Festival de Órgão da Madeira 2017 Madeira Organ Festival 2017
De 20 a 29 de outubro de 2017 realizase na Madeira a oitava edição do Festival de Órgão. Este ano com dez concertos e oito organistas que farão soar a música dos órgãos históricos de Igrejas no Funchal, na Ponta do Sol e em Machico. A atmosfera única e inspiradora das igrejas da Madeira, com os seus espaços sagrados e de culto, cria o cenário ideal para desfrutar destes instrumentos propiciando um verdadeiro oceano de sonoridades, resultado da competência artística dos organistas e da diversidade de instrumentos que, graças às suas caraterísticas peculiares, permitem a apresentação de um repertório vasto e cativante. O Festival de Órgão da Madeira oferece uma oportunidade para ouvir alguns dos melhores organistas da atualidade com programas diversificados que dão a conhecer várias facetas do instrumento. Recitais a solo, programas de música europeia e americana, música italiana e ibérica, órgão e trompa alpina, órgão e literatura são algumas das propostas que convidam à partilha de um projeto de proximidade, que tem por objetivo proporcionar ao ouvinte o máximo alcance, direto e abrangente, do som e da cor dos nossos órgãos históricos. Assim também se constrói um programa cultural que é também uma referência de qualidade para os turistas que nos visitam, demonstrando a importância da realização de ações integradas de programação cultural em monumentos de Interesse Nacional ou de Interesse Público atestando a sua relevância enquanto recursos turístico/culturais
2
The eighth edition of the Madeira Organ Festival will take place from 20 to 29 October. This year there will be ten concerts and eight organists who will be performing music on the historic organs of the churches in Funchal, Ponta do Sol and Machico. The unique and inspiring atmosphere of the churches in Madeira, with their sacred ritual spaces, creates the ideal backdrop for the appreciation of these instruments, providing a true ocean of sonorities, resulting from the artistic ability of the organists and the diversity of the instruments which, thanks to their particular characteristics, allow for the performance of a vast and captivating repertoire. The Madeira Organ Festival provides an opportunity to hear some of the best organists of our time in varied programmes which highlight different facets of the instruments. Solo recitals, programmes of European and American music, Italian and Iberian music, organ and alpine horn, organ and literature are some of the themes which invite the listener to participate in a project of sharing, which has as its objective the provision of the widest possible reach, direct and wideranging, of the sounds and colours of our historic organs. Thus a cultural programme is constructed that is also known for its quality by the tourists who visit us, demonstrating the importance of events integrated within a cultural programme in places of national and public relevance, attesting to their relevance as strategic touristic and cultural resources. The cultural legacy is something that goes
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
3
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
estratégicos. O património cultural apresenta um valor que se expande muito além do identitário e simbólico. E neste contexto, os órgãos constituem-se como marcas únicas de um passado que está presente, que é gerador de conhecimento e de boas práticas, re-fundador de parcerias e projetos partilhados, potenciam o número de atores, públicos e privados, empenhados na valorização do património cultural e na criação de uma oferta cultural diversificada e de qualidade. O Festival de Órgão da Madeira tem sido um território de excelência para a cooperação institucional. Agradeço de forma muito reconhecida a colaboração mantida com a Diocese do Funchal e a disponibilidade inexcedível de todas as Igrejas envolvidas. Ao Mestre Organeiro Dinarte Machado pelo seu olhar atento e dedicado, defensor da paisagem organística da Madeira. Agradeço igualmente a dedicação e profissionalismo dos funcionários da Direção Regional da Cultura que pelo segundo ano consecutivo e de forma exemplar, asseguram a organização deste evento produzido exclusivamente com verbas do orçamento regional. Ao Professor João Vaz, diretor artístico do Festival de Órgão da Madeira, e principal responsável pelo entusiasmo que dedico ao conhecimento e valorização dos órgãos históricos da Madeira, agradeço de forma muito reconhecida todo o seu esforço e dedicação a este projeto.
far beyond questions of identity and symbolism. And, in this context, the organs are unique indicators of a past that is still present, which generates knowledge and good practices, the re-founding of partnerships and shared projects, increase the number of those involved, public and private, in the appreciation of the cultural heritage and the creation of a diversified cultural event of the highest quality. The Madeira Organ Festival has been an excellent model of institutional cooperation. I warmly recognize the collaboration with the Diocese of Funchal and the outstanding enthusiasm shown by all the churches involved. Thanks to Master Organ Builder Dinarte Machado, the defender of the organs of Madeira, for his attentive and dedicated supervision. I also thank those who work for the Regional Cultural Office for their dedication and professionalism, and who for the second consecutive year, and in exemplary fashion, have taken care of the organization of this event put on exclusively with funds from the Region itself. To Professor João Vaz, Artistic Director of the Madeira Organ Festival, and largely responsible for the enthusiasm that I direct towards the knowledge and recognition of the historic organs of Madeira, my particular thanks for the effort he has put into this project.
— NatÉrcia Xavier — Diretora Regional da Cultura Regional Director of Culture
4
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
5
VIII Festival de Órgão da Madeira 8th Madeira Organ Festival
O Festival de Órgão da Madeira surgiu em 2010, na sequência de um processo de recuperação e revitalização do património organístico madeirense desenvolvido desde o final da década de 1990 pelo Governo Regional da Madeira. Ao longo das suas sete edições, o evento trouxe a um púbico numeroso dezenas de artistas nacionais e internacionais, divulgando um vasto repertório e apresentando programas adaptados às características dos diferentes instrumentos existentes na Região. Para além de dar a conhecer a riqueza do repertório organístico e do património madeirense, o Festival de Órgão da Madeira procurou explorar as diferentes potencialidades do órgão, mostrando não apenas a sua faceta de instrumento solista, mas também as suas potencialidades como elemento integrante das mais variadas formações vocais ou instrumentais. Assim, ao lado de recitais dedicados a obras centrais na história da música para órgão, foram apresentados programas com formações e repertórios bastante singulares. É nesta singularidade que aposta a programação do 8º Festival de Órgão da Madeira. No concerto de abertura, Stephen Tharp dá a conhecer obras de compositores americanos, quase sempre ausentes dos programas de concertos de órgão na Europa. William Whitehead, para além de oferecer um recital dedicado à tradição inglesa, apresenta uma selecção do Orgelbüchlein Project (uma iniciativa que junta a obra de Bach à produção de compositores contemporâneos). Singular é também o duo de trompa alpina e órgão 6
The Madeira Organ Festival began in 2010, as the consequence of a process of restoration and revitalization of the organs of Madeira, carried out from the end of the 1990s by the Regional Government of Madeira. During the course of its seven editions, the event has brought before audiences dozens of artists from Portugal and abroad, disseminating a vast repertoire, and presenting programmes adapted to the characteristics of the different instruments extant in the Region. Apart from making known the richness of the organ repertoire and the heritage of the island, the Madeira Organ Festival seeks to exploit the different capacities of the organ, demonstrating not only its fact as a solo instrument, but also its potential as a member of very varied vocal and instrumental groups. Thus, in addition to recitals dedicated to central works of the history of organ music, programmes have been given using quite singular groups and repertoires. It is upon that singularity that the programming of the 8th Madeira Organ Festival concentrates. In the opening concert, Stephen Tharp brings music by American composers, whose works rarely appear in organ concert programmes in Europe. William Whitehead, as well as giving a recital dedicated to the English tradition, gives us a selection from the Orgelbüchlein Project (an initiative that brings Bach’s work together with music by contemporary composers). Also singular are the duo of alphorn and organ of Carlo Torlontano and Francesco di Lernia (the latter also performing a programme dedicated
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
7
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
de Carlo Torlontano e Francesco di Lernia (este último apresentantdo também um programa dedicado à música ibérica e italiana no precioso órgão histórico de Machico), a ligação entre órgão e literatura com Jan Willem Jansen e António Plácido, ou a participação de Karol Mossakowski, que improvisará, no novo órgão Dinarte Machado da Sé do Funchal, a banda sonora do filme La Passion de Jeanne d’Arc de Carl Dreyer. Para além dos recitais temáticos já referidos, a presença incontornável de Johann Sebastian Bach será assegurada por Jan Willem Jansen num concerto com a Orquestra Clássica da Madeira, dirigida por Norberto Gomes, e o compositor português Manuel Rodrigues Coelho será a figura central do concerto de encerramento com o jovem organista André Ferreira e o Ensemble São Tomás de Aquino. Uma programação variada que proporcionará ao público do Festival de Órgão da Madeira uma perspectiva sempre nova da música para órgão e do património organístico da Região Autónoma da Madeira.
to Iberian and Italian music on the marvellous historic organ of Machico), the connection between organ and literature with Jan Willem Jansen and António Plácido, and the participation of Karol Mossakowski, who will improvise, on the new Dinarte Machado organ at the Cathedral of Funchal, the sound track for the film La Passion de Jeanne d’Arc by Carl Dreyer. As well as the above-mentioned thematic recitals, the essential presence of Johann Sebastian Bach will be ensured by Jan Willem Jansen in a concert with the Madeira Classical Orchestra, directed by Norberto Gomes, and the Portuguese composer Manuel Rodrigues Coelho will be the focus of the closing concert with the young organist André Ferreira and the St Thomas Aquinas Ensemble. A varied programme that will give the audience of the Madeira Organ Festival an ever-new perspective on music for organ and on the organ heritage of the Autonomous Region of Madeira.
— João Vaz — Diretor Artístico Artistic Director
8
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
9
CONCERTOS CONCERTS ‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
20 / sexta 21H30 ‡ Friday 9.30 pm Música europeia e americana American and European music Stephen Tharp, órgão organ ? Igreja de São João Evangelista
21 / sábado 21H30 ‡ Saturday 9.30 pm ‘La Passion de Jeanne d’Arc’ Filme de Carl Dreyer (1928) com improvisação ao órgão Film by Carl Dreyer (1928) with organ improvisation Karol Mossakowski, órgão organ ? Sé do Funchal
22 / domingo 18H00 ‡ Sunday 6.00 pm Música italiana e ibérica Italian and Iberian music Francesco di Lernia, órgão organ ? Igreja de Nossa Senhora da Conceição
23 / segunda 21H30 ‡ Monday 9.30 pm ‘The Orgelbüchlein Project’ Completando a obra de Bach Completing Bach’s work William Whitehead, órgão organ ? Igreja de São João Evangelista
24 / terça 21H30 ‡ Tuesday 9.30 pm Órgão e trompa alpina Organ and alphorn Carlo Torlontano, trompa alpina alphorn Francesco di Lernia, órgão organ ? Igreja de SÃO Martinho
10
25 / quarta 21H30 ‡ Wednesday 9.30 pm A tradição inglesa The English tradition William Whitehead, órgão organ
Conferência Conference ‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
? Igreja de Santa Luzia
27 / sexta 18H00 ‡ Friday 6.00 pm
26 / quinta 21H30 ‡ Thursday 9.30 pm
‘O que é um festival de órgão?’ ‘What is an Organ Festival?’
Em torno de Johann Sebastian Bach Around Johann Sebastian Bach Jan Willem Jansen, órgão organ Orquestra Clássica da Madeira Madeira Classical Orchestra Norberto Gomes, direção direction ? Igreja de São João Evangelista
27 / sexta 21H30 ‡ Friday 9.30 pm ? Igreja DO Recolhimento do Bom Jesus
Jan Willem Jansen João Vaz ? CASA-MUSEU FREDERICO FREITAS
O órgão na Sétima Arte Ciclo de cinema
The Organ in the Movies Cinema cycle
28 / sábado 21H30 ‡ Saturday 9.30 pm
‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
? Igreja de Nossa Senhora da Luz
21 / sábado 21H30 ‡ Saturday 9.30 pm
Órgão e literatura Organ and literature Jan Willem Jansen, órgão organ António Plácido, voz voice
29 / domingo 11H00 ‡ Sunday 11.00 am Missa dominical Sunday mass André Ferreira, órgão organ Ensemble São Tomás de Aquino João Andrade Nunes, direção direction ? Sé do Funchal
29 / domingo 18H00 ‡ Sunday 6.00 pm Manuel Rodrigues Coelho - Flores de Música (1620) André Ferreira, órgão organ Ensemble São Tomás de Aquino João Andrade Nunes, direção direction ? Igreja do Convento de Santa Clara
‘La Passion de Jeanne d’Arc’ Carl Dreyer, 1928 (97 min.) ? sé do funchal
24 / terça 15H00 ‡ Tuesday 3.00 pm ‘Chronik der Anna Magdalena Bach’*
Jean-Marie Straub, 1967 (94 min.) ? Casa-museu frederico freitas
25 / quarta 15H00 ‡ Wednesday 3.00 pm ‘Sunset Boulevard’*
Billy Wilder, 1950 (104 min.) ? Casa-museu frederico freitas
26 / quinta 15H00 ‡ Thursday 3.00 pm ‘Mein Name ist Bach´*
Dominique de Rivaz, 2003 (94 min.) ? Casa-museu frederico freitas
* Versão original com legendas em português * Original version with Portuguese subtitles
11
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
Música europeia e americana American and European music
Wolfgang Amadeus Mozart, uma criançaprodígio formada e promovida desde cedo pelo pai, é lembrado hoje como um dos compositores mais prolíficos de todo o tempo. A sua enorme produção de sinfonias, óperas, música de câmara e concertos são as obras essenciais pelas quais outros compositores são avaliados, o seu estilo considerado o pináculo absoluto do período clássico. Mozart compôs várias obras para um relógio musical complexo e grande que foram transcritas para órgão, a mais famosa das quais é, sem dúvida, a Fantasia em fá menor, escrita em 1791. As secções inicial e final, em fá menor, ousadas e grandiosas, fazem um contraste com a secção em Lá bemol, mais suave, baseada numa melodia em estilo pastoral. Johann Sebastian Bach representa o ponto culminante da era barroca, tendo composto mais de mil obras (entre elas manuscritos perdidos para sempre). A sua atividade como diretor musical em vários locais prestigiados na Alemanha culminou com a sua última posição, na Igreja de São Tomás, em Leipzig. Em 1735-6, Bach compôs uma série de corais litúrgicos conhecidos como o Livro de Órgão Alemão, a terceira parte do Clavier-Übung. O estilo composicional de cada obra utiliza formas e técnicas tradicionais, incluindo cânone e fuga, em contraponto perfeito. O Vater unser – Pai Nosso – é uma das obras mais elaboradas desta coleção, em forma de trio, com a melodia, ou cantus firmus, em cânone.
12
Wolfgang Amadeus Mozart, a child prodigy trained and promoted early on by his father, is remembered today as one of the most prolific composers of all time. His enormous output of symphonies, operas, chamber music and concerti are the staple works by which other composers are measured, his style considered the very pinnacle of the Classical Period. Mozart composed a number of pieces for a large and complex musical clock that have been notated as playable organ pieces, no doubt the most famous of which is his Fantasia in f minor, written in 1791. Grandiose outer sections in f minor, bold in nature, contrast with the more gentle A-flat major section based on a pastorale-style melody. Johann Sebastian Bach represents the height of the Baroque era, having composed more than one thousand works (among them manuscripts that have been forever lost). His tenure as Music Director at several prestigious German posts culminated with his last position, at St. Thomas Church in Leipzig. During 1735/36, Bach assembled a set of liturgical chorales known as The German Organ Book, or Clavier-Übung part three. The compositional style of each work makes use of traditional forms and techniques, including canon and fugue, in perfect counterpoint. The setting of the Lord’s Prayer, or Vater unser, is one of the most elaborate settings from this collection, set as a trio with the melody, or cantus firmus, in canon.
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
20 OUT OCT
Igreja de São João Evangelista sexta-feira 21H30 - Friday 9.30 p.m. ‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡ ‡‡
Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791) ¬ Fantasia em fá menor in F minor, K. 608
Johann Sebastian Bach (1685-1750) ¬ Prelúdio de coral Chorale Prelude «Vater unser in Himmelreich», BWV 682
Felix Mendelssohn-Bartholdy (1809-1847) ¬ Sonata nº 1 em fá menor in F minor, Op. 65, nº 1
› Allegro moderato e serioso › Adagio › Andante Recitativo – Allegro assai vivace
Dudley Buck (1839-1909) ¬ Variações sobre Variations on «The Star-Spangled Banner», Op. 23
Arthur William Foote (1853-1937) ¬ Pater Noster, Op. 50, nº 2
Anthony Newman (1941) ¬ Tocata e fuga sobre Toccata and Fugue on BACH (1999)
(encomendada por e dedicada a commissioned by and dedicated to Stephen Tharp)
‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
Stephen Tharp, órgão organ 13
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
Felix Mendelssohn-Bartholdy era organista e compositor de renome que viveu durante o período romântico primitivo. Uma criança-prodígio, como Mozart, Mendelssohn formou-se cedo em contraponto, sem dúvida algo que o conduziu à sua grande admiração pelas obras de Bach. Em verdade, foi Mendelssohn que despertou de novo o interesse pela música de Bach num período durante século XIX em que a execução e o estudo deste repertório estava fora de moda. A primeira das seis Sonatas para Órgão de Mendelssohn, em fá menor, é uma das melhores. Escrita em 1844 como parte de uma encomenda, a obra tem quatro andamentos: Allegro, forte, durante o qual se ouve, em contraste, o coral “O que quer que Deus ordene é sempre bom”, tocado num registo suave; um Adagio pacífico em lá bemol maior; um recitativo e, finalmente, um vigoroso Allegro assai em Fá maior com arpejos ricos e rápidos. Dudley Buck era um organista e compositor americano do século XIX que também estudou em Leipzig e Paris. É conhecido hoje por um pequeno conjunto de obras. Destas, a sua Sonata para Órgão e um conjunto de Variações sobre The Star-Spangled Banner são as mais frequentemente tocadas. Esta última tomo como tema o hino nacional americano, cuja melodia foi escrita na verdade pelo compositor britânico John Stafford Smith. Ouvimos o tema e uma série de variações contrapontísticas muito bem concebidas, explorando várias gamas dinâmicas, concluindo com uma fuga e uma nova harmonização da melodia, fortíssimo. O organista americano Arthur Foote viveu durante décadas em Boston, Massachusetts,
14
Felix Mendelssohn-Bartholdy was a famous organist and renown composer in his own right who lived during the early Romantic period. A child prodigy, like Mozart, Mendelssohn had early training in counterpoint, no doubt something that lead to his great admiration for the works of J. S. Bach. In fact, it was Mendelssohn who resurrected an interest in the music of Bach during a time in the 19th century when the performance and study of such repertoire had stylistically fallen out of fashion. The first of Mendelssohn’s Six Organ Sonatas, in f minor, is one of his strongest. Written in 1844 as part of a commission, the work is in four movements: an opening Allegro, forte, during which one hears, by contrast, the chorale “Whatever God ordains is right” played on soft registers; a quiet Adagio in A-flat Major; a recitativo and, finally, a brisk F Major Allegro assai with rich, rapid arpeggios. Dudley Buck was a 19th Century American organist and composer who also studied in Leipzig and Paris. He is known today for a small band of works. Of these his Organ Sonata and a set of Variations on The StarSpangled Banner are the two most often played. The latter of these pieces uses as its theme the American National Anthem, the tune for which actually written by British composer John Stafford Smith. We hear the theme and several clever contrapuntal variations in varying dynamic ranges, finally concluding with a fugue and reharmonization of the tune, fortissimo. Arthur Foote was an American organist based for decades in Boston, Massachusetts, and a significant contributor to several important hymn books and music journals
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
e contribuiu significativamente a vários hinários importantes e revistas musicais durante o século XIX. Foi também um dos primeiros músicos nos EUA a promover a música de Wagner e Brahms. Pater Noster, ou Pai Nosso, vem de um conjunto de Seis Peças escrito em 1902 para uso litúrgico. É música simples, homofónica, concebida para os registos mais delicados do órgão. Descrito como o “Sumo Sacerdote de Bach” pela New York Times, Anthony Newman tem estado no primeiro plano do órgão, do piano, do cravo e da composição nos EUA durante mais de cinquenta anos. Com mais de cem gravações, incluindo as obras completas para órgão de Bach, foi em grande parte responsável pelos novos movimentos na execução musical historicamente informada que sugiram nos anos 1960 e 1970. A sua extensa lista de execuções colaborativas inclui concertos e gravações com Leonard Bernstein, Kathleen Battle, Wynton Marsalis, Itzhak Perlman e Jean-Pierre Rampal. Composta para Stephen Tharp em 1999, Toccata and Fuga Sinfonica on BACH foi estreada pelo mesmo em Boston no mesmo ano. Baseada nas quatro notas que soletram, musicalmente, o apelido do grande compositor alemão, o estilo de abertura da Toccata, embora traditional harmonicamente, de vez em quando sugere o vocabulário de Bartók. A Fuga segue, literalmente, a mesma estrutura que a grande fuga em mi menor de Bach, com o tema e contratema expostos juntos no início.
dating from the 19th Century. He was also one of the first musicians in the USA to promote the music of Wagner and Brahms. Pater Noster, or The Lord’s Prayer, is from a set of Six Pieces written in 1902 for use in the liturgy. It is straightforward, homophonic music for the organ’s most delicate registers. Described as the “High Priest of Bach” by The New York Times, Anthony Newman has remained at the forefront of American organ, piano, harpsichord and composition for more than 50 years. With over 100 recordings to his name, including the complete organ works of J. S. Bach, he was largely responsible for the new movements in informed music performance that came to light in the 1960’s and 1970’s. His extensive list of collaborative performances includes concerts and recordings with Leonard Bernstein, Kathleen Battle, Wynton Marsalis, Itzhak Perlman and Jean-Pierre Rampal. Composed for Stephen Tharp in 1999, Toccata and Fuga Sinfonica on BACH was premiered by Mr Tharp in Boston that same year. Based on the four notes that spell out, musically, the last name of the great German composer, the Overture style of the Toccata, while harmonically traditional, occasionally nods towards the vocabulary of Bartók. The Fugue follows, quite literally, the same structure as Bach’s great E minor Fugue, with fugue subject and countersubject stated together at the outset.
— Stephen Tharp —
15
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
La Passion de Jeanne d’Arc
Projeção do filme La Passion de Jeanne d’Arc de Carl Dreyer (1928), com banda sonora improvisada ao órgão. Screening of the film La Passion de Jeanne d’Arc directed by Carl Dreyer (1928), with improvised soundtrack on the organ.
A arte de improvisar sobre um filme exige do organista uma abordagem muito particular. A função da música no contexto de um filme é muito diferente da de um concerto a solo ou de um ofício litúrgico. No caso do «cine-concerto», ela não é autónoma, ela depende do desenvolvimento do filme. Ela deve, antes de mais, acompanhar a imagem, comentar as cenas, criar os ambientes apropriadas a cada momento do filme. Graças aos meios musicais, os efeitos ou os sentimentos criados pelo realizador ganham muito mais força e significado. É por isso que, para um organista que acompanha um filme mudo, é primordial conhecer cada segundo do filme de memória e interpretar corretamente o sentido de cada cena para guiar o ouvinte na compreensão do filme. Uma outra particularidade da música improvisada para um filme é, no meu entender, a noção da linguagem musical. Neste contexto, não temos o constrangimento da unidade estilística, ou seja, a ligação a um contexto musical particular, como por exemplo ao improvisar uma fuga «no estilo de Bach» ou um prelúdio romântico «no estilo de Brahms», etc. Pelo contrário, todos os meios são válidos para contribuir para reforçar o sentido da imagem, assim como para conduzir a narração musical de modo a não cansar ou aborrecer o ouvinte – o que não é simples de fazer com um filme de uma hora e meia, porque nunca improvisamos tanto tempo sem interrupção num concerto! Considero que La Passion de Jeanne d’Arc se 16
The art of improvising to a film demands of the organist a very particular approach. The function of the music in the context of a film is very different from that of a solo concert or a liturgical service. In the case of the “cine-concert”, it is not autonomous, but depends on the development of the film. It must, in the first place, accompany the image, comment on the scene, create the appropriate atmosphere for each moment of the film. Thanks to the musical means, the effects or feelings created by the director acquire much greater strength and meaning. This is why, for an organist accompanying a silent film, it is essential to know each second of the film by memory and to interpret correctly the meaning of each scene in order to guide the listener in understanding the film. Another particularity of music improvised for film is, as I understand it, the idea of musical language. In this context, we do not have the limitations of stylistic unity, that is, the connection to one particular musical context, as happens, for example, when improvising a fugue “in the style of Bach” or a romantic prelude “in the style of Brahms”, etc. On the contrary, all means are valid in order to contribute to the reinforcing of the meaning of the image, as well as leading the musical narrative in order not to tire or bore the listener – which is not easy to do with a film of an hour-and-a-half, because one never improvises for so long without stopping in a concert! I consider that La Passion de Jeanne d’Arc matches the organ perfectly. The great
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
21 OUT OCT
SÉ Cathedral de FUNCHAL sábado 21H30 - Saturday 9.30 p.m. ‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
Renée Jeanne Falconetti La passion de Jeanne d’Arc Carl Dreyer (1928)
‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
Karol Mossakowski, órgão organ 17
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
casa perfeitamente com o órgão. A grande variedade de timbres deste instrumento e a sua amplitude sonora, ressoando num local como uma igreja com a sua acústica rica em reverberação, permitem restituir justa e dignamente a temática difícil mas também profunda e rica em emoções daquela obra prima do cinema.
variety of timbres of the instrument and its sonic breadth, resonating in a place such as a church, with acoustics rich in reverberation, allow one to restore justly and with dignity the difficult theme, one also deep and rich in emotions, of this cinematic masterpiece.
— Karol Mossakowski —
18
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
19
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
Música italiana e ibérica Italian and Iberian music
A Toccata e a Canzona, atribuídas por Salvatore Pintacuda a Alessandro Scarlatti, são extraídas de um manuscrito do Conservatório «Niccolò Paganini» de Génova. Trata-se de duas peças de alta qualidade musical que, na nova edição das obras de Alessandro Scarlatti, embora atribuídas a um autor anónimo, entraram de pleno direito na história da receção do corpus teclístico de Alessandro Scarlatti. A Pavana alla Venetiana e o Tenor di Napoli são variações sobre um baixo ostinato com caráter de dança, usadas sobretudo na literatura para harpa e vihuela. A segunda peça é testemunho da estreita relação entre Nápoles e Espanha. Ascanio Mayone nasceu em Nápoles e estudou com Giovanni Domenico di Nola e com o organista flamengo Jean de Macque, que era Mestre de Capela do Vice-Rei espanhol em Nápoles. Com a morte de Jean de Macque, Mayone passa a ser primeiro organista com Giovanni Maria Trabaci, Mestre de Capela. O Ricercar primo é tirado do Primo Libro di diversi capricci de 1603, que parece ter sido a primeira publicação de música de tecla no novo estilo italiano, associado particularmente às tocatas de Girolamo Frescobaldi. Bernardo Pasquini, célebre organista romano, era considerado na época o maior virtuoso da tecla após Frescobaldi. Compôs, para além de várias oratórias, muita música para órgão e cravo, que chegou até nós sob a forma de manuscritos. Nas Tre Arie e nas Variazioni per il Paggio Todesco é 20
The Toccata and the Canzona attributed by Salvatore Pintacuda to Alessandro Scarlatti are taken from a manuscript in the “Niccolò Paganini” Conservatoire in Genova. They are two works of high musical quality which, though considered anonymous in the new edition of the works of Alessandro Scarlatti, are fully a part of the reception history of Alessandro Scarlatti’s keyboard oeuvre. The Pavana alla Venetiana and the Tenor di Napoli are variations on an ostinato bass with a dance-like character, used above all in the literature for harp and vihuela. The second piece bears witness to the close relationship between Naples and Spain. Ascanio Mayone was born in Naples and studied with Giovanni Domenico di Nola and with the Flemish organist Jean de Macque, who was chapel master of the Spanish Viceroy in Naples. With the death of Jean de Macque, Mayone became principal organist with Giovanni Maria Trabaci as chapel master. The Ricercar primo is taken from the Primo Libro di diversi capricci of 1603, which seems to have been the first publication of keyboard music in the new Italian style, associated particularly with the toccatas of Girolamo Frescobaldi. Bernardo Pasquini, the famous Roman organist, was considered at the time the greatest keyboard virtuoso after Frescobaldi. He composers, in addition to a number of oratorios, a great deal of music for organ and harpsichord, which has come down to us in manuscript. In the Tre Arie and the Variazioni per il Paggio Todesco the
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
22 OUT OCT
IGREJA de NOSSA SENHORA da Conceição
domingo 18H00 - Sunday 6.00 p.m. ‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
Anónimo Annonym
(Ms. A.7b.63, Conservatório «Niccolò Paganini», Génova)
¬ Toccata ¬ Canzona
Joan Ambrosio Dalza (séc. XV-1508) ¬ Pavana alla venetiana
Anónimo Annonym
(Ms. ADP 250/B, Arquivo Doria Panphilj)
¬ Tenor di Napoli
Ascanio Mayone (c. 1510-1627)
Anónimo Annonym
(Antonio Martín y Coll, Flores de música)
¬ Chacona ¬ Toccata italiana de 1er tono
Domenico Zipoli (1688-1726) ¬ All’Elevazione
João de Sousa Carvalho (1745-1795) ¬ Allegro
Giovanni Morandi (1777-1856) ¬ Benedizione del Venerabile
¬ Ricercar primo
(Primo libro dei diversi capricci, 1603)
Bernardo Pasquini (1637-1710) ¬ Três árias Three arias ¬ Variazioni sopra il Paggio Todesco
Pablo Bruna (séc. XVII) ¬ Tiento de falsas de 2° tono
‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
Francesco di Lernia, órgão organ 21
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
evidente o recurso a figurações típicas da música violinística da época, num contexto harmónico sempre mais orientado no sentido das funções e núcleos tonais. Pablo Bruna foi um dos maiores compositores espanhóis para tecla do seu tempo. Dotado de grande talento musical, obteve, ainda adolescente, o cargo de organista da Colegiada de Santa Maria em Daroca, cargo oficializado em 1631 e que manteria para o resto da sua vida. Da sua produção, subsistem trinta e duas composições, nomeadamente uma vintena de tientos, entre os quais o Tiento de falsas del 2° Tono, composição plena de dissonâncias que, para a época, representavam uma verdadeira surpresa. Flores de Música é o título dado pelo frade Antonio Martín y Coll (c. 1660-c. 1740) a um manuscrito que contém uma miscelânea de peças para tecla. Esta coleção, organizada em dois volumes, contém obras do período barroco espanhol, italiano e francês. Martin y Coll, autor de importantes tratados da época, passou uma grande parte da sua vida no Mosteiro de São Francisco, o Grande, em Madrid, com a função de
22
recourse to figuration typical of the music for violin of the time is evident, in a harmonic context increasingly orientated towards functional tonality. Pablo Bruna was one of the greatest Spanish composers of keyboard music of his time. Gifted with a great musical talent, he was given, while still an adolescent, the position of organist of the Colegiada de Santa Maria in Daroca, a position made official in 1631 and which he would retain for the rest of his life. Of his output there survive thirtytwo compositions – twenty tientos, including the Tiento de falsas del 2° Tono, a work full of dissonances which, for the time, would have been truly surprising. Flores de Música is the title given by the monk Antonio Martín y Coll (c. 1660-c. 1740) to a manuscript containing a miscellany of keyboard works. This collection, divided into two volumes, contains works from the baroque period from Spain, Italy and France. Martin y Coll, author of important treatises of the period, spent much of his life in the Monastery of St Francis the Great in Madrid, as first organist. In four years (between 1706 and 1709), he finished
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
primeiro organista. Em quatro anos (entre 1706 e 1709) completou a sua vasta antologia, que hoje representa um importante documento daquela época. Domenico Zipoli foi um jesuíta, missionário e compositor italiano que viveu um longuíssimo tempo na América do Sul. Deste compositor será executada a sugestiva Elevazione. Em Itália, na primeira metade do século XIX, a ópera era a principal fonte de entretenimento musical. Os músicos de qualquer estilo e nível transcreviam para banda ou para piano as árias mais populares do repertório operístico. Os organistas não eram exceção, pois começaram a adaptar as estruturas formais da ópera às necessidades litúrgicas e, ao mesmo tempo, os organeiros começaram a construir efeitos especiais incríveis como tambores e percussão. Giovanni Morandi compôs mais de oitocentas peças para órgão. A sua música sacra é quase exclusivamente escrita na linha operística. Publicou também coleções de sonatas, num estilo vivaz e brilhante que recorda Mozart.
his vast anthology, which today represents an important document of the period. Domenico Zipoli was a Italian Jesuit missionary and composer, who spent a very long period in South America. His evocative Elevazione will be played in this concert. In Italy, in the first half of the 19th century, opera was the principle source of musical entertainment. Musicians of all styles and abilities transcribed for band or piano the most popular opera arias. Organists were no exception, and they began to construct extraordinary special effects with drums and percussion. Giovanni Morandi composed more than eight hundred pieces for organ. His sacred music is almost exclusively written in an operatic style. He also published collections of sonatas, in a brilliant and lively style that recalls Mozart.
— Franceso di Lernia —
23
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
The Orgelbüchlein Project Completando a obra de Bach Completing Bach’s work
No ano em que comemoramos o 500º aniversário da Reforma de Martinho Lutero, toco um programa centrado em Bach e o coral. Começo com o grito de batalha da Reforma, Ein feste Burg, a versão de Lutero do Salmo 46. Escolhi para hoje uma versão pouco conhecida de Bach (ou possivelmente de Walther). A seguir, um breve interlúdio com o filho de Bach, Carl Philipp Emmanuel; embora nunca teve uma posição como organista, foi assim referido por C. F. Nicolai: “Se quiser ter um exemplo de como poder combinar os segredos mais profundos da arte com tudo que é prezado pelo bom gosto, então ouça o Bach de Berlim no órgão.” É provável que estas sonatas tenham sido escritas para Anna Amália, Princesa da Prússia, a irmã mais nova, melómana, de Friedrich II. Bach tornou-se seu mestre de capela honorário, e talvez lhe tenha dado aulas. Esta Sonata foi escrita em 1755. A seguir, uma sequência de corais do Orgelbüchlein e do Orgelbüchlein Project, traçando um percurso através do ano eclesiástico. Este projeto pan-europeu de longa duração procura preencher as 118 páginas em branco no manuscrito do Orgelbüchlein com novas composições. Sabemos qual a melodia que Bach tencionava usar para cada uma destas páginas “fantasma”, e os melhores compositores da Europa estão empenhados em compor o que foi omitido por Bach. Em cada composição, a melodia do coral será ouvida, uma só vez, com técnicas contemporâneas substituindo o estilo de Bach. Quando estiver completo, o Orgelbüchlein Project terá todos os “-ismos” de hoje em dia representados. No 24
In the year that we celebrate the 500th anniversary of Martin Luther’s Reformation, I play a programme centred on Bach and the chorale. I start with the battle cry of the Reformation, Ein feste Burg, Luther’s version of Psalm 46. Today I choose a little known version by Bach (or possibly by Walther). Next, a brief interlude with Bach’s son, Carl Philipp Emmanuel; though he never held an organist’s post, he was referred to thus by C. F. Nicolai: “If you want to have an example of how one can combine the deepest secrets of art with everything that taste treasures, then listen to the Berlin Bach on the organ”. It is likely these Sonatas were written for Anna Amália, Princess of Prussia, the music-loving younger sister of Friedrich II. Bach became her honorary Kapellmeister, and probably taught her. This Sonata was written in 1755. Next, a sequence of chorale settings from Orgelbüchlein and ‘The Orgelbüchlein Project’, tracing a course through the church year. This long-running pan-European project seeks to fill the 118 blank pages in Bach’s Orgelbüchlein manuscript with new compositions. We know the melody Bach intended for each of these ‘ghost’ pages, and Europe’s best composers are taking up the task of composing what Bach omitted. In each one, the given chorale will be heard, once through, with contemporary techniques replacing Bach’s style. When complete, the Orgelbüchlein Project will see all today’s “-isms” represented. In today’s concert, we hear a selection: Grier writes with bitonality,
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
23 OUT OCT
Igreja de São João Evangelista segunda-feira 21H30 - monday 9.30 p.m. ‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
Bach, pai e filho Bach, father and son
Johann Sebastian Bach (1685-1750) ¬ Prelúdio de coral Chorale prelude «Ein feste Burg ist unser Gott», BWV Anh. 49
Carl Philipp Emanuel Bach (1714-1788) ¬ Sonata em Fá maior in F major, Wq 70/3 › Allegro › Largo › Allegretto
Prelúdios de coral do Orgelbüchelin e do Orgelbüchlein Project Chorale preludes from the Orgelbüchelin and the Orgelbüchlein Project
Francis Grier (1955) ¬ «Wir haben schwerlich»
Johann Sebastian Bach ¬ «Nun komm, der Heiden Heiland», BWV 599
Christopher Fox (1955) ¬ «Jesu, meines Herzens Freud»
Johann Sebastian Bach ¬ «Christum wir sollen loben schon», BWV 611
Johann Sebastian Bach ¬ «Das alte Jahr vergangen ist», BWV 614
Robert Quinney (1976) ¬ «Nun lob, mein Seel, den Herren»
Johann Sebastian Bach ¬ «Christus, der uns selig macht», BWV 620
João Vaz (1963) ¬ «Herr Jesu Christ, wahr Mensch und Gott» Johann Sebastian Bach ¬ «Heut triumphiret Gottes Sohn», BWV 630 Mendelssohn e Bach Mendelssohn and Bach
Felix Mendelssohn-Bartholdy (1809-1847) ¬ Sonata nº 6 em ré menor in D minor, Op. 65 nº 1 › Coral [e variações]:
Andante sostenuto – Allegro molto
› Fuga › Finale: Andante
Johann Sebastian Bach ¬ Prelúdio de coral Chorale prelude «Nun danket alle Gott», BWV 657
Jacques van Oortmerssen (1950-2015) ¬ «Nun ruhen aller Wälder»
‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
William Whitehead, órgão organ 25
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
concerto de hoje, ouvimos uma seleção: Grier escreve utilizando bitonalidade, com uma versão ornamentada coral na coral em trio. Oortmerssen utiliza um minimalismo tipicamente holandês. Quinney escreve um trio de coral. A obra do diretor do Festival, João Vaz, utiliza uma espécie de cromatismo obsessivo de uma maneira que Bach teria seguramente entendido. O cânone de coral do próprio Bach, tocado imediatamente antes, Christus, der uns selig macht, não é muito distante na sua intensidade cromática. As seis sonatas de Felix MendelssohnBartholdy foram encomendas da editora inglesa Coventry and Hollier, e publicadas em 1844. O primeiro andamento da Sonata nº 6 para órgão é um conjunto de variações sobre Vater unser im Himmelreich de Lutero. O segundo andamento é uma fuga sobre o mesmo coral, e o andamento final é uma doce canção mendelssohniana – talvez reminiscente de uma das árias de Elijah, “O rest in the Lord”. Termino com um floreado celebratório, voltando a Bach e ao seu Nun danket alle Gott, dos “Dezoito” corais, ou corais de “Leipzig”, no qual se ouve a melodia tocada marcadamente, no qual se ouve a melodia exposta amplamente, sobrepondo-se a um magistral e intrincado contraponto
placing the chorale in a decorated form in the right hand. Oortmerssen uses typical Dutch minimalism. Quinney writes a chorale trio. The piece from the pen of the Festival Director, João Vaz, uses a kind of obsessive chromaticism in a way that Bach would surely have understood. Bach’s own chorale canon, played immediately before, Christus, der uns selig macht, is not so distant in its chromatic intensity. The six sonatas by Felix MendelssohnBartholdy were commissioned by the English publisher, Coventry and Hollier, and published in 1844. The first movement of Mendelssohn’s Sixth Organ Sonata is a set of chorale variations on Luther’s Vater unser im Himmelreich. The second movement takes the form of a fugue on the same chorale melody, and the final movement is a sweet Mendelssohnian song - perhaps reminiscent of one of the arias from Elijah, “O rest in the Lord”. I finish with a celebratory flourish, returning to Bach and his Nun danket alle Gott from ‘The Eighteen’ or ‘Leipzig’ chorales, in which the tune is given out boldly, with masterly, interweaving counterpoint beneath it.
— William Whitehead —
26
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
27
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
Órgão e trompa alpina Organ and Alphorn
Rainer Bartesch vive em Munique. Nascido na Alemanha, toca trompa, trompa alpina e compõe música para filmes. Escreve música concertante e obras para o teatro musical, e é especialista na música de fora das culturas europeias. Silent Mountains é a primeira de um conjunto de seis peças para trompa alpina e órgão, cada um dos quais tenta sugerir uma energia, condição ou atmosfera caraterística da paisagem das montanhas alpinas. Anton Zimmermann, nascido na Silésia, era compositor e contemporâneo de Joseph Haydn e Wolfgang Amadeus Mozart. Zimmermann passou a maior parte da sua carreira em Bratislava, então capital da Hungria, onde trabalhou como compositor, violinista, maestro e agente artístico. A Sinfonia Pastoritia em Sol maior é uma das obras pioneiras da segunda metade do século XIII que foram retomadas no período clássico e que contribuiu para a formação da obra sinfónica pastoralmente orientada do classicismo. A bem-conhecida partita Was Gott tut, das ist wohlgetan de Johann Pachelbel retrata uma belíssima imagem das potencialidades musicais que os compositores barrocos possuíam. O coral manualiter Erbarm dich mein, o Herre Gott BWV 721 é baseado no texto da versão coral do Salmo 51 de 1524, embora a sua autenticidade como obra de Bach tenha sido questionada. A melodia do coral, na parte superior da textura, é ouvida contra um fundo de colcheias ligeiras, pulsantes, que projetam um sentido de gravitas. A sensação 28
Rainer Bartesch lives in Munich. He is a German horn player, alphorn player and film composer. He composes concertante music and music theatre works and is a specialist for music of outside European cultures. Silent Mountains is the first of six works for alphorn and organ, each of which tries to approach a particular energy, condition or mood characteristic of alpine mountain scenery. Anton Zimmermann was a Silesian-born composer and contemporary of Joseph Haydn and Wolfgang Amadeus Mozart. Zimmermann spent most of his career in Bratislava, then capital of Hungary, where he worked as a composer, violinist, conductor, and artist manager. Sinfonia Pastoritia in G Major is one of those pioneering works of the second half of the 18th century which underwent a revival in the classical period and which contributed to forming the pastorally oriented symphonic work of classicism. The well-known partita Was Gott tut, das ist wohlgetan of Johann Pachelbel depicts a beautiful image of the musical potentialities which Baroque composers possessed. The manualiter choral Erbarm dich mein, o Herre Gott BWV 721 is based on the 1524 chorale text of Psalm 51, though its authenticity as originating with Bach has been questioned. The chorale melody, heard at the top of the texture, is set against a backdrop of subdued, pulsating quavers that project a sense of gravitas. The solemn feel is balanced by Bach’s harmonic language, which incorporates certain unexpected turns that
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
24 OUT OCT
IGREJA de SÃO MARTINHO terça-feira 21H30 - Tuesday 9.30 p.m. ‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
Rainer Bartesch (1964)
Marco Enrico Bossi (1861-1925)
¬ Silent Mountains, para trompa alpina e órgão for alphorn and organ
¬ «Dors, mon enfant» Op. 142 nº 1
Anton Zimmermann (1741-1781) ¬ Sinfonia pastoral para trompa alpina e órgão for alphorn and organ › Introduzione – Adagio › Presto
Johann Pachelbel (1653-1706) ¬ Partita sobre Chorale partita «Was Gott tut, das ist wohlgetan»
Johann Sebastian Bach (1685-1750)
Tradicional ¬ Melodia escocesa
(arranjo para trompa alpina e órgão de arranged for alphorn and organ by Walter Gleissner)
Leopold Mozart (1719-1787) ¬ Sinfonia pastoral para trompa alpina e órgão for alphorn and organ › Allegro moderato › Andante › Presto
¬ Prelúdio de coral Chorale prelude «Erbam dich nein, o Herre Gott», BWV 721 ¬ Prelúdio de coral Chorale prelude «O Lamm Gottes unschuldig», BWW 1095
Nicola Hansalik Samale (1941) ¬ Meditation II para trompa alpina e órgão for alphorn and organ
‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
Francesco di Lernia, órgão organ Carlo Torlontano, trompa alpina alphorn 29
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
de solenidade é contrabalançada pela linguagem harmónica de Bach, que incorpora alguns desvios inesperados que sugerem a esperança. O Lamm Gottes unschuldig vem de uma descoberta muito empolgante de 1985, uma antologia manuscrita de prelúdios-corais, compilada por Johann Gottfried Neumeister na última década do século XVIII, e identificada como incluindo mais de 30 prelúdios-corais até então desconhecidos, datando dos anos formativos do compositor. Nicola Hansalik Samale é um compositor e maestro muito talentoso. Em 2003 compôs para Carlo Torlontano Walpurgisnacht, para trompa alpina e orquestra. Meditation II é uma obra recente cujo arranjo para trompa alpina e órgão foi feito por Francesco di Lernia. Samale também completou sinfonias de Bruckner e Mahler, e recentemente a “Versão Samale” da Sinfonia nº 9 foi gravada por Simon Rattle e a Filarmónica de Berlim. No fim do século XIX e no início do século XX, Marco Enrico Bossi era sem dúvida o mais importante compositor de música para órgão em Itália. Era muito conhecido, desde a Europa até aos EUA, onde, durante
30
suggest hope. O Lamm Gottes unschuldig is taken from an extremely exciting discovery from 1985, a manuscript anthology of chorale preludes, compiled by Johann Gottfried Neumeister in the last decade of the 18th century and identified as containing over 30 previously unknown chorale preludes dating from Bach’s formative years. Nicola Hansalik Samale is a very talented conductor and composer. In 2003 he composed for Carlo Torlontano Walpurgisnacht for alphorn and orchestra. Meditation II is a recent composition whose organ arrangement for organ and alphorn was made by Francesco di Lernia. Samale has also completed symphonies by Bruckner and Mahler, and recently the “Samale Version” of Bruckner’s Symphony No 9 was recorded by Simon Rattle and the Berlin Philharmonic. At the end of the nineteenth century and the beginning of the tweentieth century, Marco Enrico Bossi was undoubtedly the most important composer of organ music in Italy. His fame was widespread, reaching from Europe even to the USA where he, during the same period as Marcel Dupré,
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
o mesmo período que Marcel Dupré, fez grandes sucessos com as suas tournées de concerto. Também teve um papel importante na construção de órgãos e na renovação da música sacra através do seu trabalho dentro da Reforma Ceciliana. A produção musical de Bossi é extensa. Nas suas composições, tais como Berceuse op. 142 nº 1, “Dors mon enfant”, ouve-se a influência de grandes compositores como Franck e Vierne. Leopold Mozart escreveu uma série de obras que exigiam o uso de instrumentos não encontrados habitualmente na orquestra. Teve a oportunidade de ouvir uma tromba alpina e ficou impressionado pela magnificência do instrumento, decidindo incluílo como solista na sua Sinfonia Pastorella. É a primeira obra de música clássica dedicada à tromba alpina e, graças a audacidade de Leopold Mozart, temos agora a oportunidade de ouvir a tromba alpina na sala de concerto.
scored triumphs with his concert tours. He also played an important role in organ building and the renewal of church music by his work in the field of the Riforma Ceciliana. Bossi’s musical oeuvre is large. In his compositions, such as the Berceuse op. 142 n. 1 Dors mon enfant one can hear the influence of great composers such as Franck and Vierne. Leopold Mozart wrote a number of works that involved the use of instruments less usually found in the orchestra. He had the opportunity to hear an Alphorn and was impressed by the magnificence of the instrument, deciding to include it as soloist in his Sinfonia Pastorella. This is the very first piece of classical music dedicated to the Alphorn and, thanks to the audacity of Leopold Mozart, we now have the chance to listen to the Alphorn in a concert hall.
— Francesco di Lernia —
31
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
A tradição inglesa
The English tradition
Este programa centra-se na tradição nativa inglesa durante três séculos. Enquanto a construção de órgãos na Europa continental se desenvolveu enormemente, o órgão inglês permaneceu relativamente pequeno entre os séculos XVI e XIX. A pedaleira só foi introduzida no século XVIII tardio, mas poucos compositores escreveram música que a utilizasse antes das visitas de Mendelssohn a partir da década de 1820. É, portanto, perfeitamente possível tocar uma grande variedade de estilos musicais no órgão da Santa Luzia. William Byrd talvez tenha sido moço de coro na Catedral de São Paulo em Londres, e provavelmente estudou com Thomas Tallis, mas pouco se sabe da sua juventude. Mais tarde tornou-se Gentleman of the Royal Chapel. Esta Fantasia em Dó foi incluída na coletânea My Lady Nevells Book, copiada em 1591. Querelas religiosas na surgiram em GrãBretanha mais uma vez no século XVII, quando houve brevemente uma república, sem monarca. Após a restauração do rei, Carlos II, houve de novo um florescimento da música. A Abadia de Westminster gozou os frutos dos trabalhos de John Blow e Henry Purcell, que refletiram a afluência dos estilos francês e italiano no país. O Cornet Voluntary em ré menor de Blow é reminiscente, talvez, de um récit francês, e fornece uma oportunidade de ouvirmos o cornet dividido neste órgão. A ornamentação aqui e no Voluntary de Purcell é decididamente francesa. Um órgão de dois manuais foi instalado na Abadia de Westminster durante a vida de 32
This programme revolves around the native English tradition from three centuries. While organ design in mainland Europe developed hugely, the English organ remained relatively small between the sixteenth and nineteenth centuries. Pedals only began to appear in the later eighteenth century, but few composers wrote for them until Mendelssohn’s visits from the 1820s onwards. It is quite possible to play a wide variety of musical styles on Santa Luzia’s small organ, therefore. William Byrd may have been a chorister at St Paul’s Cathedral in London, and probably studied with Thomas Tallis, but little is known of his early life. He later became a Gentleman of the Chapel Royal. This Fantasia in C was included in My Lady Nevells Book, copied in 1591. Religious turmoil again engulfed Britain in the mid-seventeenth century, when there was briefly a republic and no monarch. After the restoration of the king, Charles II, music began to flourish once more. Westminster Abbey enjoyed the fruits of the labours of both John Blow and Henry Purcell, who reflect the influx of both French and Italian style into Britain. Blow’s Cornet voluntary in D minor is reminiscent, perhaps, of a French récit, and gives an opportunity to hear the divided cornet on this organ. The ornamentation here and in Purcell’s Voluntary is decidedly French. A two-manual organ was installed in Westminster Abbey during Purcell’s lifetime, and it may be that his Double
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
25 OUT OCT
IGREJA de santa luzia quarta-feira 21H30 - Wednesday 9.30 p.m. ‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
Música da era elisabetana Music from Elizabethan times
Três alemães Three Germans
William Byrd (c. 1539-1623)
Georg Friedrich Haendel
¬ Fantasia in C
(My Lady Nevells Book)
Música do período da Restauração Music from the Restoration period
John Blow (1649-1708) ¬ Voluntary in d [for the cornet stop]
Henry Purcell (c.1659-95) ¬ Voluntary in d, Z718 Música da Inglaterra georgiana Music from Georgian England
Thomas Arne (1710-78) ¬ Allegro
(Concerto nº1 em Dó maior in C major)
(1685-1759) ¬ Sixth Air ¬ Gigue
(Pieces for a Musical Clock)
Johann Sebastian Bach (1685-1750) ¬ Prelúdio de coral Chorale prelude «Kyrie, Gott Vater in Ewigkeit», BWV 672 ¬ Prelúdio de coral Chorale prelude «Christe, aller Welt Trost», BWV 673 ¬ Prelúdio de coral Chorale prelude «Kyrie, Gott heiliger Geist», BWV 674
John Christopher Pepusch
Thomas Roseingrave (1688-1766)
(1667-1752)
¬ Fuga em fá menor Fugue in f minor
¬ Voluntary em Dó maior in C major
William Walond (1719-68) ¬ Voluntary IV em Ré maior in D major, Op. 2 › Grave › Moderato
› Largo › Flute › Slow › Full organ
Música do século XIX Music from the Nineteenth Century
Thomas Adams (1785-1858) ¬ Voluntary em Ré maior in D major (Twelve Voluntaries) › Adagio › Allegro
‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
William Whitehead, órgão organ 33
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
Purcell, e talvez o seu Double Voluntary em ré menor tenha sido escrito para demonstrar as suas novas capacidades. Uma versão reduzida da obra, tocável num só manual, também existe, e é esta que toco hoje. A dinastia georgiana trouxe novos gostos musicais, impulsionados em grande parte por George Frederick Handel, que começou a residir em Inglaterra durante o novo reinado. Thomas Arne era organista da embaixada da Sardenha, e entre outras coisas compôs o hino nacional da Grã-Bretanha. A sua produção é composta em grande parte por música teatral e de circunstância. Parece que este concerto foi escrito para o seu filho, Michael. Thomas Roseingrave era irlandês, mas tinha passado tempo em Itália estudando com Domenico Scarlatti. Esta Fuga em fá menor é característica do seu estilo bastante experimental, cheio de meandros cromáticos. Foi nomeado organista de igreja de São Tomás, em Hanover Square, onde Handel era membro da congregação. William Walond foi descrito como “Organista em Oxford”. Uso uma primeira edição deste Voluntary, escrito para o registo de trompete.
34
Voluntary in D minor was written to demonstrate its new capabilities. A smaller version of the piece, playable on a single manual, also exists, and it is this that I play today. The Georgian dynasty brought new musical tastes with it, largely driven by George Frederick Handel, who took up residence in Britain under the new kings. Thomas Arne was organist of the Sardinian Embassy, and composed the British National Anthem, amongst other things. His musical output was largely theatrical and occasional. It seems this concerto was written for his son, Michael. Thomas Roseingrave was an Irishman, but had spent time in Italy studying with Domenico Scarlatti. This Fugue in F minor is characteristic of his rather experimental style, full of chromatic meanderings. He became organist of St George’s, Hanover Square, where Handel worshipped in London. William Walond was described as ‘Organist in Oxford’. I play from a first edition of this Voluntary, which is written for the Trumpet stop. Representing the last flowering of the ‘Old English Organ Style’, I play a voluntary by Thomas Adams, known as the
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
Representando o último florescimento do “antigo estilo organístico inglês”, toco um voluntary de Thomas Adams, conhecido como o “Thalberg do órgão”. A sua música exige alguma destreza, em especial os seus andamentos fugados muito densos. Termino com três compositores alemães. Embora Bach não viajasse a Inglaterra, que se saiba, os outros dois não só viajaram, mas emigraram. Handel tornou-se o músico favorito dos reis, compondo óperas e oratórios para o público de Londres. Estas duas obras vieram de relógios musicais de Charles Clay, e foram programados em c. 1738. As três obras de Bach são os seus contributos manualiter para a secção dos Kyrie no Clavierübung (1739). Para terminar, toco seleções do gigantesco Voluntary em Dó de Pepusch. Pepusch estabeleceu-se em Londres e trabalhou, com Handel, para o Duque de Chandos. Cada andamento demostra uma cor diferente do órgão.
‘Thalberg of the organ’. His music requires some dexterity, especially his densely written fugal movements. I end with three German composers. Though Bach did not travel to England as far as we know, the two others not only travelled but emigrated there. Handel became the favoured musical scion of the Georges, composing opera and oratorio for the London public. These two pieces come from musical clocks by Charles Clay, and were programmed in c. 1738. The three Bach pieces are his manualiter contributions to the Kyrie section of Clavierübung (1739). I end with selections from Pepusch’s gigantic Voluntary in C. Pepusch settled in London and worked alongside Handel for the Duke of Chandos. Each movement shows off a different colour of the organ.
— William Whitehead —
35
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
Em torno de Johann Sebastian Bach Around Johann Sebastian Bach
As obras de órgão desta noite reunem, de alguma forma, o pai Johann Sebastian Bach e dois dos seus filhos: Wilhem Friedemann (o mais velho) e o seu irmão Carl Philipp Emanuel Bach. Alguém poderá dizer: – Friedemann? Não vejo o seu nome neste programa… E terá razão. Mas ele está presente, nesta noite, pelo facto de que o seu pai escreveu muito provavelmente a parte de órgão obbligato da sua cantata BWV 35 (e, portanto, da Sinfonia) para ele e foi Wilhelm Fridemann que assegurou a primeira execução da obra em 1726. Tinha dezasseis anos… Bach (o pai) começara a escrever e a coligir peças no seu Klavierbüchlein für Wilhelm Friedemann Bach a partir de 1720 e este primeiro filho de Johann Sebastian (como, de resto, todos os restantes) teve certamente um excelente professor. Wilhelm Friedemann tornou-se num grande virtuoso do órgão e tornou-se, enquanto intérprete, mais conhecido do que o seu pai. No entanto, talvez excessivamente protegido por este último, que o considerava como o preferido, Wilhelm Friedemann nunca chegou a adquirir uma verdadeira autonomia. Foi instável nos seus postos de trabalho e terminou a vida em Berlim na miséria. O seu irmão Carl Philipp Emanuel teve mais oportunidades e mostrou, para além disso, vontade de ter sucesso. Embora tenha inicialmente estudado Direito em Leipzig e em Frankfurt an der Oder, não ambicionava uma carreira jurídica. Em 1738 é solicitado pelo Príncipe Frederico da Prússia (que 36
The organ works in this evening’s programme bring together, in some way, Johann Sebastian Bach and two of his sons: Wilhem Friedemann (the eldest) and his brother, Carl Philipp Emanuel Bach. You may say, “Friedemann? I don’t see that name in this programme…” And you will be right. But he is present, this evening, through the fact that his father very probably wrote the obbligato organ part of his cantata BWV 35 (and, therefore, the Sinfonia) for him, and it was Wilhelm Friedemann who gave the first performance of the work in 1726. He was sixteen years old… Bach the father had begun to collect pieces in his Klavierbüchlein für Wilhelm Friedemann Bach from 1720, and his first son (like the others) certainly had a great teacher. Wilhelm Friedemann became a great organ virtuoso, and became better known than is father as a performer. However, perhaps too protected by his father, whose favourite he was, Wilhelm Friedemann never became truly independent. He did not achieve stability in his work, and ended his life in Berlin in misery. His brother, Carl Philipp Emanuel, had more opportunities and, in addition, sought success. Though he initially studied law in Leipzig and Frankfurt an der Oder, he had no desire for a legal career. In 1738 he was sought out by Prince Frederick of Prussia (who played the flute) in order to accompany him on the harpsichord. Carl Philipp Emanuel became the friend of his sister,
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
26 OUT OCT
IGREJA de SÃO JOÃO EVANGELISTA quinta-feira 21H30 - Thursday 9.30 p.m. ‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
I
Johann Sebastian Bach (1685-1750) ¬ Prelúdio e fuga em si menor Prelude and Fugue in B minor, BWV 544 II
Johann Sebastian Bach ¬ Suite nº 2 em si menor in B minor, BWV 1067 › Ouverture › Rondeau › Sarabande › Bourrée I e II › Polonaise › Menuett › Badinerie
Carl Philipp Emanuel Bach (1714-1788) ¬ Concerto em Mi bemol maior in E-flat major, Wq. 35 › Allegro ma non troppo › Adagio sostenuto › Allegro assai
Johann Sebastian Bach ¬ Sinfonia
(Cantata «Geist und Seele wird verwirret», BWV 35) ‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
Jan Willem Jansen, órgão organ Orquestra Clássica da Madeira Madeira Classical Orchestra Norberto Gomes, direção direction 37
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
tocava flauta) para o acompanhar ao cravo. Carl Philipp Emanuel tornou-se amigo da sua irmã, a Princesa Amália (que tinha em sua casa um órgão importante) e tornou-se seu professor. As sonatas compostas entre 1755 e 1758 em Berlim, são, como ele próprio diz «escritas para uma princesa que não sabia usar a pedaleira, nem tocar obras difíceis, embora tenha mandado construir um órgão com dois teclados e pedaleira e gostasse de tocar nesse instrumento». Assim, podemos imaginar a primeira execução do Concerto em Mi bemol maior (cujo autógrafo data de 1759) pela princesa no seu castelo. Carl Philipp Emanuel termina a sua bela carreira em Hamburgo, como Director Musicus, e pode dar um poderoso impulso à vida musical daquela cidade. Quanto ao pai Johann Sebastian, foi provavelmente, o maior criador de música de todos os tempos. O seu Prelúdio em si menor poder-se-ia definir como uma batalha entre o bom e o mau, entre o Bem e o Mal, e poderia fazer referência à Paixão de Jesus Cristo. O seu discurso inclui guirlandas de notas repetidas, como serpentes; notas repetidas no baixo (tocado na pedaleira) como toques de sinos que nos dizem a cada segundo que o tempo avança e nos dirige inevitavelmente para a morte; de novo guirlandas serpenteantes acompanhadas por notas regulares, escritas com sinais de articulação para que sejam tocadas curtas e percutantes, de forma absolutamente inumana e desprovida de sentimentos, como as chicotadas dirigidas ao Cristo inocente. Esta obra dramática foi frequentemente ligada à Paixão segundo São Marcos, obra de Bach que chegou até nós incompleta. A fuga é mais calma e transmite o caráter da resignação.
Princess Amália (whose house contained an important organ) and became her teacher. The sonatas composed between 1755 and 1758 in Berlin were, as he himself said, “composed for a princess who did not know how to used the pedalboard, or to play difficult pieces, though she had had built an organ with two keyboards and pedalboard and liked to play on this instrument”. We may this imagine the first performance of the Concerto in E flat major (whose autograph manuscript dates from 1759) by the princess in her castle. Carl Philipp Emanuel ended his fine career in Hamburg, as Director Musicus, and was able to give a vital push to the musical life of the city. As for his father, Johann Sebastian, he was probably the greatest creator of music of all time. His Prelude in B minor may be defined as a battle between good and evil, and may make reference to the Passion of Christ. The work includes garlands of snake-like repeated notes; repeated notes in the bass (played on the pedals) like bell peals that remind us every second that time is moving on and direct us inevitably towards death; once more twisting garlands accompanied by regular notes, written with indications that they be short and percussive, in a way that is absolutely inhuman and stripped of feeling, like the whipping of the innocent Christ. This dramatic work was frequently linked to the St Mark Passion, a work by the composer that survived incomplete. The fugue is calmer and resigned in character.
— Jan Willem Jansen —
38
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
39
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
CONFERÊNCIA
O que é um festival de órgão? CONFERENCE
What is an Organ Festival?
A partir do final do século XIX, o órgão – por excelência o instrumento da Igreja – tem se vindo a abrir ao público em geral através de uma grande variedade de manifestações. Jan Willem Jansen (um dos primeiros diretores artísticos do festival Toulouse les Orgues) e João Vaz (que dirige o Festival de Órgão da Madeira desde a sua criação) partilham as suas ideias em relação ao futuro do rei dos instrumentos. Since the end of the nineteenth century, the organ – par excellence the musical instrument of the Church – has conquered the general public through a wide variety of cultural manifestations. Jan Willem Jansen (one of the first artistic directors of the ‘Toulouse les Orgues’ Festival) and João Vaz (artistic director the Madeira Organ Festival since its first edition) share their ideas on the future of the king of instruments.
40
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
27 OUT OCT
CASA-MUSEU FREDERICO FREITAS
sexta-feira 18H00 - Friday 6.00 p.m. ‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
Jan Willem Jansen João Vaz 41
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
Órgão e literatura
Organ and literature
A relação entre a música e a palavra perdese no tempo. Os primeiros exemplos de notação musical na civilização cristã referem-se ao canto e submetem claramente a melodia ao texto. Mas muito antes da era cristã, a música estava já presente em muitos momentos dominados pela palavra. A própria poesia, mesmo quando não cantada, era frequentemente sublinhada através da intervenção de um instrumento musical. Este programa revisita essa relação entre a palavra e a música, contrapondo textos de autores portugueses a obras de órgão originárias de diferentes regiões da Europa. A componente literária deste programa inclui poemas de Camões e Fernando Pessoa, mas está centrada em textos do poeta e teólogo madeirense José Tolentino de Mendonça, uma das vozes da poesia portuguesa contemporânea. Pelo contrário, a principal parte do programa musical é constituída por algumas das primeiras peças escritas para órgão. Fragmentos, litanias, canções e danças sucedem-se numa linguagem surpreendentemente simples que, paradoxalmente, faz empalidecer obras mais próximas de nós, como aquelas de Pachelbel, Reger ou Messiaen... A tablatura coligida pelo monge Adam Ileborg em 1448 contém cinco prelúdios (Preambula) e três peças (chamadas Mensurae) sobre o tenor «Frowe al myn hoffen an dyr lyed». Nos prelúdios, curtos, compactos, mas de uma extraordinária amplitude, encontram-se já elementos do que seria mais tarde o stylus phantasticus. As 42
The relationship between music and word begins in the mists of time. The first examples of musical notation in Christian civilization are related to chanting, and the melody is clearly subservient to the text. But long before the Christian era, music was already present on many occasions dominated by the word. Poetry itself, even when not sung, was frequently emphasized by the intervention of a musical instrument. This programme revisits this relationship between word and music, juxtaposing texts by Portuguese authors with organ works originating from different regions of Europe. The literary component of this programme includes poems by Camões and Fernando Pessoa, but it is centred on texts by the Madeiran poet and teologian José Tolentino de Mendonça, a significant voice in contemporary Portuguese poetry. On the other hand, the main part of the musical programme comprises some of the earliest pieces written for organ. Fragments, litanies, songs and dances follow each other in a surprisingly simply language that, paradoxically, casts a shadow over works closer to us, such as those by Pachelbel, Reger and Messiaen... The volume of tablature collated by the monk Adam Ileborg in 1448 contains five preludes (Preambula) and three pieces (called Mensurae) on the tenor “Frowe al myn hoffen an dyr lyed”. In the preludes, short, compact but of an extraordinary amplitude, we already find elements of what would later become the stylus phantasticus. The indications voluntaria and per modum praeambuli at the
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
27 OUT OCT
IGREJA e RECOLHIMENTO do BOM JESUS
sexta-feira 21H30 - Friday 9.30 p.m. ‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
28 OUT OCT
IGREJA de Nossa senhora DA luz
sábado 21H30 - saturday 9.30 p.m. ‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
Anónimo Annonym
(Tablatura de Tablature of Adam Ileborg, 1448)
¬ Preambulum super d, a, f et g ¬ Mensura trium notarum super illum tenorum Frowe al myn hoffer an dyr lyed ¬ Praeambulum in C et potesti variari in d, f, g, a
José Tolentino de Mendonça (1965) ¬ A infância de Herberto Helder
Anónimo Annonym
(Inglaterra, séc. XVI England, 16th c.)
¬ My Lady Carey’s dompe ¬ The short mesure off my Lady Wynkfylds rownde ¬ Upon la mi re
José Tolentino de Mendonça ¬ Da verdade do amor (Baldios)
Anónimo Annonym
(Fundamentum organisandi magistri conradi Paumanns, 1452)
¬ Elend du hast umfangen mich
Anónimo Annonym
(Buxheimer Orgelbuch, c.1460-70)
¬ Adieu mes tres belle
Fernando Pessoa (1888-1935) ¬ Presságio
Anónimo Annonym
(Robertsbridge Codex, c.1330)
¬ Estampie
Anónimo Annonym
(Colectânea de Collection of Ludolf Wilkin de Winsen, 1431)
¬ Wol up ghesellen yst an der tyet IV or notarum
Fernando Pessoa ¬ O guardador de rebanhos
Anónimo Annonym
(editado por published by Claude Gervaise, c. 1550)
¬ Danceries
› Branle de Bourgogne › Branle de Poitou › Gaillarde › Branle gay › Branle de Champagne
José Tolentino de Mendonça ¬ Murmúrios do mar
Pablo Bruna (1611-1679) ¬ Tiento de medio registro de mano derecha de 1er tono
43
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
Fernando Pessoa ¬ O menino de sua mãe
Tarquinio Merula (c. 1590-1665) ¬ Cromatico ovvero capriccio primo tuono Luís de Camões (c. 1524/5-1580) ¬ Alma minha gentil que te partiste (Sonetos) Johannes Ockeghem (c. 1410-1497) ¬ Miserere / Mort, tu as navré ton dart (lamento sobre a morte de Lamento on the death of Gilles Binchois, 1460/61)
José Tolentino de Mendonça ¬ Final
‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
Jan Willem Jansen, órgão organ António Plácido, voz voice
indicações voluntaria e per modum praeambuli no fim das Mensurae podem ser interpretadas como «à vontade» ou ad libitum e anunciam já os finais ornamentados das grandes fantasias dos corais norte-alemães. O chamado Robertsbridge Codex, conservado na British Library, é um volumoso registo proveniente da Abadia de Robertsbridge, no Sussex, datado de 13201350. No fim deste volume encontram-se duas páginas de música que, seguramente, fariam parte de um conjunto mais vasto. Duas estampies completas e dois motetes 44
end of the Mensurae may be interpreted as meaning “as you wish”, or ad libitum, and presage the ornamental endings of the great fantasies of the North German chorales. The so-called Robertsbridge Codex, preserved in the British Library, is a large volume originating at the Abby of Robertsbridge, Sussex, dating from 1320-1350. At the end of this volume there are two pages of music, which were certainly part of a larger volume. Two complete estampies and two arrangements of motets have been preserved. The estampie is a mediaeval form which
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
glosados foram conservados. A estampie é uma forma medieval que compreende vários couplets todos terminando com o mesmo refrão (uma espécie de rondó). Os dois motetes ornamentados são baseados em originais de Philippe de Vitry (1291-1361), contidos no célebre Roman de Fauvel. Este manuscrito parece ser de origem francesa ou italiana e é, provavelmente, o mais antigo exemplo conhecido de música original para teclado. Através da música de Conrad Paumann ou da conservada no Buxheimer Orgelbuch podemo-nos aperceber de uma evolução na técnica do teclado. A escrita musical tornase mais ritmada e virtuosística e mostra um outro equilíbrio na relação entre a harmonia e os melismas melódicos. As peças de autores anónimos ingleses apresentadas neste programa têm em comum a presença do basso ostinato – uma linha ou motivo musical no baixo que se repete sem cessar e sobre o qual o organista desenvolve melodias variadas e vivas. Esta forma musical chamar-se-á mais tarde passacalha ou chacona. Poder-se-ão apreciar as diferenças e semelhanças entre as abordagens de temas recorrentes na história da humanidade – como Deus, o amor ou a morte – presentes nestes textos sem música e nestas músicas sem texto apresentadas ao longo deste programa. Será talvez a intemporalidade daqueles temas que parece libertar a arte das barreiras do tempo, permitindo reduzir magicamente a distância aparentemente imensa que separa a poesia contemporânea da música do século XIV.
comprises various couplets all ending with the same refrain (a kind of rondo). The two motet arrangements are based on originals by Philippe de Vitry (1291-1361), contained in the famous Roman de Fauvel. This manuscript would seem to be of French or Italian origin and is, probably, the oldest known example of original music for keyboard. Through the music of Conrad Paumann or that preserved in the Buxheimer Orgelbuch, we may see the evolution of keyboard technique. The music becomes more rhythmical and virtuosic and shows a different balance in relation to harmony and the melodic melismas. The pieces by anonymous English composers performed in the programme have in common the use of a basso ostinato - a musical line or motif in the bass which is repeated continually, over which the organist develops varied and lively melodies. This musical form would later come to be known as the passacaglia or chaconne. One may appreciate the differences and similarities between the approaches to recurring themes in the history of mankind – such as God, love and death – present in these texts without music and in these musical works without texts presented during the course of this programme. It is perhaps the timelessness of these themes that seems to liberate art from the barriers of time, allowing the magical reduction of the apparently immense distance which separates contemporary poetry from fourteenth-century music.
— Jan Willem Jansen & João Vaz —
45
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
Missa dominical Sunday Mass
A esmagadora maioria da música para órgão solo ou para coro e órgão foi originalmente concebida para ser executada na liturgia. O novo órgão da Sé do Funchal e o repertório de Manuel Rodrigues Coelho e dos polifonistas portugueses cumprem a primeira missão para a qual foram concebidos: a liturgia. A par da música litúrgica dos nossos dias, o repertório sacro lusitano maneirista sublinha neste dia a celebração eucarística dominical da catedral funchalense.
The vast majority of works for solo organ or choir and organ were originally intended to be used in the liturgy. The new organ of Funchal’s Cathedral and the repertoire of Manuel Rodrigues Coelho and other Portuguese composers and musicians accomplishes the first mission for which they both were conceived: Liturgy. Along with the liturgic music of our days, the Mannerist Lusitanian sacred repertoire underlines, in this special day, the Sunday Eucharistic celebration of the local cathedral.
46
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
29 OUT OCT
SÉ Cathedral de FUNCHAL
domingo 11H00 - Sunday 11.00 a.m. ‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
Pe. Ignácio Rodrigues celebrante celebrant André Ferreira, órgão organ Ensemble São Tomás de Aquino
Ariana Russo, Margarida Simões, soprano Mariana Monteiro, Maria Fátima Nunes, altos João Afonso, Carlos Reis, tenores tenors Pedro Morgado, Rui Bôrras, baixo basses
João Andrade Nunes, direção direction 47
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
Manuel Rodrigues Coelho: Flores de Música (1620)
Manuel Rodrigues Coelho (1555 –1635) foi tangedor da Capela Real portuguesa até 1609. Em 1620, publicou Flores de Música, a primeira obra para tecla impressa em Portugal, que contém um conjunto de 24 tentos e de 109 pequenas composições de diversos géneros: kirios, versos nos oito modos, quatro suzanas (inspirada na chanson Susanne un jour de Orlando di Lassus), quatro Pange Lingua, quatro Ave maris stella, versos de Magnificats, e ainda cinco versos sobre os passos do cantochão do Ave Maris Stella. Coelho destinava a obra ao uso litúrgico. Apesar de Flores de Música ser uma obra para tecla e não conter nenhuma composição de polifonia vocal, a prática litúrgica envolvia igualmente o coro. O órgão e o coro executavam intercaladamente os versos de cantochão ou polifonia, chamando-se alternatim a esta prática. Os Cinco versos sobre os passos do cantochão de Ave maris stella destacam-se na obra de Coelho por se assemelharem com os tentos, obras mais longas e complexas do que os versos de Magnificat ou os kirios. O cantochão é dividido ao longo dos cinco versos, tendo o último uma secção binária e ternária: excluindo os tentos, é caso único nos versos existentes em Flores Música. Os versos de Magnificat apresentam uma disposição diferente dos kirios ou dos versos nos oito modos, pois o compositor inclui uma voz superior, assumindo o órgão a função de acompanhamento. Frei Manuel Cardoso (1566 – 1650), organista e prolífico compositor de polifonia, 48
Manuel Rodrigues Coelho (1555 –1635) was a keyboard player at the Portuguese Royal Chapel until 1609. In 1620, he published Flores de Música, the first volume of keyboard music printed in Portugal, which contains a set of 24 tentos and 109 short compositions of various kinds: kirios, verses in the eight modes, four suzanas (inspired by the song Susanne un jour by Orlando di Lassus), four Pange Lingua, four Ave maris stella, Magnificat verses, and also five verses on the chant for Ave maris stella. Coelho intended the work for liturgical use. Though Flores de Música is a volume for keyboard and does not contain any vocal polyphony, liturgical practice also involved the choir. The organ and the choir would perform in alternation the chant or polyphonic verses, a practice known as alternatim. The Cinco versos sobre os passos do cantochão de Ave maris stella stand out in Coelho’s work because they resemble the tentos, longer and more complex works than the Magnificat verses or kirios. The chant is divided into five verses, the last having a duple and a triple section: excluding the tentos, it is the only such case in the verses of the Flores de Música. The Magnificat verses are differently organized from the kirios or the eight-mode verses, since the composer includes an upper voice, the organ providing the accompaniment. Frei Manuel Cardoso (1566 – 1650), organist and prolific composer of polyphony, spent most of his life at the Carmelite Convent in
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
29 OUT OCT
IGREJA do CONVENTO de SANTA CLARA domingo 18H00 - Sunday 6.00 P.M. ‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
Manuel Rodrigues Coelho (ca. 1555-ca. 1647) ¬ Cinco versos sobre os passos do cantochão de Ave maris stella
Frei Manuel Cardoso (1560-1650) ¬ Kyrie (Missa «Tradent enim vos») alternado com alternated with
Manuel Rodrigues Coelho ¬ Kirios do 3º tom por a la mi re
Frei Manuel Cardoso ¬ Motete Motet «Domine tu mihi lavas pedes»
Frei Manuel Cardoso / André Ferreira (1989) ¬ Intabulação sobre o motete Intavolation of the motet «Domine tu mihi lavas pedes»
Manuel Rodrigues Coelho ¬ Magnificat do 1º tom ¬ Segundo tento do 2º tom ‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
André Ferreira, órgão organ Ensemble São Tomás de Aquino
Ariana Russo, Margarida Simões, sopranos Mariana Monteiro, Maria Fátima Nunes, altos João Afonso, Carlos Reis, tenores tenors Pedro Morgado, Rui Bôrras, baixo basses
João Andrade Nunes, direção direction 49
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
residiu grande parte da sua vida no Convento do Carmo em Lisboa. A sua autorização foi necessária para a publicação de Flores de Música, onde o seu testemunho surge no conjunto de licenças da obra de Coelho. É possível especular se, ainda durante a vida dos dois compositores portugueses, não teriam usado obras complementares, como acontece neste programa: as secções polifónicas de Kyrie da missa Tradent enim vos, de Cardoso, correspondem aos versos pares de Kyrie, e os versos de Coelho correspondem aos versos ímpares. Embora Flores de Música não contenha nenhuma intabulação – transcrição e arranjo de uma peça vocal para instrumento de tecla – essa seria uma arte indispensável a qualquer organista. A intabulação do motete Domine tu mihi lavas pedes pretende unir a obra de Cardoso com diminuições e glosas ao estilo de Coelho. O segundo tento por b mol é a demonstração de toda a riqueza estilística e variedade temática presente em Flores de Música.
Lisbon. His authorization was necessary for the publication of Flores de Música, in which his words appear amongst the licences for Coelho’s work. One might speculate as to whether, still while both composers were alive, they would not have complemented each other’s work, as happens in this programme: the polyphonic sections of the Kyrie of the Missa Tradent enim vos, by Cardoso, correspond to the even verses of the Kyrie, and Coelho’s verses correspond to the odd verses. Though Flores de Música does not contain any intabulations – transcriptions and arrangements of a vocal piece for keyboard – this would have been an indispensable skill for any organist. The intabulation of the motet Domine tu mihi lavas pedes aims to link Cardoso’s work with diminutions and glosses to Coelho’s style. The second tento por b mol is a demonstration of all the stylistic richness and thematic variety present in Flores de Música.
— André Ferreira —
50
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡ Ave maris stella Ave maris stella, Dei Mater alma, Atque semper Virgo, Felix caeli porta.
Ave, estrela do mar, Santa mãe de Deus. Sempre virgem maria. Porta feliz do céu.
Hail, bright star of ocean, God’s own Mother blest, Ever sinless Virgin, Gate of heavenly rest.
Sumens illud Ave Gabrielis ore, Funda nos in pace, Mutans Hevae nomen.
Ouvindo aquele “ave” Dos lábios de Gabriel, Firmai-nos na paz, Mudai o nome de Eva.
Taking that sweet “ave” Which from Gabriel came, Peace confirm within us, Changing Eva’s name.
Solve vincla reis, Profer lumen caecis: Mala nostra pelle, Bona cuncta posce.
Quebrai dos réus a cadeia. Trazei aos cegos a luz. Daí fim aos nossos males, Implorai-nos todo bem.
Break the captives’ fetters, Light on blindness pour, All our ills expelling, Every bliss implore.
Monstra te esse matrem: Sumat per te preces, Qui pro nobis natus, Tulit esse tuus.
Mostrai que sois mãe. Receba vossas preces Quem por nós nascendo. Quis sempre ser vosso.
Show thyself a Mother; May the Word Divine, Born for us thy Infant, Hear our prayers through thine.
Virgo singularis, Inter omnes mitis, Nos culpis solutos, Mites fac et castos.
Virgem singular, Humilde entre todas, Livrai-nos do pecado. Fazei-nos mansos, puros.
Virgin all excelling, Mildest of the mild, Freed from guilt, preserve us, Pure and undefiled.
Vitam praesta puram, Iter para tutum: Ut videntes Iesum, Semper collaetemur.
Conceda-nos uma vida pura, Um caminho certo. Então convosco felizes Veremos Jesus eternamente.
Keep our life all spotless, Make our way secure, Till we find in Jesus, Joy forevermore.
Sit laus Deo Patri, Summo Christo decus, Spiritui Sancto, Tribus honor unus. Amen.
Louvor para sempre ao Pai. E eterna honra ao Cristo E ao Espírito Santo. Aos três um mesmo louvor. Amen.
Through the highest heaven To the Almighty Three, Father, Son and Spirit, One same glory be. Amen.
51
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
Magnificat Magnificat anima mea Dominum Et exultavit spiritus meus in Deo salutari meo.
A minh’alma engrandece o Senhor e o meu espírito se alegrou em Deus meu Salvador
My soul magnifies the Lord, and my spirit rejoices in God my Saviour,
Quia respexit humilitatem ancillæ suæ: ecce enim ex hoc beatam me dicent omnes generationes. Quia fecit mihi magna qui potens est, et sanctum nomen eius.
Pois Ele me contemplou na humildade da sua serva Pois desde agora e para sempre me considerarão bem-aventurada Pois o Poderoso me fez grandes coisas, Santo é Seu nome!
for he has looked with favor on his humble servant. From this day all generations will call me blessed, The Almighty has done great things for me, and holy is his Name.
Et misericordia eius a progenie in progenies timentibus eum. Fecit potentiam in brachio suo, dispersit superbos mente cordis sui.
A Sua misericórdia se estende de geração em geração sobre os que o temem. Com o Seu braço agiu mui valorosamente e dispersou os que no coração tem pensamentos soberbos.
He has mercy on those who fear Him in every generation. He has shown the strength of his arm, he has scattered the proud in their conceit.
Deposuit potentes de sede et exaltavit humiles. Esurientes implevit bonis et divites dimisit inanes,
Derrubou dos seus tronos os poderosos e exaltou os humildes Encheu de bens os famintos despediu vazios os ricos
He has cast down th e mighty from their thrones and has lifted up the lowly. He has filled the hungry with good things, and the rich he has sent away empty.
Suscepit Israel puerum suum recordatus misericordiæ suæ, Sicut locutus est ad patres nostros, Abraham et semini eius in sæcula.
Amparou a Israel Seu servo para lembrar-se da Sua misericórdia A favor de Abraão e sua descendência Como havia falado a nossos pais.
He has come to the help of his servant Israel for he has remembered his promise of mercy, the promise he made to our fathers, to Abraham and his children for ever.
Gloria Patri, et Filio, et Spiritui Sancto Sicut erat in principio, et nunc, et semper, et in saecula saeculorum. Amen.
Glória ao Pai e ao Filho e ao Espírito Santo, Como era no princípio, agora e sempre. Amen.
Glory to the Father, and to the Son, and to the Holy Spirit, as it was in the beginning, is now, and will be for ever. Amen.
Senhor, lavas Tu os meus pés? Respondeu Jesus e disse-lhe: Se Eu não te lavar os pés, Não farás parte de Mim.
Lord, dost Thou wash my feet? Jesus replied and said to him: If I do not wash thy feet, Thou shalt have no part of Me.
Domine, Tu mihi lavas pedes Domine, Tu mihi lavas pedes? Respondit Jesus et dixit ei: Et si non lavero tibi pedes, non habebis partem mecum.
52
O Órgão na Sétima Arte Ciclo de cinema
The Organ in the Movies Cinema cycle
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
O Órgão na Sétima Arte Ciclo de cinema
The Organ in the Movies Cinema cycle
Tomando, como ponto de partida, a apresentação de La Passion de Jeanne d’Arc de Carl Dreyer, este pequeno ciclo que decorre dentro do âmbito do festival explora a presença do órgão no cinema, incluindo filmes de alguma forma relacionados com o instrumento. A relação é clara em Mein Name ist Bach, de Dominique de Rivaz (2003), ou em Chronik der Anna Magdalena Bach, de Jean-Marie Straub, onde vemos «realmente» Johann Sebastian Bach a tocar órgão, personificado por Gustav Leonhardt. Em Sunset Boulevard, de Billy Wilder (1950), a relação é mais subtil – o órgão é uma peça central da bizarra decoração da mansão de Norma Desmond (a estrela do cinema mudo alienada da realidade, soberbamente interpretada por Gloria Swanson), intervindo especialmente numa cena em que é tocado pelo mordomo (Eric von Stroheim).
54
Taking as a starting point the showing of La Passion de Jeanne d’Arc by Carl Dreyer, this brief series of films which takes place within the festival explores the presence of the organ in the cinema, including films in some way related to the instrument. The relation is clear in Mein Name ist Bach, by Dominique de Rivaz (2003), and in Chronik der Anna Magdalena Bach, by Jean-Marie Straub, in which we “really” see Johann Sebastian Bach playing the organ, played by Gustav Leonhardt. In Sunset Boulevard, by Billy Wilder (1950), the relation is subtler – the organ is a central element of the bizarre decoration of the mansion of Norma Desmond (the star of silent cinema, removed from reality, superbly played by Gloria Swanson), employed notably in a scene in which it is played by the butler (Eric von Stroheim).
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
21 / sábado 21H30 ‡ Saturday 9.30 pm ‘La Passion de Jeanne d’Arc’
Carl Dreyer, 1928 (97 min.) Projeção do filme com banda sonora improvisada ao órgão por Karol Mossakowski. Screening of the film with improvised soundtrack on the organ by Karol Mossakowski. ? sé do funchal ‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
24 / terça 15H00 ‡ Tuesday 3.00 pm
‘Chronik der Anna Magdalena Bach’* Jean-Marie Straub, 1967 (94 min.)
? Casa-museu frederico freitas
‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
25 / quarta 15H00 ‡ Wednesday 3.00 pm ‘Sunset Boulevard’*
Billy Wilder, 1950 (104 min.) ? Casa-museu frederico freitas
‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
26 / quinta 15H00 ‡ Thursday 3.00 pm ‘Mein Name ist Bach´*
Dominique de Rivaz, 2003 (94 min.) ? Casa-museu frederico freitas
* Versão original com legendas em português Original version with Portuguese subtitles 55
BIOGRAFIAS Biographies
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
— André Ferreira — André Ferreira é licenciado em Órgão pelo Real Conservatório de Amesterdão, onde estudou com Jacques van Oortmerssen, tendo igualmente a oportunidade de trabalhar com Pieter van Dijk. Concluiu o mestrado em Órgão na Escola Superior de Música de Lisboa (ESML), sob a orientação de João Vaz. Iniciou os seus estudos de órgão com António Esteireiro no Instituto Gregoriano de Lisboa, continuando posteriormente com Jos van der Kooy no Conservatório de Haia. O gosto pela Música Antiga levou-o ao estudo de oboé barroco, com Maria Petrescu, sendo presentemente aluno de licenciatura da classe de Pedro Castro, na ESML. Como solista ou integrado em diversos agrupamentos musicais, já efetuou recitais em Portugal, Espanha, Itália e Holanda. Colabora como organista com a Paróquia de São Tomás de Aquino e com a Paróquia de Santa Maria de Belém (Mosteiro dos Jerónimos) em Lisboa. No ano lectivo 2016/2017 lecionou no Conservatório Regional de Ponta Delgada, Açores. É professor de Órgão na Escola Diocesana de Música Sacra do Patriarcado de Lisboa. É licenciado em Matemática Aplicada e Computação pelo Instituto Superior Técnico.
André Ferreira graduated in organ from the Royal Conservatory of Amsterdam, where he studied with Jacques van Oortmerssen, and also Pieter van Dijk. He took his masters in organ at the Higher School of Music on Lisbon (ESML) under the supervision of João Vaz. He began his organ studies with António Esteireiro at the Gregorian Institute of Lisbon, continuing thereafter with Jos van der Kooy at the Conservatory of The Hague. His interest in early music led him to study the baroque oboe, with Maria Petrescu, and he is currently a bachelors student on the course run by Pedro Castro at ESML. As both soloist and member of various ensembles, he has already given recitals in Portugal, Spain, Italy and the Netherlands. As an organist he collaborates with the Parish of St Thomas Aquinas and the Parish of St Mary in Belém (Mosteiro dos Jerónimos) in Lisbon. During the academic year 2016-17 he taught at the Regional Conservatoire of Ponta Delgada, in the Azores. He is professor of organ at the Diocesan School of Sacred Music of the Lisbon Patriarchate. He graduated in applied mathematics and computing at the Higher Technical Institute.
— António Plácido — Elemento fundador do Teatro Experimental do Funchal, António Plácido tem desenvolvido uma carreira como ator de teatro, com algumas experiências de encenação, quer no TEF, quer no grupo de
58
A founding member of the Experimental Theatre of Funchal, António Plácido has developed a career as a stage actor, with some ventures into staging, both in the Experimental Theatre of Funchal and the
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
teatro A Lanterna, de Machico. Tem-se apresentado também como «intérprete da palavra» (diseur), com vários espetáculos de poesia ao longo dos anos, quer coletivos, quer individuais. Nesta condição, integra, desde 2013, dois grupos musicais direcionados para a divulgação poética: o Vértice, que se dedica a musicar e interpretar poesia madeirense de todos os tempos com espetáculos no Funchal e em vários pontos da Madeira, e Apanhados com a Boca na Palavra, que interpreta poesia de novos e consagrados poetas de todo o mundo, com vários espectáculos no Funchal. Individualmente, participou, em 2017, numa homenagem a Carlos do Carmo, por convite da Associação Académica da Universidade da Madeira.
A Lanterna theatre group in Machico. He has also worked as a diseur, with various poetic recitals over the course of the year, both collective and individual. As such, he has been, since 2013, a member of two musical ensembles dedicated to the dissemination of poetry: Vértice, which is dedicated to the setting and performance of poetry from Madeira from all periods, with performances in Funchal and various places in Madeira, and Apanhados com a Boca na Palavra, which performs poetry by young and established poets from all over the world, with a number of performances in Funchal. Individually, in 2017 he took part in an homage to Carlos do Carmo, at the invitation of the Academic Association of the University of Madeira.
— Carlo Torlontano — Carlo Torlontano é, desde muitos anos, o trompista principal e solista com a Orquestra Sinfónica da RAI (Rádio Televisão Italiana) e no Teatro de São Carlo em Nápoles. Também se tem dedicado à divulgação da trompa alpina, promovendo este instrumento conhecido principalmente pelo seu uso na transmissão de sinais nos vales alpinos. Em várias ocasiões tocou como solista com numerosas orquestras sinfónicas e de câmara em todo o mundo, e tem tocado em várias transmissões radiofónicas e na televisão. No 250º aniversário de Mozart,
Carlo Torlontano has been for many years the principal and solo horn player with RAI (Italian Radio Television) Symphony Orchestra and Teatro di San Carlo in Napoli. He also dedicated his time to promoting the alphorn, introducing this instrument known mainly for its use in sending signals throughout the Alpine valleys. On several occasions he has performed as a soloist with numerous symphony and chamber orchestras al over the world and he has broadcast for several Radio and TV stations. On the 250th birthday anniversary of Mozart, he played the Alphorn Concert
59
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
tocou o Concerto para Trompa Alpina de Leopold Mozart na prestigiosa Grosser Saal des Salzburger Mozarteums. Desde 2001 tem sido convidado por “Martha Argerich & Friends” para tocar o Andante e Variações para dois pianos, dois violoncelos e trompa com Martha Argerich. Membro fundador de I Solisti del San Carlo, também toca trompa barroca com o ensemble de câmara barroco Concerto Italiano. É atualmente professor de Corno no Conservatório Superior de Música do Estado “Alfredo Casella” em L’Aquila, no Curso de Orquestra “F. Fenaroli” em Lanciano e no Teatro Lirico Sperimentale “A. Belli” em Spoleto.
by Leopold Mozart at the prestigious Grosser Saal des Salzburger Mozarteums. Since 2001 he has been a guest at the Newport Music Festival (USA), and in 2003 he was invited by “Martha Argerich & Friends”, to play Robert Schumann’s Andante and Variations for two pianos, two cellos and horn with Martha Argerich. A founding member of I Solisti del San Carlo, he also plays baroque horn with the baroque chamber group Concerto Italiano. He is currently Horn Professor at the Alfredo Casella Higher State Conservatory of Music in L’Aquila, at the Orchestral Course F. Fenaroli in Lanciano and at the Teatro Lirico Sperimentale A. Belli in Spoleto.
— Ensemble São Tomás de Aquino — Residente na Igreja de São Tomás de Aquino, em Lisboa, o Ensemble São Tomás de Aquino constitui-se como um grupo de composição variável formado por jovens músicos profissionais. Criado em Setembro de 2015 por João Andrade Nunes, o Ensemble São Tomás de Aquino tem procurado apresentar,
60
Resident at the Church of St Thomas Aquinas in Lisbon, the Ensemble São Tomás de Aquino is a group of variable dimensions, made up of young professional musicians. Founded in 2015 by por João Andrade Nunes, the Ensemble São Tomás de Aquino has sought to present, in a liturgical context – the
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
em âmbito litúrgico – momento por excelência da execução de repertório sacro – diversas obras de Marc Antoine Charpentier, Wolfgang Amadeus Mozart, Joseph Haydn, entre outros. O repertório interpretado abrange desde o canto gregoriano até ao século XXI. O Ensemble, em paralelo com a sua função litúrgica, apresenta-se regularmente em concerto, tendo recentemente, executado a Missa em si menor BWV 232 de Johann Sebastian Bach.
setting par excellence for the performance of sacred repertoire – various works by Marc Antoine Charpentier, Wolfgang Amadeus Mozart, Joseph Haydn and others. The repertoire performed ranges from Gregorian chant to the 21st century. The Ensemble, in parallel with its liturgical function, gives regular concerts, having recently performed Bach’s Mass in B minor, BWV 232.
— Francesco di Lernia — Francesco di Lernia estudou órgão em Itália (Foggia e Bolonha) e na Alemanha, na academia de música de Lübeck Academy of Music, de 1987 a 1992, com Martin Haselböck. Graduou com o diploma de concerto com distinção. Ativo como concertista, tem tocado nos mais prestigiados festivais e centros de música da Europa, dos EUA e da Ásia, como organista e com conjuntos instrumentais (Wiener Akademie, Wiener Philharmoniker, etc.), gravando para várias redes de televisão e rádio. Di Lernia tem tocado nalguns dos festivais e centros de música mas prestigiados do mundo, como Orgelkunst International Festwochen (Viena), Sala Musashino (Tóquio), Sala Glinka (São Petersburgo), L’Europe & L’Orgue (Maastricht), St Bavokerk (Haarlem), Sala Gallus (Llubljana), Ossiach Charintischer Sommer, Festival de Órgão na Oude Kerk (Amesterdão), Academia Sibelius (Helsínquia), St Jacobi (Hamburgo), Semana Internacional da Arte Organística (Rio de
Francesco di Lernia studied organ in Italy (Foggia and Bologna) and in Germany at the Lübeck Academy of Music, from 1987 to 1992, with Martin Haselböck. At the conclusion of his studies he gained the concert diploma with distinction. Active as concert performer, he has played in the most prestigious festivals and music centres in Europe, the U.S. and Asia, as organist and with instrumental ensembles (Wiener Akademie, Wiener Philharmoniker, etc.), recording for various television and radio networks. Di Lernia has performed in some of the world most prestigious festival and music centres, such as the Orgelkunst International Festwochen (Vienna), Musashino Hall (Tokyo), Glinka Hall (St. Petersburg), L’Europe & L’Orgue (Maastricht), St. Bavokerk (Haarlem), Gallus Hall (Lubljana), Ossiach Charintischer Sommer, Organ Festival at Oude Kerk (Amsterdam), Sibelius Academy (Helsinki), St Jacobi (Hamburg), the International Week of the Art of the Organ (Rio de Janeiro),
61
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
Janeiro), Festival Internacional de Órgão (Treviso), Semana Internacional de Órgão (Granada), Festival Santander, etc. Editou as obras completas para órgão de Johann Kaspar Kerll e Antonio Caldara para Universal Edition em Viena. Reitor e Professor de órgão no Conservatório de Música “U. Giordano” em Foggia, é convidado a dar master classes e conferências pela Europa toda, nos EUA e na Ásia. Tem sido membro de júri para concursos internacionais de órgão. As suas gravações em CD tem recebido prémios internacionais.
International Organ Festival (Treviso), International Organ Week (Granada), Festival Santander, etc. He edited the complete organ works of Johann Kaspar Kerll and Antonio Caldara for Universal Edition in Vienna. Rector and Professor for organ at the Conservatory of Music U. Giordano in Foggia, he is invited to give master classes and conferences throughout Europe, U.S. and Asia. He has been a jury member for international organ competitions. His CD recordings have been awarded international prizes.
— Jan Willem Jansen — Após os seus estudos com Jan Warmick, Willem Mesdag e Wim van Beek, obtém em 1977 o diploma de solista do Conservatório Real de Haia aperfeiçoando-se posteriormente em cravo com Ton Koopman em Amsterdão. Prossegue então os seus estudos em França com Xavier Darasse, de quem virá a ser colaborador pedagógico no Conservatório de Toulouse, onde ensina atualmente órgão e cravo. É, igualmente, cofundador do Departamento de Música Antiga daquele estabelecimento e assegura, ao lado de Michel Bouvard, a responsabilidade do novo departamento superior «Orgues et Claviers». Co-fundador, em 1996, com Michel Bouvard, do Festival Internacional festival «Toulouse les Orgues», Jan Willem Jansen foi durante largos anos diretor artístico daquele evento. Por ocasião da edição de 1997, gravou para a coleção Tempéraments a obra integral de órgão de Nikolaus Bruhns, completada
62
Following his studies with Jan Warmick, Willem Mesdag and Wim van Beek, in 1977 he received his soloist’s diploma from the Royal Conservatory of The Hague, later continuing his studies in harpsichord with Ton Koopman in Amsterdam. He then studied further in France with Xavier Durasse, whose teaching colleague he would become at the Conservatoire of Toulouse, where he currently teaches organ and harpsichord. He is also co-founder of the Department of Early Music at the same establishment, and is responsible, with Michel Bouvard, for the new higher department of Organ and Keyboard. Co-founder in 1996, with Michael Bouvard, of the International “Toulouse les Orgues” festival, Jan Willem Jansen was for many years its artistic director. During the 1997 edition, he recorded for the Tempéraments collection the complete organ works of Nikolaus Bruhns, together with cantatas by the same composer, performed by
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
com cantatas do mesmo compositor, interpretadas pelo Parlement de Musique sob a direção de Martin Gester. Em 1998, ele gravou um CD dedicado a Joan Cabanilles, no órgão histórico da Igreja de San Pablo em Saragoça. A sua atividade de intérprete levao a tocar com os mais importantes ensembles barrocos europeus, nomeadamente La Chapelle Royale de Paris, o Collegium Vocale de Gand, Hesperion XX, Les Sacqueboutiers de Toulouse e o Ensemble Baroque de Limoges. É também titular do órgão Ahrend do Musée des Augustins assim como do instrumento histórico da Basílica Notre-Dame de la Daurade em Toulouse.
Parlement de Musique under the direction of Martin Gester. In 1998, he recorded a CD dedicated to Joan Cabanilles, on the historic organ of the Church of San Pablo in Zaragoza. His activity as a performer has led him to play with the most important European baroque ensembles, such as La Chapelle Royale de Paris, Collegium Vocale de Gand, Hesperion XX, Les Sacqueboutiers de Toulouse and the Ensemble Baroque de Limoges. He is also the titular organist of the Ahrend organ of the Musée des Augustins as well as of the historic instrument at the Basilica of Notre-Dame de la Daurade in Toulouse.
— João Andrade Nunes — Nascido no Sabugal, em 1990, iniciou os seus estudos em saxofone no Conservatório de Música Pedro Álvares Cabral - Belmonte, em 1999, com apenas 9 anos de idade, na classe do professor Carlos Canhoto. Finalizou o curso supletivo complementar de saxofone no Conservatório de Música São José, na Guarda, com a classificação de 19 valores. Como saxofonista e em música de câmara trabalhou, em regime masterclass com Mario Marzzi, Claude Delangle, Christian Lauba, Richard Ducros, Marialena Fernandes, João Vaz, Nuno Inácio, Pavel Gomziakov, Olga Prats, entre outros. Foi-lhe atribuído o 3º Prémio na Categoria Juvenil no Concurso Internacional de Saxofones de Palmela, 2005. Participou em diversos projetos de divulgação de música contemporânea, nomeadamente nos projetos Peças Frescas e
Born in Sabugal in 1990, he began his studies in saxophone at the Pedro Álvares Cabral Music Conservatoire in Belmonte in 1999, at only nine years of age, in the class of Carlos Canhoto. He graduated from the supplementary course in saxophone at the São José Conservatoire, in Guarda, with a note of 19. As a saxophonist and chamber musician he has attended master classes with Mario Marzzi, Claude Delangle, Christian Lauba, Richard Ducros, Marialena Fernandes, João Vaz, Nuno Inácio, Pavel Gomziakov, Olga Prats and others. He was awarded the Third Prize in the Youth Category of the Palmela International Saxophone Competition in 2005. He has taken part in various projects for the dissemination of contemporary music, such as the Peças Frescas project and the S. Luiz Music Festival. He is a founding member
63
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
Festival de Música de S. Luiz. É membro fundador do grupo Entre Madeiras Trio, grupo de música contemporânea com discografia lançada. Desde janeiro de 2008 que integra os quadros da Banda da Armada Portuguesa. É licenciado em Música, desde 2011 – variante saxofone –, pela Escola Superior de Música de Lisboa. Foi o primeiro professor de saxofone no projeto “Orquestra Geração” – Escola de Música do Conservatório Nacional. Como compositor, tem desenvolvido a sua obra, sobretudo, no âmbito de Música Sacra. Como maestro, colabora na Igreja de São Tomás de Aquino, em Lisboa, onde fundou o Ensemble São Tomás de Aquino, em 2015.
of the Entre Madeiras Trio, a contemporary music group already recorded. Since January 2008 he has been a permanent member of the Band of the Portuguese Navy. He obtained his bachelor’s degree in music – saxophone – at the Higher School of Music of Lisbon in 2011. He was the first saxophone teacher of the “Orquestra Geração” project at the Music School of the National Conservatory. As a composer, he has worked principally on sacred music. As conductor, he works at the Church of St Thomas Aquinas in Lisbon, where he founded the Ensemble São Tomás de Aquino in 2015.
— João Vaz — Natural de Lisboa, João Vaz é diplomado em Órgão pela Escola Superior de Música de Lisboa, sob a orientação de Antoine SibertinBlanc, e pelo Conservatório Superior de Música de Aragão, em Saragoça, onde estudou com José Luis González Uriol, como bolseiro da Fundação Calouste Gulbenkian. É também doutorado em Música e Musicologia pela Universidade de Évora, tendo defendido, sob a orientação de Rui Vieira Nery, uma tese sobre a música portuguesa para órgão no final do Antigo Regime. Tem mantido uma intensa atividade a nível internacional, quer como concertista, quer como docente em cursos de aperfeiçoamento organístico, ou membro de júri de concursos de interpretação, e efetuou mais de uma dezena de gravações discográficas a solo. A atenção que, enquanto executante e
64
Born in Lisbon, João Vaz graduated in organ from the Higher School of Music in Lisbon, studying with Antoine Sibertin-Blanc, and from the Higher Conservatoire of Aragon, in Zaragoza, where he studies with José Luis González Uriol, on a scholarship from the Gulbenkian Foundation. He has a doctorate in music and musicology from the University of Évora, where his thesis, on Portuguese organ music from the end of the ancien regime was supervised by Rui Vieira Nery. He has been extremely active internationally, both as a performer and as a teacher on organ courses, and as a jury member in competitions. He has made more than ten solo recordings, significant among them those made on historical Portuguese organs. As performer and musicologist he has paid particular attention to Portuguese sacred music, founding in
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
musicólogo, tem dado à música sacra portuguesa, manifesta-se nos seus artigos, edições musicais e na criação, em 2006, do grupo Capella Patriarchal, que dirige. Leciona atualmente Órgão na Escola Superior de Música de Lisboa e é director artístico do Festival de Órgão da Madeira e das séries de concertos que se realizam nos seis órgãos da Basílica do Palácio Nacional de Mafra (de cujo restauro foi consultor permanente) e no órgão histórico da Igreja de São Vicente de Fora, em Lisboa (instrumento cuja titularidade assumiu em 1997).
2006 the ensemble Capella Patriarchal, which he directs. His work in transcribing and editing, which he has been published in Portugal and Spain, covers works preserved in various Portuguese libraries and archives. He currently teaches organ at the Higher School of Music in Lisbon. He is artistic director of the Madeira Organ Festival and of the concert series featuring the six organs of the Basilica of the National Palace of Mafra (for the restoration of which he was a permanent consultant) and of the historical organ of the Church of São Vicente de Fora in Lisbon, of which he became titular organist in 1997.
— Karol Mossakowski — Karol Mossakowski é reconhecido tanto pelas suas qualidades de intérprete como de improvisador. Desenvolveu a sua profunda personalidade musical desde os três anos de idade, quando iniciou a aprendizagem do piano e do órgão com o se pai. Após os seus estudos musicais na Polónia, integrou as classes de Órgão, Improvisação e Composição no Conservatoire National Supérieur de Musique et de Danse de Paris, onde teve como professores Olivier Latry, Michel Bouvard, Thierry Escaich, Philippe Lefebvre e László Fassang. Dentre as numerosas distinções que obteve, destaca-se o primeiro prémio do Concurso Internacional da Primavera de Praga em 2013, assim como o Grande Prémio de Chartres em 2016, um dos mais prestigiados concursos internacionais. No ano letivo de 2014/2015, foi, durante seis meses «Young Artist in Residence» na
Karol Mossakowski is internationally recognized for his qualities as both performer and improviser. He has developed his deep musical personality from the age of three, when he began learning piano and organ with his father. After his musical studies in Poland, he took classes in organ, improvisation and composition at the Conservatoire National Supérieur de Musique et de Danse in Paris, where his teachers were Olivier Latry, Michel Bouvard, Thierry Escaich, Philippe Lefebvre and László Fassang. Amongst the numerous prizes he has received are the first prize of the Prague Spring International Competition of 2013, as well as the Grand Prix of Chartres in 2016, one of the most prestigious international competitions. In the academic year 201415 he was, for six months, Young Artist in Residence at the Cathedral of Saint Louis
65
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
Catedral de Saint Louis de New Orleans (EUA), onde deu numerosos recitais e cursos de intertpretação e improvisação. Karol Mossakowski tem a vontade de fazer viver a música através da improvisação, à qual dá um papel preponderante nos seus recitais e tem desenvolvido através do acompanhamento de filmes mudos. Assim, procurado pelo seu talento inato de improvisador, tem dado recentemente concertos no Festival Internacional do Filme de la Rochelle, ou no Festival Lumière em Lyon, onde o público o pôde escutar no acompanhamento do filme La Passion Jeanne de Arc de Carl Dreyer, versão que será editada proximamente sob a etiqueta Gaumont Pathé.
in New Orleans (USA), where here have numerous recitals and courses in performance and improvisation. Karol Mossakowski has the desire to make music live through improvisation, to which he gives a substantial role in his recitals, and has developed through accompanying silent films. Thus, sought out for his innate talent as an improviser, he has recently given concerts at the La Rochelle International Film Festival, and the Lumière Festival in Lyon, where the audience heard him accompanying the film La Passion de Jeanne d’Arc by Carl Dreyer, a version which will soon appear on the Gaumont Pathé label.
— Norberto Gomes — O violinista madeirense Norberto Gomes, iniciou os seus estudos musicais no Conservatório de Música da Madeira, com sua irmã Zita Gomes, sendo suportado com uma bolsa de estudos da Fundação Calouste Gulbenkian. Foi galardoado com vários prémios nacionais, sendo de destacar o 1º Prémio Nível Superior – Solista no Concurso Músicos RDP e prémio medalha “Mérito Artístico” atribuído pelo Governo Regional da Madeira. Em 1989 inicia um longo período de formação na Ex-URSS, sendo fortemente subsidiado pelo Governo Regional da Madeira onde teve oportunidade de estudar com vários pedagogos de mérito reconhecido, com destaque do distinto violinista, crítico musical e pedagogo A. N. Gorochov. Norberto Gomes temse destacado no campo da pedagogia onde
66
The Madeiran violinist Norberto Gomes began his musical studies at the Madeira Music Conservatory, with his sister Zita Gomes, with a study grant from the Gulbenkian Foundation. He has been awarded a number of national prizes, notably the First Prize, Higher Level – Soloist in the RDP Musicians Competition and the “Artistic Merit” medal of the Regional Government of Madeira. In 1989 he began a long period of study in the former USSR, continuously supported by the Regional Government of Madeira, where he had the opportunity to study with various teachers of renown, notably the distinguished violinist, musical critic and teacher A.N. Gorochov. Norberto Gomes has been particularly active as a teacher, and his pupils have won various prizes in
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
com os seus alunos tem granjeado vários prémios em concursos nacionais para jovens violinistas. É Concertino e Diretor Artístico da Orquestra Clássica da Madeira. Norberto Gomes, detentor de vários graus académicos, é professor no Conservatório – Escola profissional das Artes da Madeira, onde é também Assessor Artístico da Direção.
national competitions for young violinists. He is the First Violinist and Artistic Director of the Classical Orchestra of Madeira. Norberto Gomes, who holds a number of academic titles, is Professor at the Madeira Conservatory – Professional School of Arts, where he is also Artistic Advisor to the Board.
— Orquestra Clássica da Madeira — Inicialmente constituída como Orquestra de Câmara da Madeira, fundada em 1964 pelo Prof. Jorge Madeira Carneiro, a Orquestra Clássica da Madeira (OCM) é uma das mais antigas do país em atividade. Presentemente, é gerida e dinamizada pela Associação Notas e Sinfonias Atlânticas (ANSA). Ao longo do seu percurso, a OCM realizou concertos a nível nacional e internacional, designadamente, festivais em Madrid, Roma e Macau este último por ocasião de uma digressão pela Ásia. Em 1998 gravou um CD com o violinista Zakhar Bron, e em 2005, uma série de 5 CD’s com solistas portugueses, numa
Originally founded as the Madeira Chamber Orchestra, in 1964 by Jorge Madeira Carneiro, the Classical Orchestra of Madeira (COM) is one of the oldest in the country still active. It is currently managed and organized by the Notas e Sinfonias Atlânticas Association (ANSA). During its existence, the COM has given concerts both in Portugal and abroad, notably in festivals in Madrid, Rome and Macau, the latter on the occasion of an Asian tour. In 1998, it recorded a CD with the violinist Zakhar Bron, and in 2005 a series of five CDs with Portuguese soloists, of works by Mozart,
67
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
edição com obras de W. A. Mozart, para a EMI Classics. Foi dirigida pelos maestros titulares Zoltán Santa, Roberto Pérez e Rui Massena e por maestros convidados nomeadamente, Gunther Arglebe, Silva Pereira, Fernando Eldoro, Merete Ellegaard, Paul Andreas Mahr, Manuel Ivo Cruz, Miguel Graça Moura, Álvaro Cassuto, Jaap Schröder, Luiz Isquierdo, Joana Carneiro, Cesário Costa, Paolo Olmi,JeanSébastian Béreau, Maurizio DiniCiacci, Francesco La Vecchia, David Giménez. Passados 50 anos de atividade, a Orquestra Clássica da Madeira neste momento abraça um arrojado projeto artístico proporcionando uma temporada rica em programas do período clássico, romântico e contemporâneo, onde vamos ter a oportunidade de interpretar variadas obras em estreia mundial. Nesta temporada, a Orquestra Clássica conta com a colaboração de maestros e solistas como, Jean-Marc Burfin, Evan Christ, Francisco Loreto, Nuno Coelho Silva, Amihai Grosz, Márcio Stefano e Roby Lakatos.
for EMI Classics. It has been directed by the titular conductors Zoltán Santa, Roberto Pérez and Rui Massena and guest conductors such as Gunther Arglebe, Silva Pereira, Fernando Eldoro, Merete Ellegaard, Paul Andreas Mahr, Manuel Ivo Cruz, Miguel Graça Moura, Álvaro Cassuto, Jaap Schröder, Luiz Isquierdo, Joana Carneiro, Cesário Costa, Paolo Olmi, Jean-Sébastian Béreau, Maurizio Dini Ciacci, Francesco La Vecchia and David Giménez. Having enjoyed 50 years of activity, the Classical Orchestra of Madeira is currently engaged on a daring artistic project providing a season rich in programmes from the classical, romantic and contemporary periods, in which various works will receive the world premières. During this season, the Orchestra will collaborate with conductors and soloists such as Jean-Marc Burfin, Evan Christ, Francisco Loreto, Nuno Coelho Silva, Amihai Grosz, Márcio Stefano and Roby Lakatos.
— Stephen Tharp — Descrito como tendo dado “uma execução cheia de cores, estimulante e esplêndida” pelo New York Times, Stephen Tharp é um dos organistas de concerto mais ativos e respeitados de hoje. Em reconhecimento dos seus mais de 1400 concertos em todo o mundo, foi galardoado com o prémio Executante Internacional do Ano da secção NYC da American Guild of Organists, geralmente considerado a mais alta honra dada a organistas por uma associação profissional de
68
Described as having “performed colorfully, rousing and splendid” by the New York Times, Stephen Tharp is one of the most active and respected concert organists of our age. In recognition of his more than 1400 concerts worldwide he was awarded the 2011 International Performer of the Year prize by the NYC chapter of the American Guild of Organists, widely considered the highest honour given to organists by a professional musicians’ guild in the United States. He also has 15
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
músicos nos Estados Unidos. Também tem 15 gravações comerciais, ganhando o Preis der Deuschen Schallplattenkritik – o prémio da crítica mais prestigiado da Alemanha – e o Diapason d’Or de França. Tem tocado em locais como a Catedral de Notre Dame, Paris, o Royal Albert Hall, Londres; as Catedrais de Colónia, Berlim e Munique, Alemanha; o Gewandhaus, Leipzig; o Tonhalle, Zurique; a Victoria Hall, Genebra; a Sala Dvorák, Praga; a Sala Tchaikovsky, Moscovo; a Casa de Ópera de Sydney, Austrália; o Centro Cultural de Hong Kong; e as grandes catedrais e salas de concerto nos EUA. Um forte impulsionador de música nova para órgão, Stephen Tharp encomendou mais de uma dúzia de obras de compositores tais como Thierry Escaich, Jean Guillou, David Briggs, George Baker, Anthony Newman, Philip Moore e Samuel Adler. Anteriormente organista da Catedral de St Patrick em Manhattan, é atualmente Artista em Residência na Igreja de St James em Madison Avenue na Cidade de Nova Iorque.
commercial recordings to his credit, winning the Preis der Deuschen Schallplattenkritik – Germany’s premier critics’ award – and the French Diapason d’Or. Performances have taken him to such venues as the Notre Dame Cathedral, Paris; the Royal Albert Hall, London; Cologne, Berlin and Munich Cathedrals, Germany; the Gewandhaus, Leipzig; the Tonhalle, Zürich; Victoria Hall, Geneva; Dvorak Hall, Prague; Tchaikovsky Hall, Moscow; The Opera House, Sydney, Australia; the Hong Kong Cultural Centre; and the great cathedrals and concert halls throughout the USA. A strong advocate of new music for organ, Stephen Tharp has commissioned more than a dozen organ works from composers such as Thierry Escaich, Jean Guillou, David Briggs, George Baker, Anthony Newman, Philip Moore and Samuel Adler. Previously Organist at Manhattan’s St. Patrick’s Cathedral, he is currently Artist in Residence at St. James’ Church Madison Avenue (Episcopal) in New York City.
— William Whitehead — A carreira de William Whitehead como organista lançou-se quando ganhou o Primeiro Prémio do Concurso Internacional de Órgão de Odense na Dinamarca em 2004. Formado na Universidade de Oxford e na Real Academia de Música em Londres, os seus professores incluíram David Sanger e Dame Gillian Weir. Ganhou valiosa inspiração durante o seu ano como Organ Scholar na Westminster Abbey, onde tocou para as
William Whitehead’s solo organ-playing career took off when he won First Prize at the Odense International Organ Competition in Denmark, 2004. Trained at Oxford University and the Royal Academy of Music, London, his teachers have included David Sanger and Dame Gillian Weir. Valuable inspiration was gained in his year as Organ Scholar of Westminster Abbey, where he played for services and occasionally
69
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
cerimónias e ocasionalmente dirigiu o coro. Em consequência foi nomeado Organista Assistente na Catedral de Rochester, onde acompanhou o coro da Catedral e ajudou a fundar o novo Coro Infantil Feminino. Atualmente combina uma carreira como organista de concerto, professor e escritor. Recentemente deu seis concertos a solo na Catedral de Berlim, na Laurenskerk em Rotterdam, na Catedral de Westminster, no Festival Toulouse les Orgues e em Treviso, Itália. Toca regularmente com grupos tais como o Dunedin Consort, a Academy of Ancient Music e o Gabrieli Consort, com quem gravou recentemente um dos concertos para órgão de Handel. Fez várias gravações a solo, incluindo o premiado Dances of Life and Death (música de Alain e Duruflé), as sonatas completas para órgão de Mendelssohn, e repertório inglesa no órgão histórico Abraham Jordan em Southall, Londres. Como professor, tem ensinado na Academia Real de Música e no Trinity College de Música, e agora ensina órgão tanto na Universidade de Oxford como na de Cambridge. Atualmente está à frente de um grande projeto internacional que visa completar o Orgelbüchlein de Bach com composições novas.
70
conducted the choir. This led to becoming Assistant Organist at Rochester Cathedral, where he accompanied the Cathedral Choir and helped to found the new Girls’ Choir. William now combines a career as a concert organist, teacher and writer. He has given recent solo concerts in Berlin Dom, the Laurenskerk Rotterdam, Westminster Cathedral, the Toulouse les Orgues Festival, and Treviso, Italy. He is regularly to be heard with groups such as the Dunedin Consort, the Academy of Ancient Music and the Gabrieli Consort, with whom he recently recorded a Handel Organ Concerto. He has made a number of solo recordings, including the award-winning Dances of Life and Death (music of Alain and Duruflé), complete Organ Sonatas of Mendelssohn, and English repertoire on the historic Abraham Jordan organ in Southall, London. As a teacher, he has held posts at both the Royal Academy of Music and Trinity College of Music, and now teaches organ students at both Oxford and Cambridge Universities. He is currently curating a major international project to complete Bach’s Orgelbüchlein with new compositions.
Órgãos Organs
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
72
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
Sé do Funchal
Órgão de coro / Choir organ Dinarte Machado, 2017
O novo órgão de coro da Sé do Funchal resultou de uma iniciativa Cabido da Sé, no sentido de dotar a Catedral de um instrumento fundamentalmente virado para as necessidades atuais do serviço litúrgico, mas simultaneamente apto para recitais e outros eventos de natureza não especificamente litúrgica. O órgão foi instalado no transepto sul, junto do altar e do coro (enfatizando a sua eminente vocação litúrgica), mas pode rodar sobre um eixo e ficar virado para nave central. O desenho da caixa, da autoria do organeiro Dinarte Machado, resulta de uma interpretação livre dos arcos ogivais da Sé e a maioria dos elementos decorativos faz referência a aspectos religiosos (nomes de santos) ou tradicionais (cestos de vime). O órgão, cuja versão final resultou do diálogo entre o organeiro e o Mestre de Capela da Sé, Pe. Ignácio Rodrigues, possui dezasseis registos, distribuídos por dois teclados e pedaleira. A harmonização de todos aqueles registos teve em conta não só as múltiplas funções do instrumento, mas sobretudo a adaptação à acústica do templo. A conceção fónica é profundamente original, não sendo feito há imagem de outro congénere, nem identificado com uma época ou estilo. Pretendeu-se que, usando da sua diversidade tímbrica e explorando as suas capacidades, os organistas pudessem fazer ouvir este instrumento em repertório de várias épocas e compositores, assim como incentivar os compositores atuais para usarem da sua criatividade e novas obras. Esta foi a visão do seu construtor, Dinarte Machado, que considera que o órgão
The new choir organ of Funchal Cathedral is the result of a project organized by the Chapter of the Cathedral, to endow the building with an instrument essentially intended for the current needs of the liturgy, but at the same time appropriate for recitals and other events outside the context of the liturgy. The organ was installed in the south transept, next to the altar and the choir (emphasizing its eminently liturgical vocation), but it can be turned on a central axis and face the central nave. The case, designed by the organ builder Dinarte Machado, is the result of a free interpretation of the ogival arches of the Cathedral and the majority of the decorative elements refer to religious elements (names of saints) or traditional themes (wicker baskets). The organ, the final version of which was the result of discussions between the organ builder and the Choir master of the Cathedral, Fr Ignácio Rodrigues, has sixteen registers, spread over two keyboards and a pedalboard. The voicing of all these registers took into account not only the instruments multiple functions, but above all the acoustics of the church. The phonic conception is very original, not being inspired by any similar instrument, or identified with any period or style. It was intended that, by using its timbral diversity and exploring its capacities, organists could use the instrument in repertoires from many different periods and by many different composers, as well as to encourage contemporary composers to write new works. This was the vision of its builder, Dinarte Machado, who considers that the
73
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
«oferece toda a liberdade a um organista, enquanto improvisador».
organ “offers every freedom to the organist as improviser”.
‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
74
I Manual - Órgão Principal (C-g’’’) Flautado 12 aberto [8’] Flauta em 12 [8’] Oitava real [4’] Quizena [2’] Mistura III
II Manual – Órgão Expressivo (C-g’’’) Flautado 12 tapado [8’] Viola da gamba [8’] Flauta de chaminé [4’] Dozena [2 2/3’] Quinzena nazarda [2’] Dezassetena [1 3/5’] Dezanovena [1 1/3’] Clarinete [8’]
Pedal (C-f’) Flautado de 24 tapado [16’] Flauta [8’] Baixão [16’]
Acoplamentos / Couplers I-P II - P II - I
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
Igreja de São João Evangelista [Colégio - Funchal] Grande órgão / Great organ Dinarte Machado, 2017
Este instrumento, com os seus 1586 tubos sonoros, integra-se num espaço sagrado de características bem particulares. Tratando-se de uma igreja de arquitectura típica dos colégios jesuítas, com uma nave de admirável amplitude e com acústica bastante amena, o órgão tinha de ser concebido, especialmente no que diz respeito às medidas dos tubos, com cuidado muito especial e singular. Assim, toda a tubaria deste instrumento, talhada em medidas largas, ecoa com intensa profundidade, e cada registo emite uma sonoridade com personalidade própria, fazendo parte de um conjunto harmónico mais baseado em sons fundamentais e menos em timbres resultantes dos harmónicos. Entendeu-se que seria indispensável doar este instrumento de uma certa “latinidade” sonora capaz de favorecer a execução de música antiga das escolas italiana, espanhola e portuguesa dos séculos XVII e XVIII. Outro aspeto tomado em conta foi a necessidade de complementar o panorama organístico atual e local: o novo grande órgão presta-se, de uma forma ideal, para a realização de obras de épocas e de exigências técnico-artísticas para as quais nenhum dos 24 instrumentos históricos da Madeira oferece as condições adequadas, valorizando, para além disso, o conjunto do património organístico da Ilha da Madeira através da sua própria existência neste particular espaço sagrado, bem como por meio da sua convivência com os espécimes históricos. Na própria decisão de o colocar na Igreja do Colégio foram tomados em conta não apenas o espaço acústico, estético e
This instrument, with 1586 sounding pipes, is situated in a religious space with certain particularities. As a church typical of those belonging to Jesuit colleges, with a broad nave and quite a gentle acoustic, the organ had to be specially conceived, especially with regard to the measurements of the pipes. Thus all the pipework of the instrument has been specifically tailored to produce a full sound, and each stop produces a timbre with an individual personality, forming part of a harmonic ensemble based more on the sound of fundamentals and less on harmonics. It was also felt to be essential to give the instrument a certain ‘latin’ sonority that would favour performance of ancient music of the Italian, Spanish and Portuguese schools of the 17th and 18th centuries. Another aspect to be taken into consideration was the need to complement the current range of organs available locally: the new organ responds in an ideal fashion to the performance of works of periods and of technical and artistic requirements that none of the 24 historic instruments of Madeira cater adequately for. It also enhances the range of organs that constitute the island’s heritage by being present in this particular religious space, as well as by existing side by side with other historical instruments. In the decision to build it for this church, not only were the issues of acoustic, aesthetic and liturgical space taken into account, but also the presence there of an important historic instrument which was restored in 2015 by Dinarte Machado.
75
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
litúrgico, mas também o fato de nele existir um importante órgão histórico que foi restaurado em 2015 por Dinarte Machado.
‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
76
I Manual - Órgão Principal (C-g’’’) Flautado aberto de 12 palmos [8’] Flautado tapado de 12 palmos [8’] Oitava real [4’] Tapado de 6 palmos [4’] Quinzena [2’] Dezanovena e 22ª Mistura III Corneta IV Trompa de batalha* (mão esquerda / bass) Clarim* (mão direita / treble) Fagote* (mão esquerda / bass) Clarineta* (mão direita / treble)
II Manual - Órgão Positivo (C-g’’’) Flautado aberto de 12 palmos [8’] Tapado de 12 palmos [8’] Flautado aberto de 6 palmos [4’] Dozena [2 2/3’] Quinzena [2’] Dezassetena [1 3/5’] Dezanovena [1 1/3] Címbala III Trompa real [8’]
Pedal (C-f’) Tapado de 24 palmos [16’] Bordão de 12 palmos [8’] Flautado de 6 palmos [4’] Contrafagote de 24 palmos [16’] Trompa de 12 palmos [8’]
Acoplamentos / Couplers II/I I/Pedal II/Pedal * palhetas horizontais / horizontal reeds
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
77
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
Igreja de São João Evangelista [Colégio - Funchal] Órgão de coro / Choir organ
António Xavier Machado e Cerveira, finais do séc. XVIII / late 18th c. Dinarte Machado (rest.), 2015
Trata-se de um órgão de armário, de tamanho médio, construído pelo organeiro português, António Xavier Machado e Cerveira, no último quartel do século XVIII. Foi mandado construir para a Sé do Funchal, e ali colocado numa tribuna do lado do Evangelho, debaixo do segundo arco lateral. Mais tarde foi submetido a uma intervenção, no sentido de o adaptar ao gosto da época. Embora a análise da documentação existente seja inconclusiva, parece ter sido feita durante a última metade do século XIX. Essa intervenção teve em conta, acima de tudo, a ampliação do instrumento (incluindo a caixa), assim como a sua colocação numa tribuna também do lado esquerdo, mas junto ao coro alto. Como o instrumento era pouco visível, foi construída uma caixa que ostentava duas fachadas: a do lado do teclado e uma do lado esquerdo de forma que pudesse proporcionar uma vista lateral ampliada, que nada tinha a ver com a configuração original. Foi este instrumento, assim alterado, que foi vendido para a Igreja do Colégio. Ali permaneceu, no lado esquerdo do coro-alto, com a fachada lateral virada para o corpo principal da igreja e a do lado do teclado para o centro do coro. Em 1993, o organeiro Dinarte Machado analisou em pormenor o instrumento, verificando que o mesmo envolvia um outro, mais pequeno, mas que conservava grande parte das sua caraterísticas originais. Por análise comparativa, concluiu tratar-se de um órgão da escola portuguesa de organaria do último quartel do século XVIII, construído por António Xavier Machado e Cerveira. Desde logo foram informadas as entidades competentes da importância deste instrumento. Por se tratar de um órgão
78
This is a cabinet organ, of medium size, built by the Portuguese organ builder, António Xavier Machado e Cerveira, in the last quarter of the 18th century. It was ordered to be built for Funchal Cathedral, and placed in a gallery on the Gospel side, under the second lateral arch. It later underwent some work, and was adapted to the style of the time. Though analysis of the extant documentation is inconclusive, it would seem to have been done during the second half of the 19th century. This work was intended above all to increase the size of the instrument (including the case), as well as to move it to another gallery on the left side, closer to the high choir. As the instrument was not very visible, a case was constructed that had two facades: one on the side of the keyboard and one on the left side in order to facilitate a greater side view, which had nothing to do with the original configuration. It was this instrument, altered in this way, that was sold to the Church of the Colégio. There it stayed, on the left side of the choir, with the lateral facade turned towards the main nave of the church and that of the keyboard side towards the centre of the choir. In 1993, the organ builder Dinarte Machado analyzed the instrument in detail, establishing that it included another, smaller, organ, but which largely retained its original characteristics. By means of comparative analysis, he concluded that it was an organ of Portuguese construction from the last quartet of the 18th century, built by António Xavier Machado e Cerveira. The importance of the instrument was immediately communicated to the responsible authorities. Because it was a smaller organ, it was intended to restore it, making
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
mais pequeno, pretendeu-se restaurá-lo, tornando-o no órgão de coro da Igreja do Colégio, com vista ao seu uso na liturgia, alternando com o grande órgão do coro alto. O trabalho de restauro, assente numa profunda investigação de todas as peças existentes, permitiu a eliminação de todas as adições espúrias reaproximando o instrumento da sua forma original. Da caixa do órgão original, só subsistia parte da estrutura e a fachada (que se conservou desde o início), tendo sido tudo o mais reconstruído com base nos órgãos da mesma época de Machado e Cerveira. O restauro foi concluído em 2015.
it the organ of the Church of the Colégio, for use in the liturgy, alternating with the large organ in the choir. The restoration work, based on a deep investigation into all the extant elements, allowed the elimination of all the spurious additions, bringing the instrument back to its original form. Of the original organ’s case, there only survived only a part of the structure and the facade (which had been retained from the beginning), the rest being reconstructed in accordance with organs from the same period by Machado e Cerveira. The restoration was completed in 2015.
‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
Manual (C - d’’’) Mão esquerda / Bass (C - c’) Flautado de 12 tapado [8’] Flautado de 6 aberto [4’] Flautado de 6 tapado [4’] Quinzena [2’] Dezanovena [1 1/3’] Compostas de 19ª e 22ª III Cheio V Fagote [8’]
Mão direita / Treble (c#’ - d’’’) Flautado de 12 aberto [8’] Flauta travessa [8’] Flautim [4’] Composta de 15ª, 19ª e 22ª III Cheio IV Corneta Voz humana Clarim [8’]
79
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
80
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
IGREJA e Recolhimento do Bom Jesus [Funchal] Construtor desconhecido / Unknown builder, 1834. Dinarte Machado (rest.), 2013
Este pequeno órgão positivo foi construído em 1781 por Leandro José da Cunha (n. 1743 – m. após 1805), natural de Lisboa e um dos três construtores identificados desta família de organeiros. Leandro era filho do organeiro João da Cunha (n. 1712 – m. 1762), igualmente natural de Lisboa, que construiu o órgão da igreja de Nossa Senhora da Luz, de Ponta do Sol. O órgão representa um tipo de instrumento muito característico para o conceito da organaria portuguesa da primeira metade do século XVIII. O facto de o instrumento não ter possuído – originalmente e à semelhança com muitos outros positivos daquela época – um registo base de 8’ (q. d. de 12 palmos) mas apenas de 6 palmos, parece indicar uma prática musical que contava com o reforço da região grave por meio de um outro instrumento.
This small positive organ was built in 1781 by Leandro José da Cunha (b. 1743, d. after 1805), who was from Lisbon and was one of the three members identified as belonging to this family of organ builders. Leandro was the son of the builder João da Cunha (b. 1712, d.1762), also from Lisbon, who built the organ of the Church of Nossa Senhora da Luz, at Ponta do Sol. It is an example of a type of instrument typical of Portuguese organs in the first half of the 18th century. The fact that the instrument did not originally possess a basic 8’ (12-palm) stop – like many other positives of the period – but only 4’ (6-palm), seems to indicate a musical practice that relied on reinforcement in the lower register through the use of another instrument.
‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
Manual (C, D, E, F, G, A-d’’’) Flautado de 6 tapado [4’] Quinzena [2’] Dezanovena [1 1/3’] 22ª e 26ª Sesquialtera II [c#´-d´´´]
81
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
82
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
Igreja e Convento de Santa Clara [Funchal] Construtor desconhecido, séc. XVIII / Unknown builder, 18th c. Dinarte Machado (rest.), 2001
A Igreja de Santa Clara tinha adquirido um órgão de tubos em forma de armário com características italo-ibéricas do século XVIII. Com a extinção das Ordens Religiosas e consequente venda dos bens da congregação, também o órgão foi posto em hasta pública, sendo arrematado pelo Dr. Romano de Santa Clara, que o conservou numa dependência do extinto convento. Em 1921 ofereceu-o à confraria de Santa Clara, a fim de ser novamente posto ao serviço religioso daquele templo. Foram então encarregados de proceder à sua “reparação”, em Outubro de 1923, os músicos César R. Nascimento e Guilherme H. Lino que a terminaram em Novembro do ano seguinte.
The church of Santa Clara had acquired a small positive organ with Italo-Iberian characteristics in the 18th century. With the extinction of the religious orders and the subsequent sale of the congregation’s goods, the organ was also put up for sale, being purchased by a certain Romano de Santa Clara, who kept it in a wing of the dissolved convent. In 1921 he gave it to the fraternity of Santa Clara, so that it could once more be put to service in the worship of the church. In October 1923 the task of ‘repairing’ it was put in the hands of the musicians César R. Nascimento and Guilherme H. Lino, who completed the work in November of the following year.
83
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
Achando-se durante vários anos silenciado e muito estragado, em 1996, este instrumento, de notável valor histórico, foi então sujeito a uma intervenção profunda e com critérios baseados em fatos ligados à arte da organaria da época que identifica o instrumento, desta vez por parte de Dinarte Machado, tendo ficado concluída em 2001. O estado em que se encontrava, considerado completamente desconfigurado, exigiu um profundo e rigoroso estudo para se chegar às conclusões que definiram o restauro atual. Neste âmbito, foi um trabalho revestido de grande critério e exigência imposto desde o início por Dinarte Machado.
‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
Manual (C, D, E, F, G, A-c’’’) Principale [c#’-c’’’] Ottava [4’] Quintadecima [2´] Decimanona [1 1/3´] Vigesimaseconda e Trigesimasesta Flauto 8’ Flauto 4’ Cornetto [c#’-c’’’]
84
Unused and badly damaged for many years, this instrument of considerable historical value underwent a major restoration by Dinarte Machado on the basis of proper criteria drawn from a knowledge of the organ-building practices of the instrument’s period. This was completed in 2001. The poor state of the instrument, completely disfigured, required a rigorous, in-depth study on which to base this restoration. Thus we see how from the outset Dinarte Machado went to considerable pains in the course of this restoration.
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
Igreja de Santa Luzia [Funchal] Construtor descohecido / Unknown builder, c. 1834 Dinarte Machado (rest.), 2013 De acordo com os registos de despesas relativamente aos anos 1839 e 1841, verificase que foram efectuadas remunerações a cantores e organistas, facto que nos permite admitir, à partida, que a Igreja de Santa Luzia já dispunha de um órgão de tubos, provavelmente bem antigo, que viria a ser substituído com a chegada do instrumento proveniente do extinto Convento de São Francisco. Este segundo órgão foi adquirido no ano de 1834; no entanto, a sua deslocação para a Igreja de Santa Luzia só veio a acontecer em 1842, tendo o Padre Joaquim António Português anotado no Livro da Fábrica, a 15 de Janeiro desse ano, uma quantia extra para pagamento do seu transporte definitivo para a igreja: “50.000 réis que dei a quem diligenciou o órgão de S. Francisco para esta freguesia por não ter recebido e do diligenciador Fr. António das Dores ter falecido”. No decorrer do século XX, este instrumento foi sujeito a inúmeras intervenções de manutenção, cujas despesas foram pagas em alguns momentos através de donativos atribuídos por diversos paroquianos. Segundo o registo do Livro da Fábrica, em 20 de Dezembro de 1902, o órgão era consertado pela quantia de 300$00 (réis ?) a expensas do Sr. Augusto Camarrinha, residente no Pará (Matos 1996: 44); em 1936 e em 1940 eram gastos 320$00 e 150$00 (escudos), respectivamente, para outros dois consertos do instrumento. Entre 1950, altura em que decorriam as obras de reparação do soalho e do coro, e 1963 seguiu-se uma nova, mas inadequada, intervenção que foi levada a cabo pelo mestre António Gomes Jardim, natural da Ribeira da Janela.
According to the register of expenses for the years 1839 to 1841, we find that remunerations were given to the singers and organists, which straight away implies that the Church of Santa Luzia already had a pipe organ, probably of some considerable age, before it was replaced by the arrival of the instrument from the dissolved Convent of São Francisco. This second organ was acquired in 1834. However, it was only moved to the Church of Santa Luzia in 1842, according to the register of Father Joaquim António Português who, on 15 January of that year, noted down in the Accounts Book, an extra sum to pay for it to be transported definitively to the church: “50,000 réis which I gave to the man who arranged for the São Francisco organ to be brought to this parish, since he had received nothing, owing to the decease of Brother António das Dores, who was to have dealt with this.” In the course of the 20th century, this instrument was subject to frequent maintenance work, paid for by donations from various members of the parish. According to the Accounts Book, on 20 December 1902 the organ was repaired for the sum of 300$00 (réis?), the expense being met by Mr. Augusto Camarrinha, resident at Pará; in 1936 and 1940 320$00 and 150$00 (escudos), respectively were spent, for repairs on two further occasions (Matos 1996: 88). In 1950, at the time of work done to the floor and gallery, and again in 1963, repairs, inadequately carried out, were undertaken by António Gomes Jardim, who was from Ribeiro da Janela. It has not been possible to identify the maker of the organ. Manuel Valença
85
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
Não foi possível identificar o construtor do órgão. Manuel Valença descreve-o como um “órgão Positivo de fabrico inglês com características muito peculiares – um só manual, com sete registos inteiros e três partidos, considerado, no seu género, um dos melhores da Diocese” e Christopher Kent, professor do Departamento de Música da Universidade de Reading, na Inglaterra, regista a sua feitura em Inglaterra, datandoo, segundo a inscrição encontrada nos tubos, de 1815-1820. Acrescenta que é “um dos órgãos famosos, como alguns outros da mesma fábrica e época, que existem em Inglaterra”. Foi restaurado em 2013 pelo organeiro Dinarte Machado.
‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
Manual (GG, AA, C-f´´´) Open Diapason 8’ Stop Diapason [GG-b] Stop Diapason [c’-f’’’] Bourdon 8’ [GG-b] Principal 4’ Flute 4’ [c’-f’’’] Fifteenth 2’ Cornet [GG-b] Sesquialtera [c’-f’’’] Trumpet [f-f’’’]
86
describes it as a “positive organ made in England with very specific characteristics – just one manual, with seven stops throughout the range and three divided, considered, of its type, one of the best in the Diocese “ and Christopher Kent, of the Music Department of Reading University, England, records it as having been made in England, dating it, following an inscription found on the pipes, to 1815-1820. He adds that it is “one of the famous organs, like certain others of the same make, which are to be found in England.”. It was restored in 2013 by Dinarte Machado.
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
87
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
88
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
Igreja de São Martinho [Funchal] Construtor desconhecido, séc. XIX / Unknown builder, 19th c. Louis Huivenaar, 2004
A referência documental mais antiga que conseguimos encontrar relativamente à existência de um órgão de tubos na Igreja Paroquial de São Martinho remonta a 1806. De acordo com um registo lançado pelo tesoureiro da Confraria de Nossa Senhora do Rosário, foi contratado, em 1806, um organista para afinar o órgão, verificandose outras informações mais tardias relacionadas com intervenções de manutenção. No registo da despesa do ano de 1862, lançada no Livro da Fábrica (1834-1877), o Vigário José Rodrigues de Almada anotava a quantia de 200.000 réis para pagamento do órgão novo, especificando que 150.000 réis foram aplicados pela Fábrica da Igreja, 40.000 réis transitaram do valor que foi pago sobre o antigo órgão e 10.000 réis foram oferecidos, perfazendo assim o preço real do instrumento. Através desta fonte não foi possível determinar em que condições o seu transporte foi efetuado, nem mesmo onde foi adquirido. O certo é que, em 1863, o órgão encontrava-se já na igreja, pois, nesse mesmo ano, o Padre João G. de Noronha era contratado para afinar o referido instrumento, recebendo pelo seu trabalho 2.000 réis. Verificada a transferência da paróquia para a nova igreja, sagrada em 1918, o órgão foi então levado para o novo templo, onde funcionou até 1934. Conforme os registos encontrados no Livro da Fábrica (1877-1954), o órgão foi objecto de sucessivas intervenções de manutenção, sendo as intervenções mais dispendiosas realizadas em 1879 (pagamento de 38.000 réis a Nuno Rodrigues) e, em particular, em 1916, pela circunstância de
The oldest documental reference it has been possible to find concerning the existence of a pipe organ at the parish church of São Martinho goes back to 1806. According to a record set down by the treasurer of the Confraria de Nossa Senhora do Rosário (Fraternity of Our Lady of the Rosary), an organist was contracted in 1806 to tune the organ, and there are other later records referring to maintenance work. In the record of expenditure for the year 1862, to be found in the Accounts Book (18341877), the vicar José Rodrigues de Almada noted down the sum of 200,000 réis for payment of the new organ, specifying that 150,000 réis were contributed by the Benefice of the church; 40,000 réis was credited from the amount paid for the old organ and 10,000 réis was donated, thus making up the real price of the instrument. From this source it has proved impossible to determine the conditions for its transport, or where it was acquired. What is certain is that in 1863 the organ was already in this church, for that year Father João G. de Noronha was contracted to tune the said instrument, receiving 2,000 réis for his work. With the transfer of the parish to the newly consecrated church in 1918, the organ was then taken there, where it continued to function until 1934. According to the records found in the Accounts Book (1877-1954), the organ underwent successive maintenance works, the most expensive being in 1879 (a payment of 38,000 réis to Nuno Rodrigues) and, especially, in 1916, because it was very out of tune and had a number of technical problems.
89
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
se encontrar muito desafinado e com várias deficiências técnicas. Enquanto instrumento de acompanhamento e dignificação das celebrações religiosas, o órgão da Igreja de São Martinho terá participado nas diversas solenidades, tendo em 1917 sido registado no Livro da Fábrica uma receita de 10$700 “proveniente da contribuição do órgão nos festejos”.
‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
Manual (GG, AA, C-f´´´) Stop Diapason Bass [GG-b] Stop Diapason Treble [c’-f’’’] Principal Flute Dulciana
90
As an instrument to accompany and enhance divine worship, the organ of the church of São Martinho will have participated in various solemnities, and in the year 1917 there is a record in the Accounts Book of receipt of 10.700 réis “arising from the contribution of the organ to the festivities”.
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
Igreja de Nossa Senhora da Conceição [Machico] Construtor desconhecido, início do séc. XVIII / Unknown bulder, early 18th c. Dinarte Machado (rest.), 2005
Na documentação histórica anterior ao século XX constam observações que se referem a dois instrumentos: um foi oferecido, segundo a tradição historiográfica, em 1499, à Igreja de Nossa Senhora da Conceição pelo rei D. Manuel, e um outro adquirido em 1746. No que diz respeito ao órgão manuelino podemos deduzir que ele foi colocado no arco que se abre sobre o cadeiral do lado do Evangelho da capela-mor. No século XVIII, o estado de conservação deste órgão terá deixado muito a desejar, verificando-se a aquisição do segundo instrumento em 1746. O órgão chegou à Madeira em 1752, tendo o Conselho da Fazenda contribuído, inicialmente, nas despesas da sua compra e, posteriormente, nos custos da sua instalação. O recente restauro, da responsabilidade de Dinarte Machado, teve como objectivo principal restituir, na medida do possível, a sua constituição original, seguindo as indicações dadas pelas próprias peças durante a desmontagem. Assim, no decorrer do restauro optou-se por uma filosofia de intervenção que tivesse sempre em conta as particularidades das peças originais, desde à configuração da caixa e policromia, à reposição da registação, tubaria, folaria, e até à colocação do instrumento no seu local original - a capela-mor. Ainda em relação à composição do instrumento, reintroduziu-se o meio-registo da mão direita, de palheta, que o órgão indicava possuir originalmente e que, de certa forma, o carateriza. O teclado original, encontrado a monte e que se conseguiu recuperar, mantém a extensão da época com Oitava curta. Ficou completada, com grande rigor, a nova tubaria de acordo com
In the historical documentation from before the 20th century there are references to two instruments: according to historical tradition, one was given to the Church of Nossa Senhora da Conceição in 1499 by King Manuel, and another acquired in 1746. As regards the Manueline organ, we may deduce that it was placed within the archway above the choirstalls on the Gospel side of the sanctuary. In the 18th century, the state of this instrument must have left much to be desired, leading to the acquisition of the second instrument in 1746. The organ arrived in Madeira in 1752, with the Council of the Treasury initially contributing the cost of purchase and later the installation costs. The recent restoration undertaken by Dinarte Machado was done with the principal objective of returning as far as possible it to its original constitution, in accordance with indications to be gleened from the pieces of the instrument during its dismantling. Thus, the restoration always proceeded from a philosophy of taking into account the specificities of the original pieces, from the configuration of the case and its polychrome decoration, to the way the registration, pipework, bellows-work and even its placement - in the sanctuary - were returned to how they were originally. As regards the composition of the stops, the split keyboard, with the reed stop in the right hand, which the organ indicated was an original feature, which indeed characterised the instrument. The original keyboard, which was found piled in a heap, and which it was possible to repair and reassemble retains the short octave, as was usual at this period. The new pipework
91
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
as caraterísticas que os poucos tubos originais conservados evidenciavam, comparada com as próprias indicações e dimensões do someiro, que também foi minuciosamente estudado e documentado. Não há dúvidas que se trata de um dos mais belos órgãos da Ilha da Madeira, sendo um dos instrumentos que conserva algumas das mais relevantes caraterísticas da organaria do século XVII em Portugal. É de salientar ainda que o trabalho de restauro desencadeado nesta peça exigiu o estudo de muita documentação, assim como comparações com outros órgãos da época. Uma vez que tais instrumentos não existem em Portugal, teve de se recorrer a dados em outros países.
‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
Manual (C, D, E, F, G, A-c’’’) Flautado de 12 palmos [8’] Flautado de 6 palmos [4’] Flauta doce Dozena [2 2/3’] Voz humana [c#’-c’’’] Quinzena [2’] Composta de 19ª e 22ª Sesquialtera II [c#’-c’’’] Clarim* [c#’-c’’’] * palhetas horizontais / horizontal reeds
92
was completed with great rigour in accordance with the characteristics of the few original pipes that had survived, compared with the actual indications and dimensions of the windchest, which was also studied and recorded in great detail. There can be no doubt that this is one of the loveliest organs on the island of Madeira. It is one of the instruments that conserves some of the most typical features of Portuguese organ building in the 17th century. It should be stressed that the restoration work carried out on this instrument required study of considerable documentation, as well as comparison with other instruments of the period. Since no other instruments of this kind are to be found in Portugal, recourse was had to instruments from other countries for the necessary data.
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
93
FESTIVAL de ÓRGÃO da MADEIRA
94
MADEIRA ORGAN FESTIVAL
Igreja da Nossa Senhora da Luz [Ponta do Sol] João da Cunha, 1761 Dinarte Machado (rest.), 2005
Este instrumento é um órgão positivo de armário e encontra-se instalado no coro alto. O seu autor foi o organeiro João da Cunha (n. 1712 - m. 1762) que o construiu no ano de 1761, em Lisboa, conforme consta da inscrição no interior do secreto. João da Cunha, natural de Lisboa, era pai de Leandro José da Cunha (n. 1743 - m. após 1805), construtor do órgão positivo da Igreja do Recolhimento do Bom Jesus, no Funchal. Tendo sofrido algumas intervenções de menor importância, o instrumento manteve em grande parte o seu carácter original e foi restaurado em 2005-06 por Dinarte Machado que lhe restituiu o diapasão e o temperamento original, bem como o sistema primitivo da alimentação do ar.
This instrument is a positive organ installed in the choir gallery. It was made by the builder Filipe da Cunha, who constructed it in 1760 in Lisbon, according to the inscription on the interior of the lower windchest. Although there have been minor repair works, the instrument has largely retained its original character and was restored in 2005-6 by the master organ-builder Dinarte Machado who restored it to its original pitch and temperament, as well as the original system for supplying wind.
‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡
Manual (C, D, E, F, G, A-d’’’) Flautado tapado de 6 palmos [4’] Quinzena [2’] Dezanovena [1 1/3’] Vintedozena [1’] Sesquialtera II
95
‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡ ORGANIZAÇÃO / PROMOTERS
TEXTOS (ÓRGÃOS) / TEXTS (ORGANS)
Secretaria Regional da Economia, Turismo e Cultura Direção Regional da Cultura
Dinarte Machado, Gerhard Doderer Órgãos das Igrejas da Madeira / Organs in Madeira
COORDENAÇÃO / COORDINATION
FOTOGRAFIA (ÓRGÃOS) / PHOTOGRAPHS (ORGANS)
Natércia Xavier DIREÇÃO ARTÍSTICA / ARTISTIC DIRECTION
João Vaz PRODUÇÃO / PRODUCTION
Direção Regional da Cultura ASSISTÊNCIA AOS INSTRUMENTOS /ASSISTANT ORGAN BUILDER
Dinarte Machado TRADUÇÃO / TRANSLATION
David Cranmer Ivan Moody DESIGN
Logótipo: José Brandão / Susana Brito [ATELIER B2] Paginação: Márcio Ribeiro / DRC
Roberto Pereira – DRAC Dinarte Machado TIRAGEM / PRINT RUN
100 exemplares / 100 copies AGRADECIMENTOS / ACKNOWLEDGMENTS
Diocese do Funchal Sé do Funchal Igreja de São João Evangelista Igreja e Recolhimento do Bom Jesus Igreja e Convento de Santa Clara Igreja de Santa Luzia Igreja de São Martinho Igreja de Nossa Senhora da Conceição Igreja Nossa Senhora da Luz