtaq wakichikun?, ¿imaynatataq sapa unquypaq wakichikun?, ¿imaynatataq jampina? ¿machkha unaypitaq unquykunata thañichin?. Chay watuykunamanta Sutiqullu chiqanpi qhurawan jampita wakichiqkunata, qhurawan jampiqkunata ima tapurikuspa kay llamk’ay wakichikun. Paykunaqa anku anku qhurata wakichinku, Quchapampa llaqtamantaq ranqhaq apanankupaq. kay anku anku qhurataqa kimsa llimp’iyuqta tarinchik: yana, yuraq, uqi sapa unquypaqjina kasqa. Cancer, arterioesclerosis, inflamación de Glándulas, ñawi k’arayta (Irritación de ojos), Otitis, Colitis, erupciones, Úlceras pulmonares, Úlceras del estómago, Chantapis ch’ujupaq, chay inflamaciones de várices, ñisqakunatawan ima thañichin ñin; ajinallataq, pikunachus ruphachikuqkunapaq, khuchurparikuspa chay t’iri rikhurisqanta ima thañichillantaq ñin.

Sutiqullu chiqanmanta Sutiqullu kitiqa Quchapampa llaqtapi, Ururu ñan rinapi, juk phani kimsa chunka chininipi chayakun; runaqa jallp’api llamk’akunku, tukuy imata puquchinku: sara, siwilla, papa, jawas, q’umir mallkikuna (acelga, rábano, veterraga, perejil, apio ñisqakunata), chay pampa jallp’a patanpitaq achkha anku anku qhura larq’a ukhupi, pata chirukunapi wiñan. Chay qhuraqa yakullawan anchatapuni wiñaran, machuyarparin chayqa mujun t’akarparikun, wayrataq tukuy kitiman apan. Chayrayku tukuy chiqanpi rikhurin.

Situqullumanta runaqa tukuy ima qhurata puqusqanrayku chayllawan jampikunku. Paykunaqa mana anchata jampikamayuqman yachankuchu riyta, ¿Imaman risqayku? ñinku, paykunap jampinkuta allin ñawiwan qhawanku.

23

Doris Gloria Crespo Torrez

¿Imapaqtaq anku anku qhurata wakichikun?

Sutiqullu chiqanmanta runaqa, tukuy imapaq kay anku anku qhurataqa wakichiq kasqanku. chaymanta, mama Petronila Grágeda ajinata willariwarqayku: _ “Ñuqa mana jampikamayuqman yachanichu riyta, kayllapi tukuy ima unquypaq jampi qhurakuna kapuwan, chay anku anku qhuritaqa kay Sutiqullupi kapuwayku, chayqa uma nanaypaq, wakinkuna takarpilluman sarurparinku, khichkawampis khichkachikunku, wakinkuna llamk’aspa khuchurparikunku, manataq thañiyta atinchu, anku anku qhurallata yakuchapi t’impuchina, chaytataq nanasqaman laq’arparikuna, chaylla utqhayta ch’akirparichin, thanirparichintaq”.

Mama Segundina Zubietataq ajinamanta willarillawarqaykutaq: _“Ñuqaman mamay riqsichiwarqa, jusiwan rutuchkaspa makiyta kuchukurqani, chay anku ankuwantaq mamay churarpariwarqa, mana q’iya rikhurinanpaq, nanaytataq chinkachinanpaq, ñuqa chaymanta yachakuni, ajinallatataq kay anku ankutaqa t’inpurparichispa upyanku, chayqa sumaqta ukhunchikta pichawanchik, chantapis k’iwichanchikpis astawan alliyachin, chay jisp’ay sut’uqpaqpis allillantaq, kay qhuranchikqa allinpuni”.

Ajinamanta mama Carmentapis tapurikullarqaykutaq, payqa Quchapampa llaqtapimin tiyakun, chaypi anku anku qhurata ranqhan, ajinamantataq willariwarqayku: _ “Ñuqa ñawpaqmanta pacha tukuy ima qhurakunata Quchapampa llaqtaman wakichispa apaq kani, anku anku qhurataqa mana riqsiqchu kanku, mana anchata juqhariqchu kanku, riqsiqkunalla rantikuq kanku, kunanqa tukuyña kay anku anku qhurachata riqsiykunku, tukuy imapaqpuni allin, ñuqapis kayllawan thachiñikuni, sapa kuti upyakuni, uyayman laq’akuni, chayraykutaqchá mana imay nanawanchu, ñawikunaywanpis sut’ita qhawani, kay qhuraqa ancha allinpunitaq”.

24

Anku anku Qhura Jampimanta

Sutiqullu chiqanpi imapaqchus kay anku anku qhurata wakichikusqanta, mayqin unquykupaqchus kasqanta, chaykunata qhawarina: Sarnakunata ch’akichin

Uma nanayta thañichin

Q’iyata ch’akichin

Tullu nanayta thañichin

Ñawi unquyta jampin

25

Doris Gloria Crespo Torrez

¿Imaynatataq runa anku anku qhurata jampikunankupaq wakichinku?

• Sarnakunata thañichinanpaq Anku anku laqhikunata yakupi juk qanchis chininita t’impurparichina tiyan, chaymantataq ilayachiytawan sarnap pananman laq’arparina, chaytaq nanayta samachin, sarnatataq ch’akirparichin, ch’akisqanmanjinataq sarna thañikunankama churakuna tiyan.

• Tullu nanayta thañichinanpaq Rumi patapi sumaqta llaqhikunata kutarquna, chaywan tullu nanasqaman laq’arparina, jump’irparinanpaqtaqri naylun wulsawan wataykuna tiyan, chaywanqa astawan nanayta ch’unqarparichinchik, ajinamanta anku anku qhura tullu nanayta thañichillantaq.

26

Anku anku Qhura Jampimanta

• Uma nanaypaq Sumaqta anku anku laqhikunata t’impuchina tiyan, juk chunka chininitajina, mana chayqa muqch’iyarparichina chaywantaq uma nanayninchik thañinanpaq mat’inchikman laq’ayukuna.

• Q’iyata ch’akichinanpaq Q’iyata ch’akichinapaqqa anku anku laqhikunata sarnapaqjina wakichikun.

Anku anku laqhikunata yakupi t’impurparichina, chayta ruwaspataqri ilitallata q’iyachasqaman laq’arparina, chaytaq q’iyata ch’unqarparin, ch’akirparichisqanmanjinataq thañinankama churana tiyan.

27

Doris Gloria Crespo Torrez

• Ñawi unquypaq Ñawi unquypaqqa, anku anku laqhita yakupi t’impuchina tiyan, ilayaptinkamataq ñawinchik muyuyninman laq’akuna, ch’akisqanmanajinataq watiqmanta, jurqhuytawan ila yakuman chullunampaq kutirparichina, wakkunatañataq churakuna, ajinallatapuni phichqa phanitajina churakuspa kana tiyan, chay unquymantataq sumaqta thañiyapunchik.

• K’amiynin Anku anku qhurawanqa, mana tukuy runa jampikunmanchu, wakintaqa siqsichin. Chayta yachanapaqqa manaraq jampikusqaptin makinpiraq anku anku laqhiwan qhaqukunan tiyan, mana imanaptintaqri churakuyta atin, ichami ukhun (cuerpo) pukayan chayqa, qulucha (granitos) ñisqa rikhuriqtintaqri, mana qampaq chay anku anku qhura walliqchu ñiyta munan, manataq churakunaykichu tiyan.

28

Anku anku Qhura Jampimanta

Tukuchiynin Ajinamanta, anku anku qhurata Sutiqullu chiqampi jampipaq apaykachanku.

Tukuy runa sumaqta unquykunata jampisqanrayku astawan chay qhurataqa mask’anku. Anku ankumanta jampiqa tukuy imapaq ancha allinpuni apaykachasqa, chayrayku tukuy chirumanta runa kay qhurataqa mask’anku.

Chanta kunan kay pachapi chay medicina científica ñisqa, astawan qullqipaq, Chayrayku jatun tatakunaqa qhurallawan jampikunku, chayta yuyaycharikuspa kana tiyan, imaptinchus paykunaqa ñawpaqmantaña unquykunataqa qhurakunawan jampikuq kanku. Ajinata ñuqanchikpis kunanqa mana qullqi kaptinqa jampikunanchik tiyan, paykunaqa astawan unayta kawsaqkuqpis kanku.

Jinallataq kunan kay suyunchikpi kawsayninchik, rimaynichik chaninchasqa kanan tiyan, manaña saruchasqa kananpaq, tukuy kikin kanchik, astawanpis kawsayninchik allin yupaychasqa tukuypaq kanan tiyan, ajinamanta chay allin kawsayman chayananchik tiyan.

29

Qillqaq: MartĂ­n Choque Ortiz Quchapampa-Qullasuyu

Q’UWA JAYWAKUNAMANTA Qallariynin Kawsaymanjinaqa, qillqayman yuyaykunata, yachaykunata pikunachá mana yachankuchu chaykunapaq waturispa kachkan. Kunan pachapiqa ayllunkup kawsayninmanta yachaspapis manaña yuyarinkuchu; watamanta wata qunqapuchkankuña. Q’uwa ruwaytaqa tukuy Qullasuyu kitikunapi ruwanku, astawanpis wak suyukunapi ruwakullantaq, q’uwakuyqa ñawpaqmanta pacha ruwakuspallapuni kachkan.

Kay kiti Kami Km. 10,5 Blanco Galindo (Provincia Quillacollo – Cochabamba.) chiqanpi tarikuspa kachkan. Ayllu ukhupi tiyaqkunamantaqa achkha janpiq runa kan qhuyapi tiyakunku. Kay Kami kitipi q’uwayta wakin runalla ruwaspa kanku; wakin manaña yuyarinkuchu. Qhawarisqaman jinaqa, kuraq cristianos evangélicos ñisqa kanku; chayrayku manaña q’uwakuyta yuyarinkuchu. Paykunapaq kawsayqa wakjinamantataq kachkan, pikunachus católicos ñisqa kakuchkanku chaykunaqa sapa raymikunapi q’uwata jaywarikunkupuni. ¿Maymanta jamun kay q’uwa?

Kay q’uwa qhuraqa manchay misk’i q’apayniyuq; chiri kitikunapi wiñan.

Kunan pachapiqa kay q’uwa tukuy Qullasuyu chiqanpi apaykachakun, imaymana ch’allaykunapi, jaywaykunapi ima. Chayrayku, kay q’uwa qhuraqa tukuy ruwaykunapaq, ancha allinpuni kachkan. ¿Imapaqtaq kay q’uwa ruwakun?

Q’uwaqa wasikunata, musuq wasikunata, musuq awtukunata, ranqhana wasikunata, tarpuna jallp’ata ima q’uwakunapaq; tukuy imapi allin rinawanchikpaq, mana llakiy kananpaq, manataq ch’anpaykuna ñak’ariy kitiman chayamunanpaq, sumaq kawsayta taripanapaq ima q’uwata tukuy imakunayuqta Pachamamaman jaywarina kachkan.

33

Martín Choque Ortiz

¿Imakunataq q’uwa jamp’ara wakichiyman yaykun?

Kay q’uwa jamp’arata sumaq wakichinapaq, kay ingredientes cuadropi ñisqawan churakun:

Qhawasqamanajinaqa, Kay jamp’arapi tukuy imaymana llimp’isqa q’aytu, quri lasu, qullqi lasu, llama sullu, uwija sullu, kukawan alkulawan, waka wira, khuchi wira, q’apachiykunawan (incienso), kupalwan, wakkunawan ima yaykun. ¿Pikunataq q’uwananku astawan atikun?

Chay q’uwa jamp’arataqa Amawta wakichin, wakichiytawan jaywayta ruwan (ceremonia). Chay ukhupacha Apu tatakunata, urqu apu tatakunatawan ima waqyarispa1, jamp’ara wakichisqata ninapi ruphachin. Tukukuptintaq, imakunachus uchpha patapi rikhurisqanta ñawirin.

1 Amawtakuna ajinamanta waqyarikunku: “Awichas, Yuko awichas, Warachiri awichas, Ñawpa plaza awichas, awichus, awichas, recibite, con todo fe, con todo deseo, todo con mi voluntad, te lo convido. Olvidados, te estamos recordando, te estoy pagando, Yuko awichas, Warachiri awichas, Puñarpata awichas, Mullupata awichas recibite, con todo fe, con todo deseo te lo convidamos, awichus, awichas.

“Waqniqpitaq Amawta ajinata ñin: “En el nombre del Padre, del Hijo y del Espíritu Santo, amén. Que sea buena suerte, buena fortuna, pachamama, santa tierra, achachilas, awkis, tíos, tías con todo fe, con todo deseo el señor Gerardo Fernández, te lo convida, para el trabajo, en sus pensamientos, en su lugar, en su salud que vaya hermoso; mejores diputados, mejores militares, mejores abogados, mejores dolaristas que vengan pachamama, santa tierra para el señor Gerardo Fernández ¡que vaya hermoso! en el nombre del Padre, del Hijo y del Espíritu Santo, amén.”

34

Q’uwa Jaywakunamanta

Awki runa yachaqta Yatiri sutichasqa. Pay imaynachus kawsay kananta ñawirin, ima unquykunachus jamunqa, ima sumaq kawsaychus jamunqa, tukuy chaykunata kuka laqhita ñawirispa willarin. Amawtajina kikillantataq paypis wakichiyta yachan.

Jamp’arata wakichiytawan, iskay yuyaywanjina k’aja patapi ruphachinku. Ñawpaqta, tukuy apu tatakuna janaqpachapi tiyakuqkunata yuyarikunku: Trinidad ñisqa, santukuna, apostol ñisqakunata ima; qhipanpitaq Pachamamamanta yuyarikunku, payqa Manqhapachapi kawsakun ñinku.

Kay kawsayninchikmanjinaqa iskayninpaqpuni tukuy Apu tatakuna Janaqpachapi Manqhapachapi tiyakuqkunapaq q’uwa jaywakuyqa ruwakun.

Chay gloria mesa ñisqaqa, misk’i jamp’ara sutichasqata jaywakuq kasqa.

Astawan sut’inchariptinqa, ajinamanta kachkan: kuka, q’uwa, untu, copal ñisqawan Pachamamapaq kachkan. Chay q’uwa j’ampara sumaq wakisqaña kaptin, ruphachina.

Ruphachkaptintaq, Amawta tukuy Apu tatakunamanta mañararin, Janaqpachapi, Manqhapachapi tiyakuqkunamanta waqyakuspa, waqyakuspa mañakun.

Q’uwa jamp’ara wakichiynin Kay q’uwa jamp’araqa jatun raphipi wakichikun; chay q’uwa qhura chawpiman yaykun; kantukunanmantaq tukuy imaymana llimp’iyniyuq rikch’aq millmakunawan muyuykuchispa q’aytukunata churanku; chaypaq patanmantaq tukuy ima misk’ikunata junt’achinku, patanmantaq mirrata, incienso ñisqata, llama sullu millmawan mayt’usqata ima churaykullankutaq.

Q’uwa jamp’ara wakichiyninqa, tukuy imapaq mana kikinchu. Imatachus walliq kananta, walliq rinanta munasqanchikmanjina wakichikun.

Wakin kitipi, q’uwa jamp’araqa sumaq wakisqaña jaywakunapaqpacha ranqhakun, juch’uy jatunmanjina chaniyninqa kachkan; wakinqa llama 35

Martín Choque Ortiz

sullumanjina astawan chanin; mana chayqa pisilla chanin, rantikuytawantaq, maypichus jaywakuyta munanchik chayman apakuna.

Sumaqta wakiykuchiytawan ch’allarikuspa ima k’aja patapi q’uwa jamp’arata ruphachina.

Q’uwa jamp’arata ruphachiytawantaq, uchphanta wasi kanchanman p’anpaykuna.

Wakin runa wasillankupi jaywakunku, wakintaq karu qhatakunaman, muqukunaman, urqukunaman, maypichus ñawpa achachilakuna, amawtakuna jaywakuq kanku chayman rinku.

Willaykuna: Mama Gregoria q’uwakusqanmanta riqsirinachik: “Qayna khuskan p’unchawta q’uwa jamp’arata rantikurqani, Pachamamaman kunan jaywarikunaypaq”.

Mama Gregoriaqa, tukuy pikunachus jaywarikunku kikillantataq kay tarpuy killapi (agosto) Pachamamaman ajinata ñispa jaywarikun: “Ñuqa qamman mikhunata qusqayki, qamtaq sumaq kawsayta quway”.

Ajinata rimarispa, winuwan q’uwa ruphachkasqaman ch’allaykurin.

Mama Elianataqri ajinata q’uwanamanta rimarin: “Chakraqunakuy killapi (agosto) Pachamamaqa manchay yarqhasqa, siminpis kicharisqa suyakamun ñinku”.

Mama Elianaqa, jaqay Chukiyapu (La Paz) llaqtapi q’uwa jamp’arakunata ranqhakun.

Ranqhananpaq ajinata wakichin: Juk jatun raphip chawpinpi q’uwa qhurata churan; kantukunanmantaq muyuyllata tukuy imaymana rikch’aq millmakunata churaykun; 36

Q’uwa Jaywakunamanta

patanmantaq tukuy ima misk’ikunata, awtuman, wasiman, qullqiman, wakkunaman ima rikch’akuqta churaykun. Chaykunata churaytawantaq, patanman mirra, incienso, misturata ñisqata, llama sullutawan millmapi sumaq mayt’usqata churallantaq. Ajinata wakiykuchiytawan, juk jatun raphiwan kirpaykun, rantikuqqa, ranqhaqman iskay chunka waranqata qupun.

Amawta Tata Valentintaq, q’uwanamanta ajinata rimarin: “Imayna mana pachi Pachamamata ñisunmanchu, si pay tukuy imata, kawsananchikpaq quwanchik”. Q’uwa jamp’ara jaywakuypi, achachilakunamanta (dioses tutelares ñisqa) jaqay rit’i jatun muqukunapi, qhatukunapi, urqukunapi yuyarikunku, mañarikunku ima. Illimani, Huyna P’utuqsi, Mururata, Sajama, Chikchapi ima tiyakunku. Mayukunata, nunakunata ima waqyarikullankutaq, ajinatapis q’uwa jaywakuyqa ruwakullantaq.

Rimaykuna (Vocabulario) Aqnanakuna, Ritos, ceremonias.

Qullasuyo, Bolivia Yachay kawsay, Cultura Unanchay, Entender, orientar, comprender Kamachi, Ley Chiru, Lado T’ukuriq, Pensador, filósofo Amawta, yachaq, El Sabio Luqta, Ofrenda preparada para brindar a la Madre Tierra.

Sullu, F etos de cualquier ser vivo, en el caso de la q’uwa se refiere a los fetos de la llama o de la oveja.

Yatiri, E l que sabe, conocedor o sabio, adivino, un anciano que puede predecir el futuro.

Ancha yupa, Importante 37

Qillqaq: GUIDO IBAÑEZ GUEVARA Putupsi-Qullasayu

KULLI AQHA RUWAYMANTA Qallariynin Kay kulli aqha ruway unay pachamanta pacha kasqa, imaynatataq aqha ruwakun? Mayk’aqmanta pacha ruwakun? chay yuyaywan qillqasqa kachkan.

Kay qillqata Yanayu ayllupi Municipio Acasio Norte P’utuqsi jap’iypi wakichisqa; kay ayllupi iskay chunka iskayniyuq yawar masi tiyakunku, kay chiqanqa manchay q’uñi kiti, Norte P’utuqsipi Yanayu ayllu 595 kilómetros ñisqapi, P’utuqsi llaqtamanta tarikun.

Kay aqhaqa sarata, riwuta chaqruspa ruwakun, sarallamantaqa mana ch’uwayta atinchu, ñisunmanpis: phichqa manka sara wiñapuman kimsa manka riwu wiñapu yaykun.

1.- Maypi ruwakun: Yanayu ayllu

Yanayu ayllu Municipio Acasio segunda sección Bilbao Rioja ñisqapi juch’uy kiti P’utuqsi suyu ukhupi. Kay ayllu iskay chunka kilómetros ñisqapi Acasio llaqtamanta tarikun, Qullasuyup jap’iyninpi. Tiyaqkunaqa sarata, riwuta, papata, jawasata, arwijata, kinuwata, kuymita, siwarata, uqata ima astawanqa tarpunku.

41

Guido Ibañez Guevara

Kulli sara

Q’illu sara

Kay raymikunapaq, Candelaria, Pascua, Espíritu, San Juan Exsaltación ñisqa, pukllay raymipaq aqhaqa ruwakun, jinallataq t’uru sato ñisqapaqpis.

Kay aqha ruwayqa ñawpa kawsayninmantapacha ruwakuq kasqa.

pachamantapacha,

Inkakunap

2.- Aqhap ruwaynin Ñawpaqtaqa aqhata muk’umanta ruwakuq, kunan pachapiqa manaña chaywanñachu ruwakun, sarata riwuta wiñarachisqa jak’unmanta aqhakun.

Aqhata ruwanapaq, jatuchaq sarata, murmu saratawan wak wakta aqllanku, t’unantataq aqhanankupaq saqinku.

T’una saranta muchhaytawan, wirkhiman thalliykunku patanmantaq yakuta jich’aykunku junt’anankama, iskay chunka tawayuq phanita mana chayqa kimsa p’unchawta chulluchinku.

Qhipantaqa, gangocho ñisqapi sumaqta juk chunka phanitajina sut’uchinku, sut’uraptinkama wasi ukhuman naylun ñisqata, mana chayqa tartaku laqhikunata pampaman mast’aspa patanman chullusqa sarata sumaqta wiñarananpaq jich´aykuspa qhataykunku, qanchis p’unchaw junt’ata qhatasqata saqinku, chaymantaña qhataranku, wiñarasqa sarata t’isanankupaq.

42

Kulli Aqhata Ruwaymanta

Wiñaraptinkamaqa sumaqta t’isarqunku, chanta ruphaypi juk kimsa p’unchawtajina ch’akichinku, chayjinata wiñapuman tukuchikun.

Kay wiñapu ch’aki kaptinkama, wurupi yaku kutaqpaman jak’uchinankupaq apanku. Jak’uña kaptin aqhanapaq wakichikunku.

3. Aqhata ruway Aqha ruwaypaqqa, paylata, llamt’ata, jatuchaq mathikunata, juch’uy mathikunata, isankata, yakuta, p’uñuta, wirkhita, yuruta wakkunatawan tantaykunku. Aqhayta qallarinankupaq, phichqa q’ipitajina llamt’ata wakichinku.

Iskay q’ipijina rakhu llamt’a, misk’i q’itata ch’akichinapaqjina kanan tiyan.

Aqhata ruwanapaqqa ñawpaqta jatun paylapi suqta latatajina yakuta q’uñichinku. Chanta juk wirkhipi, kimsa lata wiñapu jak’uta wakichillankutaq.

Chay wiñapuman, tumpa q’uñi yakuwan kimsantin latamanta wirkhiman jich’aykunku, jinataq juk k’aspiwan jak’utawan yakutawan sumaqta qaywispa tinkuchinku, sumaq tinkusqa kaptin, qhullumisqaman kimsa lata yakutawan junt’aykuchinku, jinallatataq kikinta qaywiykuytawan, llikllawan qhataykunku.

Chaymanta tunpata ch’umariptin watiqmanta paylaman khuskanpaq khuskanninta kutiykuchinku, jinata watiqmanta qhulluchispa wirkhiman junt’achillankutaq, mana q’upachakunanpaq qhataykunku, kimsa phani manachay tawa phanita ch’uwananpaq suyanku. Chaymantaña, juk mathiwan wak p’uñukunaman upita wisirpanku, chay upip uranpi sankhunta qhipachinku wak wirkhiman janch’imanta t’aqaspa churanku. Chaymantataq, juk tutapi misk’i q’itata chayachispa juk juch’uy wirkhiman jurqhunku.

43

Guido Ibañez Guevara

Kay sankhu q’ita ñisqata paylaman wisiykunku, chanta kimsa kutita t’impuchinku: ñawpaqta juk phanitajinata t’impuchinku, wirkhimantaq chiriyananpaq wisinku. Qhipantataq watiqmanta ilaña kaptin juk phanita jinallataq t’impuchillankutaq.

Chayta chiriyachiytawantaq watiqmanta t’impuchinku, kay kutipiqa sut’iyaykama chay misk’i q’itata ch’akinankama chayachinku, chaypuni sumaq misk’i q’itaqa.

Kay q’ita chayachiypiqa mana ruphachinapaq tutantin rich’asqa kana tiyan, mana puñuy jap’inapaqtaq juk pukllay tiyan, pichus ñawpaq puñuqta, yanayasqa mankamanta, paylamanta yana qhichimiwan juk willmata phiskurquspa uyanpi jaywiykunku.

Chaymantaña upi t’aqasqata k’allkuchus manaraqchus llamirinku, k’allku kaptinqa paylaman wisiykuspa, k’allkun chinkanankama t’impuchinku, t’impuchichkaspa paylaman juk lata yakuta mana pisiyanampaq upiman jich´aykunku, t’impuptinkamataq paylamanta wak p’uñukunaman wisinku; chanta upita, iskay p’unchawtajina chiriyachinku.

Jinallataq, chhaman qhipakuqman wak yaku t’impusqata jich’aykunku, siqi aqha lluqsinanpaq. Kay yakuta upip chhama janch’iwan sumaqta qaywinku, ch’uwaykuptintaq upinta wak p’uñuman wisirpanku, janch’intataq isankapi sut’urquchinku, papa wathiyatawan mikhunankupaq jallch’anku.

Kay aqhaypi ila upita ch’uwakuchkaptin uranmanta, upina q’itata urqhukullantaq, chayta wakinniqpi qhunchu ñispa sutichanku.

Ila upita p’uñukunapi manaqa paylapi t’aqasqata misk´i q’itata jich’aykunku, sumaqta qaywispa tinkuchinku, chayqa wanta aqha sutichakun.

44

Kulli Aqhata Ruwaymanta

Kay q’itachasqa upita, manaqa wanta aqhata watiqmanta p’uñukunaman kutichillankutaq, kay p’uñukuna sumaq mayllasqa kanan tiyan, p’uñuta waych’a manaqa mulliwan mayllanku, chaytaqa mana aqha k’allkuyanampaq ruwanku.

Qhipan p’unchawta, aqha p’uñukunata sumaqta kirpaykunku, mana imaymana khurukuna yaykunanpaq.

Jinamanta aqhaqa kimsa p’unchawpi puqun. Kay aqhaqa sumaq allin kawsakuchkaqta phiñanachin, phiñanasqa runata allinyaykuchin ima. Kay kitipi Benedictowan y Pacificawan kulli aqha ruwaqkuna kanku.

Q’illu aqha

Tukukuynin

Kulli aqha

Aqha iskay p’unchawpi jatarin, iskay p’unchawpitaq upyanapaq puqun, qallarikusqanmantapacha tukuchakunankama qanchis p’unchawpi ruwakun.

Aqhata qallarinapaq, kimsa cruz ñisqata churaykunku, jinataq tawantin wasi k’uchukunaman Pachamamaman sutinpi ch’allaykunku.

Aqhata tukuy ima raymikunapi kan, runap wata junt’ayninpi upyakullantaq.

Chay cruz ñisqata churanku, supay aqhapi wayllunk’asqanrayku, mana runa machaykuspa maqanarakunankupaq.

45

Guido Ibañez Guevara

Yana saramanta aqha utqhayllata ch’uwarparin, q’illu saramanta astawan muchun.

Aqhataqa mana pukllakuypichu upyanku, mana chayqa may sinchi wawqikunawan, ayllukunawan khuskacharikuspa upyanku, wakin kuti kukata akullikuspa k’uyunata pitarispa, llakiy kusiy kawsaymanta willanarikuspa, juk sunqulla kawsaykunata tukuy llamk´aypi kananpaq upyarinkupuni.

Kay aqha ruwayqa unay pachamantapacha ruwakun, imaynata aqha ruwakun chayta kay qillqasqapi yachachikun, jinataq mayk’aq upyanata, imayna qallarinata, aqha ruwayqa runap kawsaynin, llamk’aypi, raymikunapi upyanku, sunquchakuyta kallpachan, kusirichin, sunquta astawan sumaqta llamk’ananpaq t’ikarichin.

Kusuq simikuna Qhullumiy: Remover un líquido en su recipiente Isanka: Canasta Chhaqa: Fogón improvisado Siqi: Agüapié. Vino u otra sustancia de baja graduación

46

Qillqaq: OFELIA A. RODRIGUEZ Quchapampa-Qullasayu

Qhura Jampikuna Wiksa Nanaypaq

Qallariynin Qullasuyupi kawsaqkunaqa, qhichwa rimayta mana t’aqasqa kananpaq kallpachananku tiyan, qhichwa qallu runa tukuyniqpi P’utuqsi, Quchapampa, Chukisaka, Ururu, suni kitikunapi (Santa Cruz), Chukiyapupi imapi kanku.

Quchapampa kitipi unaymantapacha qhura jampikuna wiksa nanaypaq kaqpuni ñin. Kaypaqtaq awichata tapurikurqa kayjinata: ¿Unay pachapi wiksa nanayniyuq kaspa imawantaq jampikuq karqanki?

Ajinataq ñawpaq runa wiksa nanaymanta jampikunankupaq, thañichinankupaq ima, paykunaqa qhurakunata apaykachaq kanku ñin. Kunan pachapiqa wiksa nanayta jap’ispa jampi wasi ranqhanallamanña runaqa qayllan, mana yachaspa imakunawanchus ruwasqa kasqanta rantinku, chaytaq astawan llakiyta qun.

Kay qillqayqa San Benito kitipi, Quchapampa llaqtapi, Papa Juan yachaywasipi, yachakuqkunawan iskay ñiqi secundaria ñisqa kaqkunawan ruwakun. Kay yachaywasi jatun walli Punata ukhupi tarikun. San Benito ñisqaman chayanapaq, kunanqa may chhika awtu rinapaq tiyan.

Kay qillqaypi qhura jampimanta kallpachakunqa.

Jampi wasi ranqhanakunapiqa, mana yachakunchu machkha unayniyuqchus, imawanchus jampikunata ruwasqa kasqanta. Kay qillqaymantapacha, wiksa nanayta jap’ispaqa mana jampi ranqhanaman utqhayllata rinankuta, wasillapiraq qhurawan jampikunankuta yuyachakunqa.

Runaqa imaymanarayku wiksa nanaywan rikhurinku: mikhusqamanta, ch’ichi mikhunata mikhusqamanta, mana imata mikhusqamanta, puchusqa mikhunata mikhusqamanta, tukuy ima mikhunata chaqruspa mikhusqamanta ima.

achkha

Qura jampikuna: anis wiksa k’ichkiypaq Anista q’uñi yakupi phichqa chininita samachinku, t’uktuq misk’inwan misk’ichaytawantaq, q’uñi q’uñillata upyanku. Kayqa w’iksa punkisqa k’ichkiyta thañichin, 49

Ofelia A. Rodriguez

punkisqa wiksa kaptin juk qirullata upyachinku; astawanpis uña wawakuna cólicos ñisqata unquptinku allillantaq. Juk qiru khuskanniyuqllata mana chayqa aswan pisillata upyachinku.

Yirwawina wiksa nanaypaq Wiksa nanaylla kaptin, yirwa wina laqhinta k’asp’inwan khuskata juk chhika t’impusqa q’uñi yakullapi phichqa chininitajina samachinku, sumaq kirpasqapitaq, chunka chininita suyaspa, tumpata chiriyachiytawan, qirupi t’uktuq misk’inwan misk’ichaytawan pisimanta pisi upyachinku. Sapa wiksa nanay kaptillan kayta upyanku.

Manzanillaqa, achkha mikhusqanchikrayku wiksa nanaypaq Kay manzanillaqa achkha mikhunata mikhusqarayku wiksa nanayta thañichinapaq allin. Kimsa qhurata t’ikantinta juk chhika yaku t’impusqaman phichqa mana chayqa chunka chininita samachinku, q’uñi q’uñillata t’uktuq misk’inwan misk’ichaytawan upyanku, chayqa juk chhikamanta chhika allinyachin.

Kay q’uñi yaku manzanillamanta sapa wiksa nanaptin upyanku. Mana allinchu q’uñi yaku manzanillamanta jukllapi juk p’unchawllapiqa achkha upyayqa, pillatapis wiq’urpachinman. Unquq warmipis mana kay manzanilla yakunta upyallanmanchu, wawanta sullurpachinman.

Tukuy kay qhurawan q’uñi yaku wakichisqata t’uktuq misk’inwan misk’ichanku, mana jukllapichu upyakun, pisimanta pisi upyakuptin utqhayllata thañichin; wiksa nanaylla kaptin juk qirullata upyananku tiyan. Manapuni wiksa nanay thañiptinri jampina wasiman qayllanan tiyan, nanaptinpuniqa, ichapis wak sinchi unquyña (bilis) manaqa apéndice ñisqa kanman.

50

Qhura Jampikuna Wiksa Nanaypaq

Oréqano ñisqa wiksa punkiypaq Orégano ñisqa jampi qhura wiksa punkisqapaq, wiksa nanayta ima allinyachinanpaq.

Yakupi juk chhikallata t’impuchinku, pisimanta pisi upyachinku, mana jukllapichu, manaqa wiksa nanayta allinyachinmanchu.

Payqu wiksa nanaypaq chiriwan chiriykuchikuptinku Payqu qhuraqa ancha allin riqsisqa, kay suyupi Wiksa nanaypaq jampi. k’aspinta laqhinintinwan juk chhika yakullapi sumaq wichq’asqata chay q’uñi yaku tullpunanta chunka chininita suyanku, tumpata chiriyachiytawantaq juk qirupi t’uktuq misk’inwan misk’ichaytawan pisimanta pisi wiksa nanay thañinanpaq upyanku.

Limóm ñisqa wiksa nanay k’araptin Pipis wiq’uniyaptin, wiksa k’arayniyuq kaptin, jukchhika yakupi limón ñisqata iskayta manaqa kimsata ch’irwaykunku, juch’uy chuwapitaq vicarbonato ñisqata limón ch’irwasqaman churanku, sumaqta chaqruspa, juk chhika yakupi sapa wiksa nanaylla kaptin upyanku t’uktup misk’inwan misk’ichasqata, wiq’uniyaypaqpis kay te de limón ñisqa may allinpuni.

Yachasqanchikmanjinaqa kay qhura jampikuna unaypachamanta, ñawpaq runa kay qhurakunawanpuni ima nanaytapis jampikuq kanku. Kunanqa wawakunaman, kay kawsay mana wañunanpaq riqsichikunan, mana chayqa 51

Ofelia A. Rodriguez

mayniqpipis pimanpis riqsichinapuni, kay qhurakunawan jampikuyqa aswan allinpuni kanman. Kunanpacha wawakunaqa jasa kawsayllata単a munanku.

Chaytaq mana walliqchu, ima nanay kaptinpis wasi jampiq ranqhayllaman単a rinku. Yachakusqanmanjinaqa chay jampikunaqa mana walliqyachinallapaqchu, qastritis 単isqamanpis tikrakunman, mana chay wak unquykunaman mana yachakunchu imakunawanchus ruwasqa kasqanta.

52

Qillqaq: TEODORA AGUILAR HUARANCA Juliaca-Puno- Peru

T’aqwisqa Tullu P’akisqata Jampikunapaq

Imapaq kay llamk’ay yachay Kay llamk’ayqa tullu p’akisqamanta riqsichichkan, qhura jampikunawan jampikuyta allinta sut’ita yachananchikpaq, wak llaqta runa jampikuyta yachanankupaq. Qhura jampikunaqa ukhunchikta allinta jampin, mana misk’ikuna t’uqsiykuna jinachu, kaykunaqa wak unquykunata ukhunchikpi jampispapis jatarichin.

Tullu p’akikuyninmanta Tullukunaqa awiyuchusqamanjiqa watamanta wata phusayayta qallarin, wawap tullunpis p’akikuyta atillantaq. Tulluqa imaymananman p’akikunmin, utqhayta nanayta thañinanpaq jampina tiyan. ¿Imaraykutaq, imanaptinchiktaq tullunchikkuna p’akikunmanri?

Tullunchikkunaqa wira llasa ukhuyuq kaptinchik p’akikun: maqanakuypi, urmarakuspa, tullu sinchi qhaypa kaptin, kuyuriptinchik p’akikunman. Tulluqa qhaypayan, mana calsio ñisqawan kallpanchasqa kaptin.

Astawanqa chaki muqu, maki tullu, qunqura, maki wich’u, rikra, maki ruk’anakuna ima p’akikunmi.

55

Teodora Aguilar Huaranca

Imaynatataq tullunchik p’akikusqanta yachasunman. » Sinchita usuri chhiqanpi nanaptin. » Punkiriptin, sinchi nanayqa. » Kuyuriptinchik, sinchi nanayniyuq. » K’iri chiqanpi puka q’umirllana aychapis rikukuptin. » Mayninpiqa yawar imaraq phawakamunman. » Kay yachaykunata yachananchik Tullu p’akikuqtaqa yuwayllawan p’akisqa chiqanta k’aspikunawan uranmanta patamanta tullu kikillampi kananpaq churaykuspa wataykuna. Tullu lluqsirqamun jawaman yawar ukhupiraqjinaqa, ñawpaqtaqa k’iri muyuriqta ancha yuwayllawan pichana, jisp’aywan mana chayqa nabo ñisqa qhura t’impusqa yakuwan, ama nanachiqjinalla algodón ñisqawan, mana chayqa llimphu thantawanpis, ama kichasqa aycha ukhuman sut’uykuchiqjinalla, allintapuni q’iyachachiymantapis jark’akuna tiyan.

Iskay chiqaniqmanta qhura jampi kamayunkunawan, jampikamayuqwan jampikuyta atikun.

Llaqtapi qullqiyuq runaqa tullu p’akikuptinqa jampikamayuqwan jampichikunku, khuyay kawsaypi runanalla qhuramanta wakichisqa jampiwan jampiq yachaqkunawan jampichikunku.

Jampikamayuq jampikuynin Jampikamayuqqa ñawpaqtaqa imaymana tullu p’akikusqanta Rayos X ñisqawan qhawaykunmi, chaymanjina jampinampaq, pañukunallawanmi ch’unqaykun allinyananpaq, mayninpitaq yeso ñisqawan pastillakuna ñisqawan apaykachan, mayninpitaq tullu p’akisqa allin, chiqan, k’apaq tulluman k’askaykapunanpaq varilla ñisqawan mana chayqa k’iñita churaykunku, sinchi kaptintaq operación ñisqata ima ruwanku.

Tullu p’akisqata qhura jampikunawan jampinapaqqa, ñawpaqta imaynaman tullu p’akikusqanta yachana Ñawpaqtaqa allinta makinchikta mayllakuna, jinaspataq makip ruk’anawan llukchiykachana, yuwayllawan k’iri muyuripta, makinchikmi allinta tullu imaymanaman p’akikusqanmanta yachana tiyan, kaykunami: 56

T’aqwisqa Tullu P’akisqata Jampikunapaq

» Iskayman p’akikun, ichaqa tullu mana sinchitachu jayt’arparin, kikinpijinalla kan, aychatapis mana ukhupi sinchita q’irinqamunchu. » Tullu aycha ukhupi ñut’ukun. » Tullu iskayman p’akikuspapis wak chiqankunaman laqrakun. » Tullu kinrayman q’isurqakun, kaypiqa tullu, aychata khuchurqamunraq, yawar uhkupi jawaman lluqsirpan. » Mayninpitaq tulluqa laqralla laqrakun. » Tukuy kaykunata makip ruk’anaqa yuyayllawan allinta tarinan tiyan, ancha yupakaptin jampinapaq.

Jampinapaqqa Iskay mana chayqa tawa sumaq wakichisqa k’aspikunata, algodón ñisqata manachayqa llimphu thantakunata, p’alta thanta kuchusqa, watanapaq kanan tiyan.

57

Teodora Aguilar Huaranca

Qhura jampikuna Ch’iri ch’iri Yawar ch’unqa Wichullu Sanu sanu Sangre de grado ñisqa Yana chankaka Mach’aqmay (Culebra) manachayqa qaraywa Nawus Mamaq willallin (kaqtillan) Ch’iri ch’iri

Sangre de grado

58

Yawar ch’unqa

Mach’aqmay

Sanu sanu

Yana chankaka

Nawus

T’aqwisqa Tullu P’akisqata Jampikunapaq

Jampita wakichina Ñawpaqta piqana rumita wakichina, qhura jampikunata k’irimanjina churana, achkha ch’iri ch’irita yawar ch’unqanatawan; wichulluta, sanu sanutawan juk chhikallanta mach’aqmaypaq aychantataq tawaman phatnispa juknillanta churana, wakintataq waqaychanaraq, jinaspa piqapi ñut’u kanankaman kutana, mana ima sankhu yakutapis jich’aykunachu, chaypaq qhura jampikunaqa q’umir kananku tiyan, yakuqa qhura jampikunallamanta lluqsimun, ñut’uña kaptintaq, yana chankakata tawaman phatmina, mana chayqa iskayman ima, wakichisqakunaman churaykuna, juk phatmillata, chaytawan piqaykapuna, jinaspataq juk llimphu k’upupi juqharina, sangre de grado ñisqata sut’uykuchina, kimsa mana chayqa tawa sut’uytajina, runap willallinta ch’awaykunallataq, llapallanta qaywina, allinta tinkuchinakama, tukuy imapis llimphupuni kanan tiyan, k’iriman churanapaq, wakichisqaña kanan tiyan.

Ch’iri ch’iri, Yawar ch’unqa, Wichullu, Sanu Sanu, kay jampikunaqa ancha atiyniyuq kasqanku, k’irita pataman ch’unqanankupaq, yana chankakataq yanapan ch’unqayta, sangre de grado ñisqataq utqhayta k’irita yanapan allinyananpaq, nawus qhurakaqtaq k’irikuna ukhupi mana sinchichananta jark’an.

Mach’aqmaypaq qarawanqa unqusqa aychanqa musuq aychanta utqhayta wiñamunanta allinta yanapan, jinallataq mamap willalli ukhumanta k’irita ch’unqallantaq.

Jampiyta yachasunchik Tullu imaynaman p’akikusqanmanta yachaspañataq, chaymanjina jampiyta qallarina.

59

Teodora Aguilar Huaranca

1. Tullu iskayman p’akikun, mana sinchitachu jayt’arparin kikinpijinalla kan, mana aychata ukhupi sinchita q’irirqamunchu jinaqa, kaytaqa chiqancharispa kikimpi munayllata iskay wakichisqa k’aspikunawan uranmanta pataman allinta churaykuspa, p’alta thantawa wataykuna.

Jampi wakichisqawantaq kikin k’irimanta, karupachamanta churaykuna, jinaspa thantawan muyuriqta wataykuna. Qhura jampi wakichisqawan sapa p’unchaw churana, punkisqaqa pisimanta pisi ch’inkananpaq, allintaña chinkaykuptinqa k’iri chiqallanmanña jampi wakichisqawan churana. Mikhusqanmanjinaqa, watanman ukhun allinyanqa.

2. Tullu aycha ukhupi ñut’ukuptin ancha yuyayllawan makip ruk’anawan llukchiykachana, sumaqta jark’aykuchina, ama kuyuykachachiqjinalla, jinaspataq muyuriqmanta wakichisqa k’aspikunawan churaykuspa, p’alta thantawan wataykuna, sinchi punkisqa kaptintaq, k’iri kikinmantaqa qhasillata wakichisqa jampiwan jawina, astawanpis karu pachaniqmanta muyuriqmanta churaykuna, jinaspataq jatun pañuwan wataykapuna, ajinata sapa p’unchaw jampina, punkisqa thañiptin k’iri chiqanmantawan jampi wakichisqawan churana, p’unchawkunatapis karuncharina; sapa iskay mana chayqa kimsa p’unchawkunamanta, unaypachamantawan allinyanqa.

3. Tullu iskayman wak chiqankunaman p’akikuptin, ichaqa kikinpijinalla laqrakun, kay k’iritaqa kikimpi munayllata tawa wakichisqa, k’aspikunawan muyuriqta churaykuspa p’alta thantawan allinta wataykuna; jampi wakichisqatawan kikin k’irimanta wak karu pachakunamanta ima, muyuriqmanta pañuwan wataykapuna. Qhura jampi wakichisqawanqa sapa p’unchaw churana, punkisqa pisimanta pisi chinkananpaq, allintaña chinkaptintaq, k’iri chiqallanmanña sapa iskay manaqa kimsa p’unchawmanta churana, chaypaqqa achkha jampita wakichina.

4.

Tullu kinrayman q’isunman, aychata khuchuspa jawamanraq yawar lluqsimunan tiyan. Kaytaqa ñawpaqta muyuriqmanta juq’u llimphu ch’upukunawan maqch’ina, mana chayqa algodón ñisqawan, nawus jampi t’impusqa yakuman mayllaspa utqhayllata allinta pichana, aycha kichasqaman imallapis phawaykuptinqa q’iyachachinman, maki ruk’anawan llukchiykachaspa, allinta tantiyaspa, tulluta kikimpi 60

T’aqwisqa Tullu P’akisqata Jampikunapaq

tiyaykuchina, jinaspataq llimphu k’aspikunawan churaykuna, ichaqa ama aycha kichasqa chiqanmantaqa, allinta wataykuna, karu chiqanmantataq wakichisqa, jampiwan sapa p’unchaw churana, allin jinaña kariptintaq k’iri qayllamanta ima churana, aycha kichasqa ukhumanqa tulltusqa llimphu thantawan imallamantapis jark’ananpaqjinalla kanan tiyan, aycha kichasqa wisq’akunankama, aycha wisq’akapuptinña mamap willallinwan patanmanta ch’awaykuchina. kayqa unaypi allinyan.

5. Maypitaq tullu laqraykun, kaytaqa kikinpi k’aspikunawan churaykuna, tullu astawan ama wak chiqanman kuyukunanpaq, jampi wakichisqawantaq k’irimanta, karupachanta churaykuna, kayqa utqhayllata allinyan, ichaqa allinyanankama allinta qhawana. Ukhumanta yanapamunanpaqtaq nawus qhura jampi t’impusqa yakuta sapa p’unchaw upyachina. Tullu p’akisqa runaqa utqhayta allinyananpaq mana kuyuykachananchu tiyan.

Tullu kallpanchanapaq, mikhuykuna Musuq tullu utqhayta wiñamuspa k’askaykunanpaq, tullup kallpanchaq mikhuykuna: q’atawiyuq kiwina lawata, willallita, masarata, kinuwata, avena, yogur, arroz, garbanzo, frijol ñisqakunata, runtuta, sarata, q’umir laqhikunata, ch’illtuta ima mikhuchina tiyan. Misk’i rurukunatamantataq: Higo, naranja, kiwi ñisqakunata. Aychakunamanta: wallpap, uwijap aychanta mikhunan tiyan. Mikhuykunata pisi kachiyuqllata wakichina. Tukuy kaykunawan tulluqa musuqjina allinyapun.

61

Teodora Aguilar Huaranca

Imakunata mana ruwanachu tiyan » Mana kuyuykachanachu. » Mana misk’iyuqta yakuta upyanachu, munaspataqri pisichallata churana. » Mana millutachu mikhuna. » Mana p’iltunchuta pitanachu. » Mana alkulata upyanachu. » Mana café ñisqata upyanachu. » Mana siwullata mikhunachu.

Mana chayqa q’irikuna sinchichayta mana qallirimunmata utqhayta atinmanchu allinyayta. Wawakunap, irqikunap, tullunkunaqa kimsa killapi 62

T’aqwisqa Tullu P’akisqata Jampikunapaq

allinyan, ichaqa kurap runakunap tullunkunataq unay pachapi tawa, mana chayqa pusaq killapipuni allinyan, tullu imaynanman p’akikusqanman, k’irimanjina thañin.

Qhura jampikunawan k’irinchikunata jampikunku, kay jampikunaqa mana wak suyukunamanta wakichisqa jampikunajinachu, jallp’api uriq mikhuykunata mikhunanku tiyan.

Tullukuna allin kallpanchasqa kananpaqqa, wawa mamap wiksan ukhupi kasqanmantapacha qallarinan tiyan, mamaqa wawa unquq kaspaqa allinta mikhunan tiyan. Imaymana mikhuykunapi tullu kallpanchanapaqqa tarikun: willalli, yogur, avena, arroz garbanzo, frijol, higom naranja, kiwi ñisqakunapi, masara, sarapi, q’umir laqhikunapi, chilltupi, wallpap runtunpi, chawllakunapi, aychakunapi ima kachkan. Tukuy kay mikhuykunapi tarikun calcio ñisqa, chaymá ancha allin wawap jinallataq mamap tullunkunata allinta kallpanchananpaq.

Musuq simikuna ALLINYANANPAQ, para que sane.

ANCHA YUPA, muy importante CHHAPUY, sumergir al agua CH’APAQPACHALLATA, chuma nomás.

K’IRI,Herida. llaga purulenta. Lliqti IMAYMANANMAN, A sus diferentes formas.

IMAYNANMAN, a que forma, a que clase.

K’IRINCHIkKUNATAPIS, nuestras heridas también.

LAQRA, rajado.

LAQRASQAPIWAN, más el rajado.

LLAQA, casi.

LLAQAPIS, casi hay nomás.

63

Teodora Aguilar Huaranca

LLAPA, todo, sin excluir ninguna de sus partes.

MACH’AQMAYPAQ, de la culebra.

PIQAY, moler.

Q’ATAWI, cal.

Q’ISURQUKUNMAN, cualquier rotura que termina en punta filosa.

QHAYPA – KHAPULLANA, frágil.

SINCHI, demasiado.

SINCHICHANANPAQ, empeorar.

T’AQWISQA, investigado.

URIQ, produce.

YUWAYLLAWAN, despacio, con cuidado.

64

Qillqaq: MARIO ROJAS ENCINAS Quchapampa-Qullasuyu

Ayni Llamk’ay

1. Imapaq llamk’ay yachay kanman?

Kawsaykunapi ayni llamk’ayqa ancha jatun yuyayniyuq, tukuy runa ima aynillapipis qutupi llamk’anku. Runap yuyayninqa yanapanakuypi, llamk’ayta kallpachaypi, utqayta TUKUCHIYNINpi, sumaqta purichiyninpi.

Aynipi llamk’aspaqa runa astawan sumaqta kawsanku, llamk’aqjinaqa tukuy imamanta rimarinku, sumaqtataq llamk’ayta purichinku, achkha runaqa llamk’ayta utqayllata tukuchanku. Chayrayku kay yuyayta kallpachana tiyan.

Kay aynipi llamk’ay yuyayqa mana p’anqakunapi qillqasqa kachkanchu, qhichwa runap sunqullanpi kachkan. Wakin ayllukunapi ayni llamk’ay puriynin pisiyachkan, manaña runaqa aynita kallpachachkankuchu, kay p’anqapiqa ayni llamk’aymanta puriyninta sut’incharikunqa.

2. Yachay pallaypaq willaynin, miraynin ima Kay llamk’ay Municipio Morochata Punakachi Ayllupi, Provincia AyopayaQuchapampa llaqtapi ruwakurqa. Morochatapiqa tukuy runa chakrapi llamk’aspa kawsanku. Astawanqa papata puquchispa, kawsayninkuta kallpachanku. Kikin Punakachi ayllupiqa pusaq chunka yawarmasi kawsakunku, paykunataq qhichwa simillata rimarinku. Chayrayku kay pallaypiqa, ayni llamk’aypa puriyninta yuyaychakuchkan, sut’inchakuchkan, kallpachakuchkan ima.

Sut’inchasun:

Imataq ayni?

Imataq ayni llamk’ay?

Ayniqa llamk’aypi yanapanakuy, ayllupi imaymana llamk’ayta aynipipuni purichinku. Ayllu ukhupi runap yuyaninqa ayni llamk’aypi, mana qullqipichu, mana yalliypichu. Ayllukunamanta Runap yuyayninqa yanapanakuypi, sumaqta kallpachanapaq, purichinapaq, ñawpaqman, kawsayta uqharinankupaq ima.

67

Mario Rojas Encinas

Aylluta umalliq ayni llamk’ayta ajinata qhawan: “Tukuy runapaq ancha jatun yuyayniyuq ayni llamk’ayqa, ñawpaqman rinankupaq, sumaq misk’ita kawsakunankupaq, llamk’aytataq allinta kallpachanapaq juk runajinalla purinaykupaq” Kay Punakachi ayllupiqa imaymana llamk’aypi ayni llamk’aytaqa apaykachanku. Imaynataq ayni llamk’ay papa tarpuypi, papa allaypi, runap kawsayninkupi ima kachkan?

qa ¡Ayni llamk’ay napta ku llu runapta ay nin! misk’i kawsay

Ayni llamk’ayqa tata Pablo Quispe qhawasqanmanjina ancha jatun atiyniyuq, yuyayniyuq, tukuy p’unchaw kawsayninkupi apaykachanku, ajinamantataq riqsichiwanchik: “Ayni llamk’ay papa tarpuypi ancha jatun yuyayniyuq, tukuy ayllu ukhupi llamk’ayku, sumaqta ñawpaqman rinaykupaq, aynipipuni kallpachakuyku, chanta ayni llamk’aypiqa ñawpa awichukunapta t’ukuynin, yuyaynin, kawsaynin ima, ajinapis unaymantapacha jamun, kay kawsaykunaqa mana chinkananchu tiyan” (Punakachi, 2012:08).

Ajina ayni llamk’ay runap kawsayninkuta ñawpaqman purichin, chay kawsaytataq jap’iqana, mana pisiyananpaq kallpachana.

68

Ayni Llamk’ay

k’ayqa, Ajina ayni llam ynin… runap kawsa

Aynipi llamk’anankupaqqa, chakrayuq runa tukuy ayllupi kawsakuqkunaman willarinanraq tiyan. Chanta tukuy runa aynipi llamk’ariq rinku.

Wakin runaqa: jallp’a wakichiypi, papa tarpuypi, papa jallmaypi, llamt’a ruwaypi, raymi wakichiypi, sara tipiypi ima aynipipuni llamk’anku.

Aynipi llamk’anankupaq, chakrayuq runaqa: tutaniqta, mana chayqa sut’iyayta runata willariq rin, payqa tukuy sunquwan kukata jaywarin akullirispa, kawsayninkumanta, llamk’ayninkumanta rimarinankupaq. Ajinata akurisisaspa, chakrayuq runaqa willarin: “Tatay amajina kaychu llamk’ayta q’aya p’unchaw mana sapay tukuchiyta atisaqchu ayninarikuna. Chayrayku jamuchkarqani ayninarikuna ñispa”. Jinata ñichkaptinqa wawqimasinqa ñin: _“Yaw ayninarikuna a”, chakrayuqtaq manchay kusisqa, sunqun junt’asqa wasinman kutipun, chayaytawantaq yawarmasinman willarin.

Papa tarpuyta wakichiypiqa aynipi sumaq munayta llamk’akun. Tarpuy qallarinankupaqqa, chakrayuq runa kukata jaywarin, sumaqta akullirinku, k’uyunatawan q’uchñirichinku kawsayninkumanta, llamk’aymanta pachamamamanta yanapata mañarikuspa rimarinku.

69

Mario Rojas Encinas

Ajinamanta llamk’ayta qallarinku, tukuyninku llamk’anku, chakra kantuman rumikunata wich’unku, juk tata yuntawan llamk’ayta qallarin, wakintaq chakra kantunta kallpa sik’ikuyta thaminku.

Chawpi p’unchawtaqa aynipi kaqkunaqa samay kananta yachallankuña, paykunaqa warmikuna mikhunata apamunankuta suyanku, tukuy llamk’aqkuna khuska sumaq misk’ita mikhurinku, samariqjinaqa kukata akullirispa llamk’aymanta rimarinku.

Llamk’ayta aynipi tukuchiytawan, ch’isiyamuptinkama samariyman yaykunku, chakrayuqtaq runaqa tukuy sunqunwan, tukuy munakuyninwan_ Pachi, pachi yanapakuqkunata ñin. Ajinapi, ayni manchay sumaq yuyay llamk’ayqa kawsaq runapaq, chay ayni llamk’ayllawan ayllup, yawarmasikunan ñawpaqman sumaqta purinku.

Khuskiriy, jamut’ariy imayna yuyayniyuqtaq kawsaypi ayni llamk’ay?

2.1 Papa tarpuypi ayni llamk’ay Tata Clemente López, papa tarpuypi ayni llamk’aymanta ajina riqsichikun: “Ayni llamk’ayqa ancha jatun kallpayuq, papa tarpuytaqa aynipipuni tukuy ayllu runa llamk’ayku, mana aynipi llamk’aspaqa manachá ñawpaqman riyta atiykumanchu. Chayrayku, ayni llamk’aywanqa sumaqta kallpachakuyku, mana papa tarpuyllapichu aynipi llamk’ayku, imaymana llamk’anata aynipipuni llamk’ayku” (Punakachi, 2012).

Parlawasqanchikmanjinaqa, aynipi llamk’aspapuni astawan ayllukunapi sumaqta ñawpaqman kawsayninkuta allinta apanku.

Papa tarpunapaqqa mana chiqantachu tarpuq churakunku, jallp’ataraq wakichikun.

70

Ayni Llamk’ay

2.1.1. Jallp’a wakichiy Ñawpaqta papata aynipi tarpunankupaqqa jallp’ataraq sumaqta wakichinku. Jallp’a wakichiymanqa allanayuq, chukchukayuq, lampayuq, k’upanayuq runaqa chakrata wakichiq rinku.

2.1.2. Papa tarpuynamanta Papa tarpuyta aynipi qallarinankupaq ñawpaqtaqa, kukataraq chakrayuq runa tukuyninkuman jaywarin, sumaqta akullirinankupaq, kallpachanawan (alcohol) ch’allarispa, upyarispa, qharip, warmip, kawsayninkumanta rimarispa, pachamamamanta sumaq puquyta mañarikunku. Ajinapi, wakinqa yuntawan qallarinku, wakin chukchukawan, wakintaq wanuta papa suk’aman qhalliykunku, manaqa jich’aykunkuchu, warmikunataq suk’aman mujuta t’akaspa rinku, wawakunataq rantisqa wanuta (abono) papaman churanku.

Chayta, chawpi p’unchaw kanankama ruwakun.

Chawpi p’unchawtaña tukuy papa tarpuypi aynikuqkuna, warmipura juk qutupi, qharipurataq wak qutupi papa samata, chhuñu phutiyuqta, aycha kankayuqta, mut’ita ima sumaq misk’ita mikhurinku, mikhuriqjinataq kawsaymanta, chakra llamk’aymanta, uywa mirayninmanta, raymikunamanta llakiyninkumanta, phutiyninkumanta ima, rimarinku.

Mikhuytawantaq, sumaq puquy kananpaq pachamamamanta mañarikuspapuni ch’allarikunku, kukatapis akullirillankutaq, sayariytawantaq papa tarpuyman tukuy runakuna watiqmanta ñawpaqman rillankutaq, papa tarpuyta tukunankukama.

Papa tarpuyta tukuytawanqa, tukuy kukata akullirillankutaq, k’uyunatawan q’uchñirichispa tukuy imamanta rimarispallapuni. Pachamamamantaqa nipuni qunqankuchu, paytaqa sumaq puquyta yawar ayllunku allinta kawsananpaq, wak ayllunkuwanpis sumaq kawsanankupaq rimarispa samarinku. chakrayuq yawarmasiqa anchatapuni, tukuy sunqunwan, aynirikuqkunata pachi, pachi ñin, 71

Mario Rojas Encinas

2..2 Papa allaypi ayni llamk’ay Kay Punakachi ayllupi runaqa papa allayta aynillapitaq ruwanku, tata Jacinto Encinas ajinata tapuriypi riqsichikun: “Ayni llamk’ayqa ancha jatun chaniyuq, ñuqayku aynipipuni llamk’ayku, qharikuna papa allayku, warmikunataq papata chikllanku, chawpi p’unchawpaqtaq mikhunata samariqjina mikhuyku, tukuyniykutaq khuskapacha tukuy sunqu mikhuriyku” (Punakachi, 2012).

Chaywanqa ñiyta munawanchik jukllapi yanapanakusqankuwan qhari, warmi, wawakuna kallpachakusqankuta chay yuyaywantaq kawsasqankuta.

Papa allayta qallarinankupaq ñawpaqtaqa sumaqtaraq q’uwanku, ch’allanku, yawarmasikunawan kukata akullirinku.

Pachamamamanta sumaq puquy kananpaq, ch’allaykuytawantaq q’uwaykuytawanqa papa allayta tukuy aynikuqkunawan qallarinku.

Papa allaytaqa aynipipuni llamk’anku, mana aynipi llamk’aspaqa mana sumaqta ñawpaqman riyta atinkuchu, mana chakrayuq runaqa tukuchiyta antinchu, chayrayku tukuy ayllupi ayni llamk’ayta allinta qhawarinku. Chawpi p’unchawta tukuy aynipi papata allaqkuna mikhunata (samata) mikhurillankutaq.

Ayni llamk’aqpaq sumaqta kawsayta kallpachanku, tukuy sunquwan llamk’arinku. Icha wakin ayllukunapi manaña ayni llamk’ayta yuyaychankuchu, kallpachankuchu, apaykachankuchu. Chayrayku kawsayqa tikrakuchkan, ch’anpanakuy, maqanakuy ima kachkan. Kay kawsayninchikpi wawakunaman waynakukunaman ayni llamk’ayta mana chinkapunanpaq yachachina, misk’i kawsayninchikta sumaqta kallpachanapaq, t’ikarichinapaq.

Papa allayta tukuchaytawan, papa chaqata tukuy sunquwan qhari, warmi khuska sumaq 72

Ayni Llamk’ay

puquy kasqamanta pachamamaman ch’allata wakichinku. Chanta papa chaqnata wakichikuytawan llaqtaman ranqhaq rinanku, ñan pataman apanankupaq jurqhunku.

3. Tukukuynin Kay llamk’aypi, ayni llamk’ayqa ayllup, runap allin yuyayninkuta, kawsayninkuta kallpachasqanta riqsichiwanchik. Ayni llamk’aywanqa runap kawsaynin ancha jatun chaniyuq kachkan; ayni llamk’ayllawan yawarmasiqa kallpachakun. Chayrayku kawsayninchikpi ayni llamk’ayta kallpachana tiyan; wawakunaman, waynuchukunaman yachachispa, qhawarichispa ima kallpachana. Kay ruwaypiqa ñawpa tatakunap, awichukunap, ruwaynin kachkan. Chay ñawpa yuyayta, ñawpa kawsayta kallpachana tiyan. Ajinamanta kawsaypi, llamk’aypi sumaqta purichina. Icha kunan pachapi mana kallpawanñachu ruwakuchkan, manaña llamk’aypi purichikuchkanchu. Runaqa qullqillapiña yuyanku, manataq yanapanakuypiqa; chayraykuchá ayllukunapi kawsay tikrakuchkan, maqanakuy, chiqninakuy, phutikuy ima kachkan.

Tukuchanapaq kay ayni llamk’ayqa ancha jatun chaniyuq. Tukuy ayllukuna sumaqta ñawpaqman rinankupaq. Kawsayta kallpachanankupaq, t’ikarichinankupaq, llamk’ayta sumaq purichinapaq ima.

73

Qillqaq: JAVIER CONDOLI H. Quchapampa-Qullasayu

TAKIYPA PAQARIYNIN Qallariynin Kay qillqaypiqa, raymi Santa Vera Cruz ñisqamanta rimarisqa kanqa. Kay Santa Vera Cruz raymiqa Quchapampa llaqta ukhupi allinta raymichanku.

Chantapis tukuy imaymana kitikunapi sapa wata ruwakullantaq.

Arani llaqtapiqa Santa Vera Cruz raymi ruwayqa unaymantapacha apakuspallapuni kachkan. Ñawpa tatakuna imaynamanta raymichayta qallarisqankumanta, paykunap kawsayninkupi imaynamanta raymita jap’iqasqankumanta rimarisunchik. Chantapis, raymip wakichiyninmanta rimarikullanqataq, pikunataq raymichanku, ima killapitaq raymichanku, imaraykutaq raymichasqankuta ima; jinallatataq takiyninmanta, tusuyninmanta rimarikunqa. Takiyninkuta imawantaq wakichinku, imaynatataq apaykachanku, pikunataq takinku tusunku ima, chaykunata qillqa ukhupi sunt’inchakunqa. ¿Maypitaq kay qillqa yachay ruwakun?

Kay qillqaypiqa juk juch’uy ayllu ukhupi raymi ruwakusqanmanta willarichkan, kay ayllutaq Arani kitipi kachkan. Kikin Aranimantaqa juk phanita awtupi rina, kay juch’uy aylluptaqa Paredones ñisqa sutikun.

Kay paredones kitiqa Vacas ñisqa kitimanta astawan jaqaypi kachkan, chaypi kawsaqkuna tarpuyninkupi papata, lisata, riwuta, siwarata puquchispa kanku; uywakunata uywanku; rimayninkupiqa qhichwa misk’i simita rimanku; ñawpaq pachapiqa paykuna p’achallinkuta ruwaq kanku, kunan pachapitaq tukuy kitipi paykunapis rantillankuña.

Kikin ayllupiqa chhalayta ruwankuraq. Arani kitimanta Paredonesman qhatirakunaqa rinku, paykunaqa tukuy ima rurukunata astawampis t’antata apanku. Ajinata tukuy imaymana mikhunata chhalakunku, p’achallikunata wakkunata ima qullqiwan rantinku, kay chhalakuyqa sapa ch’askachaw p’unchawpi apakuspa kachkan.

77

Javier Condoli H.

¿Maymantataq takiykuna paqarikamun?

Chay ayllupi Phaqcha sutiyuq juk kiti kan, chay k’uchupi juk warmi qusantin kawsakuq kanku, tarpuyninkutaq ancha achkhapuni karqa ñin, nitaq wawayuqchu paykunaqa karqanku ñin. Phaqcha k’uchumanta paykunaqa watapi iskay kutillata Paredonesman chayaq kanku ñin. Runaqa, paykunata mana wawayuq kasqankurayku, wawa p’alta, wawa q’illi ñispa sutichaq kasqanku, ichapis chayrayku paykunaqa Paredones ñisqa raymimanpis mana chayaqchu kanku.

Paykunaqa imaynamanta wawayuq kayta munaspa mask’asqanku, chayllapi juk awichukunaqa ñisqanku:

sayk’usqaña

_Paredones ñisqa Tatalaman riychik, chay kikin kapilla ukhupi lluq’i kitipi juk chakata Apu churinnintin kachkan, chayman willakamuychik, tukuy sunquwan mañakuychik, payqa junt’asunqachik, kay ariwaki killapiña kanchik, aymuray killamanña yaykuchkanchik, kay jawkay mit’api mañakuna, chiraymit’aman yaykusun chayqa? manaña riyta atinkichikchu.

Paykunaqa rimariytawan Tatalamanta mañakuq risqanku, qhipan watapaqtaq wawayuqña Paredones ñisqaman kurisqanku, runakunataq t’ukurispa, wakinkunataq mancharisqalla qhawaspa ajinata ñisqanku: ₪ Maymantataq kay suqukuna wawata suwamunkuri? ₪ Piq wawantataq achhilanapaq apamunkuri? ₪ Wa, maymantataq chay wawata rantimunkuri?

Tukuy imaymana rimayta rimarikusqanku, chayrayku runa tantaykukuspa rimarichisqanku, ajinatataq paykuna kutichikusqanku: _Ñuqaykuqa unayta wawayuq kayta suyarqayku, jinapi tatalaqman wawata mañakuq jamurqayku, kunanqa kayqa junt’awayku.

Runaqa uyariytawanqa, tukuyninku qutupi kaqkunaqa tatalaman capilla ñisqaman yaykusqanku, chay p’unchawmantapacha raymichayta qallarisqanku.

Raymichanapaqqa, aqhata upyanapaq wakichisqanku, takiykunata, tukuy imaymana mikhuyta yarqhayninkupaq wakichillasqankutaq, t’antapis 78

Takiypa Paqariynin

ayamarq’ay killapaq jinapuni wakichisqanku, chaypiqa mana chayllachu kasqa wawa mañakuqkunaqa achkhaña rikhurisqanku.

Raymita qallarinankupaqqa, tarpuyninkupaq, uywankupaq sumaq allin puquyta mañakusqanku, ñawpaqman apanankupaqqa takiykunata sapa Yawar ayllu ukhupi wakichisqanku, chay pachapiqa kimsa timple ñisqawan ch’aqwaku wayñuta tatalaman raqhaspa takipayasqanku.

Takiyninkupi munasqankuta, wakinkunaqa ñinsunmanjina wawata mañakuspa takirisqanku, wakinkunaqa uywakunata, wakintaq puquyta, astawampis wawatapuni mañakusqanku.

Kaypiqa kumpa Nelson juk tatalitata takirikun.

Santa Vera Cruz tatala waway waway ñillawanki kayqa wawayki chamunña imatataq quchkawanki.

Santa Vera Cruz tatala waway waway ñillawanki ñuqaman uwijata wakata jaywariway aqhata upyarisaq sut’iyanankama.

Ajinamanta takiytaqa qallarisqanku, sapa wata raymichaptinku, astawan runaqa junt’amusqanku, mana juk qutullachu, astawampis qutukunapi t’aqanakunku. Sapa qutupitaq wayñuta takiqkuna, ruwaqkuna, astawanña kallpacharikunku, manaña ch’aqwakullachu, acordeon ñisqapis, tutunayuq ima, takiykunataq raymipaq sinchi wakichisqaña kanku.

Pacha thatkisqanmanjinaqa, kay takiy raymichay tukuy kitiman miraspa kasqa, jatun raymitaq kikin Arani kitimanta uraykuchinku, juk kiti Larq’a Pata chaypi kay Tatala raymita raymichayta qallarisqanku. Kaypiqa kimsa p’unchawtaña, pusaq, jisq’un, chunka p’unchaw ima sapa wata aymuray killamanta ruwasqanku.

79

Javier Condoli H.

Larq’a Pata Tatala raymipiqa pusaq p’unchaw tutan qallarin, chaytaqa wispiras ñinku, chaymanqa tukuy imaymana llaqtakunamanta rinku, astawanqa kay ura wallimanta.

Kay tatalaqa sinchimantapuni riksichikun, sapa wata runa wañullaqpuni, kunanqa astawan junt’aykamun. Wispiras ch’isipiqa takiykuna qallarin, chayman riqkunaqa punchuta, ch’uluta, ch’aqwaku acordeon ñisqata ima q’ipirikuytawan rinku, mana runapura takipayanakunkuchu, takiyninku ukhupiqa tatalaman takichkanku, sapa qutu takiqkunamanta mañakuyninkuta takinku. Kaypiqa tata Eloy juk takiyta tatalapaq takiripun.

Santa Vera Cruz p’allatanchu waway waway ñillawanki kayqa wawayki chamuni imillakunata marq’arispa.

Santa Vera Cruz p’allantachu waway waway ñillawanki ñuqamanqa quriway isususta tuyutasta.

Takiyninkupi juk mis’ki rimay kachkan, asinapaq qhallallarinapaq, chantapis, kay takiykunataqa tukuy awichukuna, waynakuna kawsayninku ukhupi yachallankupuni. kay takiy raymiqa astawan Tatalajina riksisqa, kay Quchapampa llaqtapi ruwayta qallarillankutaq, kikin Aranipijina takiykunata wakichispa kanku, tutanqa sut’iyariq kanku.

Kay raymikunapiqa qutupi tusuqkuna lata phukukunawanñataq rikhurichimunku, raymichaqkunata sutichakuspa Tatalata sinchimanta raymichanku.

Tusuq qutukunamanta astawan kunanqa Tinku, Morenada ñisqa, Diablada, ñisqa wakinkuna riqsisqa kanku, jinamanta, Tatala takiykunaqa chinkapuchkan, kunanqa raymitaqa qullqichakunallankupaq munanku.

80

Takiypa Paqariynin

Tukukuynin Ñisunmanjina kay takiy raymiqa qallarisqanmatapacha tukuy kitiman purin, takiyta, mañakuyta, yacharikuyta, mañakuspa, mana takiykunata riqsispaqa, chinkachiyman yuyachakunku, kay takiy raymiqa mana qullqichakunankupaqchu ruwananku tiyan.

Kunanqa imaynatataq mana chinkanampaq yanapakunman? ñawpaqtaqa takiytaraq takirinankupaq yachaqankuman, chantaqa Tatala takiy raymiman rinkuman, takiytaqa chhika chhikallamantapis mana chinkanampaq yanapakunmanpuni, manataq wak suyukuna yachaykuytawan apakapunankupaq.

81

Qillqaq: JUSTINA HILDA DELGADO ÁLVAREZ Quchapampa-Qullasuyu

MAKI Q’IWISQA Kay llamk’ayqa imayna runap kawsayninwan qillqasqa kachkan, Qullasuyu ukhupi llamk’aykunaqa mana tukuypaqchu, chakra runa anchata llaqtapi tiyananpaq muchun, tukuy ima rantispa, p’achakunapis wakjina, mana ayllunkumanjinaqa kanchu.

Ajinata tatakunaqa jatun llaqtaman rispa, manataq llamk’ayta tarispa, sunqu nanayta puriykachanku, llaqtapiqa tukuy imata rantinku, mana imapis qhasichu, mana qullqiyuq kaspaqa sinchitapuni ñak’arinku. Sapa p’unchaw puñuymanta sayariytawanqa, utqhayllata llamk’ayta mask’akuq lluqsinku, mana tarispataq kanchaman q’ipikunata aysaykachaq rinku, kay llamk’aypis mana jasachu, wak llamk’aqkuna qhawaytawan runa masinkuta rimarispa chiqnikunku, patamanta uramanta qhawarispa tukuy imata tapuriytawan, Sindicato ñisqaman willamunku, chay yanapaywantaq qharqumunku.

Ajinata sapa kuti chakra runataqa pisiyachinku. Kay tatakunaqa, wasinman mikhunata apanankurayku, maypichá kamachinku chaypi llamk’anku, ima ruwaytapis mask’anku, tariytawanqa wakinkunaqa tukuy sunquwan llamk’anku, llasakunata juqharispa, chaypi wakinkunaqa makinkuta, chakinkutapis q’iwikunku, wakinqa q’iwikuytawanqa mana jatun jampina wasiman riyta munankuchu, imaptinchus achkha qullqipaq ñispa ñinku, tatakunaqa yuraq t’uruwan laq’aykuyta yachanku, chaywantaq mana kuyuriytapis atinkuchu. Chayrayku ayllu jampikunata mask’anku, yachasqankumanjina jampikunankupaq.

Kay jatun llaqta Quchapampapi, achkha jampiri tiyakunku, wakinkunaqa jampinankumanta wayra simipipuni willachimunku, p’aqpakujina mana yuyayniyuq kanku, imatapis munasqankumanjina ruwallanku. Ayllumanta jampiqkuna kallantaq, mama Laurinajina. Payqa Rinconada ñisqa chiqanpi tiyakun, wasinpi riqsisqa runallata jampin, maki, chaki q’iwisqata yachasqanwan allinta thañichin, paywan jampichikunankupaqqa, ñawpaqta, tapurinraq, tapurichikuqkunaqa sut’inta mana llullakuspalla imaynapi q’iwikusqankuta rimarinanku tiyan, ñisqankunanjinaqa, mama Laurina nanayninkupaq kukata akullirikuytawan qhawarin, jampiyta atinqachus manachus chayta willarinnpaq.

Pay ajinata ñiyta yachan _”Jampikuy mana munasqanchikmanjinachu, 85

Justina Hilda Delgado Álvarez

Pachamamamanta mañarikuna, chanta, sumaqta unqusqata tapuna, yachanapaq sichus ñisqanchikmanjina ruwanqa, wakinkunaqa asiyukunku, p’inqarikuytawan mana uyarikunkuchu, ajina kananpaqqa mana imata ruwanachu”.

Wawakuna, sipakukuna, llamk’aqkuna pukllaspa, manachay llasakunata juqharispa, urmaykuspa ima makinkuta q’iwikullankupuni, sayariytawan, makinkuta wañusqatajina qhawarispa, manachayqa liwisqata rikuytawanqa, nanaynin qallarin, chayta mana jampikuyta atispa, tapurikuspa jampina wasiman chimpanku, nanayninta thañichiyta mask’aspa.

Jampina wasipi, jampiq runata mask’aytawan, willayta qallarinku imaynamantachus urmaspa makinta nanachikusqanta, payta uyariytawan qhawarispa tapurin, llukchirin ima, patamantaq uramantaq, maki nanasqata aysarin, tiyachiytawan q’iwisqa unqusqaman ajinata willarin: _Yuraq t’uruwan maki nanasqaykiman laq’aykusaq, mana kuyurinanpaq, ajinata juk killa junt’ata puriykachanki, ankuyki pachanpi sayanankama”.

Kayta uyariytawan ruwakusqanmanta llakikuspa, sayariytawan jampiq runata ñin: _”Mana yuraq t’uruwan laq’achikuymanchu, juk killatapuni mana imata ruwanaypaq”, ajinata ñispa wakinqa lluqsipunku, wak jampiqkunata mask’aq ripunku.

Chaymanta wakin pana masikunata, wawqi masikunata ima tapurispa, ayllupi jampiq wasinkama chayanku, tariytawan chimpaykunku, jampikamayuq runaman willarillankutaq, willay tukuchaptinku tukuy sunquwan ayllu jampirita yachasqanmanjina jampinanta mañarinku. Ayllu jampiritaq sumaqta maki nanasqanta qhawarispa, sayariytawan qamañamanta puqtu kukata jurqhuspa jamp’ara pataman churaspa, umacharikuytawan ajinata rimarin: J: “Jampikuyta munaspaqa, ch’inmanta tukuy ima ñisqayta ruwanki, mana munaptiyki, mana jampiykimanchu”.

T: “Ari mamay munani jampikuyta, ñiwasqaykimanjina tukuy imata ruwasaq” J: “ Kunan ila yakuwan mayllasqayki, punkiy sayananpaq, ch’akichisqaytawan chumpiwan makiykita mayt’usqayki, nanay samarinanpaq”.

86

Maki Q’iwisqa

J: “Kimsa qhurata wakichipusqayki, yaku t’impusqaman churanaykipaq, tumpata chiriyachispa upyarikunki, chay nanayniyki thañinanpaq.

Q’ayataq jisq’un phani kachkaptin kutimunki”.

J: “ Kay wakichiyta apamuspa, wakap jayaq’inta, jaya kinuwata, phichqa criollo ñisqa runtuta, musuq pañu, (tukuy, khuskan brazada kallanman), chaykunata apamunki”.

Sumaqta uyariytawan q’iwisqa makiyuqqa, makinta jamp’ara patapi samarichin, jampiritaq wasin ukhuman ila yakuta mask’aq yaykun, utqhay utqhayllata kaymanta jaqayman, jampikunata wakichispa purin.

Juch’uy p’uñupi ila yakuta apamun, rintaq jamuntaq, llimphu thantata apamuspa, ila yakuman chhapuykun, tumpata ch’irwaraspa, nanasqa makita mayt’un, tumpata q’uñiriptinkama, watiqmanta yakuman chhapuykullantaq, mayt’ullantaq. Juk phanitachá ajinata ruwan, chaymantaqa chumpiwan tumpallata mayt’uykun. Ajina jampisqata kachapun, q’ayantin kutinanpaq.

Tukuy mañasqawan aysarisqa, jatun jampiyta ruwananpaq, iskay phani sukhayay kachkaptin, jampiriq wasinman tataqa kutirin, wasiman yaykuspa, sach’a urapi samarikunanpaq tiyarikun, chayllapi ukhumanta jampiri lluqsimun, wasinman yaykunanpaq wakllarispa, yaykuchkaptin tapurin.

J: _Imayna kanki, thañirinchu nanayniyki?

T:_Jampi yakuta upyasqaymanjina thañirini, tumpa nanasqaraq.

J:_Jamp’ara pataman apamusqaykita churay, jampita wakichinaypaq.

Unquqqa, thañisqa makinwan apamusqanta jurqhun.

J: _Sapallaykichu jamunki.

T: _Arí, warmiy t’aqsachkan, J: _¿Wawakunaykiri?

T:_Llamk’achkanku. Ñuqch’ay chamunqaña, qhiparikun tukuyuman rispa.

J: _Unqusqa kaptinchik, mana sapaqa purinachu.

87

Justina Hilda Delgado Álvarez

Ajinata ñispa, mawk’a phulluta k’ullu tiyana patanman churaykun.

Chaypi tiyarichispa samarichispa, ajinata parlarin: “Churakullay p’achaykita nanasqa makiykita ama chirichinkichu” ñispa jampiriqa ñin. Yachankichu mut’ita ñispa khuskan masarayuqta mikhunanpaq jaywan.

Ajinata ñispa, tukuy ima aysarisqa wasi ukhuman jampikunata wakichiq yaykupun, ruwasqanmanjina chhikamanta chhika, unqusqa runata rimachin, mana ch’utananpaq. Chaymantaqa, juk phani junt’amanta yana aluminio ñisqa manka aysarisqa lluqsimun, jamp’ara pataman churaytawan pitapis mask’achkanmanjinata ajinata parlarin: “Sinchi rupha kachkan, kay jampi yaku chiriyachun, jampikunata apamunaykama”, ñispa yaykupullantaq.

Rintaq, jamuntaq, wakichisqanta apaspa apamuspa.

Jampiyta qallarinanpaq, jamp’ara patapi juk juch’uy llikllata mast’an, kukata akullikuspa k’uyunata pitarin, alchol ñisqwan ch’allarin, Pachamamamanta sumaqta maki nanasqata jampinanpaq yachaqayta mañarikuspa. .

Kallparikuytawan, sayarispa maki mayt’usqanta phaskaraspa qhuñinanpaq qhaquykun, chaymanta maki q’iwisqata jampi yaku mankaman sat’in, tiyanata suchuchispa kikinpi tiyarichin, pata makinmantapacha sumaqta mayllananpaq.

Ch’akirichiytawan juch’uy t’uru mankamanta wisllawan sankhu yana lawatajina, maki nanasqaman ñukñukaywan llusk’a kanankama llut’ananpaq jurqhun.

Chaymantaqa, tunpata jampi churasqa ch’akiriptinkama, pañu llik’isqawan mat’ita mayt’un, jampikunata pachanpi sayachinanpaq, patampitaq mana anku kuyunanpaq, jampikunankama chumpiwan mayt’uykullantaq; chaymantaqa, mama jampiq ajinata ñin: J:_ “Chay jampikuy tukuchasqaña, chunka p’unchawmanta kutimunki, chaypi qhawarisqaymanjina ñisqayki, mayk’aqkamachus yana chumpiwan, mayt’usqallapuni kanki, ama chiripi puriykachankichu, imaraykuchus jampi mana nanasqaman jap’ikunchu, manataq juq’uchakunkichu asnamunqa. Wasiykiman chayaytawan kay wakichisqayta t’impuchiytawan puñunaykipaq upyarikunki”.

88

Maki Q’iwisqa

Jampi wakichiy Juch’uy t’uru mankapi juk qiru yakupi kimsa laphi llantinta kimsa chinini kanankama t’impuchinku, patanpitaq iskay qiru jaya kinuwata kachaykunku, t’impukuchkaptin, ninamanta jurqhuytawan k’aspi wisllawan chiriyananpaq qaywinku. Chaymanta, samarinankama, wak mankapi rupha yakuta t’impuchispa llantin laqhita kachaykunku, kay jampi yaku tunpata chiriyaptin, maki nanasqata mayllanankupaq.

Chayta, ruwanankukamaqa kinuwapis chiriyanña, sumaq chullusqaña qaywinankupaq llink’i kanankama, ajina kachkaptin, wak chuwapi iskay runtup yuraqninta sumaqta qaywirinku, pataman yuraqllata juqharikunankama.

Chaywan jampi ruwasqaman churaykunku, patanpitaq wakap jayaqintawan churaspa, sankhu lawa rikukunankama qaywinku.

Chunka p’unchawmanta maki q’iwisqa, ayllu jampiqpa wasinman tapurikuq kutillantaq. Chaypiña jampiri sumaqta nanayninta qhawarin, maki nanasqata llukchirispa. _”Sumaq kachkan, tiyanata apamusaq” ñispa wasi ukhuman yaykupun, wawanta mankapi yakuta ninaman churananpaq qhaparin.

Chaykama paykunapura ajinata parlanarikunku.

J: _Yaku t’impunankama tiyarikuy, chaykama ñuqa jampikunata wakichisaq.

T: _”Ruwakullay llamk’anaykita” ñispa maki q’iwisqa runaqa kutichin.

Juk phanitachá jampiriqa chinkan. Chaymantaqa, manka aysarisqa rimarispataq rikhurimun, pampaman churaytawantaq unquqman jampiri chimpaykun, ajinata ñispa: _“Mayt’urasqata phaskarasqayki, yaku jampiwan mayllaytawan llimphu pañullawanña mayt’usqayki, iskay p’unchawtawan, ajina allin makiyki kananpaq, kutimuptiyki juktawan jampisqayki, makiykita q’uñi llantin yakuwan churaspa, chiri llantin yakumanta jurqhuytawan, chayta chunka kutitachá ruwasun, nanay chinkananpaq, maki kuyuriytaq, kutirinanpaq ima”.

Qhipantaqa, iskay p’unchawmanta tataqa jampiqpa wasinman kutirillantaq, jampiqtaqri chay ñisqanmanjina jampillantaq. Jampiyta tukuspa, jampisqa makinta q’apirispa pataman aysarispa ajinata rimarin: _“¡allin pacha! wasiykipi q’uñi yakuman, chiri yakuman maki jampisqayta juk kutillatapis, 89

Justina Hilda Delgado Álvarez

kimsa p’unchawta churanki, chaywanqa, nipuni nanay kanqachu, punkiypis chinkanqa”.

Tukuchiynin Maki q’iwisqata, chaki q’iwisqatapis sumaqta jampichikuna, ama qhipaniqta llakiyta tarinapaq, wist’u maki, manachay wist’u chaki kaspa mana llamk’aytapis manataq puriytapis atikunmanchu. Jampina wasiman rispa manchay ayllu jampiqkunata mask’aspa, mayqillanpipis, yachasqankumajina, allin kananchikkama jampichiku tiyan.

Ayllu jampiqkunapiqa nanachikuqta tapurispa, tapurispa tukuy chiruta, qhawariytawan yuyayninkuta wakichinankupaq umacharikunku. Kay yuyayqa kayjina: Maki nanasqataqa, tukuy chirumanta sumaqta qhawarispa llukchina, makiyki q’iwisqa ñinankupaq pataman uraman aysana, kaytaqa nipuni pantanankuchu.

Jampiyta qallarinankupaqqa, unqusqaman jampiykunamanta willarinku, ñisqanmanjinataq jampiriqa ruwanan, mana munaptinqa, nipuni jampinmanchu, munaptintaqri jampiyta qallarin.

Tullu ch’utasqa kaptin q’uñi, q’uñillapi kitinman churanku, kaytaqa jampiqkunalla yachanku, mana yachaqqa, tulluwan ankuta ñit’iykuchin, jampiyta mask’aspataq astawan unquchin.

Maki nanasqata ila yakuwan mayllanku, sumaq mayllasqa kaptin, wak llimphu sinchi ila yakuman makinta chunka kutitajina sat’inkutaq jurqhunkutaq, chaymantaqa, ch’akinankama wayrarichinku.

Jatun qirupi q’uñi jampi yakuta jaywanku, nanayninta thañichinanpaq, manataq, chiri chiripis juqharinanpaq.

Maki nanasqa mana ilayananpaq, nitaq punkinanpaq, yana p’achawan qhataykunku.

Nanayta chinkachinankupaq q’uñi jampi yakuta sapa chhika chhikamanta upyachinku.

90

Maki Q’iwisqa

Maki nanasqap nanayninta ch’unqananpaq jatun jampi wakisqawan llut’anku, sumaq mayt’usqapi ama kuyurinanpaq, jampikunankama chayta ruwanku.

Kay jampiykuyta ayllu jampiqkuna apaykachanku, ayllunkumanjina qhura jampikunata wakichinku. Paykunaqa, chiri, q’uñi, mana kuyurichiy, jampikuq munaynin ñisqakunata principios de la medicina ñisqawan riqsinku, chaykunatataq sumaqta apaykachanku.

Chanta qhichwa runajina kay jampi qhura yachaykunata yupaychananku.

Jinamanta qhichwa kawsaynin yachaynin ima yupaychasqa kananpaq. Mana qhichwajina qillqaptinku pitaq qillqanqa?, chayrayku kunan qhichwa siminta wak simikunatawan kay pachapiqa kallpachasqa kanan tiyan.

91

Qillqaq: MARÍA DEL ROSARIO SAAVEDRA SARAVIA Quchapampa-Qullasuyu

Unquq warmimanta wawa paqarichiymantawan Qallariynin Kay wakichiypi unquq warmimanta wawa paqarichiymantawan riqsichikunqa. Kay yuyaykunaqa Quillacollo ñisqa kitipi pallasqa karqa. Jinataq qillqaypi willariykunawan ima kallpachaspa wakichikurqa.

Astawanpis kaypiqa qhichwa kawsaq unquq warmimanta, wawa paqarichiymantawan yuyaynin pallasqa kachkan.

Kay wakichiyqa qhichwa runap kawsayninta sunquchan, ichapis rimaykunata watiqmanta qhallallarichin. Imaynatataq unquq warmi wawantakay Quillacollo ñisqa chiqanpi paqarichin?yuyapukunku1? ¿Imapaq kay yuyayta wakichikun?

Qhichwa runaqa imaymanamanta yuyayniyuq, kunan kutiqa kay unquq warmi, wawa paqarichiymantawan yuyapuyninmanta wakichisqa, qhichwa runap kawsayninmanjina kawsanankupaq sinchichariy, unquq warmita iskay ukhu kasqankurayku jukjinata qhawanapaq wakichikun, imata ruwanankumanta, sullurpanankumanta jark’anankumanta ima. Kay unquq warmimanta paqarichinankama yuyaykunaqa.

Unquq kasqanta warmilla yachakun Warmi unqusqa rikhurin chayqa, ukhun jukjinayayta qallarin. Uma nanayniyuq, wiq’allayta munan, mana mikhuniyanchu, mikhunata millachikun, ukhunpis jatunyay qallarin.

Warmiqa unquq kasqanta sapallan yachakuy atin. Payqa killantin map’akunmana uraykamuptinqa, ñapis waturikuyta atin.

Ajinallamanta jatun mamakunapis, mamakunapis qhawarikuy yacharqanku.

1 Yuyapuy. Mana ni imakunanpaq imatapis allinta qhawariy (Dicc. Quiroz 2010:212)

95

María del Rosario Saavedra Saravia

W: _Imaynata unquq kasqaykita yacharqanki?

T:_Unquq kasqayta mmm regla (llawarninchik) mana kaptin a.

T: _Ñuqa,ñañaykimanta kimsa killa, tawa killa khuska kasqaymantachá unquq kani,wata qallariypi kasarakurqani, iskay manaqa kimsa killanmanchákanman karqa a. Mana yawarniy jampuwaptin mikhunata millachikurqani. (E/R/Teodocia Saravia) Mamakunajuk killa yawarnin mana jamuptin unquq kasqankuta yacharqanku Mamap ukhunkupis jukjinayaytaqallarirqa, unquqñachá kani ñispa yuyachakuq kanku.Mikhunatapis millachikuq kanku. Chaywanpis jatun mamakunaqa, utqhayllataunquq warmitaqaqhawarispa ñirpaq kanku.

Kikillantaq wakin mamapis ajina map’akun mana jamuptin yachakullaqtaq. _“Mana yawarniy uraykamunchu.Jukkillaña mana uraykamunchu, “Unquq kani” ñispa. (E/R/Marcelina Rojas/09-08-12).

Mamakuna unquq kasqankuta yachaytawan, mana paykunaqa kunanjina jampina wasimanchu riq kanku, suyakullaqkanku.

Chantapis mana map’aku jamuptinqa, sinchita llakikuptinku, manachayqa sinchi imapi t’ukuptinkupis sayarpallaqtaq kasqa. Ichapis imamanta unquq ñichkaptinku, jinallataq jukjina mikhuypis map’akunkutaqa sayarpachik, manachayqa jukjina ruway qallariptinkupis map’akunkuqa sayarpallaqtaq kasqa.

Manachayqa unquq warmi kasqantaqa jampina wasipiqa jisp’ayninkuta llawarninkuta jurqhuspa utqhayllata unquqchus manachus unquq kasqanta willanku.

Unquq kasqankuta, tukuy ima mikhunata millachikapuy qallariptinku yachakullankutaq.

Manaraq unquq kachkaptinkuqa ima mikhunatapis mikhullanku. Ima ch’akiytapis upyakullanku. Unquq kaspari manaña kikintachu mikhunku.

96

Unquq Warmimanta Wawa Paqarichiymantawan

Ajinata, mamakunaqa kay willaykunawan t’ukurichikunku: Ra:_Jinallamanta anchtamillachikurqani.

mana

yawarniy

jamuwaptin

mikhunata,

T: _Willallita t’impuchirqa a! mama Victoria runtuyuqta ruwarpan, willalli t’impusaqman jich’aykun,millachikurqani mana upyayta munarqanichu.

Mikhunatapis wayk’usqamanjina wawsin kirparaptiymillachikuqkania.

Ra: _Wiq’umuqchu kanki?

T: _Mana wiq’umuqchu kani.

Ra: _Millachikuqllachu kanki?

T: _Arí, chaymanta imatapis mikhukullaq kani.

(E/R/Teodocia Saravia Rafael Saavedra ima/30-07-12) Warmi imatapis mana mikhuyta munaptinqa, chaypipis unquq kasqanta yachakullaqtaq.Jinataq kay juk willaypipis ñichkallantaq: R: _Imaynata unquq kasqaykita yacharqanki?

E: _Wiq’uy jap’iwan, umay muyurin,mana mikhuy munanichu, puñuylla jap’iwan, ajinalla wiksay wiñayta qallarin, tawa killa, phichqa killamanña mikhuytaqa allintaqallarini. Yakulllata upyaq kani. Mikhunatapis ajina wayk’uq kani (uyanta mankamanta ayqichispa).

R: _Karullamanta?

E: _Chay t’impuyninqa wiq’achiyllata ruwachiwaq, mana mikhunataqa, rikurquy munaqchu kani. Chayqa tawa killankamamanaqa phichqa killankama.

Chaymanta phichqa killanmantaña mikhuy tumpita atiwan. Puñuyqa manchayta atipawan. Ichaqa mana mamay munaqchu puñunayta. Wawa nayuq, wawa paqarinqa…ima ñikuntaqri?

R: _Qasawiyuq?

E: _Qasawiyuqwawa lluqsinqa. (E/R/Eulalia Rojas/09-08-12).

97

María del Rosario Saavedra Saravia

Warmipaqmikhunaqasinchi millachikuypuni kaq.

Jinamanta mana mikhuspaqa mamapis wawapis unqullanmantaq kasqa, kay mikhunawan millachikuyqa kimsa killata mamaqa tawa killata ima, chay qhipakusqantawan watiqmanta mikhullaqtaq kasqanku, manapunitaq tukuy imatachu. Wakin mikhunata astawan munanku, wakintataq manapuni munaqpunichu kasqanku. Kay wakin mikhunata munasqankuqa “wawa munachkan, muq’ichkan” ñispa runa ñin. Chayrayku unquq warmiqa ima mikhuna munasqantachus mikhuykunanpuni tiyan. Manachayqa “wisapi wawa simin kicharisqa qhipakapun” ñinku.

Unquq kaspa ukhunku jukjinayallantaq Unquq warmi kaspaqa manami map’akun sayarpallaqtinchu, manataq mikhuna millachikullaptinchu, mana chayqa ukhunkupis astawanwakjinayaq kasqa.

Kay willaymanjinayuyaychakunku: M: Ari, juk killa unqusqa kasqaykita yachakuspaña manaña yawar juraykamuptinqa tumpata wirayayta, p’achakunapis mana jap’isunkiñachu.

Uyaykipis mirkhayuq rikhurin, chaypi astawan yachakun. Chuchukunapis astawan wiñan,manaña p’achapis paqarikunakamaqa yaykuwanchikñachu.

Ch’iw! agujitawanpis t’uqsichkasunkumanjina ch’kiw! ch’ikw! Nanakun.

Chaypaqtaq jawilluwan qhaqukuna kaq.

R: Qhaqukuna?

M: Mana phatananpaq chaytaqa, chay ch’ikw! ch’ikw! Jinachkaptin nanaykuna ajina ch’ikw ch’ikw ruwasuptinqa,chantaqa jawilluwan qhaqukunayki tiyan ajinata qhaqukuna kaq.

(E/R/Marcelina Rojas/09-08-12) Kaypi willaymanjinaqa ukhunkupis jukjinaman kutin, killakuna tukukuptinkamataq tukuypis unquq kasqankuta yachakunku.

Manataq unquq kasqanku jinapunichu qhipakapuyta atikun.

98

Unquq Warmimanta Wawa Paqarichiymantawan

Wakin warmiqa astawan wirayanku wakintaq tulluyanku. Wakinkunapi ichapis tumpa kikinman tukupuy atillankutaq.Kay willayqa ajinata yachachikun: R: Chanta, uyaykipi mirkha karqachu?

E: Mana warmi wawakunapi karqachu, Wiliypi junt’ita junt’aykuwarqa R: A, chinkallan pachallanmanta chinkapun?

E: Pachallanmanta chinkapun. Mamay chay wawap khapitanamanta wiritanta jurqhuspa ajinata tinkuchispa jawiykuwaq R: Wawap nanmanta?

E: Arí, wawap khapitanpi chay wirakunan tiyan?

R: A, yuraqsitu i?

E: Ari, chayta nawan qhasqa p’achawan ajinata piqtuq chaywantaq qhaquwaq.

R: Ichapis chaywan chinkasunki i?

E: Ari, kimsa killanpaq chinkapurqa icha. Llimphituman parapurqa (E/R/ Eulalia Rojas/09-08-12) Kay yuyaypiqa warmip uyanpiqa unquq kasqanpis yachakullaqtaq, ichaqa manataq tukuypaqpunichu, kay uyanku yanayasqan kikinman kutipunanpaq, wawap ñawpa jawa wiranwan qhaqukuspa atinkumanchinkachiyta. Kay yuyachayqa wakin kitipi chinkanayapuchkanña, wawap wiranwan qhaqukuyqa manaña chhika rikukunchu, wakin warmiqa ajina yana uyapachalla qhipakapunku.

Unquq kaspaqa mana chiriwan nitaq ruphaywan jap’ichikunachu.

Unquq kasqankumantapacha mamakunaqa q’uñi kanata ñikunku, mana chhika ruphaypi kanantañillankutaq.Kayjinata kay rimaypi umallirikunku: R: Sumaqtachuwiksaykita qhatakunki?

Ra: Arí, mana chirinanpaq qhatanku a.

99

María del Rosario Saavedra Saravia

T: Arí, anchata mamacha Victoriyapis ñillawaqtaq, mamacha Angelapis ñillawaqtaq. Unquq kasqamanpacha wiksata mayt’ukuna ñiq a.

R: Q’uñi kananpaq?

T: Arí, q’uñi kananpaq. Wawata mana chirinanpaq.

Ra: Jasallata unqukapunaykipaq.

T: Arí, wasaykimantaq phami k’askaykun.

Ra: A, k’askaykun? Chiri kaptin Ra:Wakin warmikunaqa q’ara wiksalla purinku, p’achankuta mana aysaykukuspa.Kunanpi sipasakunata mayt’usqata rikuni mamankuchá mayt’uchintaq,sayakunawan mayt’usqata rikuni. Mayt’ukuy wiksaykita ñiwaqpuni a.Thaminchik k’askaykun. Ñitaq macarrontapis ajina ch’isikunapi freinallataqchu kaq a. Macarronta ajinata paylapi chayachinki, k’askaykullantaq ñin. Mana wikch’uy atinchikchuthamita. Ñuqa jasallata wikch’urpallarqani.

(E/R/Teodocia Saravia Rafael Saavedra ima/30-07-12) Kay mama Teodocia willakusqanmajinaqa unquq warmiqa ruphaymantawan chirimantawan jark’akuqpuni kanku. Kay yuyaytaq unaymantapacha yachakun.

Ichaqa jampina wasipi kaykunamanta mana yachachikunkuchu; wak yuyaypis kayjinallatataq umacharikullantaq: R: ¿Pitaq ruwanaykimantamana ruwanaykimanta yuyaychasurqa, ñañaykichu mamaykichu? Kayta ruwanki, kayta mana ruwankichuñispa ¿pitaq ñisurqa?

M: A, mamay ñiwaq a, q’uñi kanayki tiyan, paramuptinpis chirimuptinpis q’uñi kanayki tiyan, mana wawa paqarinqachuñispa ñiwaq.

R: Ruphaymantari?

M: A, arí, llanthupi kanayki tiyan,mana ruphaypi kanaykichu tiyan ñispa mamayqa ñiwaq.(E/R/Marcelina Rojas/09-08-12)

100

Unquq Warmimanta Wawa Paqarichiymantawan

Jinataq unquq warmitaqa kay q’uñi kanankuta mamakunaqa yuyanchaspa sayk’uq kanku.

Unquq kasqankumantapacha k’ajayqa ancha puriyniyuq, chaywantaq qhatarasqallapuni purikunku.

Ajinalla sispaqipis manari mamaykipis, kismaykipis qhataqayta yachaq. Ñawpata mamakunaqa wawayuq kanankupaqqa, manapuni jampina wasiman riqchu kanku, manataq yachaq warmiwanpunichu yanapachikuq kanku, mamankuwan, qusankuwan imalla astawanqa yanapachikuq kanku.

Ichapis ñawpataqa mana jampinawasimanmanchachispariyta chayaqchu kanku,tatakunapis mamakunata utqhay yanapay munaspa ajinata willarikurqanku: “Awtuq qhipanta rumpiriykachani ay, ñitaq nipi karqachu” (E/R/Rafael Saavedra/30-07-12). Chaykamataqchá wakin unquq warmiqa wañurapuq kanku. Chaymanta, wakin warmipis wasillankupi wawayuq kasqankumanta willarikunku: E: Paqarichinanpaqqa kayjinata Rositaytaqa mamay yanapawarqa nawan, sapitan paqarichin.

R: Imaynatataq yanapasunki?

E: Jap’irillawanku a.

R: Imatataq qusunki?

E: A nata…q’uñi yaku upyanata imakunamantachus mamay quwaqpis a.

M: Laranjap t’ikanta upyakuq, i?

E: Ari, laranja, chaymanta yerba buena ñisqata quwan. Achayllata a.

E: Manzanilla, arí, achaykunata quwaq. Chay chayllawan a Kay mama Eulalia willarikuwasqaykumanjinaqa, wasillankupi mamallankuwan, jampina qhurallawan yanapachikuspa astawanqa unquchiq kasqa. Mana ñawpaqta jampina wasita chhika riqsiqpunichu kanku, wawa chiqanmanta lluqsinanpaqqa yanapaqkuna kallaqtaq.

101

María del Rosario Saavedra Saravia

Jinallataq, mana nipi chaypi kaptinqa, juk ayllu masikunapis yanapakullaqtaq.

Mama Eulaliaqa ajinata ñin: _Wilituytaqa Luchalla unquchiwarqa. Floritayta wiksa allinchaqlla wasipi tiyakurqa, chay jamuspa sut’iyaytawillan. Chamuspa willaptin jamun.

Inti p’utumuchkan wawaytaq paqarikuchkallantaq Floritayqa (E/R/Eulalia Rojas/09-08-12).

Kay willariypijinaqa wawa lluqsimuchkaptinqa, icha pitapis qhaparikuspa yanapachikunankupaq waqllkuq kanku. Chayrayku wakin wawachapis wañupuq kanku.

M: Chay ajina unquq killa tukukuypiqa? Anchata qusay ñak’achiwarqa, chay ñak’aywan tukuy tuta wiksay nanawarqa. Chaymanta, qhura q’uñi yakuwan kakuni, watiqmanta nanayqa jap’illawantaq, manaña kayta atirqanichu,sut’iyayllamantaña nanay jamuwaptin nani, sapallay kachkarqani, kallpakuni wawayqa lluqsimun.

R: Sapallayki kachkarqanki?

M: Ari, sapallay kachkarqani, mana nipi karqachu R: Chantari?

M: Chaymanta sapallay kachkaptiyqa sispaqiy jamun,payta waqllachikuni.

Mamayqa mana kaypichu karqa. Sispaqiy jamuspa wawata juqharin, wawayqa wañusqaña kasqa, wayaqa wisq’asqapijina paqarikusqa, mana umitan uyitan qhawakusqachu. Chayllapichus bolsata wayaqajinata llik’irpankuman karqa, wawa icha kawsanman karqa ñin.Chayñak’aywanqa wawaqa mana allin kallpayuqchu paqarikunman karqa, nichá chunka ch’ipullatapis kawsakunchu,wawaqa wañupun.(E/R/Marcelina Rojas/09-08-12) Kay mama Marcelina willarikuyninmanjinaqa, ñawpata llakiy kallaqtaq.

Warmiqa wakin kutiqa sapanku rikhurispa wawachankutaqa wañuchillaqtaq kanku. Jinataq kay llakiywanqa manallataq allin kawsakuy atikullaqtaqchu.

Jampinawasipi wawa paqarichiyqa jampikamayuq yuyayninmanjina ruwakun

102

Unquq Warmimanta Wawa Paqarichiymantawan

Jampinawasipi imaymana yuyaykunata purichinku, chaymanjina unquq warmitaqa yuyaychanku. Ichaqa kunanpiqa jampina wasiman riptinkuqa manaña wawatapis k’irunankuta munankuchu, wawa k’iruptinkuqa rimanku.

M: Jampikamayuqman mana riykuchu, wasillapi mamay yanapawan.

R: Mamayki, wawa paqarichiytayacharqachu?

M: Arí, pay yanapawan,kururunta khuchupuwan, wawatamayllaspa k’irun, k’iruspataq waqaptinqa, chuchuchini.(E/R/Marcelina Rojas/09-08-12) Jinataq wasillapi wawa kapuwaptinchikqa ñawpataqa utqhay wawa paqarikunanpaq,manteado ñisqata kasqankumanta kay willariyqa: R: Chanta imayna unqukapuy karqa?

M: Unqukapunaypaq wiksay nanawan, chawpi tutamantachusajina wiksay wasay nanawan. Chaymata mamay q’uni yakuta qhurakunamanta quwan.

R: Manzanillamanta?

M: Arí, perejilmantapis quwan. Chayllawan wawa utqhaychakun.

Chaymantataq wawa phichqa paqarichkaptin paqarikunsina R: Imaynatataq wawa lluqsinanpaq yanapasurqanku?

M: Mana, mamay ñiwaq: kallpakunayki tiyan, puñunamanta jap’ikuspa, kallpakunayki tiyanñiwaq. Chaymanta phulluta mast’apuwan chaypi kallpachiwan. Ñuqataq kallpakuq kani, chukusqallamanta, chayllapi wawaqa paqarin.

R: Utqhay paqarinanpaq manachu ima mikhunaykita, manachay upyanaykita ñisurqa?

R: Chaymanta mantiyasurqankuchu?

M: A arí, aswan ñawpaqta wiksay nanachkawaptin mamay mantiyawarqa.

R: Piwan?

103

María del Rosario Saavedra Saravia

M: Mamay qusaywan ima iskayninku. Juk chirumanta juk jap’iykun juk chirumantataq juknin.

R: Ya, chaypi kuyuykachachisunkuchu?

M: Arí. Allin lluqsimunanpaq.

R: Llankhasunkuchu imataq?imaynapi yachankun wawa mana allin kasqanta?

M: Mana ajinatapuni ñawpata ruwaq kanku.

R: Mana llankhaspapis?

M: Mana llankhaspalla, mantiyakuqa ruwakuq.

R: Chanta chay nananchu?

M: Mana, mana, allinllawan ruwakun.

M: Ajina ñawpapacha karqa. Mana ruwakuptinqa mana utqhaytachu paqarinqañiq kanku R: Wawa sumaq lluqsimunanpaq M: Arí, allin wiksa ukhupi kanapaq (E/R/Marcelina Rojas/09-08-12) Kunanpiqa kay ruwakuyqa manaña chhika uyarikunñachu, jampina wasimanpuni astawanqa rinku.

Chaypitaq manaña pipis mantiyanata yuyallankupischu.

Kay willariypi ñisqanmanjinaqa, wasipi wawa paqarikuptinqawakjinapuni karqa, wakin chiqankunapiqa juk warmi paqarichiy yachaq kaqpuni, partera ñisqa riqsisqa karqa. Unquq kasqankumantapacha payllawan ima nanaymantapis wawa paqarikunankama qhawachikuq kanku. Jampinawasiman riqkunaqa wakjina yanapakuy kasqanta willarikullankutaq:

104

Unquq Warmimanta Wawa Paqarichiymantawan

T: Nanaywanqapurichkallanipuni ari.“Imata kaypi qusqaykiri ñispa qusayqa ñiwaq”. Ambulancia ñisqapi jampinawasikama phichqa phanita, kimsa chunka chininipi chayachiwan, chaypiqa mana imata quwankuchu, puñunaman pusawanku,chaypi wat’iqarispa kani.Ñuqaqa q’ipiypi chumpita watanawankupaq waktaapakuni. Umay watanawankupaq wakta kaypijina, manaña jampinawasipiqa chumpiwan wikarniykitawatasunkuchu. Nitaq jap’iykusunkuchu, wisaykitapis unqukapunaykipaqqa, nitaq umaykitapis watasunkuñachu a.

R: Jukjina?

(E/R/Teodocia Saravia/30-07-12) Kayjinamanta unquq warmita yuyay yanapaqqa wasipitaq jampinawasipitaq jukjinayan. Jinataq unquq warmi jampina wasiman risqanrayku ch’in qhipakapunan kachkan. Ichaqa wakin yuyaykunataqa kikin unquq warmillataq kallpachay yachaq kasqa; kayjinata kay willariypi ñikunku: T: Ñuqaqa sapitaypi unqukuni. Mana unquchiq wasimanqa yaykunichu.

Chayman pusaykuwanku, manaraq ñispa ñiwanku. Kutirikanpullanitaq. Ñuqa chaypi mana muchuyta atinichu, jatun wasipi ñuqa rispa jamuspa puriykachani.

Jampiq ch’inyachisunqa winkukuy puñunapiñispa ñiwanku. Mana ñuqa puñunapikasaqchu ñispañini. Ñuqapta kimsa waway tiyapuwan ajina wasiypi unqukapusqaypi purisqaypijinallapuni warmikunamanqañispa ñini. Chunka phanipi chayamunki.

R: Phichqa phanitaraq kanayki tiyan ñiwarqanku T: Arí, i? Ñak’akurqanipuni a.Rini jamuni purini ari.Chay chirupi juk awichajinaña karqa.Mamay uraykamuy, jap’iykuriway, wasitaytaqa ñispa ñini.

Rimawasunchik ari.Puñunaman yaykuy, waqachinata waqachiy ñispa ñiwan, jinallaman rumpiykamunku.Yaykumuytawankama apaykamuwanku, tachita tiyan i?

R: jaa T: Chayman wawata unqurparikuni. Jampikamayuqkuna rumpiykamunku.

(E/R/Teodocia Saravia/30-07-12) 105

María del Rosario Saavedra Saravia

Kay jinamanta mama Teodocia willarikun, jinaqa ichapis wakin yachaykunaqa jampina wasipipis, jayk’aqchus kikin yachayllataq ruwaptinqa, manataq pampachasqachu kallankumantaq.

Imaymana utqhayruwaykuna paqarichinapaq Unquq warmi wawatapaqarichinanpaqqa, utqhay wawa lluqsimunnapaq yuyaykunatiyan.Ichapis kunanpiqa unquq warmiqa astawan jampina wasillamanña yuyaychachikuq rinku.Ñawpataqa wasillapi wawa paqarichiyqa kaq, mana wiksa khuchuchikuy uyarikuqchu. Kunanpiri jampina wasiman chayaqkunaqa wiksan khuchusqallapuni astawan kutinpunku.

Chayrayku jampina wasipiqa wiksankuta khuchullawankuña ñispa, wakinqa manañarinkuchu. Jinataq unquq warmi yanapakunanpaqqa imaymana yuyaykuna karqa. Ajinata kay willariy yuyaycharikun: T: Chaymanta ñawpaq wawaypiqa uramanchusjina ukhuyqa imaynatacha kicharpakuchkanmanjina, ñuqa qhaparikurqani. Uraman ukhuy kicharpakapuchkanñispa. Chaymanta kuraq mamay Lucia ajinata jap’iykuspa kallpachiwan. Chaymanta ima qhispi qiruta phukuchiwarqa. Chaymanta chay qhispi qiru phukusqayqa yanapaq a, uraman kallpachiyta yanapachirqa. (E/R/ Teodocia Saravia/30-07-12) Kayqhispi qirutaphukuyqa chinkachkan. Ichapis kay ruwayqa kunanpiqa mana wiksa khuchuchikunapaq yuyarikunman. Jinallataq wakin yuyaytapisimanta pallaspa yuyarikullanmantaq Jinallataq utqhay wawa paqarinanpaqjawilluta mikhuykunaman tumpatawan yapaykurispa, wawa lluqsiyta yanapanallanpaqtaq quq kanku, jasa unqukapuy kananpaq mikhunakunamanpis jawilluta churaykuqpuni kanku, q’allupipis achkha jawilluwan mikhuq kanku. “Ima mikhunallamanpis achkha jawillutajich’aykunku, manari upyaykunku. Chaywanqa jasa llusp’illanqañiq kanku. Ari ajinata ruwawaq, chayqa jasallasina lluqsin” (E/R/Marcelina Rojas/09-08-12).

106

Unquq Warmimanta Wawa Paqarichiymantawan

Tukuchiynin Unquq warmimanta yuyayqa Quillacollo chiqanpi unquq qallarisqanmanta paqarichinankamaqillqakun. Kay qillqapi mana jampinawasipipunichu unqukapuytaqa yuyaychakun, wakin warmikunaqa wasillankupipuni unqukapunku.

Unquq warmiqa imayna ukhun wakjinayaypi qhawakunima. Juk wawapiwan kaptinqa imamantapis waqarqullayta munanku, ayllu masijinaqa unquq warmita sumaq sunquchananku,mana llakichispa, mana phiñachispa, allinta sunquchakunan tiyan.

Unquq warmi kasaptinqa manchay kusiy kawsayta mask’apunanku tiyan. Chaywanqa wawachanpis jinallataq kawsakunqa. Tukuy yanapana tiyan;ajinapisyuyaychakunña.Wak tata mamakunata waturina uyarina tiyan.

Unquq warmi wawayuqña chayqa, qhipa unquq kaspaqa yachasqanmanjinaqa yuyaychakunña. Jinataq unquq warmi unqukapusqanpi sapallan rikhurispaqa wawa wañuymanpis apakullaqtaq. Kunanpiqa jampina wasimanpuni qhawachikamuq rinku. Chaypitaq wakin yuyapayay yachayqa mana sinchi kallpachasqachu kachkan, jinataq wakin wakinqa ruwakunraqpuni.

Chantapis jampikamayuq yuyapuyninqa unquq warmitaqa yanapanpuni, jinallataq wakkuna ayllu ukhupi yachaykunapis yanapallantaq.

Kunanpiqa manaña chhika jatun mamakuna ñikusqankutaqa uyariy munankuchu, jampikamayuq ñisqallantaña yuyapachay munanku. Kayta ruwaspataq paykunap yachayninku manaña allin ñuqanchikpaq kasqanta yuyachinku. Ichaqa paykunap yuyayninkuqa paykunata yanaparqa, ñisqankutataq sumaq ninriwan uyariqkanku, kay iskay yachay t’inkinachispa astawan sumaq kawsay tarikunman.

Musuq simikuna: Phallay: Alumbramiento Phami: Placenta Map’aku: Periodo mestrual 107

María del Rosario Saavedra Saravia

Qasawi: Anemia. Pobreza de la sangre Miq’iy: Anciar mucho una cosa.Gustar Saya: Manta de paño Sispaqi: Vecino Kisma: Suegra Qhawqatay: Obedecer

108